GESCHICHTE
DER
LOGIK
IM
ABENDLANDE.
VON
• Dr. CARL PRANTL,
PROFKSSOK AN DER UNIVERSITAT UND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.
VIERTER BAND.
LEIPZIG,
VERLAG VON S. HIRZ EL.
1870.
VORWORT.
Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.
Leben des Sophokles) : „Keine Mühe ist vergebens , die einem Andern
Mühe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,
wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf'. Zu
gleich aber lag hierin für mich eine stetem Mahnung, meinen Gegenstand
so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach
möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst
begrüssen.
Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und
steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. üb ich bezüglich der Dar
stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Beniit/.cr beurtheilen.
Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclalur noch ein Wieder
abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine
litterarische Vertretung in dem Zeiträume von der Mitte des 14. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundert
iv Vorwort. ,
Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent
lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war , darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Prantl.
ÜBERSICHT DES INHALTES.
Seite
XX. Abschnitt. Ueppig stes Wuchern der scholasti
schen Logik f 1 — 150
Zurücktreten der früher üblichen Controverson und Ueberwiegen
einer Fortbildung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund
lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf
des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einfluss Occam's auf
den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik missbilligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica fidei an, folgt aber imllebrigen dem Occamismus und beschäf
tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubitia 7. Fortbildung
und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.
Johann Ruridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer
Conceptualismns 15; prineipinm identitatis 18; seine
Summula 20, ihr Anschlnss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheile 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),
Spuren seiner Insolubitia, Obligatoria und Consequentiae 37.
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
platonischen Realismus Wielef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbildung der Lehne betreffs Obligatoria und Inso
lubitia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40 ; ausführ
liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radulph
Strodus 45 (termini officiabites 50 und impositio 55) und durch
Richard Ferabrich 56.
Entscheidende occamistische Thätigkeii des Albert von Sachsen '
60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung
der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheile 70,
Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, planlose
Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die Insolubitia 79,
die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremala 83.
vt Uebersicht des Inhaltes.
Seite
Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberus
89. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.
Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occamistischen
Logik durch Marsilius vou Inghen 94; seine Lehre vom Urtheile
95, vom Syllogismus 93, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Ailly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Glaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundlage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men
talen Unheiles 110; ähnlich betreffs der Exponibitia und Consequentiae
115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheile 120, terminorum probatio die suppositio und die exponibitia
umfassend 122; propositio zweiter Haupttheil 129, über
gehend in consequcntia 132, Wahrheit der Urtheile 134, katego
rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubitia 138, Sophis- -
men 139. Jacobus Magnus Toledanus' 140.
Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der scrmocinalen
142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien
144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Terministen 146. Ein Reftex dieses letzteren
Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.
XXI. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re
naissance 151 — 172
Erwachende Kenntniss der Schriften Plato's und Cicero's; eloquentia;
versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.
Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;
gleiche Richtung Boccaccio's 155.
Piatonismus und Antiplatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessarion,
Gemistos Plethon, Gennadius Schobrius 156.
Leonardus Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen
des Aeueas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laurentius Valla 161. Rudolph Agricola hält die
Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist
der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius
Valla 172.
XXII. Abschnitt. Reiche Nachbliithe der scholasti
schen Logi k 173—298
Buchhändlerische Verbreitung alterer und neuerer scholastischer
Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts
UebersiCht des 'Inhaltes.
173 ; 'ein fortbaucndes Nachtreten der bisherigen Scholastik und
allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellnng 174.
Fortleben des Tbomismus bei Johann Capreolus 174, des Scotismus
bei Nicolaus Dorbellns 175, und des occamistischen Terminismns
bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler 'Formalismus in
der Syllogistik 178) und bei Paulus Pergulensis 180; syncretistische
'Richtung des Apollinaris Offredus 181.
Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Thomisten bei Heimerich von Campen 182.
Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und
Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel
berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freiburg, Tubingen, Ingol
stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern
dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,
sondern im Unterrichts-Materiale 193.
Weitere Pflege des Scotismus durch Nicdlaus Bonelus 194,
Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der
scotistischen formalitates vertreten durch Antonius Sirectus '196
und Stephanus Brulifer 198.
Einflussyeiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:
Nicolaus Tinctor 198, Thomas Bricot und Georgius Brnxe'llenSis
199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die
nachweisbare Eselsbrödke 206 und die Exponibitia mit Memorial-
Worten 208); der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfelt 210.
Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Scotisten
in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear
beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractäte Obligatoria,
'Insolubitiu, Consequentiae 217; die Parva logicalia und
der Parvutiis antiquorum und modernorum 219.
Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,
Johannes "Versor 220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus sopläsmatum 225, Prompluarium argumentorum
und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln
die Albertisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.
Einzelne Antiqui: Philipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas
229; mit sjncretistischcr Anwandlung Johannes a Lapide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritales 231.
Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die
Majorität für sieb. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan
denen Litteratur: Johannes Wesset, Martinus Magister, Gabriel Biel
231, Faventinus Blanchellus Menghus 232, Cajetanus de Thienis,
die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Biccius,
Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simoff
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An
tonius Silvester, Jacobus Almain 238,
Uebersicht des Inhaltes.
Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik
ausbauen und bereichern : Johannes Raulin, Nicolaus Anwus,
Stephanus de Monte 238, Johannes Parreul 239, Jodoc Trulteder
lsenacensis 241, Rartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Hagenauer Commentar zu Petrus Hispauus 244; hauptsächlicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 uud be
sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztern Schüler:
David Cranslon 251, Anton Coronel 252, Caspar Lax 255, Jo
hannes Dullaert 256, Robert Caubraiih 257; eine weitere Schüler
Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Holz
260, einem Anonymus 261, Ferdinand von Enzinas 262. Rück
wirkung dieser Schute auf Deutschland: Heinrich Greve 263, Jo
hannes Gebwiler, Michael von Rreslau, ein Anonymus 264, Johann
Attenslaig 265, Konrad Pschlacher 266, Kom ad von Ruchen Wimpina
267.
Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquila
und Johannes Magisu'i 268 nebst Erneuerung der formalitates
durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibernicus 269 und Antonius
de Fantis 270; ledigliche Nachtreter des Scotismus: Johannes de
Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus
Nuciarelli 271 ; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho
271.
Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominicus de
Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Franciscus Tägius, Mi
chael Saravetius, Franciscus Silvester, Martin Pollich, Erasmus
Wonsidel 273 ; Bartholomeus Manzolus will die terministische
Logik auf Thomismus zurückführen 274 ; Petrus Bruxellensis ein
Ueberläufer von den Terministeu zum Thomismus 275 ; Magnus
Hundt Albertisl und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.
Terministische Syncrelisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Clichloveus 280, Carolus Bovitlus mit realistischer Tendenz 282,
Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu
zählen 283 ; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln-
Ausführung die Modernen benutzend 284_. Die nun übliche Vor
anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklekticismus
in Giorgio Benegno 290.
Vollends Eklektiker: Johannes vonGlogau 291, Silvester Manzolus
de Pricria 292, Gregor Reisch und die logica memorativa des
Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.
Schlussbemerkungeu 297.
XX. ABSCHNITT.
UEPP1GSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhundertes waren
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Bedeutung
der Universalien , der prima und secunda intentio , sowie in
Bezug auf principium individualionis oder pluralitas formarum u. dgl.
ein. Von derlei Controversen haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahr
hundertes fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuschliessen , und allmälig liess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.
So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates
lerminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,
deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode
sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus
schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin ist derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende
Gesichtspunkte zu excerpiren , ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
Pranxl, Gesch. IV. 1
2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.
Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-
Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein
sicht nähme. aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger
Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Recht
verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in
das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Lehen aufweist2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver
werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch
darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und' der
natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser
Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seiten der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria
oder (richtiger) de Autricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene
Folgerungen der Auffassung üccam s erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.
Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien , als die denselben entgegengesetzten , sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebei ausdrücklich nnd absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so bernfe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867"; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue archiolog.) nicht beliebt, an
Stelle einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht-lateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst billigen , wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Renaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2—16).
3) Bulacus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.
XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Strassburg. 3
zu' legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes
der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
Atomismus zu liegen scheint 4). Vereinzelt allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thalsache fest, dass trolz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik
das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.
So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commentar zum Petrus Lombardus verfasste 5),
in den üblichen Uaupt-Controversen einen thomistischen oder wenigstens
halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anschloss; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben
sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung
fähig sei ö) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
Intellectus 7). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik
4) Die betreffenden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten
Aufgaben des Petrus Lombardus (ats Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus
a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentrt, Coli. iudic. d. nov. error.,
Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitndo haberi potest;
Uta tamen modica polest in brevi tempore haberi, si homines intellcctum suum convertant
ad res, non ad intellcctum Aristotelis et Commentaloris (d. h. Averroes)
Vidi in dictis Aristotelis et Commentatoris mitle quaestiones determinatus, per
quas videbatur mihi, quod i/o possent teneri rationes oppositae, sicut propositae ab
eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, passet in
modico tempore multum admirari, quod aliqui Student in Aristotele et Commentatorc
et usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res
morales et causam bnni In rebus naturalibus non est nisi motus localis
disgregationis et congregationis alomalium. Einen anderen speciellen Satz werden
wir unten bei Peter v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.
5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, eommentaria
in 1\ libros sententiarum. Genuae 15S5 fol. Es gehört jene ganze Leicht
fertigkeit, mit welcher R. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge
schrieben ist, dazu, um (Bd. III, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
üccamisten zu bezeichnen.
6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1 , f. 6 v. A : Dico, quod theolagia est vere
seientia, quia itte habitus , qui probat aliquid de suo subiecto non minus infallibiti
ratione, quam oeconomica vel politica seientia de subiecto suo, itle, inquam,
habitus est vere scientificus Forte dicetur contra me , quod itla , quae
traduntur in theologia, non ostenduntur demonstrative Respondeo: aut per
demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem , et sie solum mathematica
esset seientia; aut intelligis syllogismum elficaeiter concludentem , quamvis pro
cedat ex aliquibus suppositis, et sie rationes theologicae possunt dici demonstrationes.
7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus
dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequato. Possumus enim considerare
intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem sine influentia superl*
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occam , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug
auf das principium individualionis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,
Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anm. 380) an; und nur
folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die lndividuation
der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorität
folgt er auch in der Frage über unitas formae11), und betreffs der
naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem deo influente et
supernaturaliter ctoperante Si sumitur primo modo eius obiectum adaequalum
est ens phantasiabite mediate vel immediate ; et appello ens phantasiabite immediate
, quod proprie cadit sub phantasmate ; sed mediate , cuius cognitio argutive vel
itlative vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmale Si autem capacitas
intellectus sumitur secundo modo,.... eius obiectum adaequatum est ens inquantum
ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.
8) L. I, dtst. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universalia non dicuntur esse
ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia
sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuantibus , quae sunt hic et nunc, et per
consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicut natura
universalis non generatur per se, sed generatur ad generationem alterius, puta , ad
generationem particularium , ut ait aucior Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV, Anm.
461 f.), sie etiam non movetur per se , sed si sibi competit aliquod moveri, hoc
solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad motum particularium Nulla
substantia spiritualis est in loco circumscriptive.
9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua
tionis; unus in rebus materialibus, alius in rebus immaterialibus Circa primuni
est advertendum , quod appellando principium individualionis itlud, quo radicalitercontingit
, plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, -sie
quantitas est principium originale sive radicale ipsius individualionis, quia pro tanto
plurificantur aliqua in eadem specie , quia divisa est eorum materia ; sed secundum
modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem
Supernaturali tamen modo distineta individua materialia per divinum potentiam
possunt fieri in eadem specie sine omni quantitate.
10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individualionem substantiarum separatarum
est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt speeifice
differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod
per idem angelus constituatur in esse speeifico et in esse individuo. Secundum eos
aulem, qui plures ponunt angelus in eadem specie, esset dicendum, quod per proprietatem
hypostaticam angelus constituatur in esse individuali ...... art. 2, f. 143 r. B:
Quamvis dubium sit ad utramque partem, eredo tamen probabilius esse tenendum,
quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,
Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas
(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).
11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in hominc vel in quacunque
alia re essent plures formae substantiales, tunc itla res esset ens per accidens, quia
non haberet unam essentiam Si plures formae substantiales essent eiusdem rei,
tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri polest per
pauciora (B) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inelusionem
usque ad animam iutellectivam , quae virtutes omnium praecedentium in se comprehendit
et ideo ipsa sola posita in materia polest exercere operationes omnium ceterarum
(f. 113 v. B) Licet quaelibel pars diffinitionis dicat formam, tamen
huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, sed
dicunt eandem formam scu naturam secundum rem, sub alia tamen el alia ralione,
quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per
genus sub ratione communi el indeterminata. Die; Grundlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70 u. 74)
durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
XX. Thomas v. Strassburg. 5
intensio et remissio fomnarum schliesst er sich an Durand und Burleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus
nimmt 13). Auch bezüglich der formalitales befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen -Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ebensowenig
theilt er über den Begriff „suppositum'' Occam's Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotativum 17).
12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipil magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dal magis et minus esse subiecto
propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter
et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variala eidem subiecto dat
magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.
S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L. III, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,
quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes philosophos
ex materia et forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas
una, et per consequens ipsa materia, sicut spectal per se ad rei unitatem, sie spectat
per se ad rei quidditatem.
14) L. 1, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas; quaedam
absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens
diversitati non relativae, sed privativae, et ista identitas non est determinati generis,
sed transcendentis , quia in omni genere reperitur, sicut etiam ipsa diversitas. ^Alia
est identitas relativa, puta, qua idem relative respicit se ipsum, et itla non opponitur
diversitati relativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).
15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum crealum sie differt
a natura, quod tamen non ineludit in se rem aliquam intrinsece, quam non ineludat
natura, sed tantummodo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur
ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae taliter coniungitur, quod alteri supposito
in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con
stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantiae , et tamen realiter
differal a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui
tripliciter; uno modo largissime, alio modo propriissime, tertio medio modo nec nimis
large nec eliam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo
nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sie, diffinitio non est aliud, quam distincta
expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistincte ; ista modo
possunt diffiniri negativa, privaliva ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo
nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et spectet ad essentiam
eius; et sie sola substantia diffinitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,
quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam , tamen, quia dependet ab
aliquo extrinseco in lantum, quod sine eo perfecte notificari non polest, ideo talis
diffinitio dotur per addilamentum ; et sie diffiniuntur accidentia, et quia
diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo accidentia absoluta non possunt
perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.
17) L. I, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad
seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis Tale accidens copulalum
6 XX. Thomas v. Strassburg. Goddam. Holkol.
Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Vcrhältniss
des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes18). — Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert worden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichcn Zeit
angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen
Logik und Trinitätslehre nicht billigt, da das principium identitatis auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenbeit
der Supposition zu lösen 20).
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert
Holkot (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu l'etrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Delerminaliones quarundam
quaestionum" besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,
(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. IV, Anm. 513) quantum ad sukhi
proprium significatum non debet sumi in sensu copulativo, puta, quod dieat absolutum
et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et relationem, sed dicit qualitatem
sub relatione ; et ideo non obstante itla connotatione, qua cernit respectum ad
seibite, ipsa tamen simpliciter loquendo dicitur qualitas absoluta.
18) Ebend. dist. 38, qu. 1, an. 2, f. 112 r. A: Deus certa scientia cognovit
futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scicntiae non
tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sit causa rerum
nisi mediante voluntate.
19) Ebend. disl. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dictio exelusiva addita uni
relativorum exeludit alterum, quia, quamvis dictio exelusiva non exeludat a lermino,
cui additur, itlud, quod est de suo coneeptu principali, exeludit tamen omne itlud,
quod est de coneeptu secundario; sed unum relativum non est de coneeptu principali
alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedam opinio, quae simpliciter
tenet oppositum Auius,.... quia dictio exelusiva solummodo itla exeludit ab invicem,
quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non potest
separari ab altera nec in essendo nec in intelligendo Sed itla non coneludunt,
et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden
wir Nichts derartiges.
20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 43
v. B: Dico, quod nec in divinis nec in ercaturis debent contradictoria verificari de
eodem simpliciter pro eadem re. Probatur , quia hoc esset oppositum primi prineipii
de quolibet esse ; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derisioni
infidelium Talia contradictoria verificantur de eodem coneeptu dei , pro alio
tamen et alio supponente ete. Was das prineipium identitatis betrifft, s. im vor.
Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).
21) Roberti Holkot, nalione Angli, professione sacri Praedicalorum ordinis,
In quutuor libros Sententiarum quaestiones argutissimae. Quaedam .... conferentiae.
De imputabititate peccati Delerminaliones item quarundam aliarum quaestionum.
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.
Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : JVon
desunt, qui eas a diseipulis Holkol collectas putent, aut ab ipso inier profitendum in
gynmasio pubtico dictatas, cum alii etiam scriptas ab ipso velint.
XX. Holkot. 7
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich' wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica
fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das Iden
titäts-Gesetz Verstössen dürfe und vor Allem den Salz zulasse, dass 1=3
sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe ; • und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht- als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein
als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betrefTs der Qualität (s. ebend. bes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird
hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung iu propositio men
talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Sentent. L. I, qu. 5, FI: Non est inconveniens, quod logica naturalis
deficiat in eis, quae fidei sunt Rationalis logica fidei' alia debet esse a logica
naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,
aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae , quod
omne absolutum praedicaluv in singulari de tribus et non in plurali; alia, quod
unitas tenel suum consequens, ubi non obviat relationis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität) Estne logica Aristolelis
formalis an non? Dico, quod, si non vis vocare logicam formalem nisi itlam, quae
tenel in omni materia, lunc palet, quod non. Si vis vocare logicam formalem
itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit
instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam
singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speeificatione
diversarum naturarum. Ebenso Determ. quaest. 10, D: Est inquirendum , an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod
non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent
in omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et
tres Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instantiam
in terminis, quibus ulimur in divinis. Et ideo dicitur , quod Mae regulae non
sunt formales, quia sermo coneludens per se concludit in omni Catholicus
obligatus ad tenendum pro prineipio, quod una res est tres res, non est obligatus ad
sustinendum tales regulas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in
itla materia, pro qua dabantur ab Aristolele, quia non ab eo dabantur nisi in
materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.
ebend. E u. K.
23) Super Seut. L. 1, qu. 6, H: Proprie loquendo soli conceptus et voces
vel sattem signa ad placitum institula sunt in genere, .... quia tantum ista incomplexa
ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel coneeptus vel voces Posset esse dubium, an genera generalissima
et universaliter omnia ordinabitia in coordinationibus praedicamentatibus sint
voces vel coneeptus Quod non sint coneeptus, probo: Omnis coneeptus mentis j:st
qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est conceptus mentis; ergo substantia
est qualitas. Conelusio falsa, quia nulla substantia est qualitas
(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitatis loquendo
de praedicamentis , quae sunt coneeptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa
communia institula, vel naturaliter signa, sicut coneeptus, vel ad placitum, sicut
voces Sciendum tamen, quod conceplus positi in coordinatione praedicamentali
dupliciter possunt supponere; vel pro se, et sie vocatur suppositio simplex, vel pro
suis significatis , et sie vocatur suppositio personalis ; et secundum has diversas suppositiones
solvuntur argumenta.
8 XX. Holkot.
so ist auch hier zum ersten Male Hie. Ansicht Occam's dahin gesteigert,
ilass bei der propositio vocalis, welche gar kein einheitliches Urtheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheit oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit, welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein
wohnt , nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnete „Sache" sei 24). Was über futurum contingens
gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer
über den syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich
hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeit
der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht 26). Ausserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an
24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Veritas et falsitas non sunt accidentia absoluta
vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas propositionis
non est res significala per propositionem , quia lunc aliqua propositio esset
vera, quae nullam haberet veritatem, ut.... „Caesar nom est chimaera", ubi termini
non supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confertur
hominibus, et de en sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis
posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nec est verum
nec falsum ; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subiectum est, praedicalum
non est (K) Propositio vocalis .... naturaliter habet quatuor ; primo,
quod producitur successive ; secundo, quod partes non manent ; lertio, quod est quaedam
multitudo vocum; quarto , quod est naturale s.ignum imaginationis ipsius
proferentis Sed ab impositione et ad placitum habet, quod significel homini
hanc rem exteriorem, quameunque voluerit (O) Patet ex dictis, quod nulla
oratio vocalis est vera vel falsaj ideo institulum est , quod sie debet iudicari
de oratione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti
prolalionis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,
quia significatio, quae repraesentat naluraliter vel phuntasialiter duas voces, non facit
propositionem, sed quandam congeriem intentionum.
25) Ebend. qu. 2, V: Restat videre, an in propositionibus de futuro in
maleria contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum et falsitas in
reliquo. Et videlur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra
pars in maleria contingenti est vera vel falsa. Opinio autem theologorum huic est
contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate
alteram partem ; alias prophetia esset impossibitis, nec ei oporterel credere. S. vor.
Abschn., Anm. 1039.
26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an
valeat in omni materia. El arguitur, quod non Non tenet in divinis, ergo non
est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus , hie
deus est pater, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam
syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabus praemissis singularibus , quarum
subiecta sunt duo pronomina demonstraliva cum aliquo lermino communi. Secundo
requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sie sit una, quod non sit
plura et quaelibel itlarum; , deus autem est plures res, quia plures personae et
etiam quaelibel itlarum; et sie intelligit Ockam, licet minus distincte hoc exprimat.
Tertia requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma tenet
uniformiter in quacunque maleria. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam
posset fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina
est realiter plures res et quaelibel persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
XX. Holkot. Gregor v. Rimini. 9
bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und depositio21).
Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 ff., 191 ff., 311 ff.
Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia
beschäftigt habe2S), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,
307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.
Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte29), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der
Logik zu dem Motive Goddarn's (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde , sich unter einander und mit den Kelzern
herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären
gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt 3 1),
27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logicales,
quae ... in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo sciendum,
quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens
est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente
„ponatur, quod ita s»(", vel aliquid aequivalens , fit respondenti una positio, quae
est species obligationis , si admittat. Secundo suppono, quod omne sequens ex for
maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum lanquam
impertinens Tertio suppono ex cadem arte, quod omnis positio aequivalel uni
depositioni , quia itla aequivalel respondenti, quia, si ponitur , quod tu es Romae,
tunc deponitur ista „tu non es Bomae", et ideo , qui posuit unum contradictorium,
deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hancregulam: Posito falso
contingenti non est inconveniens concedere impossibite per accidens.
28) Joh. Maioris Seotus, Libri quos in artibus ete. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Accepta itla mentali „Omnis propositio mentalis est universalis"
itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,
imo nulla propositio, polest supponere pro propositione, cuius est pars lstae
sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII
Anna. 439), quae fuerunt Olkol et Roseti ante eum.
29) Cregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo
Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.
vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), lalem modum arguendi in omnibus teuere
praeterquam in divinis, et causa eit, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum
nulla est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,
tunc quia sie dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid
circa divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos, pro libito
dicetur, discursum et omnem itlationem non valere, et sie nihit ex creditis aul
in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere. Tum quia sie dicere nihit
aliud est, quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae ralioni
plane eonfiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam proprio confessione asserere.
31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: Notitia intuitiva rei singularis est
prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
10 XX. Gregor v. Rimini.
so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge
meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er
daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde *4). Nemlich Occam
hatte ja die Annahme einer speeles repraesentans als überflüssig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Absehn., Anm. 757 ff.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns au Herveus (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter
Weise (determinale, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und
erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identifleiren , was Occam
(s. cbend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum
bezeichnet halte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
Omnis res creata, quam per intellectum cognoseimus, aut cognoscitur a nobis immediate
in sc ipsa sie , quod nolitia itla ad nullam rem vel medium repraesentalivum
terminalur, aut cognoscitur in specie propria a se causata, out in coneeptu aliquo
proprio aul communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.
32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.
33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata non possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta seu coneeptu simplici sibi proprio; in coneeptu
autem communi iis et aliis possumus itla intelligere, non tamen distinete et in speciali,
sed confuse tantum et quadam notitia generali communi illi et aliis.
34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,
quae dicitur affirmatio et negatio. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,
aliqua sunt, ad quae huiusmodi notitiae immediate obiective determinantur , quaedam
vero, ad quae non immediate terminantur notitiae, sed ad eorum species seu imagines
in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam intellectualis.
S. ebend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellcctu sit
abstracta ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex
tensive nec situm Iiabens, et sie de aliis conditionibus materialibus et corporalibus,
non quaelibel tamen est sie absoluta in repraesentando , sed per aliquas species
rerum sensibitium inextensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstractas
singularia itla et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus
delerminate In intellectu sunt species delerminate aliqua singularia repraesentantes;
alioquin oportet concedere, quod nullius singularis absentis determinale
habemus recordationem aut memoriam vel aliquam cognitionem.
36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,
qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia
simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur
(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno
scitur etiam per eandem notitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata
est species ipsa In visione speculari, quam moderni vocant abstractivam, non
videlur res ipsa in se immediate, sed lantum mediante sua imagine Non omnis
visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imago, sed ea tantum, qua videtur
imago lanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs
tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non
aulem omnis intuitiva est abstractiva Notitia , qua ceinitur, ut est imago, est
XX. Gregor v. Bimini. 11
wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des übjectes substituirt 3 7).
Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht
auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstandes fällt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthümlichen Unentschiedenheit, welche uns schon bei.
Oceam selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade
das Zusammentreffen des subjectiven üenkgebildes (fictum , imaginatum)
und des äusseren Objectes (esse reale extra animam) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich bei den bloss connotativen Be
griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch
bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei „vacuum'', zwischen
significalio und entitas unterschieden werden muss 3tl). Das Zusammen
treffen des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliouid, res, ens",
stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten 40). —- Die
Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's
(s. ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweisc 4 1),
und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche er besonders an dem theologischen Begriffe „Caritas" erörtert,
intuitiva speciei el abstractiva rei ad extra (B) Imaginans aspicit iiliquid et
intuetur imaginem sive causatam a sensibus sive fictam per animam Per imaginationem
fictam et formalam idolum est imaginatum.
37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 r. B: Specialiter et proprie forma est
simititudo seii imago rei cognitae , per quam recognoscitur manens naturaliter in
anima; eliam postquam anima desiit actualiter cognosccrc, est apta nata ducerc ani
mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt
tatei species rerum sensibitium.
. 38) L. I, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Coneeptus naturaliter repraesentativus
praecise eam rem repraesentat et significat , pro qua eliam polest supponere,
nam .... coneeptus huiusmodi talis est in esse ficto el imaginato, qualis res, cuius
est coneeptus, est in esse reali extra animam; et ideo talis coneeptus nihit aliud
significat praeter eam rem, cui est sie simitis et pro qua potest supponere. Quapropter
coneeptus connotativus, sive affirmativus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,
sed ex institutione tantum. ,
39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia terniini est duplex. Una, qua cognoscitur,
quid significat itle terminus; alia, qua cognoscitur, quod itle terminus de ente verificatur.
Et istae multum distinguuntur , nam de aliquibus habetur nolitia prima, de
quibus secunda non habetur, sicut de lerminis „corpus infinitum, vacuum1' ete.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicut et ista alia
sibi synonyma „ens" et „res", possunt aeeipi tripliciter. Uno modo communis sime,
secundum quod omne significabite complexe vel incomplexc , el hoc vere vel fahe,
dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel
incomplexe , sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntur, ul
significant aliquam essentiam sive entitalem existentem.
41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine
tat substantiales formae, quot sunt praedicala, quae de ipso dicuntur in quid ; •
non sunt tot ponendae , quot habet homo operationen vitales ; non tot , quot
partes habet heterogeneas JVon est ponenda alia forma substantialis in homine
praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae
substantiales elementorum non manent perfecte integrac in ipso mixto .... nec manent
remissae el fraetae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt
actualiter secundum se in mixto.
12 XX. Gregor v. Riinini.
steht er auf dein gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und
Benützung der scotistischen formalitales entfernt er sich ebensosehr von
Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht
(Anm. 746) dahin , dass intuitio und iudicium (— über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —-) zwei verschiedene Acte
seien, welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein
treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates
noch nicht besteht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur
Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver
Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der
Zustimmung auf ein „Es ist nicht so" ; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.
42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art 2.
43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio differat ab alia
et praedicalum diffcral ralione a subiecto, res tamen ipsa non differt ralione a sc
ipsa nec in deo nee in creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).
Et idco itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum unam rationem differt
a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,
sicut non est verum itlud, quod res considerata secundum unam rationem non
est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet inteltigi, quod ratio
una, secundum quam consideratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen
importans rem itlam secundum unam rationem differt ralione a nomine importante
eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinctio be
treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A : Nolitia simplex intuitiva et
iudicium affirmalivum vel negalivum sequens sunt diversi actus, sed tales duos
actus contingit esse simul ; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante
intuitiva itla tanquam cius causa effectiva partiali; igitur quando itlud primo causatur,
ipsa tunc actu est.
45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmatio et negatio in intellectu non
dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialitcr distinctis, quarum
una sit subiectum et reliqua praedicalum, sed aequivalent in significando pluribus
voeibus vel scripturis propositionem vocalem vel scriplam suo modo componenlibus.
S. bei Occam Anm. 770 f.
46) Ebend. f. 5 r. B: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam
enim est Carum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab sxterioribus
voeibus in animam derivatae vel per ipsam fictae, et istae non sunt
eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in latino ... .
Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium , quae nntlarum sunt simititudines
vocum nec secundum itlarum diversitatem in hominibus habentibus diversificantur,
sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naturaliter significantes
Hoc autem genus... subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum iutuitivis noti
XX. Gregor v. Rimini. 13
Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllogismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien , da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier
nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,
sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet 49). Was aber das dictum de omni und den syllogismus expositorius
betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occaman50),
wie in der Lehre von der Definition 5 1). Hingegen die Frage über das
futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —
tiis quaedam ex aliis ab illis mediate vel immediate causatis causantur
Quaedam vero sunt, quae non ex talibus.... causantur, cuiusmodi sunt enuntialiones,
quibus quis enuntiat mente et iudicat , 'sie vel sie esse aul non esse, non cognoscens
tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sie se habent, quod
propositiones primi generis non sunt notitiae formaliter neque assensus (über
assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntiationes vocales,
quibus sunt simites. Secundi aulem generis propositiones sunt et notitiae et assensus.
Tertii autem generis .... quaedam sunt assensus, sed non notitiae Illi sali
syltogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,
dicuntur et sunt demonstrationes ; alii vero solummodo dicuntur demonstrationes,
quae sunt veris demonstralionibus in significando subordinati.
47) Ebend. f. 5 r. A: Conelusio demonstrationis mentalis proprio aeeeptae est
assensus de sie esse, sieul ipsa significat Circa taliter demonstratum vel scitum
non sunt ponendi tres actus distineti in anima ad enuntiandam conelusionem et ad
cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conelusio,
notitia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamet
conelusio demonstrationis mentalis proprie aeeeptae et actus cognoscendi, sie esse,
sicut conclusio enuntiat, nee nun actus assentiendi; eidem namque actui omnia ista
competunt.
48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,
ergo habitus conelusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia
non apparel possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita
sit affirmativa et negativa, universalis et particularis , et de diversis praedicatis
et subiectis ; constal autem, quod demonstrationis aliqua est propositio uni
versalis et aliqua particularis, aliquando etiam aliqua est affirmativa, aliqua negativa,
item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero actu potest
cognosci, sie esse, sicut enuntiant praemissae et conelusio.
49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B : Conelusio demonstrationis non est obiectum
scientiae aequisitae per demonstrationem .... nec res extra Significatum totale
conelusionis est obiectum scientiae.
50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulatus per
dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universalem in prima figura,
nisi per com denotelur, quod, de quocunque verificatur subiectum, de eodem verificatur
praedicatum Ad perfeetionem syllogismi expositorii requiritur , quod
quitibet lerminus sie sit singularis, quod non praedicetur de pluribus - quantumeunque
autem sit singularis, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.
Abschn., Anni. 967 u. 978.
51) Ebend. dist. 8, gu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidentia diffiniuntur tantum
per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus
praesciat fulura, et quod futura sint contingenter futura. Dico, quod sie
(f. 139 r. A) Ista propositio „Quia deus praescit, ideo res sunt futurae1' , si sit
causalis et non aequivalens praecise huic conditionali „Si deus praescit, res sunt
14 XX. Gregor v. Rimitii. Joh. Buridan.
Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Ahschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als malerialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass
er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification
berichtigt 54).
War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Schulbuches , d. h. des Sententiarius , der Occamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der
Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-
Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden , aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan , welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturae",
et nomine praescientiae non ineludatur beneplacitum vel dispositiq, absolute
neganda est. -
53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablativi „voluntate" et „necessitate"
possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim leneri nominaliter, alio modo
possunt teneri adverbialiler. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo malerialiter,
ut construantur in ratione termini formaliter iienominantis , sieut dieimus, quod hoc
est album albedine ; alio modo significalive et in ratione prineipii elicitivi,
sicut dieimus, quod visibite disgregat albedine.
54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem, quia „eodem
addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum
et adiectivum respectu itlius, cui additur; in aliis autem multiplicem habet instantiam;
sequitur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitur „Deus contingenter
creat, igitur deus contingenter est".
55) Perutite compendium totius logicae 'Joannis Buridani cum praeelarissima
solertissimi viri Joannis Dorp expositione. Veneüis 1499 fol. und Commentum Jo
hannis Dorp super textu summularum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo
hanne Maioris cum aliquibus additiombus eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.
XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kteine Quaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebrigens ist der Titel der jün
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.
VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripta meo
super Summulas". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Ueberschriften citiren.
56) In Metaphysicen -Aristotelis Quaestiones argulissimae Magistri Joannis Buri
dani. Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros
Ans. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.
XX. Joh. Buridan. 15
mensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert
und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptus
nominalis) aufgegriffen wjrd, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsforra bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht- Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).
Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus
significandi aufnimmt (vor. Abschti., Anm. 757, 768, 776), schreibt er
diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je nach
dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Ohjectivität sich stellt
(prout delerminatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 76O bis
764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A : JVon comparamus metaphysicam ad theologiam,
quae procedit ex ignotis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis
In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum utraque consideret de
deo et de divinis, metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae
possunt probari et ratione demonstrativa concludi seu induci, theologia vero habet
pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex
huiusmodi articulis possunt deduci.
59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B : Duplex est nostra intellectio; quaedam
est simplex apprehensio, alia est coneeptuum simplicium compositio vel divisio
Omnis simplex apprehensiö est vera , et nulla est falsa, .... sed apprehenditur conceptu
simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis" dem des realen Quiddilativen gegenübergestellt); omnis conceplus
simplex habet debitam correspondentiam in re JVon omne verum est secundum
compositionem et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem
in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint
circa universalia et non circa singularia, quia itle actus intelligendi, a quo sumitur
hoc nomen „animal", non est determinale actus intetligendi rem unam numero solum,
sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Bichard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus
animalia indifferenter, et tamen itla animalia , quae sunt Romae, nihit egerunt ad
itlum actum Consequenter debemus dicere de acta significandi, quia possibite
est, quod sit circa universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante
actu inteltigendi, tunc significat universaliter vel singulariter secundum exigentiam
istius actus intelligendi. Dico ergo, quod actus significandi huius termini „animal"
est circa universale, prout hic nolatur habitudo vocis significantis ad rem significatam;
et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo
possibite est, quod actus promittendi vel debendi est circa universale, et non circa
aliquid determinatum singulare, prout nolatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A : Iste asinus sitiens
omnem aquam sibi convenientem appelit , sed tamen non appetit omnem aquam, quia
non appetit secundum rationem distributivam lta etiam dicendum de promissione
bovis Dicendo „Ego promitto tibi equum"- iste terminus „equum" habet suppositionem
confusam, non distributivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798
u. 885, u. unten Anm. 108.
16 XX. Joh. Buridan.
welche ein wahres Urtheil findet61); ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originaliter) nur von der Ver
schiedenheit der Objecte her02). Dass die Universalien nur lermini sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Oceam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes
Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalitalem
und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letztere,
welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den
Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine
Bede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction
des Intelligenz- Actes, in Frage_ gestellt würde64). Kurz das Universale
61) Ebend. II, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,
quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera , quamvis haec nomina „verum" et
„ veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis
Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existvntia
propositionis apud animam , et lunc iterum nihit aliud est comprehensio pro
positionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo .... idem est, quod
inteltectio propositionis verae per modum obieeli ita, quod nos intelligamus propositionem,
sieul nos comprehendimus sive intelligimus lapidem; alio modo compre
hensio veritatis aeeipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus
propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B : Habitus intellectuales et actus intelligendi
bene se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum differentia,
dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab
obiectis.
63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi lermini apud animam
existentes vel etiam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera aul species
nisi secundum attritiutionem ad terminos mentales, quos designant.
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Huribus modis aliquid dicitur universale.
Uno modo secundum causalitatem, et sie universalissimum in causando esset
deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, et isto modo .... universalia
sunt separata a singularibus Alio modo dicitur universale secundum praedica
tionem vel significationem , quia de multis est praedicabite et indifferenter significat
multa et supponit pro multis. Et lunc significatum ipsi oppositum est terminus
singularis seu concretus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est
unius tantum Et sie universale et singulare sunt termini mentales vel vocales
aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singularibus,
sc. posito, quod in mente tua tu formares aliquem conceplum communem, ... . licet
alii forment multos terminos singulares; sed tamen cum hoc est possibite, quod
singulare et universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista dietn non sunt
ad intentionem Platonis nee contra cum; imo per universalia intelligebat res
significatas per terminos universales ; et tum itle dicebal , universalia esse se
parata a singularibus. Sed statim videlur, quod talis opinio sit omnino absurda,
quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est homoii ete.
Ebend. qu. 16, f. LH r. B: Res eaedem alio modo intelliguntur singulariter et alio
modo universaliter Sensus nunquam cognoscit universale vel universaliter.
Ebend. qu. 9, f. XLVII r. A: Intentio Aristotelis est, quod superfluum esset ponere
species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......
nee propter approprialionem ad talem effectum producendum Aristoteles autem
non improbat Platonem ex eo, quod posuit substantiam separatam, sed ex eo, quod
posuit Mas ideas speciales.
XX. Joh. Buridan. 17
als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,
und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectivcr Dualismus
als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt
(aelernitas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und
eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie
beispielsweise gesagt wird , auch nach Vernichtung aller concrelen Rosen
verbliebe doch das die Rose betreffende Wissen 65). So muss sich
Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „Individuum"^),
sondern insbesondere auch über das Princip der Individuatiort in einer
mit Occam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden
Weise aussprechen67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,
bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Alii distinguunt inier universale
et singulare non solum secundum coneeptum, sed etiam in re extra; dicunt
igitur, non de singularibus, sed de universalibus esse scientiam, et ita seibitia dicunt
perpetua, licet eorum singularia sunt corruptibitia. Sed ego puto, quod universale
non sit praeter animam distinctum a singularibus Si omnes rosae nunc essent
corruptae sie, quod nulta modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret
scientiam, quam habet de rosa Alii aulem ponentes, quod universalia sunt
distineta a singularibus nonnisi per operationem animae, dicunt, quod seibite
pro re extra sie debet esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua lermini
conclusionis- scibitis supponant Sed adhuc puto, nee itlud esse necessarium,
quum, sieul dictum fuil, non oportet medicum amittere scientiam de rosis, si nullae
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.
66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LII1 v. B : Apud logicum isti lermini „singulare"
et „individuum" verificantur pro ierminis synonymis, quibus opponitur commune vel
universale; el sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ier
minis signifieativis. S. b. Occam Anm. 839.
67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significalis
per terminos singulares nullam viam habemus ad pereipiendum differentiam inier individua
eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si esscnt duo
lapides omnino simites in figura, in magnitudine, in colore, et sie de aliis, et successive
apportarentur in lua praesentia, tu nullam viam haberes ad iudicandum, utrum
secundus apportatus esset itle idem, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",
welcher bekanntlich in den Schriften Bnridan's sich nicht findet, sondern nur der
Schul-Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coel. II, 13, 295 b 33, beruht, habe
ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge
wiesen). Indwidua eiusdem speciei, ut Socrates et Plalo, differunt substantialiter,
sc. per suas substantias tam per formas quam per materias ex eo, quod nec forma
Socratis est forma Platonis nec materia Socratis est materia Platonis; sed tamen
istam diversitatem non possumus iudicare nisi .per differentiam extraneorum.
68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Multis modis aliqui imaginati sunt, in
eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem
quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiales elementorum
'manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales
subordinatas correspondentes pluribus praedicatis quidditativis (f. L r. A) Sed
omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singulari supposito ;
.... ergo non sunt ponendae plures Diversi coneeptus subordinati secundum
superius et inferius proveniunt a prineipio ex diversis accidentibus naturalibus et
sensibitibus (B) Intellectus primitus polest intelligere confuse, sed postea
polest abstrahere conceptum subiecti a coneeptu accidentis, et tunc itle coneeptus
non amplius erit accidentalis, sed quidditalivus.
Prantl, Gesch. IV. 2
18 XX. Joh. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die formalitates
r,f>) , welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmtes Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„esse" und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann 7 1)•
Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum
principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identitalis el
contradictionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zuflächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)
an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird ; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu -einer Pormulirung, in welcher zugleich
das sog. princ. exclusi lertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute „Quodlibet est vel non est" oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est" 72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CL1II r. B: Non puto, quod esse et essentia
rei distinguantur in ipso. re praeter animam.
70) In Metaph. V, qu. 6, f. XXX r. B : Si identitas non est re» addita, ita
nec diversitas (Juaecunque dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in
illis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae
In illis, quae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,
quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, conveniunt vel disconveniunt , ideo
convenientiae eorum vel diversitate_s sunt res vel dispositiones eis additae, Aebnlich
ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.
71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lllae propositiones conceduntur : „Esse et
essentia sunt idem secundum rem, sed differunt secundum rationem" ; sensus
enim est, quod esse el essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur
hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen „essentia" ; aliter
Ma nomina essent penitus synonyma Sed tunc restat magis difficultas, cum itla
differentia rationum non debeat dici ficta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia
tatis rationum (B) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur
esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospectu cognoscentis, sciticet solum
quod res apprehendatur per modum praesentialitalis in conspectu cognoscentis ;
quanjdo autem per intellectum absolvimus coneeptum rei a coneeptu tunc imponimus res ad signifieandum per itla nomina „essentiat,alishopmroa,eselnatpiiase",.
72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ISem inesse
et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis accedentes ad
prioritatem secundum simplicitatem, quam secundum evidentiam et certitudinem, dicunt,
quod categoricae sunt priores hypothelicis, et Mae de inesse modalibus, et affirmativae
priores negativis, et itlae de hoc verbo „est" illis de Mo verbo „inest", et Mae de
hoc verbo „est" secundo adiacente illis de hoc verbo „est" tertio adiacente. Et se
XX. Joh. Buridan. 19
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,
welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „Insolubüia" als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identitatis
vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald
unten (s. Anm. 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Salz „Sokrates
spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begriffe „simul", welche auch zu dem Urtheile „Socundum
hoc illi ponunt «nun» magnum ordinem principiorum indemonstrabitium.
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non
ens non est", postea „Ens est ens" , deinde „JVon ens non est ens" ; postea de
modalibus „Ens polest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens
esse", „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, non ens esse" ; postea
sequuntur modales in simiti ordine de „est" lertio adiacente, ut „Ens polest esse
ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico, ut „Quodlibet est vel non
est", „Nihit est et non est"; simititer de lertio adiacente „Quodlibet est ens vel non
est ens", „JViAiJ est ens et non est ens"; postea de modalibus „Quodlibet polest
esse vel non esse", „Quodlibet esse vel non esse, est necesse", „ldem esse et non
esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est1' tertio adiacente; postea
propositiones" de verbo „inest", videlicct „Quodlibet cuitibet inest vel non inest',
^iihit eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet
possibite est inesse vel non inesse", „Necesse est, quodlibet cuitibet inesse vel non
inesse" ; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite"
Videndum est, quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam:
Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa (B) Propositio de „est" est
evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibiti
est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypo
thelico extremo est evidentior simplici categorica (f. XXIII r. A) Hypothelicä
de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de
„esj" secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio
adiacente . Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, . . . . utrum ambae contradictoriae
possint esse simul verae (v. A) Possent adduci sophisticaliones el omnia vocata
insolubilia; sed quia itla pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens
unum insolubite : Si eadem propositio est simul vera el falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera el falsa,
el pono casum, quod Socrales dical „Plato dicit falsum" el e converso Plato dicat
„Socrates dicit falsum", el neuler dical aliam propositionem. Tunc ergo, si unus
dicat verum, atter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum, et alter
pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod
Socrates dicit verum dicendo, quod Plalo dicit falsum, sequitur, quod Socrales (der
Text gibt irrthümlich Plato) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum ;
ergo Socrales dicebat falsum; et sie sequitur, quod haec propositio Socralis erat vera
el falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas, quod Socrates dicebat falsum, quia, si
Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebal falsum, quia dice
bat , Socratem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsum;
ergo dicebat verum; et sie adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera et falsa.
Eine Erörterung dieses nenilichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XU
r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
2*
20 XX. Joh. Buridan.
krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der amplialio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 7o). Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile eingetheilt
werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Occam's Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus compositus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass "nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach
ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird76).
Ausserdem auch müssen wir Buridan's Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen ; er interessirt sich
riemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen
Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,
74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" et „Socrales non
currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simul" determinel hanc
dictionem „possunt", sive quod determinent . . . . „verae" .... Si determinant hoc
verbum „possunt" , constat, quod ambae nunc habent potentiam, ul postea sint verae
....... Sed etiam si haec dictio „simul" determinet hoc „verae", revertitur idem, ....
quia possibite est, quod ista propositio „Socrales currit" erit cras vera per totum
diem; et simitiler etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"
erit cras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno toto tempore,
ergo simut (B) Sed ista dictio „simul" connotat, quod veritas unius
stat cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis
,, Socrales est vivus et Socrates est mortuus", et capio praesens tempus
sive parvum sive magnum • tamen ipsum habet unain partem priorem el aliam poste
riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus
praeteritum est tempus praesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne
tempus praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum
pro praeleritis ldeo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propter hoc,
quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nutl'us homo, qui est, est mortuus, ita haec
est vera „tempus praesens est praeleritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquando el valde
communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus ,, praeleritum" et „futurum"
respective ita, quod .... pars prior vocetur praeterita respectu partis posterioris.
75) Summul. Tract. I, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.
151 ist die deprecativa hinweggelassen.
76) Ebend. De propos. categ. : Propositionum categoricarum alia est de inesse,
alia de modo sive modalis. De inesse est itla, quae est de simplici inhaerentia
subieeli cum praedicato, ut „homo est animal" , „hominem currere est possibite".
Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subieeli cum praedicato, ut „hominem
possibite est currere" (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quaedam
est de praesenti, quaedam de praeterito, .... quaedam de futuro. Hierauf
folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.
77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negatio. Uno modo
aeeipitur pro diffinitione negativa, ul pro Ma diffinitione „non"; alio modo etiam
XX. Job. Buridan. 21
dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Occam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus 80)
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Absehn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispanus nicht mehr als zei (gemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die
Wahrheit der modalen Urtheile , welcher völlig conform ist mit den An
gaben über die kategorischen82), beginnt er mit einer Erklärung der
pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa Si loquamur
de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae accidentia, et si loquamur
de vocalibus , Mae sunt voces , quae sunt accidentia aeris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor , dass die Occamisten von „fiatus vocis" sprechen,
was Occam selbst nie gethan halte; s. vor. Anselm., S. 327 und vgl. unten Anm.
448) Sed alio modo aeeipitur negatio pro Mali significalo propositionis negativae
; et de hoc (B) videtur mihi dicendum , quod „deum non esse'1 nihit est,
quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. B : Non omnis propositio vera ex eo est
vera, quia, qualitercunque significat , ita est in re significata ; haec enim est vera
„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata Omnis affirmaliva
vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitercunque signi
ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritatis alieuius
propositionis ex parte rerum significatarum, Mae eaedem causae sunt causae falsitatis
suae contradictoriae Ad falsitatem affirmativae nulla est causa, quia
nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata et non vera; si enim
sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.
79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia
ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;
et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,
quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia
unus terminus eius determinat, quod non supponat pro itlo, pro quo alter supponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 145.
80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.
Anm. 156, sodann das hypothetische Unheit, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. D. caus. lemp. Joe: Causalis est itla, in qua coniunguntur duae
categoricae per hanc coniunctionem „quia" Ad eius veritatem requiritur , quod
antecedens sit causa consequentis ; ad falsitatem, quod antecedens non sit causa
consequentis Temporalis est itla, quae continet duas categoricas coniunetas per
itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae
sint verae pro eodem tempore; Localis est itla, quae continet duas calegoricas
coniunetas per hoc adverbium „ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae
sint verae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.
Eigenthümlich ist es, dass Melaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheile doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales:... quaedam
vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer
22 XX. Joh. Buridan. ,
Modalität, welche ebenso wie oben (Anra. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grandlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität 84)
als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden 86) ; und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist87); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die
iltis de inesse (s. Anm. 77 f.) . . . . Affirmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex
parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,
nihit requiritur in rebus significatis Simititer ad veritalem negativarum nun
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis. quia propter idem et non
propler aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.
83) Summ. Tract. II, 0. modal.: Modus est aliquando delerminatio copulae et
aliquando delerminatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicati; et si delerminatio se teneat ex parte subiecti vel praedicati, non reddit
propositionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,
necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum dehent
situari inter subiectum et praedicalum, et totum aggregatum ex modo et verbo
est copula. Hebex die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgl. auch
Anm. 116.
84) Ebend. : De qualitate modalium sciendum est, quod negalio, si sit unicapraecedens
modum et verbum, reddit propositionem negativam; item licet nega
lio sequatur modum et praecedal hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est
negativa, ut „hominem possibite est non esse album" ; si vero nulla fuerit negatio,
vel quod fuerint duae, propositio est afftrmativa, ut „hominem non possibite est
non currere".
85) Ebend.: Tripliciter potest altendi quantitas earum: uno modo ex parte
subiecti sieul in illis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte
utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propo
sitionem universalem quantum ad tempus consignificalivum ; „possibite" autem sine
negatione praecedente reddit eam particularem.
86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regulae: 1) Singulares eiusdem
subiecti et eiusdem praedicati difjcrentes secundum qualitatem et quantitatem
modi sunt contradictoriae. Sed si (o/es singulares diversae qualitatis sint ambae de
modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particulari,
participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit
universalis et alia particularis, participant legem subalternarum. 2) Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modi, itlae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de dicto quam de modo , itlae sunt contrarias 4) Si
fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularis,
itlae sunt subalternae. <
87) Ebend. :
Socr. impossibite est curr.
Socr. necesse est non curr.
[Socr. non possibite est curr.
Socratem necesse est currere }
Socr. impossibite est non curr.
Socr, possibite est currere
Socratem possibite est currere 1
Socr. non necesse est non curr.
Socr, non impossibite est curr.
Socr. possibite est non curr.
Socr. non necesse est curr.
Socr. non imposs. est non curr.
XX. Job. Buridan. 23
übrigen quantitativen Urtheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.
bej., part. vern.) betrifft 88), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibüe, possibüe,
eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contingens,
verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,
impossibile, necesse folgendermassen ab: o., nt., qd., e., ee., n., pos., imp., nee, so
gestaltet sich die Figur:
O. Bnec.e.ee. A
O.Bimp. e.n. ee.A
O.Bn.pos.e.n.ee.A
Nl.Bn.nec.e.ee.A
NI.Bn. imp. e.n. ee.A
Nl.B pos. e.n.ee.A
JV. qd.Bn. nec.e.ec. A
N.qd. Bn. imp. e.n.ee A
N. qd. Bpos. e.n.ee. A
(O.Bpos.e. ee.A
O. B n.nec. e.n. ee A
O.B n. imp. c.ee.A
Nl. B n.pos. e. ee. A
Nl.B nec. e. n. ee.A
Nl. B imp. e. ee.A
N. qd.Bn. pos. e. ee.A
N. qd.B nec.e. n.ee.A
N.qd.Bimp. e.ee.A
Qd.B nec.e. ee.A
Qd.B imp. e.n.ee. A
Qd.B n.pos. e.n. ee.A
N.o.B n.nec. e. ee.A
JV. o. B n. imp. e.n.ee. A
N. o.B pos. e.n. ee.A
N.ut.Bncc. c.ee.A
N.nt.B imp. e.n. ee.A
[N.nl.B n.pos. e.n. ee.A
Qd. Bpos. e. ee.A.
Qd.B n. nec.e. n.ee.A
Qd.B n.imp.e.ee.A
JV. o.B n.pos.e. ee.A
N.o.B nec. e.n.ee.A
N.o.B imp.e. ee.A
N.ut.B pos. e. ee.A
N.nt. B n.nec. e.n. ee.A
[N.nl.B n. imp.e. ee.A'
O.B imp.e. ee.A
O.B nec. e.n. ee.A
O. B n.pos.e. ee.A
Nl.B n. imp. e.ee.A
Nl.B n. nec. e.ee.A
Nl.B pos. e.ee.A
N.qd.B imp. e. ee. A
N. qd. B n.nec. e.ee.A
N. qd.B pos.e. ee. A
(O.B pos. e.n. ee.A
O.B n.nec. c.ee.A
O.B n. imp. e.n. ee.A
Nl.B n.pos. e.n.ee.A
{Nl.B nec.e.ee. A
Nl.B imp. e.n.ee.A
JV. qd.Bn. pos. e.n. ee.A
N.qd.B nec.e.ee. A.
N.qd.B imp. e.n.ee.A
is
•3 »•
Qd.B imp. e.ee.A
Qd.B nec.e. ee. A
Qd.B n.pos. e.ee.A
N.o.B n.imp.e.ee.A
JV. o. ß n.nec. e.n.ee.A
N.o.B pos.e. ee.A
N.nt.B imp. e.ee.A
N.nt. B nec. e. n. ee. A
N.nt.B n.pos. e.ee.A
i u
Qd. B pos. e.n.ee. A
Qd.B n.nec. e.ee.A
Qd. B n. imp. e.n. ee. A
N. o. B n.pos. e. n. ee. A
(N.o.B nec.e. ee.A
JV. o.B imp. e.n. ee.A
N.nt.B pos. e.n. ee.A
N.nt.B n.nec. e.ee.A
N. nt.Bn.imp. e.n.ee.A
24 XX. Joh. Buridan.
die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8n).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale
Ausdruck „contingens" wieder neben „possibile'' erscheint 90). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
compositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven
Thatbestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibel noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien
89) Ebend.: De aequipollentiis dantur regulae: 1) Aequipollentes Semper debent
esse eiusdem qualitativ et eiusdem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent sumi aequipollentiae
sicut in illis de inessc. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod
„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nullus" et „possibite" sicut
„quidam" et „possibite non" sicul „quidam non", tunc negatio postposita modo facit
aequipotlere suo contrario, et praeposita suo contradictorio , et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modal.:. Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod
isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium" ampliant subiecta proposilionum
ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae
possunt esse. Ita haec est vera „Senex potest esse puer", quin id, quod est vel
potest esse senex, polest esse puer De conversionibus modalium ponuntur quatuor
regulae: 1) Omnis propositio affirmaliva de possibiti potest converti in particularem
affirmativam de possibiti; sie particularis convertitur simpliciter 2) Nulla
negativa de possibiti convertitur 3) Universalis negativa de necessario conver
titur in 'unam aliam universalem negativam de necessario; sed particularis ne
gativa' non convertitur 4) Nulla affirmaliva de necessario convertitur in aliam
de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti
91) Ebend.: Modalis composita solet vocari, in qua modus praedicatur de dicto
vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibite" vel „possibite est hominem
currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur
secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,
aliquando sumitur significative et tunc supponit pro re, pro qua supponeret subiectum
dicti Simititer modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae
entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.
De qualitate dictarum propositionum modalium compositarum dicendum est sicul
de iltis de inesse, simititer de quantitate , si termini modales capiantur,
proul sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, proul sunt differentiae entium,
tunc lerminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicato ampliat suppositionem
subieeli ad ea, quae possunt esse.
92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibel", quia est possibite esse et possi
bite non esse De isto dantur quatuor regulae: 1) Ad omnem propositionem
de contingenti sequitur propositio de possibiti tam affirmativa quam negativa
2) Omnis propositio de contingenti repugnal alicui propositioni de necessario et alicui
de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitatem
manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nulla propo
sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con
vertitur in aliam de possibiti.
XX. Joh. Buridan. 25
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen93); nur wird unter üblicher
Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.
Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pali
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und
habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten
habere um Eine Bedeutung vermehrt 97). In einer ontologischen
Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in Einem Objecte gemischt sein können95).
Die Lehre von der suppositio, für welche die Auctorität des Petrus
Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die significatio
, und zwar jene ad placitum (s. Occam , ebd. Anm. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei, als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls
von der suppositio malerialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von
einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus
gesagt werden könne; nur sei darum die Bewahrheitung (verificatio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind weggelassen.
94) Tract. III, D. act. et pass. : Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,
et passio , secundum quam aliquid pali dicitur; omnis enim actio et passio est mutatio
Species autem actionis et passionis ponuntur duae : una est, quae altenditur
penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit
secundum quid ; itla aulem polest dividi secundum intentiones novem praedicumentorum
accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignantur in
Praedicamentis duae et in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima est habere contrarium; secunda est suscipere magis et minus;
tertia, quod agens et patiens dicuntur ad aliquid invicem.
95) Ebend. D.praed. quand.: Termini de praedicamento „quando1' sunt, qui proprie
et convenienter respondentur ad interrogalionem factum per „quando'1 Termini
de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factum per
„ubi".
96) Ebend. D.prued. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sie
habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici polest, quod
praedicabitia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis
determinatus situs hubentes ud invicem De pruedicumento habitus.... sunt
/ proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse hubituutum.
97) Ebend. ß. postpraed.: Habere mullicipliler dicitur: tertio modo habere
habitum extrinsecum aul in toto corpore aut in uliquo membro, ut habere vestimenta
vel in digito unulum.
98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini
praedicamentales diversi abstracte aeeepti nunquum supponerent nisi pro diversis rebus
Hunc autem opinionem credo esse falsam ; eadem enim res secundum iliversos
coneeptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum
praedicamentorum.
99) Summ. Tract. IV, ö. div. supp.: Primo dicemus de differentia significalionis
et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significatione vocis ad
placitum ; nec intendo loqui de suppositione materiali , . . , . . sed solum de
suppositione , prout vox secundum significutionem sibi impositam potest nel alias non
potest supponere Cuiustibel dictionis est significare et uudienti cum conceptum
aliquem constituerc, .. .. sed non omnis talis dictionis est supponere, quia
26 XX. Joh. Buridan.
Die appellalio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),
als eine Modifikation der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich
finden müssen 10u). Hierauf theilt er die vox significaliva in incomplexa
und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädical sein
könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den calegorematischen
und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art
gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie
z. B. hodie, alicubi, nemo, nihil u. dgl. m). Die complexa hingegen,
welche als solche bereits den Namen „oratio" erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammatische,
in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts
eine eigenthümliche und von Späteren adoptirte Wendung ; nemlich die
complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans", insoferne declinirbare Satztheile
nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Complexion
könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige
Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore'1, suppositions-unfähig
sei , und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus
talis et omnis talis terniinus est nalus supponere, qui aliquo demonstrato per
hoc pronomen „hoc" .... potest rere affirmari de itlo Verificatio aulem dijfert
a suppositione , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio
est termini et non propositionis Si sit terminus distributus , oportet verifivationem
esse pro omnibus, pro quibus supponit.
100) Ebend. : Appellatio aulem differt a suppositione , quia est dare terminum
supponentem et non appellantim , sicut „animal", et est dare terminum appellantem
et non supponentem, ut „vaeuum" (vgl. Apm. 103), et est dare terminum
supponentem et appcjlantem, ut .. . . „homo albus" Terminus enim omnis pro
aliquo supponens et aliud, pro quo non supponit, significans appellat omne, quod
significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.
101) Ebend.: Vocum significalivarum ad placitum quaedam sunt incomplexae,
quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes
Incomplexarum aliae sunt subiicibites et praedicabites per se , aliae neque subiicibites
neque praedicabites, ut „non", „ergo", aliae praedicabites et non subiici
bites, ut „quodlibel", „omne", „albus" , sed nullae sunt subiicibites, nisi
sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädical sein können). Item vocum incomplexarum
quaedam sunt categoreumalicae, quaedam syncategoreumalicac, et quaedam mediae seu
mirtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceplus, quos immediate
significant, res illis coneeptibus coneeptas, sed non sunt per se subiicibites et praedi
cabites, vel quia implicant calegoreumalicas et syncategoreumaticas , ut „fortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secum" et multa alia.
102) Ebend.: Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper
fecta Imperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinatione verbi
sine nominativo, ut „currit velociter" ; aliae ex nomine substantivo recto
calegoreumatico et aliquo alio apposito per modum determinationis , ... ut „asinus
Boberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunetione coniunetis, ut „homo
et equus" ; atiae ex solo categoreumate et syncategorcumale, ut „non homo".
XX. Joh. Buridan. 27
fachen Terminus, z. B. „vacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der
Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt104). Hier
auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition , wobei er
zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in proprio,
und transsumpliva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässl, nach welcher
die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.
877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher
die Supposition auf „ultimata significata" geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden , nemlich einerseits in
103) In Melaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando
pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tali conceptu complexo
sumptus aliquando pro nullo supponit, quamvis sit incomplexus secundum vocem,
sicul isti termini „chimaera" et „vacuum" Est duplex complexio conceptuum:
una potest vocari distans, alia indistans. Distans vocatur, quando in propositione
praedicatum complectitur cum subiecto mediante copula affirmative vel negative;
indistans vocatur, quando adiectivum complectitur cum substantive sine copula media,
et etiam polest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis
sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nec per consequens
itla dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera"; est enim descriptio
„Compositum ex impossibitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vacuum" s. auch
Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Melaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo
catur indistans, alia distans. Indistans est, prout determinatio complectitur cum suo
determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc polest fieri componendo vel
dividendo; et vocatur compositio , si Sit modo affirmative, .... ut „homo albus", et
vocatur divisio, si sit modo negativa, ul „homo non albus". Modo ergo composito
indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determinationem
sit eadem cumre, pro qua determinabite supponit, vel si ei adiaceat; el tunc itla
compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.
104) Summ. a. a. O.: Nunc dividendae sunt voces, quae possunt subiiei vel
praedicari, ab illis, quae non possunt, vel etiam, quae possunt supponere , ab illis,
quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulae: 1) Omnis terminus possibitis
supponere potest subiiei, sed non convertitur 2) Nulla dictio pure syncategoreumalica
polest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum
potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi
cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum
vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantivalum potest " subiiei vel
praedicari 6) Nulla perfecta oratio potest subiiei vel praedicari
7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi
modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo potest subiiei vel praedicari
9) Oratio imperfecta tertio modo potest, sed forte non omnis talis 10) Oratio
imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi
syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulla imperfecta secundo modo polest
supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan
tivo 12) De omni dictioneK cui correspondet conceplus complexus, dicendum est,
sicut de oratione, cui aequivalet . 13) Omne substantivum rectum, cui correspondet
conceplus simplex, potest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse
subkctum vel praedicatum, potest supponere.
105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, et quaedam impropria seu trans
sumpliva; propria dicitur, quando vox supponit secundum suam significationem sibi
communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem alterius
vocis ex transsumplione propter simititudinem vel ironiam aul huiusmodi aliam causam.
28 XX. Joh. Buridan.
communis und discreta, und andrerseits in absoluta und relatira; ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in
naturalis und accidentalis , andrerseits zugleich in confusa und determinata
getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa
tantum zerfällt I06). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich
wie Occam (ebd. Anna. 887) auch die Worte „incipit, desinit, differl"
u. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'schen Beispiele
„bis" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er
scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliter dividitur supposilio in materialem et personalem ; et vocatur
personalis, quando supponit pro suis ultimatis significatis ; .... sed materialis
dicitur, quando vox supponit pro se aut pro sibi simiti aut pro suo significalo immedialo
, quod est coneeptus Suppositio personalis dividitur in communem et
discretam ltem dividitur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum
absolutum, et in respectivam sive relativam, quae fit per lerminum relativum.
Communis suppositio solet dividi in ... . naturalem et ... accidentalem. Naturalis
vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus , pro quibus
polest, tam praesentibus et praeteritis quam futuris; et hac suppositione utimur in
scientiis demonstrativis. Accidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit
solum secundum exigentiam verborum; et hac utimur in sermonibus historiographis,
qua ctiam maxime utuntur sophistae. Item suppositio personalis communis
dividitur in confus.am et delerminalam Vocatur determinata, ... si necesse sit
ad veritalem , quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposito .. . Sed vocatur
confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in....
distribulivam et non distributiv am, quae solet rocari confusa tantum. Distributiva est,
secundum quam ex termino communi potest inferri quodlibet suorum suppositorum
seorsim vel ctiam omnia simut Copulative Sed confusa tantum est, secundum
quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiunetive.
107) Ebend. : Multae autem sunt causae confusionis distributivae : 1) Signum
universale affirmalivum distribuit terminum immediale sequentem 2) Negatio
negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam . ... et nihit distribuit,
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negationem infinitantem
ipsum 4) Per comparationem distribuitur ablativus sequens, et similiter
mediante dictione ,.quam" distribuit nominativum sequentem ; simititer etiam
* secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione ,jicut" Adhuc superlalivus
gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relalivo diversitalis,
.... ul .,homo est fortissimus", quia est omni alio homine fortior 51 Fit distributio
per muttas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negationes,
sicut sunt verba prirativa aut relativa diversitalis aut ista verba „ineipit, desinit,
differt" aut istae dictiones „sine, praeter, solus".
108) Ebend.: Etiam multae sunt causae confusionis non distributivae: 1) Signum
universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequentem
ipsum non immediale 2) Terminus communis confunditur non distributive per
duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumque sine reliquo distribuerct
ipsum, ul si dico „Nutlus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialia
confundentia sine distribulione terminos sequentes se, sicut termini, qui respondentur
ad „quoties", ul „ler, qualer"; etiam copulalio de praedicamentis „quando" et
„ndi" habet potestatem sie confundendi, ul „Hodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis
et Romae venditur panis" 4) Ista verba „scio, intelligo, cognoscou .. .. confundunt
sine distributione ; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur
debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".
XX. Job. Buridan. 29
in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An
schliisse an Occain (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte
rung über die suppositio relativorum anreiht, wobei aber Buridan die
lnconsequenz begeht, die relaliva diversitatis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen, sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Ilispanus zu besprechen uo).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue willen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Buridanus
selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist —), sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commentar verflochten hat. Hiernach
lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significato ultimato supponit
discrete. 2) Terminus materialiter sumptus restrictus per protiomen demonstralivum
supponit discrete. 3) Subiectum propositionis particularis vel indefinitae supponit
determinate. 4) Propositionis particularis vel indefinitae vel singularis affirmativae
praedtcatum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumptus, cui
non proponitur aliquod signum confusivum, supponit delerminate. 6) Cuiuslibel pro
positionis Maliter universalis affirmatwae totale subiectum supponit confusc et distri
butive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"
negantem copulam supponit confusc et distributive. 8) Terminus infinitatus communiter
tentus supponit confuse et distributive ratione negationis infinitantis. 9) Nomen se
quens comparalivum vel supertativum supponit confuse et distributive. 10) „Diffeit"
facit ablativum sequentem mediante praepositione „u" distribuibitem supponentem.
11) Adverbia simititudinis faciunt terminos sequentes se supponentes distribuibites.
12) Terminus communis, supra quem cadit immediale dictio exceptiva distribuibitis et
supponens, supponit confusc et distributive vel confuse lantum. 13) Aggregalum ex
recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .
14) Delerminatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
salis affirmativae praedicatum, cui non additur aliquod confusivum, supponit confusc
tantum. 16) Subiectum propositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit
confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiter sequens mediale signum
universale affirmativum cadens supra copulam supponit confuse tantum. 18) Terminus
communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibet seorsim habet vim distribuendi,
in propositione particulari, indefinita vel singulari supponit confuse tantum,
in propositione universali determinate. 19) Terminus communis sequens dictionem
importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio , cognosco) supponit confuse
tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter
minus sequens copulatum ex terminis de praedicamento ,,ubiu supponit confuse tantum.
HO) D. supp. rel.: Relativorum quaedam dicuntur relaliva substantiae, alia di
cuntur relaliva aliorum praedicamentorum Relulivorum substantiae quaedam
dicuntur identitalis, alia diversitatis Relativorum identitatis quaedam dicuntur
reeiproea, .... atia non reeiproea Relativum identitatis solum refert suum ante
cedens pro illis eius suppositis, pro quibus erat verificatio categoricae , in qua ponebatur
antecedens, .... et supponit vel sumitur in propositione, sieut suum antecedens.
..... Dictio „Me" non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative
et aliquando etiam antecedentaliter ad retativum „qui" Relalivum „se", ....
si teneatur distributive, oportet descendere sigitlalim, non enim sequitur „Omnis
homo ditigit se, ergo emnis homo ditigit Socralem", sed bene sequitur „ergo Socrates
ditigit Socratem" Relativum „suus" refert suum antecedens .... in genitivo casu-
Relaliva „lale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualitatis
et quantitalis, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo
nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relativa diversitatis solcnt
poni „aliud, allerum, differens, diversum", sed mihi apparet, quod haec non sunt
relativa, proul hic de relativis locuti sumus, sed sunt termini de praedicamento „ad
aliquid", et ita etiam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urtheile, in welchen j,atiud" verwendet
wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
3(V XX. Joh. Buridan.
Die appellalio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was
Occam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotalivum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und
die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modifikation der suppositio und appel
lalio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen amplialio11'1) und in welchen
-restriclio eintrete , an welch letztere er noch die „alienalio" knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird113).
111) D. appell.: Termini omnino nihit connolantes ultra ca, pro quibus supponunt,
non sunt appellativi proprie; sed omnis terminus connotans aliud ab eo, pro
quo supponit, dicitur appellalivus et appellat itlud, quod connotat per modum adiacentis
ei, pro quo supponit Terminus appellativus semper appellat formam suam,
sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.
Post appellat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit
praesentis temporis et praedicatum non sit amplißcativum, uppellal formam suam prae
cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius lemporis vel praedicatum
fuerit amplificalivum , tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in
differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem
pore, ad quod praedicatum ampliat .. .". . Magna est differentia quantum ad appellationes
in(er verba significantia actus animae cognoscitivae et inier alia verba;
nam termini respectu verborum non signiftcantium huiusmodi actus non appellant
nisi res, quas ullimale significant vel connotant; ..... termini aulem respectu
verborum signiftcantium huiusmodi actus, si sequantur itla verba, appellant
rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appellat
ittud, pvo quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termini „meus" et
„tuus" appellant me et te tanquam adiacentes, et sie etiam „nosteru et
„vester" , et „suus" appellat itlud, pro quo suum antecedens supponit.
112) D. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et restrictionibus
suppositionum et appellationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem
terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictus; itle potest assignari,
quando terminus praecise supponit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis
lemporis Terminus ultra statum ampliatur multipliciter : 1) Si ponatur in sua
calegorica ante verbum praeteriti temporis, ampliatur ad standum pro praeteritis, sive
in supponendo sive in appellando, una cum praesentibus 2) Proportionabititer
ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro fuluris 3) Positus
ante hoc verbum „polest" vel ante copulam propositionis divisae de possibiti am
pliatur ad standum pro possibitibus , licet non sint vel fuerint , unde haec est vera
„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" 4) Idem est dicendum
de termino posito ante copulam propositionis divisae de necessario 5) Ter
minus ampliatur ad praeterita, fulura et possibitia, si construatur cum verbo significante
actum animae sive a parte ante sive o parte post 6) Nomina verbalia
vel partieipia a praedictis verbis descendentia , si ftant praedicata propositionum,
ampliant subiecta, sicut verba.
113) Ebend.: Terminus aulem circa statum restringitur : 1) per determinationem
sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus suppositis 2) Etiam
adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenit
suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tunc nec amXX.
Joh. Buridan. 31
Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus 114). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem Intellectus
ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches115).
Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grundlage
auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird
auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sensus compositus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Begeln
berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der ohjectiven Dinge selbst betrifft116). Nachdem
hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und ,/alsum" da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen , welche Inhärenz-Urtheile
pliatur nec restringitur , sed alienatur ita, quod terminus non amplius supponit vel
tenetur pro praesentibus sed solum pro futuris vel praeteritis Suppositio et
appellalio eliam aliquando alienantur per negationem infinitantem - et
* aliquando etiam tota termini suppositio removetur; et hoc fit dupliciter: uno modo
per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad lerminum,' quorum
terminorum unus non convenit allen, ut „homo hinnibitis" ; alio modo per
huiusmodi complexionem privativam lerminorum, quorum unus de necessitale convenit
alteri, ut „homo non risibitis"..
114) Tract. V, D. syllog.'\g\. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo
rial-Verse, Anm. 181 u, 182, fehlen hier.
115) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibite polest capi dupliciter:
unn modo pro conelusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos
conelusionis Si quaeratur de scibiti pro conelusione demonstrativa , tunc iterum
erit distinguendum , quum coneluiio vel sumituf quantum ad suam realitatem 'vel
quuntum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitatem, tunc nulla conelusio
debet dici aeterna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conelusiones
de novo formamus tam in scriplo quam in voce vel in mentc, et ita ineipiunt esse
et desinunt, sieul colores et sapores. Si vero conelusio capiatur quoad eius veritatem,
omnis conelusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse
falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibite est aeternum, necessarium,
impossibite aliter sc habere, incorruplibite (B) Si autem loquamur de scibiti pro
re significata, sunt diversae opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.
116) Summ. a. a. O., D. sytl. mod.: Quaedam vocantur modales divisae,
aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Uli lermini „nevesse, possibite,
contingens" aliquando sumuntur, proul sunt differentiae entium, aliquando
autem, ut appropriate sunt differentiae propositionum, et sie debent sumi in
propositionibus , quas vocamus modales compositas, et debet in eis praedicari modus
et subiiei dictum vel e converso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet
rememorari, quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium, con
tingens" subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his , quae sunt, sed
pro his, quae possunt esse Item in lalibus divisis .negativae sunt aut, quia
negatio cadit supra modum, .... vel quod sequitur modum.
32 XX. Job. Buridan. .
>
sind 1 17), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen lf8),
aus zwei Nolbwendigkeits-Urtheilen 1 19), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilen 120)
und — unter Auslassung der Unmögliehkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,
welche die Modalität „scitum, opinatum" u. dgl. enthalten121).
Indem aber hierauf sich die verschiedenen Combinationen der Prämissen
anreihen sollen , werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben , welche
eigentlich der Lehre von Consequentiae angehören122); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und
ein Nothwendigkeits-Urtheil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-
117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum,
eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque
praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae
inferunt contradictoriam conelusionem cum modis fahi et impossibitis Non
oportet, si aliquac praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in
ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"
Propositiones de vero et falsa in sensu diviso aul nihit valent aul valent ittas de
inesse ; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes
modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit coneluditur.
S. bei Oceam, vor. Abschn., Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente universali
valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus neyativis
sive ex una affirmaliva et alia negativa In tertia figura valent omnes
syllogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nulli
syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,
possibite, necessarium" , quia ctiam solum de istis determinal Aristoteles. Et praemittendae
sunt regulae communes: 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio
de possibiti .... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibiti 3) Quaecunque conelusio sequitur ad praemissas de possi
biti, itla conelusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .... 4) Ad
quascunque praemissas sequitur conelusio de necessario vel de contingenti, ad easdem
sequitur conelusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de inesse subiecto sumpto cum relativo identitatis et aliter non. 6) Ad
quamlibet qualitatem de coniingenti sequitur quaelibet qualitas de possibiti. Vgl. ebd. v
Anm. 1027 f.
123) Ebend.: Si una' praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt
regulae: 1) Nun valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conelusio de inesse. 3) In prima figura non vatent, si maior sit de inesse.
4) In prima figura non polest inferri conelusio universalis nisi cum itla additione
„quod est" (vgl. ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existente de
possibiti sequitur conclusio de possibiti particulariter. 6) In tertia figura valent
sytlogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis ; 7) negalivi valent, si
propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario, dantur
regulae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad
conelusionem de necessario particularem , sed non universalem, nisi cum additione
„quod est". 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad
conelusionem de necessario pel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima
XX. Job. Buridan. 33
Urtheil125), ein Möglichkeits- und ein Nolhwendigkeits-Urtheil 126), ein
Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 127) , ein Nothwendigkeits- und
ein Zufälligkeits-Urtheil 128). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.
ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die
Combinationen aus Unmöglicbkcils-Urtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlen 129). Die Syllogismen, deren Prämissen einen
Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Occam nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam
figura Celarent et Ferio. 4) Baroco existente de necessario valet ad conelusionem de
inesse, .... et si maior sit de inesse, valet solum ad conclusionem de possibiti.
5) Maiore existente de necessario in tertia figura Darapti, Felapton, Datisi et Ferison
valent ad conclusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam. 6) Maiore
existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conelusionem de inesse, et alii modi
nihit mlent. S. ebd. Anm. 985.
125) Ebend. : Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti
ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requlae: 1) Non valent aliqui syllogismi
in secunda figura 2) In nulla figura sequitur conelusio de inesse 3) In
prima figura non valent, si maior sit de inesse ... 4) In prima figura non potest
inferri conclusio universalis nisi cum additione „quod est" 5) In prima figura
maiore existente de contingenti sequitur conelusio particularis de contingenti
6) In terlia figura maiore existente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi et Ferison
valent ad conelusionem de contingenti , sed Disamis et Bocardo nihit valent
7) in tertia figura maiore existente de inesse nuili modi valent 8) Quicunque
syllogismi in tertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....
illi valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 987.
126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...
sunt regulae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent
ad conclusionem de necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi valent
ad conclusionem de possibiti, et nulli ad conclusionem de necessario 2) Omnes
modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, quaecunque praemissa
rum fuerit de necessario. S\ ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur regulae: 1) In
quibuscunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibiti et alia de contingenti 2) In prima figura, si
maior sit de contingenti , omnes modi ad conelusionem de contingenti valent; sed
non, si maior sit de possibiti ... . 3) In secunda figura nulli valent .... 4) De tertia
figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regulae: 1) In prima figura
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessario; et
si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti
2) Omnes modi secundae figurae valent ad conelusionem de necessario, sed nulli ad
conelusionem de contingenti .... 3) De tertia figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis et reduplicativis mullis modis syllogizare solemus. Ex
terminis obliquis primus modus est, proul hoc verbo „inesse'1 utimur .... loco huius
verbi „est", ita, quod aequipollent „Homini inest animal" et „Homo est animai"
Manifestum est, quod, in quibuscunque modis contingit syllogizare ex
rectis cum hac copula „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac copula „inest".
AHus modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in ohtiquo
fuerit distributus et rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, ohliquo istius
termini in conelusione attribuelur, quidquid primo obliquo attribuebalur in maiore,
v. gr. „Cuiustibet hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiustibet regis
asinus currit" Adhuc alius modus.... ad simititudinem secundae figurae est,
Pranxl, Gesch. IV. 3
34 XX. Joh. Buridan.
ab131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines lerminus infinitus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der
Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132).
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestale syllogismorum
ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht
von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.
Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,
für einen litterarischen Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition
allmälig bildete 134).
quando unum medium .... attribuitur in praemissis duobus lerminis obliquis ete
Item alias modus potest poni ad simititudinem tertiae figurae ete. S. ebd. Anm.
971, 974, 977.
131) Ebend. : De syllogismis autem reduplicativam conclusionem coneludentibus
notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste fiunt in prima figura et in
omnibus quatuor modis illms apponendo reduplicationem maiori extremitati In
omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conclusio reduplicaliva, si in maiore fuerit
reduplicatio addita maiori extremitati. In secunda autem figura non habent proprie
locum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-
Sätze fehlt hier.
132) Ebend.: Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis et ex
mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in—uns
propositione maneat etiam finitus in alia et omnis infinitus in una maneat infinitus
in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumalur infinitus in alia
aut e converso. Si primo modo syllogizelur , tunc in omnibus modis et figuris
syllogizandum erit, sicul ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in
omni figura ex duabus praemissis universalibus negativis sequitur conelusio universalis
negativa medio variato penes finitum et infinitum. In prima figura el secunda ex
maiore universali negativa et minore particulari negativa sequitur conelusio particularis
negativa medio variato Sed in lertia figura medio sie variato nihit sequitur,
si aliqua praemissarum sit particularis Ex affirmalivis praemissis in prima
figura el in lertia nihit sequitur medio variato Sed in secunda figura ex ambabus
affirmalivis sequitur conelusio negativa medio variato, si maior sit universalis.
133) S. Abschn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter
polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,
Anm. 190.
134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,
beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorität,
nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen
Dialectica ad mentem Scoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus
von Brucker angeführten Worte lauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum
sive modus idealiter ostendens , quo pacta extrema per negationem disiuneta copulentur,
diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sie medio extrema per negatio
nem intercisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex 1. Post. 27 ea arte solertes a
tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combinalion zu dem Glauben geführt
XX. Joh. Buridan. 35
Doch dürfen wir Buridan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu be
richten , dass anderwärts auch er ebenso , wie üccam (vor. Abschn.,
Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-
Beweises" ausspricht, insoferne er auf „experimentum" mit Einschluss
der Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist, dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die
wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse136).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik137) als auch be
züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht
entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist
Sancrnsius eben nur aus dem Scotisten Tartarelus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der
inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.
Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet.
135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimitium
prius sensalorum iudicare de alio simiti occurrente Sensus, memoria
et experimentum non sunt nisi nolitiae singularium sive nolitiae singulares, sed
tandein intellectus percipit, in pluribus singularibus ita fuissc et non in aliquo fuisse
instantiam; ipse ergo per suam iuelinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)
ad veritatem consurgil ad consentiendum universali propositioni, . ... et talis propositio
est iam prineipium in arte suppositum, et sie intelligitur , quod ars fit experimentis
(s. Abschn. IV, Anm. 53).- Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per
üudium, libros et magistrum in scholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;
et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia illi scholares
neseiunt prineipia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne
rubarbarum (d. h. Bheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin
eipia, ipsi etiam neseiunt conclusiones nisi ex suppositione, sc. si Ma prineipia, quae
eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera. Secundo talis ars est imperfecta,
quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in terminis universalibus,
sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad lerminos singu
tares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit prineipia supposita
in arte doctrinali et, sicut poluit scire simpliciter conclusiones, etiam conelusiones
universales praescitas applieavit multotiens ad opus descendendo per ratiocinationem
ad lerminos singulares.
136) Super Eth. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non
esset risibitis, per induetionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod
induetio in aliquibus non concludit in aliis, nisi itla appareant eiusdem rationis illis,
in quibus induetum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est
induetio.
137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei
spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,
Atrebatenses, Ambianenses.
138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bilden hier Begeln,
durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne
aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
zusammengestellt ist.
3*
36 XX. Job. Buridan.
aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam
(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und
die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 £f.) be
sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder
bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi
nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche
hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objecles zur Definition be
treffen140); sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.
Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid nominis und quidditaliva und causalis und descriptiva
doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition
der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die
139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est multorum collectivorum in unum
separatio; compositio aulem est multorum invicem in unum coltectio Duobus
modis principatibus dicuntur totum et partes; uno modo lotum integrale et partes
integrales, alio modo totum praedicabite et partes subiicibites. Differunt aulem, quia
partes integrales collective sunt suum totum, partes aulem praedicabitis totius non sunt
itlud totum, quia nec plures species sunt unum genus nec plura singularia una
species Aliquando totius in suas partes integrales fit divisio per solam animae
considerationem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem
Mattis autem modis dicuntur tota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divisiones
corum: vocis in suas significationes, generis in suas species,
totius in modo in suas partes, subiecti in accidentia, .... accideniis in subiecla,
accidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae
imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observat proprietales , sc. quod sit sufficiens
et quod non sit superfiua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietatum
Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio
termini praedicabitis per alium terminum fmite et infinite sumptum, ut „Omne animal
est homo vel non homou ; alius, secundum quem oratio eadem secundum maleriam
dicitur composita vel divisa , prout est alia et alia secundum formam ; alius,
prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.
140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietates diffinitionum : 1) diffinitio et
diffinitum dicuntur per modum relalivorum .... 2) sunt ad invicem convertibites ....
3) diffinitio explicite est notificaliva diffiniti .... 4) diffinitio est oratio, el diffinitum
est terminus incomplexus 5) Nullum singulare est diffinitum 6) Nulla propositio
est diffinitum .... 7) Nulla diffinitio debel dari parabolice vel transsumptive. . . .
8) Nulla diffinitio debel esse superflua vel diminuta.
141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,
quid vel quae diffinitum significal aut connotat: et proprie vocatur interpretatio et
convenit ierminis incomplexis vocalibus, quibus non correspondent immediale conceptus
simplices, sed complexi, .... et convenit eliam propositionibus categoricis , quibus in
mente correspondent hypothelicae copulalivae, secundum suppositionem malerialem
mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditaliva est oratio indicans praecise,
quid est esse rei, per praedicala essentialia, et non datur de termino
connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse
rei, per „propter quid11; el ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obliquo;
et dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam
materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriplio est oratio in
dicans, quid est esse rei, per accidentalia seu per effectus, et est ex prioribus
et notioribus quoad nos.
142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLI1I v. A : Non alia significat „esse album",
quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi
ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregato ex ea et aliquo alio; sed
„esse album" significat albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea et subiecto.
XX. Joh. Buridan. 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an Occam an 143).
Den Schluss der ganzen Suinmula sollte nach Buridan's Absicht ein
eigener Abschnitt über die Insolubilia machen ; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten- ähnlichen er
sehen wir Proben davon , wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte145). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der Insolubilia
(s. unten Anm.s 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubüe
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe146). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe147). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie
Ebend. qu. 6, f. XLV r. B : Omnis terminus accidentalis debet diffiniri per subiectum,
i. e. per terminum substantialem, ex quo terminus accidentalis connotat substantiam
ultra significationem vel connotationem vel dispositionem accidentalem. Vgl.
bei Occam Anm. 1012.
143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.
144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem tractatus
partiales In nono de solutionibus quorundam sophismatum ; et Mae non habentur
in textu.
145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A: Non sufficit universaliter ad veritatem
affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc
manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in Mo folio sit scripta solum itla
propositio „Propositio scripta in Mo folio est falsa1' ; lermini enim pro eodem supponunt,
quia illud subiectum „propositio scripta in Mo folio" supponit pro itla propositione,
quae est scripta in isto folio, et simititer hoc praedicatum „falsa" supponit
pro itla propositione, quia ipsa est falsa et non vera. Igitur non sufjieiebat ad hoc,
quod propositio affirmativa fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehnliche
Insolubilia s. unten Anm. 310,
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,
Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, ünden sich modernere Darstellungen
der Obligatoria, Insolubitia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke S citire , f. LXIV v. B : Dicit enim Buridanus, quod propositio insolubitis,
v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod itlam praecise dicat et nullam aliam)
significat, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa
significat, et tamen esse falsam ; vull igitur, quod propositio ideo non dicatur vera
vel falsa. Hiezn eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.
147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXI1I r. A : Imponatur
A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),
in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum
„homo vel aliud ab homine". Deinde proponalur tibi ista „Homo est A".
Si concedis, est vera, et sie significat asinum Si negas, est falsa, et sie signi
ficat hominem Si dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vel alind ab
homine". Circa hunc modum obligandi per impositionem est controversia inier famosos.
Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignans causam, quia constitutio
propositionis pr ae supponit , dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hic
modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutum et esse veram
38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unhekannt; für sein Compendium
aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale
L'rtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben ,48).
Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd
ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,
Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient150).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be
zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher Weise jedweden „lerminus" realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe
daher auch eine Idee des Singulären seihst151). Kurz es sei eine Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „lermini" oder „conceptus" halte;
aut falsam, et deinde dictioni advenire significationem per impositionem Ideo
dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque respicit
impossibite.
148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et
solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ut nunc. Et ad veritatem consequentiae
simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum consequente
non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc suffieit, quod
possit fieri formalis per additionem unius verae quantumcunque contingentis. Vgl. vor.
Abschn., Anm. 1016.
149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. I. 1525. 4.
Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel
vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis'1
als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis" als
reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.
150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma
liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; unde Aristoteles
arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in loqica stulte coneipiens, quod idea sit
essentia absoluta distineta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligit? Sed
si Aristoteles bene coneipit, omnis talis idea foret superfiua. Sed intellcctualitalem
crealurarum oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutum per se exi
stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed dii
infiniti. Illi autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfecti phitosophi , satis concipiunt
distinetionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v. : Nec
Aristoteles seivit, istam sententiam Platonis destruere, sed aequivocando ac ignorando
veritatem sui sermonis multos homines duxit in devium , Istam logicam propter
ex ea sequentia debet quitibel fidelis despicere.
151) Ebend. C. 9 , f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum
incomplexorum aut significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt lales
ideae, quae nec sunt substantiae nec accidentia? Imo sie intelligendo lerminos posses
lolam phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Nee movet tua argutiu, si sin
gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam
omne incomplexum, tam categorema quam syncategorema , primarie vel secundarie
significat substantiam, imo divinam essentiam, et tunc nomina idearum significant tam
XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39
und sowie demnach für Wiclef die subjectiv* psychische Function völlig
gleichgültig, ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scötisten
aber sympathisirt er in der pluralitas formarum, insoweit mehrere
Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter
geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung
seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über
suppositio, welche hier in significaliva, materialis und mixta eingetheilt
erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubilia
knüpft 154). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei
seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören
musste 155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte t56). Dass mit
substantias quam divinam essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et
formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo terminos
praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII r. : Cum alia sit idea
universalium et alia singularium, intelligimus ergo res, quae per suas existentias
movent obiective intellectum nostrum.
152) L. II, c. 3, f. XXIII r. : Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.
Plato subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonueral
in prineipio Genesis, qui indubie species intellexit non esse terminos vel conceptus,
sieul somniant haeretici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus
sanetus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vocatur simititudo
habitudinalis,quam intellcctus habet, sive universalis sive particularis ; et intentio
vocatur nunc species, nunc actus intelligend i , satis aequivoce, cum omnes actus
animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
in anima.
153) Ebend. c. 4, f. XXV r. : Forma superaddita non habet in qualibet parte
indivisibiti suae maleriae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed
indivisibitis quoad molem multiplicatur per totum itlud Elementa sunt realiter
in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenala, et secundum diversitates
generum proportionum sunt diversitales specierum mixtarum, ut palet ascendendo
a formis elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v.:
Hic tamen fratres elamant , quod itlud sit haereticum et impossibite , quod multae
animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore , quia,
cum forma substantialis dal esse rei, res sie formata esset in dispari specie pro
eodem instanti, quod est impossibite. Sed j>ro itla materia idiotae debent cognoscerc,
quod consonum est, esse mullas formas substantiales dispares specie in eodem composito,
dum tamen una sit subordinata alteri Una forma generalior et alia
specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV r. : Quaedam est supposilio pure significativa, quaedam
pure materialis, quaedam autem mixta. Pure autem significativa suppositio est, quando
terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio autem
pure materialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.
Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significato ad
extra et etiam pro se ipso; et itla mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ut patct in
155) Du Plessis d'Argentrt, Coli. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hieronymus,
quia in nonnullis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universalibus
realibus, et quod una communis essentia speeificasset plura eiusdem speciei supposita
ete , ideo ad excludendum intellectum erroneum et scandalosum dico,
assero et deelaro ete. ete.
156) Aus den Acten der philosophischen Facultät v. J. 1406 theilt Cas. Wundt,
der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulla irdinis phitosophici
40 Zwei Anonymi.
seinem Auftreten auch HuSs in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen musslen, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolubilia,
welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractale, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken , zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu
geniessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,
sondern auch die obligaliones gehören sollen 157). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan recipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,
Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de
Praga , postquam receptus fuit ad facultatem artium, volens facere actum publicum,
quod importune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanum,
Marsitium ete. mulla mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,
eos non vere logicae aulores , sed vere haereticos, requisitus fuit per iuramentum,
qualenus praesentaret suam positionem, antequam exiret scholas, quod facere minime
curavit lntimatum fuit sibi sub sigitlo decanalus per iuramentum et sub poena
exelusionis perpetuae a dicta facultate, qualenus cessaret ab omni actu scholastico ete.
157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchurum,
duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse munifestare
..... Potestas talis consistit in duobus, sc. in contradicendo ieritalem et in
opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, gencralem artem
opponendi habere indigent Nos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis
logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi
et contradicendi colligentes tradi feeimus in scriptis Istum igitur tractatum in
quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in seeunda
modum contradicendi, in tertia de sophismalibus et eorum solutionibus et intelleclu
dütinetionum in his accidentium disputabimus aliqua , in quarta artem opponendi
obligationes solvendi.
158) Circa tractatum de insolubitibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"
dicitur tripliciter ; uno sc. modo, quod nullo modo polest solvi; alio modo, quod,
dum potest solvi quantum in se, propler aliquod impedimentum nunquam sohitur ;
tertio modo , quod propter sui difficultatem difficite sohitur. Ad simititudinem primi
dicitur vox invisibitis, ad siniilitudinem secundi dicitur lapis absconditus in terra
invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis ; ultimo autem modo intendimus
nunc de insolubitibus.
XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41
indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un
wahres sage (also im stoischen Wev86(isvog oder ' AXrj&Evcov , s. bei
Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder
durch „cassalio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restriclio" mittelst
richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be
nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen
status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
positio, depositio, dubitatio ergibt160).
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's
Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligatio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein, welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).
Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden. Als erste nemlich tritt die „inslitulio" auf, d. h. die
willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. B. „A" irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A" bedeute
„A bezeichnet Unwahres", die Begel aufgestellt, dass bei einer solchen
Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Est autem triplex oppositio circa insolubitia, sc. cassatio, restrictio, solutio
secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. 'Anm. 73).
Restringentes dicunt, quod littera „falsum" non polest supponere pro hac oratione,
cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio, secundum quod nos ulimur hoc nomine in sophismatibus , est
praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est autem status triplex , sc.
justinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praeßxio enuntia
bitis ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regula: Omne
vositum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum
Habito de positione possibiti sequitur de impossibiti Depositio est obligatio ad
sustinendum aliquid tanquam falsum Dubitatio est obligatio ad sustinendum
aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.
161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,
dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. el de litUr. 1867. Nro. 13, p. 195 u.
198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus
und Petrus Hispanus, S. 5.
162) Occam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A: Obligatio sie diffinitur a
multis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum uliquem statum, quando sc. aliquis
ex consensu proprio obligalur a poncnte ad aliqnid in disputalione , ad quod
prius non erat obligatus, et lunc fit obligalus. Obiigutionis autem mullne species
assignantur: institutio, pelitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.
42 XX. Pseudo-Oceam.
Satzes sein dürfe163). Die zweite Art ist „petitio" , vermöge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeständniss
erbittet 164). Drittens folgt die „positio", an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „casus", d; h. die blosse Setzung eines Falles
anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),
während die positio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend
festgehalten werde , bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"
das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen
positio possibilis und positio impossibilis unterschieden wird , schliesst
sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubile an, und ausserdem
163) Ebend. : Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputationis
et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae regulae. Una
est, quod nunquam pars polest significare totum, cuius est pars. Sed ista regula
capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum
significat totam propositionem ldeo dicendum est, quod, quamvis pars passet
significare tolum, cuius est pars, lamen lalis institutio non est admittenda, quando
per itlam totum significatum mutarelur a veritate in falsitalem et e converso ....
Per hoc solvitur hoc sophisma: Significet A praecise hoc totum „A significat falsum";
tunc quaeritur, an A significet verum an falsum. Si verum, ergo haec est falsa „A
significat falsum"; sed institutum est, quod A significet hoc totum „A significat fal
sum"; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significat falsum"; et A
significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itla institutio non
est admittenda pro eo , quod haec oratio „A significat falsum", quae est falsa,
mutaretur in veritatem Et si dicatur, quod hoc est possibite, quod A significet
hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter
poiitionem et institutionem ; unde, quia possibite est, quod A significet hoc totum
s „A significat falsum", quando accipis „Aul A significat verum aul falsum", respon
dendum est, quod nequc verum nequc falsum significat Et per consimitem
modum potest responderi ad multa alia sophismata, quae difficitia sunt non exercitalis
in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in theologia, ideo pertransco.
Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten
sollten, vermissen wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B: Alia species obligationis assignalur petitio, quae
obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab eodem,
sicut si opponens dicit „Feto, quod concedas primam propositionem proponendam a
me", quae petitio reeipienda est, quia non obligat ad impossibite Et potest esse
regula in ista. specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere
potest durante disputatione.
1Ö5) Ebend. c. 40: Tertia species obtigationis vocatur positio, circa quam sciendum
est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suseipiendum aliquid tanquam
verum Item casus semper debet esse de re particulari, sed positio potest
esse unius propositionis indefinitae Circa casum aliquae sunt regulae : 1) Casus
nunquam est reeipiendus, nisi fiat certificate de aliquo particutari. 2) Nunquam est
casus reeipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admittendus
ad sustinendum , quod repugnat actui responsionis , ut si aliquis velit tibi proponere
istum casum, quod tu sis mortuus.
166) Ebend. : Positio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,
quo propositio vera debet sustineri a respondente Et consistit ars ista in hoc,
quod in prineipio debet aliqua propositio poni , deinde debent propositiones poni, sc.
quod placet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando
vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus dalis potest opponens, quando
sibi placet, dicere „Cedat tempus". i. c. cessel tempus obligationis, et tunc videndum
est, an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibitis
et quaedam impossibitis.
XX. Pseudo-Occam. 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 167). Die positio impossibilis, welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile, dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre von den Consequentiae hinübergreifen 168). Als vierte Art
der Verpflichtung wird die „depositio" , d. h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei , in Regeln erörtert,
welche den für die positio gegebenen analog entsprechen169); das
Gleiche geschieht fünftens für die „dubitalio", welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis positio est, quando ponitur propositio falsa
contingens vel contingens dubia. Et circa istam dantur mullae regulae: 1) Omne
positum in forma positionis „Propositum scitum esse tale" est concedendum absolute,
si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:
Ponatur ista „Alterum itlorum est verum" demonstratis illis duobus „Johannes est
episcopus" et „Johannes sedet" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";
haec 'est concedenda; deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et
alterum non est verum"; si negas istam et concessisti istam partem „Unum istorum
est verum41, oportet te negare alteram, et ita negas positum ..... Illud sophisma
est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et
tmc copulativa est vera, vel potest esse relativum, et tunc est neganda 2) Omne
sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse
tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito
bene negali in tempore positionis est negandum 4) Ad omnem propositionem
impertinentem , i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene con
cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,
et neganda, si sit falsa etc 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum
necessarium nec impossibite concedendum , sc. de necessario, quod semper fuit necessarium
ante tempus obligationis, et de impossibiti, quod fuit impossibite ante lempus
obligationis.
168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Positio impossibitis est, quando ponitur aliqua
propositio impossibitis ; et sciendum est, quod mullum refert ponere unam propositionem
impossibitem et aeeipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur ex
alio impossibiti, sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis" et
inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,
quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista
regula potest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposito consequentia
naturati vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se nolae est conce
dendum; simititer quod sequitur virtule talium regularum debite circumstantionatarum
Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,
potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones
ineludentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt contradictoria
concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con
cedendum , sed multa sequentia sunt neganda. \
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Deposilio est obligatio ad sustinendum aliquam
propositionem tanquam falsam Istae sunt regulae: t) Omne Depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum .... 2) Omne contradicens
deposito est concedendum 3) Ad sequens et ad omne impertinens et ad re
pugnans, quod non est contradictoriam, respondendum est secundum sui qualitatem.
44 XX. Pseudo-Occam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum" wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfalle 171). Indem aber hierauf noch eine
kurze Notiz über die Insolubüia folgt, deünirt der Verfasser dieselben
ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich
aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassalio" , jener Behandlungsweise
an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
Urtheile abzielt172).
Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als
Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C" schlechthin
disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles A ist C , hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B
oder C ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulativa"
und „de copulato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und
„de conditionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Unheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de causali extremo, de lemporali extremo, de
locali extremo" gehandelt173).
170) Ebd. c. 43/ Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.
Regulae sunt istae: 1) Ad omne dubitalum in tempore dubitationis propositum
respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.
3) Ad consequens falsum respondendum est negando, et ad antecedens verum
dubie 4) Ad repugnans non contradictorium respondendum est secundum sui
qualitatem.
171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligatur
aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determinatum
actum circa itlam Et mihi videtur, quod ista obligatio non polest
multum differre a petitione et positione.
172) Ebend. c. 45: Non ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quin nullo
modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata
sunt, quando per consequentias apparentes , quae videntur regulari per regulas necessarias,
ex propositionc aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta
non possunt ficri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „ falsum" vel
simitem affirmative vel hunc terminum „verum" vel siniilem negative, sicut:
lncipiat Socrates sie loqui „Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquutur. Tunc
quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec
dicit verum nec falsum Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia in
solubitia, si solvendo ea velit naluram insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.
173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur
haec coniunetio „vel" , itla propositio potest esse distinguenda, eo quod potest esse
disiunctiva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"
potest esse disiunctiva et tunc aequivalet isti „Omnis homo salvabitur vel omnis homo
condemnabitur" , quae est falsa; vel polest esse de disiuncto extremo et tunc aequi
valet isti „De quolibet contento sub homine verificatur hoc totum „salvabitur vel con
demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunetio „et",
itla propositio .... potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut „Tria et duo
sunt quinque" , quia, si sit copulativa, est falsa, et si sit de copulato subiecto , est
vera. Simititer est de propositionc, ubi ponitur haec coniunetio „si", quia potest esse
conditionalis vel de conditionato extremo, sicut ista „Omne possibite, si est neeessaXX.
Rad. Strodus. 45
Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns
scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregender Ausführlichkeit diese neueren Gebiete bearbeitete, Radulph
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern Wiclefs gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen . commentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga
tiones"11i), welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich
Bestandlheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,
was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in
bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,
est verum" polest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibite est
necessarium, omne possibite est verum" , quod verum est; sed si sit de condilionato
subiecto, tunc aequivalet isti „Dc omni Mo, de quo veiificatur hoc totum „possibite,
si est necessarium" , verifieatur hoc praedicatum „verum" " ; et hoc est falsum, nam
haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de
coniunetione causali, quia propositio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de causali
extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itla propositio polest esse
temporalis vel de lemporali extremo Simititer est de adverbio locali.
1 74) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam
deelarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter ineipit. Venetiis per
fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Deelaraliva des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des
Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commento
klexandri Sermonete, Deelarationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri
Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequentie Pdcardi de Ferabrich, Expositio
Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.
(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst
am Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar
des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier
in den Commentar des Serraoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch
gedruckt in : Tractatus Insolubitium et Obtigutionum magistri Davidis cranston de novo
recognitus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eins
diseipulos, cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. I. e. a.
fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
175) Nicht weit vom Anfange der Consequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebatur
in tractatu praecedenti de hypotheticis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfange seines Commentares : Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium
auetorem gravissimum in hoc suo tractatu, qui est pars suae Logicae, intendere, quam
plures nobis regulas argumentandi notas facere.
176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam
partem libri Priorum aut ad ipsum isagogicon et per consequen's immediale
postponi debere ad librum Periermenias quia de consequentia hic tanquam de
subiecto agitur, quod communius est omni specie argumentalionis seu syllogismo simpticiter,
de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprietates terminorum folgen Hess, erhellt aus dem gelegentlichen Citate: Quid
sit suppositio vel quid sit terminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen lnsolubitia s. unten
Anm. 180.
46 XX. Rad. Strodus.
sätzlich auf die significalio des Vordersatzes und des Nachsatzes , s deren
logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann m). Die consequentia bona wird dann
eingelheilt in formalis und malerialis , welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass die innere begriffsmässige Brücke, welche
vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt
bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be
gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia malerialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen könne ; bemerkenswerth aber ist dabei, dass für die consequentia
hier auch die Bezeichnung „propositio ralionalis" gewählt ist, welche
wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,
Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „causaJis", trafen 179). Hierauf entwickelt Strodus für die
consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast
unnöthigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände
und Sophistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor
führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be
schränke 180), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-
177) Consequentia est itlalio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua
bona et aliqua mala, quae valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius
non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,
sicut adaequate significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando
stat, sie esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae
quate significatur per consequens suum.
178) duplex dicitur consequentia bona: .... Consequentia bona de forma dicitur
esse Ma, cuius, si sie esse, sicut adaequate significalur per antecedens, intelligitur,
etiam sie esse, sicut adaequate significatur per consequens, intelligitur Sed con
sequentia bona malerialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu
antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut
„Homo est asinus, ergo baculus stat in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.
621) ldeo omnis consequentia bona et formalis est bona et materialis, sed
non e converso.
179) Pro consequentia maleriali sunt duae regulae: 1) Ex impossibiti sequitur
quodlibet 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, condilionalem
esse verum, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus
volat, asinus habet alas" et stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece
dens quam consequens esset verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Similiter
dicitur de qualibet consequentia, quae nuneupatur propositio rationalis, discursus,
argumentatio , et communiter, licet improprie, argumentum Sicut conditionalis
nihit ponit in esse, sie neque aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam
non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non
oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stat iste versus: „Ex falsis
verum, ex veris nit nisi verum."
180) Modi autem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,
sunt isti: 1) Si aliqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,
ergo et consequens est verum JVo« tamen sequitur mediantibus verbis de
praeterito et futuro, unde non sequitur „lsta consequentia est bona et antecedens crit
verum, igitur et consequens" Sed bene valet in istis verbis de praeterito et fu
turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lita conse
XX. Rad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mit der Lehre von den Obligaliones zeigen, womit sich bei
quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eins est verum, ergo tunc erit ila, quod
consequens eius est verum" 2) Si consequens est falsum , igitur et antecedens.
.... 3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando
non erit, sicut significatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaequate signifi
catur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem
concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione bene admisso vel
concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum
vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,
igitur et antecedens .... Contra istam regulam arguitur sie : Ponendo , quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo",
ipsa statim significet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequentiam
esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animal'" quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
seivisti, .... et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc significaret
, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est, ad
quam nullo modo est respondendum 7) Si antecedens est possibite, consequens
est possibite 8) Si consequens est impossibite , igitur et antecedens est impossibite
Notandum tamen, quod non omne possibite potest esse verum; .... unde
stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando
ipsam primarie praecise esse veram Sequitur enim formaliter: „Hacc est vera,
„Nulla propositio est" , ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."
Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua
propositio est falsa et ex alia parte sequitur „Ista est falsa, quae praecise significat,
quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio est falsa". Unde
vatet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itla, quae
est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia
non valet 9) Si antecedens est necessarium, et consequens est necessarium
10} Si consequens est contingens, et antecedens est contingens vel impossibite.
11; Si antecedens est pure negaiivum, et consequens est pure negativum,
quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis ,
sed in nulla pure negativa intelligitur a/firmativa 12) Si consequens est pure
affirmalivum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu
lam arguitur sie: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse
est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab
una ad aliam valet consequentia et e converso , et tamen una est affirmativa et alia
negativa Dicendum , quod Aristoteles non vult, itlas propositiones simpliciter
aequivalere, nisi cum aliquo media affirmativo, vel quod phitosophus non capit
litteram „non" negative, sed infinite ..... Dicitur tunc littera „non" teneri negative,
quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,
sed quando stat infinite, negatur solum subiectum vel pars subiecti vel praedicatum
vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur 13) Si antecedens
est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si
consequens est dubium, et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed
contra istam regulam arguitur sie: Posito primo, quod scias, Socratem esse unum de
tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen
tiam „Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demonstrare
solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod
antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum
a te Secundo arguitur sie: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,
ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub
iectum consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae, quo posito itla con
sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a te Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo ca
48 XX. Rad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubilia (— die
eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum,
sed nego consequentiam factum; stat enim, plures esse Socrates, et non
sequitur, quod dubitas, an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per
litteram „iste" demonstretur solus Socrates Ad secundum argumentum communi
via polest responderi, quando nego casum, quia pars propositionis non polest
pro toto supponere, cuius est pars, nec polest ipsum demonstrare Mullis aliis
modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, donec via vera
ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus clarius perscrutetur (s. oben Anm.
176.) 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem
negandum Sic ostenditur: Si consequens est negandum , ergo antecedens est
negandum per sextam regulam ; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est
oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo
dem dubitandum Sed contra istam regulam arguitur sie: Ponatur, quod nullus
rex sedcat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeal; quem sciat Plato
sie credere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Quo posito pat eonsequentia
ista „Socrates credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedel; ergo
Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista eonsequentia est scita a Platone esse bona,
et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.
Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Platone ne
gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,
dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sie, nego, quod antecedens
a Platone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo itlud
idem antecedit ad consequens 18) Si aliquid sequitur ad consequens , itlud
idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet eonsequentia
mediis non varialis, quando arguitur a primo ad ultimum, eonsequentia ultima ex
primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capta
ista propositione „Fitius est" sequitur, quod suus pater est et ex ista sequitur, quod
suus filius est, ergo sequitur „Fitius est, ergo suus filius est" Respondetur ,
quod ista non tenet in relativis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece
dente, ergo idem stal cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti ,
itlud idem repugnat antecedenti Sed contra polest argui facienda istam conse
quentiam: „Lignum corrumpebatur , ergo impossibite est, itlud esse"; et cum antece
dente stat itla „Aliquod animßl currit"; et itla non est possibitis „Aliquod animal
currit, et impossibite est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur relatio (d. h.
die Beziehung des Belativums „illud"), non oportet teuere per regulam 21) Si
arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antecedentis , itla eonse
quentia valet 22) Si arguatur ex opposito consequentis ad alteram praemissarum,
sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones
esse possibites: „Si tu scis, te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem", et „A
contradicit B et e converso , et tamen, si A est verum, B est verum" , ut si sit A
ista propositio „B est verum" et B sit ista „Nullum B est verum," tunc arguitur
sie: A est verum, ergo suum adaequatum significalum est verum; sed A significat
jrraecise, quod B est verum; ergo B est verum; ergo si A est verum, B est verum;
et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum
homo, et consimites 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est
intellectum a te Sed contra fial ista eonsequentia „Tu non intelligis A, et A
est;. ergo est unum non intellectum a te" ; et volo, quod A sit una littera non intelligibitis
; . . . . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Re
spondetur, quod aliquid significatur , quod nullus intelligit , ut „nihit" et simitia ;
sed .... respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa
suimet, est intelligibitis 24) Si aliqua eonsequentia est bona, ergo
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,
quod semper oppositum consequentis repugnet antecedenti; multae enim propositiones
non staut simul nec repugnant, ul „Tu non es albus" et „Nihit est" Stat
ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantmn pater est, non tantum pater
est; nam si lantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non
tantum pater est.
XX. Rad. Strodus. 49
bindet, sowie ferner dass gelegentlieh der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernünftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu
allerdings schon hei Occam (vor. Ahschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben , etwa am Ende angekommen zu
sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln
vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung
derselben tfart. auf das principium identitalis und hiedurch mittelbar zu
den abstrusesten Einwinden und deren Lösung181). Hierauf dann folgen
„specielle" Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus in pertinens
und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder pertinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter
scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent
weder schlechthin convertibiles oder nur relalivi sind , und auch je
nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur
für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relalivi unter sich im
Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem
des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der
consequentia ab inferiori ad superius1*2). An dieselbe knüpfen sich
181) Alias regulas generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
IV, Anm. 205 ff.), sciticet : 1) Ab affirmaliva de praedicato infinito sequitur negativa
de praedicato finito, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privato se
quitur affirmativa de praedicato infinito, sed non e converso. ... 3) Ex affirmaliva
de praedicato finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Probatur
prima regula et tertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur
de eodem , quod est contra primum prineipium (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 f.) Secunda regula probatur ex descriptione termini
privativi Contra Mas regulas posset obiiei primo , quod itlud non est primum
prineipium; stal enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es
non currens", posito , quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt homines
nec non homines Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba
et alia nigra, arguitur sie: Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum; .... ergo
album et non album sunt hoc totum; .... ergo hoc totum est album et non album.
Simititer potest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,
si privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis
esset falsa „Dens est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socralis,
lunc Socrates est caecus, et tamen non est aptus ad videndum, quia nullo modo po
test videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,
ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum ineludit Ad
primum istorum ... dicitur, quod de quolibet termino simplici singulari supponvnte
pro aliquo, quod est, polest vere praedicari unum contradictoriorum, sed de nullo
ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod .... in negativis non lenet
argumentum a plurali ad singulare Ad sequens debet negari, quod totum est
suae partes Ad obiecta de privativis dico, quod Socrates est homo, cui
naturaliter inest videre,.... et capitur videre non tantum pro actu videndi, sed pro
visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitnr privative ad finitum nisi
per additionem exclusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in
lerminis non relalivis .... et non tenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Adid. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; et etiam tenent solum, cum praedicalum
ponitur post verbum et non ante verbum, i. e. a parte subiecti.
182) Videndum est de specialibus regulis concernentibus habitudinem terminorum
ad invicem Quibuscunque duobus terminis demonstralis vel sunt sibi invicem
Pranxl, Gesch. IV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den syllogismus expositorius (vgl. ebd.
Anra. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini
officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkart bezeichnen, wie
z. B. scio, dubito, apparet u. dgl. ,83). Sodann aber wird eine Menge
von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne ,84), und
erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über
pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter
potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ut ,.album" et „homo". Pertinentes
sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altera polest vere affirmative
praedicari, .... vel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,
est illativa propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert
aliam et e converso, vel sie et non e converso. Et utraque pars dividitur, quia vel
mutuo se inferunt respectu cuiuscunque verbi vel solum mediante hoc verbo
„fst"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter; si secundo
modo formaliter, dicuntur termini relativi ; simititer ex alia parte, si
ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „est", sie terminus
dicitur prior et alter posterior; si tamen respectu cuiuscunque vertri tam aparte
subieeti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlativus
superior. De quibus datur ista regula: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua
dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.
183) Et super hac regula fundatur syllogismus, qui vocalur expositorius , cuius
praemissae sunt mere singulares, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo
currit" ; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est currens, homo est hoc,
ergo homo est currens"; et etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito
rius negativus, ut „Hoc non currit. hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et
iste modus negativus tenet per istam regulam:' Ab inferiori ad suum superius cum
negatione postposita inferiori et superiori est bona consequentia ; simititer tenet cum
quacunque dictione habente vim confundendi postposita Dictio habens vim con
fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem
mutari; cuiusmodi sunt signa distributiva .... et comparativus , supertalivus , ineipit,
desinit , dictiones exclusivae, exceptivae , modales, et omnes termini officiabites, ut
scire, dubitare, velle , apparere , et celerae dictiones significantes actus mentales vel
officium mentis.
184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valel consequen
tia, sicut non tenet cum distribulione superius et inferius determinante , unde
non sequitur: „Quitibel filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod
animat, ergo quitibet filius alieuius animalis est asinus"; quando tamen distributio
non cadit super terminum inferiorem et superiorem , siat, consequentiam esse
bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exelusiva a parte subieeti
tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum
homo currit, ergo tantum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum
dictione habente vim negationis cadentis supra superius et inferius, unde non sequitur
„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali"; sed si
„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif
fers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu differs" Simititer non se
quitur respectu positivi vel comparativi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut
iste homo; iste est aliquis homo; ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo"; nec
comparalione, ut „Tu es fortior musca, musca est aliquod animat, ergo tu es fortior
aliquo animali" Nec sequitur „Tu scis, hoc currere; hoc est Socrales; ergo
tu scis, Socratem currere", nec sequitur „Dubito, an hoc curral; hoc est animal;
XX. Rad. Strodus. 51
„inferius" selbst, nemlich ilass dasselbe weder bei den singulärslen noch
bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzufügung eines Adjectives zu einem Substantiv als
„inferius per accidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiectiva
distrahentia" , d. b. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,
eine Ausnahme begründen 18f). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen, dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen 1S6), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt 187). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen speciellen
ergo dubito, an animal curral" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc
est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis
istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua
dignkale.
185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se ; sed de vi vocis nihit
dicitur superius ad terminum singularem, simititer nec aliquis terminus dicitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad lerminos transcendentes , cuiusmodi
sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
Inferius per accidens est unumquodque se habens per appositionem positivam
respectu allerius, ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur , ,appositione
positiva" propter adiectiva distrahentia et ampliativa, sicut „potens, praeleritus ,
futurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad
„homo" .
186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicalur de
„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" significal
hominem solummodo Item: Risibite praedicalur de „homo", et omne,
quod est littera „risibite", est non homo, quia omnis terminus est non homo; ergo
„non homo" praedicalur de „homo" Item'*: Cum dicitur „homo est animal" ,
quia „homo" significat omnem hominem et „animal" omne animal, ergo significat ,
omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itla „Asinus est
hominis" .... genitivus significat hominem solum possessorem Ad aliud non
concedo, quod litlera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer
ad lertium per litteram „animal" intelliguntur mulla animalia , quae non sunt homines,
sicut litlera „album" significat albedinem, itla tamen „Socrates est albus"
non significat, Socratem esse albedinem Item contra itlud, aliquos terminos
esse pertinentes disparatos et aliquos sequela, arguitur, quod istius divisionis membra
coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequela solum ex hoc, quod se inferant mutuo cum hoc verbo „est", sed
oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de
terminis simpliciter convertibitibus , arguitur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit,
sed talis itlatio est discursum facere, ergo nullus terminus infcrt alium" Verumtamen
quitibel seit, quod de vi vocis est falsus itle sensus Contra itlud , quod
dicebatur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad lerminum „homo",
sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum
Respondetur, quod est itle modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi
consequentia.
187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non lenet generaliter, probatur,
quia non sequitur „lste est magister de Parisiis, ergo est homo de Parisiis"
nec „/sie est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi
nus Piatonis , ergo Socrates est homo Platonis" nec „Socrates est apparens
asinus. ergo est aliqualis asinus" nec „Ille terminus „chimaera" est, ergo
aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus, ergo tu es bonus homo"
nec „Hoc currit" demonstrando Socratem nlbum, „ergo album currit" .... nec
„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" nec „Aliud
4*
52 XX. Rad. Strodus.'
Regeln folgen, nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad
inferius m), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relativa 189), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „adversaliva" hinzufügt 190).
Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia
scholastica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
a vero est falsum, cuius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius
contradictorium est falsum" nec „Hoc potest currere, et hoc est aliud a currente,
ergo aliud a currente polest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.
(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich
von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dicebatur, quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praeposita; sed probatur, quod sie; quia beue se
quitar „Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" Respondeo, quod solum
lenel gratia materiae itla consequentia Item dicebatur, quod ab inferiofi ad
superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur
sie: Tunc valeret ista consequentia „Ille homo non est, omnis homo est animal, ergo
animal non est" item valeret „Homo non currit, ergo animal non currit"
item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lapidem, et „Hoc est aliquid, ergo
aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regulae: 1) A superiori ad suum inferius sine aliquo
lermino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod
animal est asinus, tu es aliquod animal, ergo tu es asinus". ... 2) Arguendo
a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum
debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a
superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.
4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negalionis praepositis
tam superiori quam inferiori, ut sunt „differt, aliud, non idem". Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium terminorum
disparatorum et convertentium: .... 1) A parte praedicali ex propositione , in qua
ponitur unum disparatorum simplex affirmativum , sequitur negativa, in qua ponitur
alterum, ul „Tu curris , ergo tu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum
convertuntur et copulae et praedicala, et propositiones sunt eiusdem quantitatis
et qualitalis et pro eisdem praecise supponunt , tunc ab una ad reliquam valet
argumentum 3) Relativa dicuntur ad convertentia, quia ex propositione, in qua
praedicatur verbum „est" secundum adiacens et subiieitur unus simplex terminus
relalivus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi
nus est, ergo senms est" 4) Simititer negative; tamen cum verbis adiectivis
non valet consequentia, unde non sequitur „Pater currit, ergo filius currit".
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Ultimo videndum est de hypotheticis : 1) A tota copulativa ad alte
rum eius partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad totam, cuius itla
est pars 3) A disiunetiva cum destruetione unius partis ad aliam 4) A
causali ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibel eius partem,
et quaelibel bona temporalis aequivalet uni copulativae, ut „Dum tu curris, tu
moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet
eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se
quitur positio consequentis 8) Ad adversativa ad eius partem indeterminalam
valel consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , tu non es albus, ergo tu non es al
bus". Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: Redargutum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute
respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cogitur, et
sie talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo con
XX. Rad. Strodus. 53
welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nichl bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , impositio (ent
sprechend der obigen institutio, Anm. 163) und depositio; denn wenn
auch ausserdem noch certificalio, welche dem obigen „Sit verum"
(Anm. 171), und suppositio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent
spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung
der Lehre gänzlich in Wegfall192). Nachdem nemlich noch einige Be
merkungen über lempus obligalionis und über impertinens (vgl. oben
Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung
der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die
unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige 'abgeleitetere
fusionis angustias nullatenus poterit evitare Ad huiusmodi ergo scolasticae militiae
victoriam obtinendam prius exercendus ditigenter tirunculus est Dicit
enifli Vegetius de arte mititari (Inst. rei mil. I, 1 a. Schl.): „Nemo facere metuit ,
quod didicisse benc confidit", et non immerito militares actus scolastici poterunt appellari.
Exercendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,
et docelur convenienter respondere, sc. concedere concedendum et negare negandum ,
et etiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.
192) C. 1: Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum
vel se debere respondere. Qualiterque penes uium communiter disputantium per nolam
exigitur praecedentem , multiplices sunt tales notae, ut „pono , impono, depono,
certifico, suppono" Enuntiatio tota cum littera „pono" praecedente debel dici
positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus et positum.
Impositio non variatur a positione nisi in eo, quod Wo signo specialiter utimur
in obligationibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis
vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si
velit respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur
Certificatio fit communiter per verbum subiunetivi modi , ul cum dicitur „Stet oppositum
consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,
sustinelur positio et conceditur obligatio certificationis Utimur lermino
„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo
sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.
193) Ebend. : Tempus obligalionis dural ab instanti , quo casus admittitur ,
quousque dicat opponens „Cedat lempus obligalionis" vel se transfert ad disputandum
in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di
citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae
nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in angulo
(vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum
negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponenda sunt aliqua: 1) Omne possibile scitum esse
tale non repugnans alicui posito vel admisso, cum ponitur, est a te admittendum,
et .... debel negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne
scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum
est concedendum et quodlibet sequens ex Wo, et quodlibet repugnans illi
est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est secundum
sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sit scita esse
falsa, neganda, si dubia, dubitanda0 4) Extra tempus obligalionis rei veritas
est falenda, quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet
5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus
obligalionis, i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instanti, quo casus
est positus.
54 XX. Rad. Strodus.
Regeln sich von selbst hieraus ergchen 195). In seiner Manier aber
lhünut hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so
eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild
davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-
Disputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunetive- Urtheile,
ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird ,97). Kürzer fasst sich
195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulae per modum conclusionum:
1) Non sequitur „Tu concedis falsum scitum a le esse falsum, ergo tu male
respondes" 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respondere
quandoque, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite repugnal
positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposita ncgari
debet 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.
196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum
Ponatur, quod omnis homo currit; admitlitur; deinde proponatur „Tu es
homo"; \conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu curris". Si
negatur secundum opinionem, negatur sequens ex posito et bene concesso, quod est
contra regulam, et sie male respondes ; si conceditur, Ma „Tu curris" est scita a
le esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a le neganda Respondetur,
quod non solum capitur „sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,
sed pro consequente ex posito et bene admisso cum bene concesso ete. C. 4 : Dubitatur
consequenter circa suppositiones et regulas datas. Si tenetur, quod omne scitum
esse possibite est admitlendum, pono tibi omne possibite. Si negatur casus,
ergo male respondes. .... Si casus ergo admittitur, propono tibi „Tu non es homo".
Si negatur, .... omne possibite fuit a le bene admissum, ergo concedenda. Si
conceditur, tnno proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concesso sunt duo contradictoria,
ergo male; si negas, fuit a te bene admissa, ergo concedenda
Die Lösung ist: Dicalur ergo non admittendo nec concedendo nec negando nec dubilando
, sed sie „Non admitto- casum" ; nullus enim est iste casus, quia tunc
ali qua propositio forel omnis propositio possibitis C. 5 : Contra secundum suppositionem
ponatur itle casus: Pono tibi propositionem, quam cogito. Si admitlitur,
propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus1'. Si negatur, contra:
Cedat tempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlum „Tu es asinus", quae fuit
a te admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam
cogitas, dico non admittendo Main, et si dicitur „Quari?", dico „Quia nescio , quae
sit itla" Demonstratis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Plalonv et
Cicerone, ponatur tibi itla „Aliquis itlorum currit"'. Admittitur. Deinde proponatur
eadem. Conceditur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est concedendum a
le'' demonstrato Socrate. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est
concedendum a le" demonstrato Piatone. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum
currere, est concedendum a le" demonstrato Cicerone. Si conceditur, cedat tempus
obligationis, et arguitur, quod non debuisses itlam infra tempus concedere, quia de
facto fuit falsa ; ergo nullum istorum currere , est concedendum a te .... Die
Lösung: Respondelur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito
cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cesset certificate. In gleicher Weise
werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Aum.) aus
führlichst bebandelt.
197) C. 13: Sunt ponenda sophismala sive casus concernentes hypothetica, et
sie est videre de positione in copulativis. Supponatur regula, quae traditur ultimo
in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlam copulativam „Tu curris et tu
non curris". Est tibi posita et a te bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra
idem tempus obligationis sunt a te concedenda .... Dico , quod itla duo non sunt
contradictoria lanquam sequens In disiunetivis autem servetur taUs regula: Si
sit aliqria disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars
vera; si sit solum una pars falsa, negatur itla; si sit una pars impossibitis et aha
possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens
XX. Rad. Strodus. 55
Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctive Urtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der
obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution ofTen
lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott
ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an
die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiel
una sequitar ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una
pars impertinens alteri, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con
ceditur secunda proposita.
198) C. 14: De specie obligationis , quae deposilio vocatur, non est magna vis,
cum depositio sit alicuius propositionis quasi posilio sui contradictorii, et tantum valet
„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pom, quod non curras" Servetur
ergo pro regula, .quod omne antecedens tibi deposilum est ncgandum et simititer omne
falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulativae
palet , quod, cum deponitur copulativa , cuius utraque pars est falsa , admittitur et
iugatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur
falsum; si sit una pars necessaria et alia contingens, conceditur necessarium et negatur
contingens ; si sit utraque pars vera contingens et una pars sit antecedens ad aliam,
pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars
primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita' negatur. .... De disiunctivis
servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunetiva; cuius una pars est neces
saria vel cuius oppositum est impossibite, debet quaelibet eins pars principatis
negari.
199) C. 15: Sequitur de modo respondindi ad casus possibiles de varialione
significationis propositionis et termini Sotum scripta vel in voce significativa sunt
ad placitum, ideo de Mis solum fit talis impositio ; coneeptus enim mentalis naturaliter
significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod ' aliter significet
Sed tam scripta quam vocalia sie significant ad placitum, quod licettt respondenti adniittere
bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum instituerc ad
significandum Servetur talis regula, quod propter impositionem non est responsio
varianda ad propositionem, respectu cuius innuitur significatio immutata, ut, licet
imponalur, quod illa „Tu es asinus" praecise significet, quod ' „deus est", debet admitli
et concedi, quod illa sie significet; nam qualitercunque ponatur vel varietur
significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel
quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enimponam, quod littera
„Roma" significet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur
Roma.
200) C. 16: In illa materia possunt fieri talia sophismata: Imponalur, quod
littera „Deus est asinus" praecise significet, te currerc; admittitur; deinde proponitur
tibi illa „Deus est asinus" ; si admittitur, propono eandem; conceditur etc
Die Lösung: Dico: licet posuisti, itlam significare, te currere, non sequitur id, quod
significat in rei veritate üuic simite est tate sophisma: Imponatur, quod
illa „Animal currit" significet praecise, coelum cadexe, vel consimite impossibite;
deinde facio itlam consequentiam „Homo currit, ergo animal currit"; conceditur;
tunc sie „lita consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos
sibite, quod est inconveniens Respondetur concedendo consequentiam et negando
tamen, quod sit bona.
201) C. 17: Sicut responsum est in illis, ita respondendum est de mutationc
significationis alieuius termini, sicut posito, quod itle terminus „homo" convertatur
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
stische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht203), und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Boctrin
die similitudo vorgeführt wird 204).
Der Zeitgenosse des Strodus Richard Feribrigus oder Ferabrich
steht in seiner Darstellung der Consequentiae2®5) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theilt die consequentia von vorneherein in bona
et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie
zerfällt in: ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius, converlibüe,
und hypothelica; hingegen die bona et non formalis liegt bei
ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus imperlinens
war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An
wendbarkeit auf analoge Urtheile 20 6); und in letzlerer Beziehung gibt er
cum Mo termino „asinus", admitto; deinde proponitur „Homo est asinus"; negatur
et conceditur; .... si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negatur con
sequentia, sed conceditur, itlam esse bonam.
202) C. 18: Aliud sophisma polest fieri respectu lerminorum ex demonstratione
tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram
„hoc" in itla propositione „Hoc est homo", sie quod nihit, quod demonstratur, dubitas
esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominem; admittatur ;
deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositio „Hoc est homo" significel
praecise primarie; deinde propono tibi itlam „Hoc est homo" ; si conceditur vel
negatur, cedat tempus; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,
quam non intellexisti de facto.
203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: Ponatur, quod
littera „A" in propositione scita a te esse vera significel praecise asinum, et in pro
positione scita a te esse falsa significet hominem, et in scita a te esse dubia significel
hoc disiunetum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures propositiones,
quam istae „Tu non es A", quam scis esse veram, et „Asinus est A" , quam credis
esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an sit in rerum
natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quaelibet pro
positio habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde proponitur
„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequitur, quod
tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlarum
„Deus est" et „Homo est asinus", sed lateat te, quae itlarum sit A ete.
204) C. 20 : Solet difficultas assignari imponendo, propositiones esse simites vel
dissimites, quam partem obligatoriam reputo frustra fore vel inanem Regula de
positis esse simitibus datur talis : quandocunque alieuius bonac consequentiae ponuntur
antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negandum,
quia talia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi
tiones esse simites , quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,
respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum
est, oppositum consequentis et antecedens esse simitia, sicut ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibitia vel necessaria Respondctur secundum communem
viam admlttendo casum et negando consequentiam.
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non
formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia
syllogistica seu discursoria; secunda, sicut est enthymematica. Et itla secunda dicitur
quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, e contra, .... ab
aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alleram
XX. Richard Feribrigus. 57
an einigen Beispielen unter Benützung der Obligationes eine nähere Be
gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwandes, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige" Stücke vermehren
können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eins partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex :
imo modo, quando ex impossibiti coneluditur propositio sibi impertinens, ut „Es
asinus, ergo tu curris" ; alio modo, quando coneluditur necessarium ex propositione
impertinenti , ut „Tu curris, er-go deus est"; scd itlum modum arguendi non reputo
bonum nec aliquam itlarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est consecutio
sive relatio, quae est inier antecedens et consequens ; tertio modo arguendo
ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis
terminis.
207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequentiis : Prima est
haec „Tu credis praecise, quod aliquis Iiomo deeipitur; ergo aliquis homo deeipitur".
Secundus modus est itle „A significat praecise, quod quodlibet verum erit falsum;
ergo A erit falsum". Tertius modus est itle „Socrates credit praecise, quod omnis
homo deeipietur; ergo Socrates deeipietur". Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine
derartige consequentia wohl bona , nicht aber formalis sei ; der Grund für letzteres
ist, quia non valet consimitis forma in aliis multis terminis, z. B. bei der ersten der
drei genannten Consequenzen: non enim sequitar „Credo, quod homo est albus; ergo
homo est albus". Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverftochten
ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben
bezeichnung „A" auf „impositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus", „negalur
casus" u. dgl.
208) C. 2: Redeundum est ad ea, quae dicto, sunt de consequentia bona et formali,
et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,
quod fuit hoc, quod consequentia enthymematica est bona et formalis, quando arguitur
ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite.
Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis , ubi non
arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sie „Nullus homo est homo albus,
igitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione ad suum
convertibite et non ab inferiori ad superius Sed quod consequentia sit bona et
formalis, probatur, quia ex opposito consequentis sequitur formaliter oppositum antecedentis,
quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albus, ergo omnis
asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus"; itle syllogismus est in
Darapti et per consequens formalis Die Lösung: Respondeo et dico, quod haec
consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,
quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se, non
tamen formaliter.
209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo
contra communes regulas de quolibel eorum dalas arguitur. Primum ergo membrum
fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,
et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita
Arguitur contra secundum; nam itla consequentia non valet „Tantum substantia non
est accidens, ergo tantum aliquid non est accidens", et tamen hic arguitur ab infe
riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non
est bonus universaliter ; aliquando enim sequitur modus arguendi, aliquando non; non
enim sequitur „Homo albus non eurrit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur
„Homo albus currit, ergo homo non currit" (('. 4) Sunt quaedam dubia vul
58 XX. Richard Feribrigus.
inferius führt hauptsächlich auf Sophismen , welche die Supposition be
treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobüitalwm" und
„immobilitatum" bereichert erscheint210). Audi bei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifel211). Indem sodann noch die Schlüsse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen , bei deren Auf
zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiuncliva
keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copulaliva
sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bestand theilen ein unwahres copulatives
Urtheil hervorgehen könne 2 1 3). Gelegentlich der Einwände,
garia: 1) „Homo Socrales non est; Socrates est homo; ergo homo homo non
est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab hominc est differens,
ab homine differt; igitur ab homine differt homo" 3) „Aliquis homo est;
et omnis homo est; et aliquis homo non est omnis homo; ergo ab aliquo hominc
differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequentiam.
210) C. 5: Circo secundum membrum itlius divisionis est dubium, numquid
universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur e contra consequentia
cum nota negationis vel cum dictione habente »im negationis, sicut cum nota alietatis
et differentiae Et ex Mo oritur itlud dubium: Quidquid mobititat immobititatum,
immobititat mobititatum et e contra (nemlich „mobititatum" , welcher Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio cunfusa
et distributiva mobitis zulässig ist, sowie „immobititatum" derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn. , Anm. 887 f.)
In hac propositione „De necessitate omnis homo est animal" supponit „homo" immo
bititer, sed hoc est ratione istius dictionis „de necessitate" ," quia ea dempta
supponit „homo" mobititer, quod itla dictio habet vim confundendi vel immobititandi
terminum virtule negationis importatae, sicut palet per suas exponentes,
eo quod sie exponitur „Omnis homo est animat, et non potest esse, quin omnis homo
sit animal", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et
negatio praeposita lermino stanti immobititer facit itlum stare mobititer Solvitur
di facultas , quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem terminum in
propositione, sed modificat totam propositionem.
211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid univer
saliter affirmative ab exelusiva ad universalem de terminis transpositis et in terminis
rectis valeat consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun
dum est, numquid ab exelusira ad suas expunentes valeal consequentia et c contra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in exclusiva vera affirmativa praedicatum removetur a quolibet exeluso Numquid
universaliter universalis habens singulares veras et singulares falsas potest verificari
per exceptivam itlorum, pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De qvarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur regulac:
1) A tota copulativa ad alteram eius partem tenet consequentia. 2) Ab
altera parte disiunetivae ad totam 3) A conditionali cum suo antecedente ad eius
consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) ,4 causali ad alteram
eius partem.
213) Ebend.: Circa materiam relativorum, in qua intentio est improbare primam
regulom, tria dubia sunt: 1) Numquid in materia relativorum oppositum copulativac
sit una disiunetiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejahend an
folgendem Deispiele: Oppositum itlius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"
est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars
disiunetivae significat sie, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia
„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens
2) Numquid sit possibite, quod A, B et C sint tres propositione s verac, ex quibus
copulativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Pluto
XX. Richard Feribrigus. 59
welche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabricb an, dass
er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da bei
jeder der von ihm benützten fünf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).
Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die lemporalis und die causalis
ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige
Folgerungen besprochen , welche sich auf die Verba „incipit" und „desinit"
beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden dürfen216). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer
grossen Menge" anderer Sophismen aus dem Gebiete der ExponiMlia
currant et proferatur propositio „Aliquis homo currit" , quam aeque audiant Socrates
et Plalo, et dicat Socrates itlam „Socrates non est itle", sicul Plato itlam „Plalo non
est itle". ..... Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates
non est itle" et propositio a Socrate prolata est vera, et propositio prolala a Piatone
est vera; ergo omnes itlixe tres sunt verac, et copulaliva facta ex illis est falsa
„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Plato non est itle" Die
Lösung ist : Dico, quod neutra itlarum propositionum prolatarum a Socrate et Platonc
est vera vel falsa, nisi secundum relationem vel respectum ad uliam 3) Numquid
in materia relativorum in propositionibus singularibus non referat, praeponere vel
postponere negalionem loti Die Lösung lautet: Non universaliler est verum,
quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulare; et causa est, quia, licet
per totum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen includit in sc
partes, quae plura supposita habent.
214) Ebend. : Contra lertiam regulum arguitur sie: Non sequitur „Necessarium
est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo neeessarium est, quod tu es", quia
antecedens itlius est verum et consequens falsum Die Lösung: Negatur consequentia,
et dico, quod non requiritur, quod sit condilionalis Ma propositio, ....
quod ista nota „si" non unit Mas propositiones invicem „Necessarium est, quod tu
es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".
... . (C. 9) Circa materiam de conditionali dubilatur, utrum oppositum conditionatis
debet dari per negalionem praepositam Respondetur coneedendo et consejuenter,
quod oppositum huius „Si Socrates currit, Plato currit" est ista „Non, si
Socrates currit, Plato currit"; et ulterius dico, quod hßee hypothetica non est copu
lativa nec disiunctiva nec condilionalis et sie de aliis, imo est oppositum condilionalis ;
et dico, quod decem sunt species hypothelicae , sicut copulaliva et suum oppositum et
sie de aliis.
215) C. 9: Contra quartam regulam arguitur sie: lita consequentia non valel
„Socrates credil, quod homo est asinus, quando Socrates non deeipitur; ergo Socrates
non deeipitur" Die Lösung: Negatur consequentia, et dico, quod polest
antecedens esse verum sine consequente; ideo non valel consequentia Ad quiutam
regulam respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itla causalis est
vcra, quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa proposilionis subscquentis,
nego itlud".
216; C. 10: In materia Hierum verborum „incipil" et „desinit" solvendac sunt
quuedam consequentiae, quae bonae esse videntur et non sunt: 1) Socrates incipil
scireA, ergo Socrates incipil ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et
immedialc ante hoc non fuit verum, ergo A incipil esse verum 3) Hoc A nunc
non est verum, et nullum erit lempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,
ergo hoc A incipil esse verum 4) Nec A nec B in C instanti fuluro erit verum,
et nullum erit instans post C instans, quando ante itlud A et B erunt vera, ergo in
C instanti A et B ineipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socratis,
quod erit primum instans esse Piatonis, ergo quando Socrates incipil esse,
Plato incipil esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo potest
ineipere esse vera 7) A modo est, et A modo non poterit esse, ergo A modo
potest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae consequentiae
seien.
60 XX. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu
Occam's Logik217), Quaesliones zur zweiten Analytik218), und ausser
dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 2 19),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss
220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten, dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der nolitia in eine intuitiva und
eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass nolitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occam's Expositio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,
Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift
(s. ebend.) Interpolationen ans der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen
frater Marcus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):
Notandum est hie, quod interdum quaedam inier has duas litteras, sciticet F Mr
intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Marco operis correctori sunt adscribenda
ete.
218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super Hbros posteriorum. Am
Schlusse: Castigatae et correctae per Joannem baptistam thollentinalem et
Jacobum baptistam de Alovixiis ravennatem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
219) Logica Albertucii. Perntitis loqica Alberti de Saxonia ordinis Eremilarum
Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigata.
Venetiis 1522. fol.
220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendata. Am Schl.: Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligationum ac insolubitium alberti de
saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes
Buch ; der Text der Obligationes und der Insolubitia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".
221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodaDn eine bejahende (quod sie); dann folgen distinetiones über Wort
bedeutungen, hierauf conelusiones auf Grund von Anctoritäts-Stellen; zuletzt wird
(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einflnss der durchgebildetsten Lehre von Consequentiae und Obligatoria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia est fiona, Antecedens palet
per se, Consequens probatur sie, Ponitur casus, Admittitur" u. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert ((pj. 6) sagt, die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters
nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
XX. Albert v. Sachsen. 6t
angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand
punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„signa", welche „lermini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begründet 223); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch t. B. ein Wirthshaus-
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis
und scriptus, welch letzlere beide ad placitum sind (ebd. Anm. 769,
782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter- den
ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung 225); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse
der Unterordnung 226). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
„lerminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit
222) Quaest. s. An. post. I, qu. 1, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua aliquis
apprehendit rem praesentem; nntitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem
Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis
apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , itlam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel
divisio Notitia abstractiva incomplexa est rei absentis simplex apprehensio, . ...
complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,
qua aliquis propter aliquam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine
ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia autem complexa
imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius
modi vocatur opinio.
223) Quaest. s. Occam, Prooem.: Cum logica solum sit de signis, qui sunt termini,
aul igitur est de signis, qui sunt termini incomplexi, aul est de signis, qui
sunt termini complexi. Si autem de signis incomplexis , aut de signis incomplexis,
qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die Isagoge), aul de signis incom
plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis
complexis, hoc dupliciter: aul de signis complexis, quae sunt propositiones [De
interpr.), aut de signis complexis, quae sunt argumentationes ; hoc quadrupliciter,
quia aul de argumentatione simpliciter (An. pr.) aut de argumentatione demon
stratw a (An. post.) vel sophistica (Soph. El.) vel dialectica (Top.).
224) Perut. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit
hoc nomen „terminus" Nomen „signum" uno modo se extendit ad omne
itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dieimus,
circutum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509)
mundo modo aeeipitur pro Mo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem
et cum hoc aptum natum est pro Mo supponere in propositione vel Mi addi
vel pro Mo, quod est compositum ex talibus, ul calegoremata, syncategoremata,
orationes.
225) Ebend. c. 2: Terminus , qui est signum naturale, vocatur lerminus men
talis Terminus autem, qui est signum ad placitum institutum , significat
ex impositione voluntaria, sicut vocalis vel scriptus; et hie lerminus
dicitur illi termino mentali esse subordinalus in significando, non quia significet Mum
mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis signißcat
naturaliter.
226) Quaest. s. Occ. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pla
citum institulorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et coneeptus,
quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse signifkativum
coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo itlius conceptus, qui est sua
naturalis simititudo ; alio modo itlius, cui itle lerminus subordinatur in significando.
Secundarie sive ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.
Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
den Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nicht
reine, so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans
auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „in" 230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
in der Wirklichkeit Nichts entspricht231); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandlheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Objcct supponiren , zwischen einer praedicaIio accidentalis , welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae
dicalio essentialis , bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum
bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Subjectes
trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A : Nomen „terminus" primo modo accipitur pro
omni Mo, quod potest esse extremum propositionis , sive sit complexum sive incomplexum;
secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum
et polest esse extremum propositionis , sive accipialur materialiter sive personaliter, et
sie syncategoremata possunt dici termini; tertio modo pro omni itlo, quod significative
acceplum potest esse extremum propositionis, et sie aeeipiendo syncate
goremata non sunt termini.
228) Quaest. s. Occ. Pericrm., qu. 1 De nomine: Vuplicia sunt syncategoremata;
quaedam enim dicuntur pura non ineludentia categorema, sieul „omnis" ; alia
non pura ineludentia aliquod categorema, nam „aliquid" vaiet, quantum „aliquod
ens", simititer „nihit" valet „nullum ens"; tunc dico, quod talia signa aeeepta
ratione categorematum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicata propositionum.
229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est coneeptus complexus complexione
indistanti (z. B. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.
„homo est albus") Dico, quod coneeptum complexum complexione indistanti non
oportet esse verum nec falsum, qualis est coneeptus, cui subordinatur hoc nomen
„chimaera" ; . coneeptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum
vel falsum. S. ob. Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum significat oppositum termini finiti
sine connotatione alieuius aptitudinis, sieul „non iustus" significat omne, quod
non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,
sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aptum nalum
est esse iustum.
231) C. 6, f. 4 r. A: Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro
eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non supponunt
pro eodem , est falsa In propositione negativa quando subiectum et
praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro
eodem, est falsa Quando subiectum et praedicatum propositionis affirmativae
non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ul „chimaera est chimaera".
Propositio negativa, cuius subiectum pro nullo supponit, est vera, ul
„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.
232) Quaest. s. Occ. Qu. De differ.: Praedicatio accidentalis est, quando, licet
subiectum et praedicalum supponant pro eodem, tamen praedicatum super subiectum
addit connotationem extrancam, i. e. connolat aliquid, quod non est de esscntiu significali
per subiectum, ul „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be
griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.
unten Anm. 263) Praedicatio autem essentialis est, quando subiectum et prae
dicatum supponunt pro eodem et praedicalum non addit connotationem extraneam, ul
XX. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied
zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda
impositio über, bei welch beiden er Occam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)
schärfer und kürzer präcisirt234).
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit
nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven
gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben
werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige
Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini 237),
bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo est rationalis" ; licet enim „rationale" eonnotat formam substantialem hominis,
quam non connolat subiectum, tamen ilta non est extrinseca rei significatae per subiectum.
Ebenso Qu. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomen „subiectum" capitur dupliciter; uno modo
pro Mo, qvod substal alicui realiter sibi inhaercnti, alio modo dicitur subiec
lum, quod est pars propositionis praecedens copulam. Vollständiger lautet diess aller
dings in Quaest. s. Occ. Qu. 2 ad /sog.: Hoc nomen „ subiectum" dicitur quadrupliciter:
uno modo quantum ad existentiam; secundo modo subiectum praedicationis;
tertio subiectum alieuius passionis ; quarto modo aliquis terminus
communis praedicabitis de omnibus subiectis conclusionum scitarum in atiqua scientia.
234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam terminis verificabitibus tam de terminis
primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo
de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis
vocatur itle terminus mentalis, qui est significalivus rerum non ea ratione, qua sunt
signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naturaliter est significativus
rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt
termini vocales vel scripli, qui sunt signa aliquorum ad placitum non ea ratione,
qua itla ulterius sunt signa uliorum. ..... Secundae impositionis sunt termini vocales
vel scripli ad placitum instituti significalivi aliquorum, quae ulterius sunt signa, et
ea ratione, qua itla ulterius sunt signa aliorum.
235) Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad Isag.: Dico, quod non convertuntur universale
et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch
diess ist eine Steigerung Occam's, s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale est terminus incomplexus, qui significalive
acceplus naluraliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aptus
natus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif
ferenter Nullum universale, prout hic aeeipitur universale, est substantia, quia
quitibet talis terminus est aptus nalus ingredi propositionem, sed nulla sub
stantia est talis, nam si sie, tunc posset esse propositio, cuius subiectum esset Pari
siis et praedicatum in Anglia. Ebenso Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad lsag.: Nullum
universale est substantia simpliciter. Probatur; Omne universale potest ingredi pro
positionem, sed nulla substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio
nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et
praedicatum Romae Nego, quod substantia secunda sit substantia; sed bene
est signum substantiae. Et si invenialur aliqua auetoritas sonans, aliquod uni
versale esse substantiam, exponalur sie, quod aliquod universale est de praedicamento
substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.
237) Quaest. s. Occ. Qu. 4 ad lsag.: Universalia, de quibus hic agitur, sunt
termini secundae intentionis vel impositionui ; secundae intentionis quoad terminos
mentales, secundae impositionis quoad lerminos ad placitum institutos, sieul sunt
lermini vocales vel scripti.
64 XX. Albert v. Sachsen.
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt 238); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, ßrito,
Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,
637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
praedivando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und
der Piatonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 2ii). Gerade Occam's
Auctorität aber ist es , durch welche auch Albert dazu geführt wird , in
wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in
anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243) , und
wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
238) Ebeud. Qu. 3: Respondetur concedendo, quod isti lermini „deus" et „sol"
sunt lermini universales; et ullerius dico , quod, licet non significent plura nec supponant
pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nali sunt supponere pro pluribus,
unde, si qualitercunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ler
mini pro illis supponerent absque hoc, quod oporterel eos de novo imponere.
239) Ebend. du. 1 : Diceres tu, quod universalia sunt perpelua et aeterna per
Aristotelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,
quod lermini universales, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,
unde secundum Aristotelem in perpetuum, cum formabitur lue terminus „homo", pro
aliquo supponel in propositione.
240) Ebend. 0«. 2 : Universale polest sumi tribus modis : in causando , et sic
est deus universalis ; alio modo , quod coneurrit ad plures effectus , et sie sol
est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ...De universalibus
in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni
versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo , ut quando dieimus
„omnis" ; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis
cum signo universali; alio modo in causalitate ; quarto modo in praediratione
et significatione et suppositione , et isto ultimo modo aeeipitur in proposito.
241) Ebend. 0«. 3: Si universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singularibus
vel separalum ab ipsis, rediret opinio Plalonis, .. . . nec polest dici, quod
sint coniuneta singularibus ; tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis aliquod
universale esset coniunetum uni suorum singularium, quam alteri, et sie esset
coniunetum cuitibet, et ita universalium esset multiplicatio.
242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existens in mente, qui
naturaliter est aplus natus de pluribus praedicari; tales nullius sunt linguae.
Universale vocale est terminus prolatus, qui secundum modum suae impositionis
est aplus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriptus , qui oculo
corporali videtur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est
existens in anima , est ens , quia est accidens animae Quodtibet universale
vocale est ens, quia omne, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum
est ens, quia oculo corporali videtur Quodlibet universale est ens per accidens.
243) Ebend. Qu. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni
versale est genus" hie terminus „universale" supponit malerialiter; nam quandocunque
terminus supponit pro Wo, pro quo impositus est ad significandum, supponit
personaliter; sed sie est de isto lermino „universale", cum dicitur „ Universale est
genus", nam hic supponit pro se ipso.
XX. Albert v. Sachsen. 65
„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterung der Universalien, als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"
sind245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „non idem, diversus, differens" 24(i) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (oh. Anm. 141),
als an Occam anschliesst ; nur lässt er Buridan's vierte Art, d. h. descripliva,
wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definitio und
definitum nicht das Nemliche sind 24'). Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern , um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,
Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Universalien
folgt, bietet Nichts bemerkenswerthes dar 249).
Betreffs der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's
über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeit mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorität
darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym , nicht jedoch syno-
244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dupliciter capitur singulare; uno modo pro Mo,
quod est «na res in numero, .... et sie .... universale est singulare, quia universale
est unus terminus; secundo modo pro Mo, quod apium natum est, unum et non
plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad lsag.% Dicitur singulare dufiliciter:
uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significationem ,
quod aplum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.
245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequi
vocus praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et
noianter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio je
nem non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"
erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).
246) C. 12, f. 5 v. B : „Non esse idem" est in plus, quam „esse diversum",
quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit diversa
ab homine „Diversum" est in plus, quam „differens", unde solum itla
dicunter differentia,, quae sunt sub eodem genere.
247) C. 12, f. 5 v. B: Diffinitio pure quidditativa est, quae explieile indicat,
quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid
est res, et cum hoc et explicat, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia
cuius sit res; diffinitio exprimens quid nominis est, quae explicat, quid per
nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec proposiiio est
falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitercunque aeeipiatur diffinitum ,
nnn est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlau
tenden Stelle Quaest. s. Occ. Qu. 5 ad lsag. wird nur noch hinzugefügt: Diffinitio
exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini
supponentis pro nullo, ut lermini „vaeuum".
248) C. 14, f. 6 v. B : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".
Semper est conveniens, terminos aeeipere secundum suppositionem personalem,
nisi appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab auetoribus
Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel malerialem,
po(esi trahere subiectum ad supponendum simpliciter vel materialiter ,
nisi sit aliquid aliud, quod prohibeal Signa universalia vel particularia addita
termino communi existenti subiecto prohibent, ne praedicatum trahal subiectum
ad suppositionem malerialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est
concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.
s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund , warum das Urtheil
„Aliquis homo est species" unzulässig sel.
249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.
Anm. 842—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).
250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.
Pranxl, Gesch. IV. 5
66 XX. Albert v. Sachsen.
nyra ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch
Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Abschn.,
Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein
falle, dass durch Infinitation , d. h. durch Hinzufügung des „non" zu
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.
non = homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Rela
tion eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relaliva aequiparantiae
und disquipaxantiae an 252).
Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von suppositio folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener 253); aber die Defini
tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden
Theorie. So wird hier die suppositio simplex schärfer und präciser
von der personalis geschieden 254), und die suppositio materialis führt
zu einer Unterscheidung betreffs der significalio naturalis, insoferne
dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch
die Arten und Unterarten- der suppositio personalis mit einer merk-
251) Quaest. s. Occ. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ensu
non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.) ; sed cum hoc dicuntur
esse decem generalissima univoca ad eorum inferiora; el talia non sunt plura in usu,
quam decem non aequivalentia in significando; et hoc in terminis finitis, licet nihit
prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si termini de praedicamento substantiae
infinitentur, lunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulares et
minus communes , post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. So
dann Qu. 4 De quantit. commentirt Albert ausfuhrlich Occam's Angaben über die
Nicht-Substanzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. Bei der Relation erscheint
ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relatiou non
est vere praedicabite essentialiter de istis terminis „pater, filius, dominus'1.
252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relativorum quaedam dicuntur relaliva aequiparan
liae, quaedum disquiparantiae. Relaliva aequiparantiae sunt , quae non differunt nisi
casu, et non connotatione , sicut se habet simite ad simite Relaliva disquiparan
tiae differunt ratione et connotatione , ut pater, fitius. S. ebd. Anm. 538.
253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebeud. : Supposilio simplex est statio seu aeeeplio termini vocalis vel
scripti in propositione, qui aeeipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad significandum.
Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum, terminum
mentalem non posse supponere simpliciter, sed malerialiter vel personaliter ;
el simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si terminus
supponeret pro intentione animae, ad quam imposilus esset ad significandum, lunc
non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter.
255) C. 3, f. 11 r. B: Supposilio materialis est aeeeplio termini, qui aeeipitur
pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et
cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naturaliter proprio
significat Significant aliqua naturaliter proprio el atiqua naturaliter rommuniter;
iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprio significare, quod
significat ex imposilione voluntaria, per terminum ad placitum institulum, qui subordinatur
termino mentali , et quando hic terminus mentalis supponit pro aliquo
tali, non supponit malerialiter, sed personaliter. Iste autem terminus mentalis dicitur
significare naturaliter communiter , quod ab itlo significatur , sed non per terminum
subordinatum , et tunc supponit malerialiter, v. g. si formarelur haec
propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgl. ebd. Anm. 880.
XX. Albert v. Sachsen. 67
würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 2ä0). Die hierauf folgen
den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus Buridan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue hinzugefügt231); hingegen die. zehn Regeln
der suppositio relalivorum hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr' zugänglichen Quelle geschöpft 258).
Bei der amplialio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei
und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen
256) C. 4, f. 11 v. A : Suppositio personalis est aeeeptio lermini vocalis vel
scripli, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeeeptio termini mentalis pro
itlo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis
communis est aeeeptio lermini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones
positas in diffinitione suppositionis personalis. . . . Suppositio personalis discreta est
aeeeptio termini discreti vel communis cum pronomine demonstrativo Suppositio determinata est aeeeptio termini communis pro quolibperto, uqnuoodtasnitgunmi.
ficat ex impositione vel naturaliter proprie, sub quo virtute talis aeeeptionis licet
fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio confusa
tantum est aeeeptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vel na
turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singularia per propositionem de
disiunelo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nee copulativam
(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distribuliva est aeeeptio termini vocalis
vel scripti copulative pro quolibet vel qualibet vel quantolibet pro singulis generum
vel generibus singulorum secundum exigentiam sibi appositi , cui impositus est ad
significandum, vel aeeeptio termini mentalis pro quolibel vel quantolibel vel qualitibet,
quod naluraliter proprie significat sie, quod sub eo contingit deseendere copulalive
ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendam descriptionem suppo
sitionis confusae distributivae mobitis non oportct nisi addere .... litteram „uniforr
miter", et ad habendam descriptionem immobitis addalur littera
„difformiter" ; et intendo per litteram „uniformiter deseendere", quod omnes singulares
sunt eiusdem qualitatis, sed deseendere difformiter est, quando non omnes
singulares sunt eiusdem qualitatis.
257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B — 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Amn. 109 die Nummern 1,
3, 6, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,
Immobititat mobititatum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.,
Anm. 890) Quandoque relativum ponitur in propositione categorica, quandoque ....
in hypolhecia Piopositio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus relativus,
aequivalel uni propositioni copulativae hypotheticue Propositio negativa
categorica, in qua ponitur terminus relativus, aequivalct uni disiunetivae hypotheticae.
Regulae: 1) Relativa accidentium non supponunt pro illis, pro quibus supponunt
sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo
suum antecedens 3) Relativum identitalis non reeiprocum non supponit pro
od'o, quam pro itlo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relativum identitatis
reeiprocum, quod non est possessivum , non supponit pro alio, quam pro quo suum
antecedens, v. g. „Socrates ditigit se". ... 5) Relativum identitatis reeiprocum, si
est possessivum, supponit pro aliquo importato per terminum, cui additur, quod est
possessio rei 6) Loco relalivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum
est ponere terminum consimitem suo antecedenti, ut „Socrates currit et ipse disputat".
7) Si antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem
vel consimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit
regula 8) Relativa accidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositionem
sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit eodem modo sicut
suum antecedens 10) Si antecedens distributum ponitur in una propositione et
relativum suum in alia ita , quod distribulio unius non cadat super distributionem
alterius, tunc non esset inconveniens, loco relalivi ponere suum antecedens distribulum.
5*
68 XX. Albert v. Sachsen.
Urtheile hinzu 259); auch für die appellalio gibt er eine neue Formulirung
von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt 2U").
Die darauf folgende Lehre vom. Urtheile beginnt mit einer äusserst
complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn., Anm.
887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 1 03) beigezogen wird261).
Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Urtheiles
in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 262)-
Der üblichen triplex materia (s. Abschn. XVU, Anm. 155) gibt er die
259) C. 10, f. 15 r. B: Ampliatio est aeeeplio alieuius teimini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo aeeipi denolatur. Hierauf fol
gen die obigen sechs Kegeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens
respectu verbi „contingit" ampliatur ad supponendum pro eo , quod est vel contingit
esse. 8) Terminus, qui subiieitur respectu partieipii temporis praeteriti, quamvis copula
sit praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copula
existente de praesente, praedicato vero de fuluro, subiectum ampliatur ad supponen
dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Circa propositiones,
in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliativi, bene caute procedendum est
quoad earum conversiones ; unde pro regula observandum est, quod, sicut sub
iectum erat ampliativum in convertenda, sit etiam amplialivum in convertente,
v. g. „Aliquis homo est generandus" debel sie converti „Aliquod generandum est vel
erit homo".
260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprielas praedicati; solemus enim
dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula.
Dantur regulae: I) In propositione de praesenti praedicatum appeltat suam
formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellal
suam formam 3) In propositione de fuluro praedicatum sequens verbum ap
pellal suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest" appellal
suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel
passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognosco u. dgl.) , ... dictio adiectiva
sequens verbum non solum appellal suam formam, verum etiam complexionem eins
ad substantivam dictionem. Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.
261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum quaedam sunt categoricae, quaedam vero
hypotheticae , quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significandu , ut
exelusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,
quae non aequivalent hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificata Item catego
ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis amplialis, quaedam
de non ampliatis; item categoricarum de subiectis amplialis quaedam sunt de
praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de fuluro; item categoricarum de
praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiucente.
Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo
complexo; item cateyoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione
alieuius coniunctionis vel adverbii, quaedam cum interpositione ; item
sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adieetko vel ex
recto et obliquo, quaedam de complexis ex determinatione et delerminabiti ;
cum interpositione quaedam de extremo disiuncto, quaedam de copulato,
quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de lemporali, quaedam
de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particularis , alia
indefinita, alia singularis (f. 17 v. A) Item propositionum alia affirmativa, alia
negativa.
262) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 1 De enunt. : Non omnis propositio est oratio ;
palet de propositionibus mentalibus et simititer de scriptis Propositio vocalis
est aplior ad exprimendum mentis coneeptum, quam aliae propositione s; nam
vocalem possumus facere in lumine et in lenebris, sed scriptas non nisi in lumine ete.
XX. Albert v. ' Sachsen. 69
Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta
sein kann, je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge
kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten , während
er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs
grund hält264). Eine Frage betreffs der Casus obliqui, welche Occam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er
in erträglicher Weise 265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 26c). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267), sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjeclsbegriffes an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 288). Die Lehre von den
263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: Illa propositio dicitur esse in naturali materia,
quando praedicatum naturaliter inest subiecto, et itla dicitur esse in naturali materia
directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicato, dicitur esse in materia
naturali indirecte Illa propositio est in materia contingenti, quando praedicatum
inest subiecto accidentaliter transmutabititer vel e converso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232) Illa propositio dicitur esse in
materia remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum
praedicato.
264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod semper hoc verbum
„est" est nota eorum, quae de alten dicuntur, diversi diversimode exponunt;
alii sie, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedicat
praedicatum de subiecto; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecto Alia adhuc polest esse expositio, quod „est" facit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qualiter non facit
de subiecto; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel
fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ul „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,
265) Ebd. 0". 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheilen wie z. B.
„Hominis asinus currit" oder „Quitibet hominis asinus currit" das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,
sondern die ganze Wortverbindung das Subject sel.
266) Ebd. Qu. De nom. et verb. transp. : Non est eadem sententia „Semper
homo fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in
prima „homo" supponit confuse lantum, in secunda autem determinate Variatur
sententia „Socrates bonus est elcricus" et „Socrates est bonus clericus" Istae
non idem significant „Homo est albus" el „Homo albus est' ex eo , quod in secunda
ablata est determinatio a suo determinabili. S. Abschn. IV, Anm. 216.
267) Log. HI, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus
communis stare pro quolibel suo supposito per modum copulationis , pro quo aptus
natus est distribui Signum particulare est, per quod denotatur terminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam di
cuntur distribuliva substantiae, quaedam vero accidentis Distributivorum substantiae
alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus
subiectivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi lermino nisi in nominativo,
ul „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, ul „unusquisque".
Distributivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro
omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ul „neuter, uterque" (die letzteren gram
matischen Eintheilungen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, f. 18 r. A: Restat videre, quae propositionum habeant plures causas
veritatis, utrum propositio de termino distributo, vel propositio de lermino non distri
XX. Albert v. Sachsen.
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass
in denselben die Copula eine modificirte ist, wornach, wie wir bereits
bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der
sensus compositus den lnhärenz-Urlheilen beizuzählen ist209); auch er
wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die Ausdrücke
„scitum, opinatum" u. dgl. (s. bei üccam, vor. Abschn., Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus compositus die Angaben Occam's (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modificiren
27u), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt 271).
In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Ur-
{heil, dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 272).
Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),
die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,
buto Dico, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distributo
habet vel habere potest sibi consimites in forma plures causas veritatis , quam propositio
de eodem termino distributo.
269) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate
est animal" hoc aggregatum „de necessitate est" potest dici copula verbalis , sc. co
pula modificata ; et ergo categoricarum quaedam sunt de copula modificata et quaedam
de cofula non modificata Propositiones modales debent dici categoricae,
quod ista „Socralem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhaerentia
et, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde soA
tum propositiones, quae modales divisae, vere sunt modales, Mae autem, quae dicuntur
modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sie vocentur Exclusivae
et exceptivae et reduplicativae et itlae, quae sunt de verbis „ineipit" et „desinit",
aequivalent propositionibus hypothelicis , et simititer, in quibus ponitur verbum
„fil" vel „corrumpitur".
270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales
reputatae ab omnibus , quaedam vero non reputatae ab omnibus modales , in
quibus copula verbalis detcrminalur aliquo istorum modorum „ scitum, creditum, opinatum"
Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero
compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter, ut „Hominem
possibite est currere", aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere", aliquando
adverbialiter, ut „Homo possibititer currit" Ad veritatem compositarum requiritur,
modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istius propositionis ;
ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit verificabitis
de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud , pro quo supponit
subiectum, et praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt
eiusdem quantitalis, cujus sunt propositiones correspondentes.
271) Quaest. s. Occ. Perierm. Während beim zweiten Theile des Buches De
interpr. Atbert in Qu. 1—3 nnr Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor
nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheile: lllae dicuntur mo
dales compositae, quarum subiectum vel praedicatum est ipse modus, ut „Possibite est,
Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,
quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sie sc habent, quod suae
copulac pars est ipse modus, ut „Deum necesse est esse" In modalibus divisis,
quae vere dicuntur modales, contradictio sumitur penes negationem praepositam verbo,
intelligendo per verbum infinilivum, qui est pars dicti totalis.
272) Ebend. Qu. 3. De enunt. : Omnes hypotheticae dicuntur affirmativae , in
quibus nota hypothelica affirmalur; itlae autem negativae, in quibus negatur.
XX. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"
und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das
disjunctive 274), das conditionale 275), und das causale Urtheil 27ti); karger
allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch
letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-
Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen
„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirten
Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
273) Log. III, 5, f. 19 r. B : Ad veritatem copulalivae requiritur, quod utraque
pars sit vera Ad falsitatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod
sit possibitis, requiritur, quod una pars sit alleri compossibitis Quod sit impossibitis,
sufficit, quod partes sint incompossibiles Quod sit scita, requiritur,
utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam partem esse dubiam.
Quod sit concedenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu
quaelibet pars est concedenda, et tamen copulativa est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligatoria hin).
274) Ebend. : Ad veritatem disiunetivae affirmativae sufficit, unam partem esse
verum Disiunctiva negativa aequivalel uni copulativae, ad cuius veritatem requi
ritur, utramque partem esse verum Ad necessitalem disiunetivae, semper intelligendo
affirmativae, requiritur, quod altera pars sit necessaria Ad possibititatem
sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititatem requiritur, quod
utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.
Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliqui, quod requi
ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non
valet; requiritur, quod impossibite est, qualitercunque significai antecedens, esse,
quin, qualitercunque significat consequens, sit, si formelur. Ad falsitatem oppositum
requiritur Ad necessitalem idem requiritur, quod ad veritatem Ad impossi
bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,
quod sciatur, quod impossibite sit, sie esse, sicut significat antecedens, quin sie sit,
sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitelur.
276) Ebend.: Ad veritatem causalis affirmativae requiritur, quod itlud, quod
significatur per antecedens, sit causa, quare sie est, sicut significalur per consequens.
Ad falsitateni sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,
si negatio praeponitur toti causuli, sufficit , quod non sit causa ; si vero
negatio ponalur post primam calegoricam, requiritur, quod prima pars sit vera
et eliam sie esse, sicut prima significat, non sit causa sie esse, sicut secunda signi
ficat Ad necessitatem requiritur, quod utraque pars sit necessaria et antecedens
sit necessaria causa consequentis Ad possibititatem requiritur, quod utraque pars
sit compossibitis alleri. Ad impossibilitalem requiritur , quod partes sint incom
possibiles Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eius
veritatem.
277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem
tempore ita sit, sicut significant categoricae illms temporalis Ad falsitatem requi
ritur oppositum itiius.
278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur
adverbia non denotantia motum, quaedam aulem, in quibus ponuntur adverbia denolantia
motum. Ad veritatem primarum requiritur, quod ila fiat in eodem loco, sicut
suae categoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denotans
motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquando
requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates
vadit Romam, unde revertitur Plate". Ad falsitatem sufficit oppositum itiius.
72 XX. Albert v. Sachsen.
,. ü »eigentlichen" (impropria) spricht, welch letzlere auf dem bloss sprach
lichen Verhältnisse der Aussage beruht278); sodann reiht er die Exceptiv-
Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen
des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),
und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Oecam , ebd. Anni.
923 11'.), was er über die reduplicativen Ürtheile vorbringt281); betreffs
aber der Verba „incipit, desinit" schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an üccam an 282). —
279) C. 6, f. 20 r. A: Sequitur de propositionibus aequivalentibus hypotheticis
el primo de exelusivis „Solus" aliquando tenetur calegorematicc et lunc
denotat privatwnem societatis, aliquando syncategorematice „Unieus"
denolat exctusionem solum in itla specie, de qua est subiectum Regulae: 1) Si
dictio exclusiva addalur subiecto, propositio exponitur per copulativam compositum ex.
una affirmaliva el alia negativa cum hoc relative diversitatis „aliud" 2) Si
addalur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est terminus connotativus,
improprie exponitur sie: „Socrales est lantum albus" exponitur „Socrates
est albus el Socrates non denominatur aliquo alio accidente" ; proprie aulem ex
ponitur sie „ Socrales est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) Si dictio
exelusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) Si additur copulae, exponenda est sie, sicut quundo eastddipteurrpprriamedaimcarteogntam.
6) Si negatio praecedit dictionem exelusivam, est exponenda per disiunetivam
7) Ab exelusiva affirmativa in reclis ad universalem de terminis trunspositis est bona
consequentia 8) Quando dictio exclusiva additur termino significanti totum in
tegrale, propositio potest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio
exelusiva additur lermino significanti numerum 10) Quando additur termino
communi distributo habenti plura supposita, potest exponi proprie et improprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio „praeter" potest teneri proprie el lunc est exceptivu:
alio modo improprie el hoc est tripliciter: negative, ul „Socrales praeter Platonem
currit", h. e. Socrates currit et Plato non currit; additive, ul „Socrates debet
solvere decem libras praeter expensas" ; subtractive, ul „Socrales debet
solverc decem libras praeter hoc, quod solvit" Prima conditio est, quod subiectum
sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceplum sit
minus; tertia, quod praedicatum verificetur de aliis, quam de excepto;
quarta, quod subiectum capialur cum signo universali Regulae: 1) Propositio in
loto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falsificari per exceptionem
2) Sub subiecto propositiouis exceptivae contingit descendere 3) Non debel fieri
descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceptivam sequitur purticularis
affirmaliva el simititer particularis negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto
universali vel a toto communi 6) Ab inferiori excepto ad superius exceplum non
valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.
Folgen fünf Sophismen.
281) C. 8, f. 22 r. B: „Inquantum" aliquando lenet concomitalive , aliquando
causuliter (s. vor. Al^hn., Anm. 924) Ad veritatem reduplicativae, in qua sunt
duo termini simites, ul ,,Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas
copulativae compositae ex quatuor propositionibus , ul quod homo sit homo, et
quod homo sit risibitis, et quod omnis homo sit risibitis, et quod, si aliquid est homo,
itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel
dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebalur ad possibititatem vel impossibilitatem
copulativae.
282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones , in quibus ponitur „ineipit" solent
exponi uno modo per positionem de praesenti et remotionem de praeterito cum additione
syncategorematis „immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et
positionem de futuro Simititer „desinit" Jsli imaginantur, quod instans sit
una res indivisibilil Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus
et successivis lita lamen expositio non videtur esse bona Ideo
alias est modus, quod in illis verbis „ineipit" et „desinit" ineluduntur adverbia
XX. Albert v. Sachsen. 73
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigenlhümlichkeiten" des Urtheiles, nemlich Umkehrung und Aequipollenz,
rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae2^3).
Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen , finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei
Strodus und Feribrigus genommen halte, keinen Gebrauch macht, sich
näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die
consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem
consequens bestehende und durch eine „nota'k ausgesprochene Verhältniss
fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die significatio , und theilt die consequentia einfach in
formalis und malerialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simplex und ul nunc zerfällt 284). Für die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Occam) die con
sequentia malerialis voraus , und indem er von dieser die consequentia
ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative Begriffe vorläufig
ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
consignificantia tempus breve Dico, quod tales propositiones semper debent exponi
per affirmalionem de praesenti; et non aliter exponendum est in permanentibus,
quam in successivis, quod illud, quod ineipit, prius ineipiebat et prius erat, et
omne, quod desinit, adhuc desinet et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.
283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de lerminis et eorum proprietatibns et de propositionibus
dicendum est de proprietatibns et habitudinibus propositionum ad invicem,
sieut sunt oppositio, conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,
quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiae, ergo una cum aliis consequentiis
in sequenti determinabitur.
284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequentiis videndnm est, quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nola consequentiae et quomodo dividitur Dicunt
aliqui, quod itla propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse verum
alia non existente vera; alii dicunt itlam, quam impossibite est esse verum alia
non existente vera, si formaretur Aliter dicendum est, quod sit itla, quae sie
sc habet ad aliam, quod impossibite est, qualitercunque est significabite per cam, sie
esse, quin, qualitercunque alia signifiect, ita sit Nola antem consequentiae dicitur
coniunetio copulaliva copulans antecedens cum consequente, per quam designatur,
antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est
propositio hypothetica composita ex antecedente et consequente et nola consequentiae.
Consequentiarum alia formalis alia malerialis Consequentiarum materialium
quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliae quae vocantur conse
quentiae ul nunc.
285) C. 2, f. 24 r. B: Regulae circa consequentia s simplices: 1) Ad propositionem
impossibitem sequitur quaelibel alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamiibet
propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet sequitur
quaelibel alia, cuius contradictoria non polest simul stare cum ipsa 4) Ad contradictorium
consequentis sequitur contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).
5) Ouidquid sequitur ad consequens , sequitur ad antecedens, et ad quid quid
sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi
bite est, ex rem sequi falsum et ex possibiti impossibite et ex necessaria
non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,
lunc B sequitur ad A solum 8) Quaelibel talis consequentia est formalis „So
74 XX. Albert v. Sachsen.
welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom
Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Umkehrmig und
der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die Inhärenz-
Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urthoiles betreffen und hiebet
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen
Urtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Piädicate
stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über
die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann
crates est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulo" 9) Si omnis causa
veritatis unius propositionis est causa veritatis alterius, tum mutuo sc sequuntur
10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitativ et de eisdem terminis eodem modo
supponentibus et de eadem copula, mutuo se sequuntur 1 1) Ad omnem propositionem
de termino distributo sequitur alia de eodem lermino non distributo
12) Ad nullam propositionem de termino supponente confuse tantum sequitur propositio
de Mo lermino supponente determinate non remola distributione 13) A
proposittone habente plures causas veritatis ad propositionem habentem pauciores non
valet consequentia 14) Quandocunque subiectum amplialur et non est propositio
universalis, nullae lales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae
non valent, quando propositiones sunt universales affirmalivae, ul „Omne
A est B, ergo omne, quod est A, est B" , nam quaelibet ülarum polest habere unam
causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „ Omnis
rosa est intelligibitis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibitc" ; posito enim, quod
nulla rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur
„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum B est A" 18) In quibuscunque propositionibus
non ponitur aliquis terminus ampliativus, lales consequentiae (d. h.
wie die vorgenannten) sunt bonae.
286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius
categoricae de inesse ad aliam Regulae: 1) Nulla conversio per contrapositionem
est consequentia formalis 2) A propositione negativa de praedicato
fvnito ad affirmativam de praedicato infinito non est consequentia, 3) sed est
consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finito ad
negativam de praedicato infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln
betreffen unier dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),
die Umkehrung, nemlich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.
6) A particulari affirmativa vel indefinita ad particularem vel indefinitam
7) A singulari affirmativa ad singularem 8) Ab universali negativa ad univer
salem negativam 9) Ab universali negativa ad particularem negativam
10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuetum, i. e. ubi negatio ponitur
post praedicatum, ad universalem negativam non est consequentia, quia non
sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" 11) Ab
universali negativa de consueto modo. loquendi ad particularem negativam de inconsueto
modo est bona consequentia 12) A particulari negativa vel indefinita
negativa non est consequentia 13) Ad particularem negativam de inconsuelo
modo loquendi sequitur particularis negativa de inconsueto modo (vgl. hingegen vor.
Abscho. 941) 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel partieularem
vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.
287) C. 4, f. 26 r. B : Itestat videre de conversione propositionum , in quibus
ponitur terminus ampliativus Regulae: 1) Ab affirmaliva ad affirmativam est
bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia
3) Non sequitar „Homo est mortuus, ergo mortuum cst homo" 4) Bene sequi
XX. Albert v. Sachsen. 75
über jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war , wenn z. U. in dem Urtheile
„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be
zeichnet wurde288)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen
Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges
(Anm. 2fi9) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus
divisus seine betreffenden Regeln erhält 289), sondern auch der sensus
compositus zur eigenen Formulirung von Regeln. beigezogen wird 290).
tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 51 Sequitar „Nullum
mortuum est homo, ergo qnod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „Nullus
homo est mortuus, ergo nullum mortuum est homo" 7) Sequitur „Album fuit
nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) Si praedicatum cum
copula est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum polest exprimi cum
coputa, fiat conversio, ut „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si autem
propter defectum vocum in grammatica non potest fieri talis explicatio, debet
exponi, ut „Homo amatur, ergo quod amalur, est homo" 9) Si est propositio
de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium
adiacens 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, debet fieri ex
plicalio, ut „Decet te benefaeere, i. e. decens est te benefacere".
288) Ebend. f. 27 r. A : Circa conversiones propositionum de obliquis ,
duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponalur solus obliquus,
iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lapis", haec dictio „muro" est
subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus polest esse subiectum
propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem
de subiecto recto per additionem relativi ..rnius, ad quem, a quo" vel
huiusmodi, v. g „murus est, in quo lapis est", et hoc facto fiat conversio
secundum regulas Secunda autem opinio bene concederet, quod istae sunt bonae
consequentiae , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum
luxta autem secundum opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est
asinus", i. e. „Aliquid hominis est asinus" et tunc itla convertenda est;
aut debet fieri explicalio, v. g. „Equum videl Socrales", i. e. „Equum videns est
Socrates", et convertitur in „Socrales est equum videns".
289) C. 5, f. 27 v. A: De modalibus divisis regulae: 1) Propositiones de possibiti
et impossibiti per aequipollentiam muluo se consequuntur dictis earum se habentibus
simititer et modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario
se consequuntur modis se habentibus simititer et dictis dissimititer
3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur dictis et modis se haben
libus dissimititer 4) In omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum
est amplialum pro Iiis, quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullam affirmativam
de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est", sequitur aliqua de
inesse nec e converso 6) Ad particularem negativam de necessario non sequitur
aliqua de inesse 7) Ad universalem negativam, si subiectum non sit restrictum,
sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non
sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmativam de inesse sequitur particularis
affirmativa de possibiti Nun folgen specicll de terminis transpositis , d. h. be
treffs der Umkebrung: 10) ad affirmativam de possibiti sequitur particularis affir
mativa de possibiti 1 1) ad nullam negativam de possibiti sequitur negativa de
possibiti 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativam
13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti
modum affirmativum habentem sequitnr alia de possibiti.
290) C. 6, f. 28 r. B : Videndum est de propositkmibus, quae dicuntur modales
in sensu composito Regulae: 1) A pnrtirulari ad universalem sine transpositione
terminorum est bona consequentia 2) Universalis affirmativa convertitur per
accidens 3) Omnes praeter universalem affirmativam convertuntur simpliciter
4) Omnis, in qua modus subilcitur, convertitur simpliciter praeter particularem nega76
XX. Albert v. Sachsen.
In der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv au, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll , nemlich
die Hinzufüguug von „quod est" zum Subjecte des Obersatzes 29i). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Combiuation der mög
lichen Schlussweisen vorgeführt 293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,
denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und
Celaro , für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafepton,
Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch
eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in
deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die dislri
butive Supposition, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch
die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung, welche Occam
tivam 5) Omnis affirmaliva convertilur quantum ad dictum, sieul proposüio
correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particularc coniertitur in
universalem de falsa vel de impossibiti 7) Omne dictum in propositione de conlingenti
affirmativa convertitur secundum oppositam qualitalem in dictum contradictorium
8) Ad affirmativam de necessario sequilur suum dictum 9) Quidquid
sequitar ad dictum necessariae, est necessarium ; et ita de possibiti 10) Ad
nullam affirmativam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad
nullam aßrmativam de necessario sequitur divisa de necessario.
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.
292) Ebend. f. 29 r. B: JVuHi syllogismi sunt formales sine ista additione
„omne, quod est" vel cum littera „nihit, quod est"; unde iste syllogismus non est
formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animat, ergo omnis homo est
substantia", quia invenitur instantia esse in aliis lerminis; non enim sequitur „Omnis
deus est paler, omnis filius est deus , ergo omnis filius est pater" ; nam praemissae
sunt verae, et consequentia est haeretica; sed bene sequitur „Omne, quod est deus,
est pater; filius est deus; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est
mirum, si conelusio est falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. B : In prima figura coniugationes et combinationes sunt
utites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent etc Notandum
est , quod quinque istorum modorum utitium coneludunt etiam istam , quae ad
eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari et Celaro (soll
jedoch jenes vorangehende „quinque", wie es ja auch möglich ist, zu Recht be
stehen , so ergeben sich Barbari, Barbaris, Celaront, Dariis, Celantos) In
secunda figura sunt quatuor combinationes utites et istae possunt assignari per
dictiones : Cesare, Camestres ete., et duo coneludentes indirecte , quae possunt assi
gnari per itlas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad
Festino et Baroco per solam transpositionem praemissarum (während sonach diess den
theophrastischen Schhissweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) In tertia figura sunt sex combi
nationes utites et designantur per dictiunes: Darapti ete., et tres indirecte con
eludentes, quae designantur per itlas dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et
redueuntur ad Felapton etc. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche
Halbheit wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: lte syllogismis ex terminis obliquis Aliquando
aggrigalum ex recto et obliquo unica distribulione distribuitur , sieul hic „Quitibet
hominis asinus tarnt"; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiusiibel
XX. Albert v. Sachsen. 77
den Schlüssen aus ampliativen Prämisssen hatte zu Theil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Syllogismus hinzu ; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposi-
Iion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 29U), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen, in welchen der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht
gleich bleibt, sondern durch die sog. Infinitation geändert wird 297).
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung Buridan's lediglich an üccam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Gonsequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur
hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod est" hinweist299), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciter" nennt 300).
hominis asinus currit" ; aliquando solus rectus distribuitur, ut „ Hominis quilibet
asinus currit" Sit regula: Ex omni propositione de lermino distributo,
sive iste terminus distributus sit obliquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur
lerminus sub isto termino distributo, est bonus syllogismus , sive iste terminus distri
butus sit subiectum sive pars subiccti. Vgl. bei Occam Anno. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syltogizandum ex propositionibus
hypotheticis relatieis , sit regula: Ex propositione hyjiothetica relativa de ter
mino distributo alicuius praedicamenti in prima eins categorica et eius relativo in secunda
categorica, una cum alia, in qua sumitur aliquid de lermino distributo respectu
eins, quod ei attribuitur , polest coneludi itlud , quod relativo attribuebalur , v. g.
„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"
In tali enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum relativa
non Iicel sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti
praeterquam sub distributione praedicamenti substantiae; sub Mo enim possunt sumi
termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc ampliatio impediut; non enim se
quitur „Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem
macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui
nunc sit impingualus , conelusio est falsa üuando tamen non est ampliatio,
beue valei (folgen noch Beispiele).
297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio variato
penes finitum et infinitum, sit prima regula : Nisi ampliatio impediat, in prima figura
valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conclusionem ncgativam, si me
dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Omne animal est substuntia; omnis
lapis est non animal; ergo omnis tapis omnis substantia non est" Simititer
in secunda figurd; simititer in lertia Secunda regula: In omni figura
ex ambabus negativis varialo medio penes finitum et infinitum valet syllogismus ad
conelusionem negativam.
298) C. 12-18, I. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duahus propositionibus de possibiti divisis subiecto
non restricto per litteram „quod est" in prima figura sequitur conelusio de possibiti;
in secunda non valet ad conclusionem de possibiti; in lertia valet;
si prohibetur ampliatio per litteram „quod est", non valet Ex ambabus de
necessurio in prima figura sequitur conelusio necessaria quoad conelusiones directas;
in secunda figura subiecto. non restricto per titteram „quod est" sequitur
necessuria ; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto
seu ampliatione prohibente ncc primus nec secundus nec tertius modus secundae
figurae vatet.
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso C. 17,
f. 32 r. B.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Alhert in sein Compendium
nicht auf (üccam halle es gelhan, s. vor. Ansehn., Anm. 1006 Il'.j; wohl
hingegen müssen wir aus dem Commentare , welchen er zu derselben
verl'asste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Kiinim (s. ob. Anm. 49)
das durch den Schlusssatz bezeichnete {signatum conclusionis) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete301), sowie dass er für
die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke
„a priori" und „a posteriori" und entsprechend das Adjectiv „posterioristicus"
gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität
ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
listischen Bedeutung berufen kann302). Auch das principium identitalis
(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor 303).
Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von
der „maxima" (d. h. propositio maxima) entwickelt 3"4). Die nähere
Darlegung, welche in den sämmllichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus llispanus, modilicirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Boethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die Topen ab oppositis unter die loci medii einreiht30").
301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2. f. 3 r. B: Signatum conelusionis scitac est
obiectum itlius propositionis, cui intetlectus assentit Signatum conelusionis est
verum lllud dicitur obiectum scientiae, quod terminat actum sciendi complexum,
sed ita est, quod signatum conclusionis terminat actum scivndi. Ebend. Qu.'!, f.
7 r. A: Quaedam est cognitio conelusionis , qua cognoseimus, quod ipsa formalur , et
apprehendimus significalionem conelusionis; secunda est coynitio conclusionis
adhaesiva propter atiquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.
Ebenso ebd. 0«. 33, f. 23 r. B.
302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis
ad effectum et vocalur demonstratio a priori et demonstratio propter o/io est demonstratio procedens ab effectibus ad causas, et talisquviodcaetluprotidsesmiomna;
stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus
drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. Qu. 22, f. 17 i. A und öfier.
303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Duplicia sunt prima prineipia: quaedam incomplexa,
ut deus et intetligentiae, et de istis non est ad propositum; o/io sunt complexa
, et »i/o sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes lerminorum
non manifeste se ineludunt vel excludunt (das Beispiel ist „ignis est calidus" oder
„reum barbarum sanat choleram", s. ob. Anm. 135) o/io autem, quorum rationes
lerminorum manifeste se ineludunt vel excludunt , de quorum numero hoc prineipium
est „Verum est de quolibet esse vel non esse, et de nullo simul". Ebenso ebend. II,
Qu. 12, f. 29 r. B.
304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser
eigenthümlichen Verwendung der älteren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165
-— entstand durch Vermittlung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung
unseres Fremdwortes „Maxime '), alius dicitur differentia maximae; locorum differentia
maximae alius intrinsecus, alias extrinsecus, alius medius Locus maxima
dicitur regula confirmativa consequentiae probativa Locus differentia maximae
est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis
de terminis positis in antecedente vel consequente consequentiae per maximam firmatae.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Beihenfolge der Topen ist nemlich
hier: Loci intrinseci , und zwar zunächst o substantia: a definitione, a descriptione,
ab interpretatione , a synonymo, a differentia constituliva speciei, a subiecto ad propriam
passionem; dann a concomitantibus substantiam: a toto (subiectivo , iutegrali,
in quuntitale, in modo, in tempore, in loco), a causa {efficiente, materiali, formali,
XX. Albert v. Sachsen. .79
Unmittelbar darauf lässt er einen höchst ausführlichen casuistischen Commentar
zu Soph. lüenchi folgen 30fi).
Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren
Begriff auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
Insolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene
Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe
sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqualiter)
vom objectiven Thatbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),
schickt. aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus
(ob. Anm. 183) so genannten lermini officiabiles, d. h. die Verba,
finali), a generatione et corruplione , ab usibus , a communitur accidentibus. Hierauf
loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a simiti, a proportionc , ab auctoritate. Zu
letzt loci medii: ab oppositis (contradictorie, privative, relative), a coniugatis, a principalibus,
a casibus.
306) V, 1—12, f. 37 v. A— 43 r. B.
307) VI, 1, f. 43 r. B: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo
sint solubitia, sed quia solvere ea est difficite. Et exemplariter aliqua insolu
bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , qualiter ,
si aliqua alia formentnr, possint sulvi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
itlud insolubite: „Ego dico falsum" supposilo, quod nihit aliud dicam nisi istam
propositionem „Ego dico falsum"; et quaeritur, utrum propositio prolata a me sit
vera vel fatsa. Si dicitur, quod sit vera, contra: ergo qualitercunque significat, ita
est, et cum ipsa significat, me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum ;
et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico fatsum", sequiiur, istam
propositionem „Ego dico fatsum" esse falsam; et per consequens non est vera, cuius
oppositum tu dicis Si autem dicas , quod sit falsa, lunc sie: Igitur laliter
est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,
qualiter ipsa significat, sequitur , ipsam esse verum, et per consequens non falsam,
cuius oppositum tu dicis Respondctur , quod propositio praedicta est falsa et
significat, se ipsam esse veram, sed nd ipsam esse veram sequitur ipsam esse falsam;
et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa significet, se esse falsam, taliter est,
qualiter ipsa significat", concedo; et cum ulterius dicitur „Igitur ipsa est vera", nego
conscquentiam ; unde quamvis sit tatiter, qualiter ipsa significal, non tamen qualiter
cunque ipsa significat, ita est, quod tamen oporteret ad hoc, quod esset vera
Sicut purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adveutum, ita propositio vera fit
falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.
309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubilia behandelt:
2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Plate, posito quod
Ptato proferat unam propositionem falsam et nullam ali am, sc. „Homo est asinus",
et sit ista B; et propositio, quam ego profero sit ista „Nulla alia, quam ego profero,
est simitis propositioni , quam profert Plato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A
sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est falsa-", posito quod per litteram „haec"
demonstralur itlamct propositio, et vocetur B. Quaeritur , utrum haec propositio B sit
vera vel falsa. 4) Ponalur , quod Socrates dicat ittam „Plnto dicit falsum" et Plato
dicat itlam „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit
vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi
nus" , „Deus non est", „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia
80 XX. Albert v. Sachsen.
welche eine geistige Thätigkeit bedeuten , die hauptsächliche Rolle
spielen 3t").
Den Schluss des üompendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei
Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des
periinens und des imperlinens vorausschickt 3 1 Auch die hierauf
folgenden allgemeinen Regeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312).
sit vera. 6) Ponutur , quod Socrates dient, Platonem dicere fulsum, et Plato dicat,
Cicermem dicere fatsum, et Cicero dical, Socialem dicere fulsum. Tunc quaeritur ,
utrum Socrates dical veram. 7) Dicat Socrates „Deus est'', et Plato dicat „Solus Socrales
dicit verum", el non sint alii loquentes in mundo. Tunc uuaeritur, utrum
Plato dicat verum. 8) Sint tan tuvi tres propositiones in mundo, sc. „Homo est unimal",
„Deus est", „Omnis propositio praeter exceptivam est vera". Uuaeritur, utrum
lertia sit vera. 9) Dical quitibet homo excepto Socrale „Deus est", el Socrates dicat
„Omnis homo praeter me dicit verum". 10) Dicat Socrates „Deus est", et Plalo dicat
„Homo est animal", et Cicero dicat „Homo est asinus", el Marcus dical „Tut dicunt
verum, quol dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est el
aliqua copulutiva est falsa", et sit sie, quod nulla alia copulativa sit in mundo,
quam haec ipsu. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vet aliqua
disiunctiva est falsa", ei sit nulla alia disiuncliva in mundo. 13) „Si deus est, atiqua
conditionatis est falsa" , et sit nutla atia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista
consequentia non valet".
310) f. 45 v. B: Nunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex uctibus
nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe
werden hiemit angeführt: 15) Posito, quod in mente Sucratis sit ista „Socrates deeipitur"
et nulla alia, et Socrates credat, ittum ptopositionlm esse veram, quaeritur,
an Socrates credendo, eam esse veram, deeipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,
posito quod fingere sit osiendere sc tulem, qualis non est, et quod sophista
ostendat se talem , quatis non cst. 17) Possibite est, Socratem se scire errare, posito
quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.
18) Posito quod Uta propositio „Rex sedet vet atiqua disiunctiva in hoc folio est Socrati
dubia" sit scripta in itto folio el nulla atia, posito quod Socralem laleat, an
rex sedeal vel non, posito ulterius quod Socrales sit ductissimus in arte et inspiciat
hone propositionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itta propositio sit scita a Socrate
esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit talis conditionis,
quod non vull invadere Platonem, si Plalo non invadit cum, el Plato sit talis condi
tionis, quod non velit invadere Socralem, si Socrates vull invadere eum, el si Socra
tes non vult invadere eum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeritur, utrum So
crates invadit Ptatonem vel non.
311) V1, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composita ex signis
obligationis et obligato Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum
depositi, ad quod concedendum infra tempus obligationis mediante obligatione el admissione
respondens obligalur Periinens alicui dicitur, quod ad ipsum sequitur
vel sibi repugnal Impertinens alicui dicitur, quod nec iibi repugnal nec ad
ipsum sequitur. Bei periinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe
obligation! tantum oder obligalioni el admissioni oder obligato tantum oder obligato
et bene concesso pertinel.
312) C. 2, f. 47 r. B: Regulae obligutionum : 1) Obligalum et ab aliquo admissum
et eodem tempore obligationis propositum est ab eodem concedendum
2) Omne sequens ex obligato et admisso vel concesso vel opposito bene negali est
concedendum 3) Omne- repugnans obligato cum cuncesso vel cum opposito bene
negali seitum esse lale est neyandum 4) Ad omne impertinens respondendum
est in tempore obligationis secundum sui qualitatem 5) Eadem propositio infra
idem tempus obligationis in uno locu proposita est impertinens, in alio loco proposita
est periinens 6) Durunte tempore obligationis est certificanda quaecunque
XX. Albeit v. Sachsen. 81
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.
163 — 171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Amn. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser
dem slaluirt man eben unmittelbar sofort ein Insolubile —); und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens, welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung
der impositio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren
lassen können311). Bei der hierauf folgenden posiIio hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulaliven und disjunctiven
Urtheile gerichtet (ob. Amn. 197), und wohl hiedurch wurde Albert Ver
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen 15). Somit spricht
er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von posiiio simplex316)
quaestio 7) Ad quod sequitur contradictorium, non est admittendum
ii) Possibiti obligato et admisso, ticet false, non tamen propter hoc est negandum
necessarium per se nec concedendum impossibile per se 9) Possibili obligato et
.admisso, licet false, non est inconveniens , concedere impossibüe per accidens vel negare
necessarium per accidens.
313) C. 3, f. 48 r. B: Sex consueverunt poni species obligationis, sc. impositio,
posiiio, depositio, pelilio , sit verum, dubitatio Impositio est obligatio, mediante
qua comptexum vel incomplexum complexe vel incomplexe imponitur ad significandum,
tatem sigiäficatiouem intra tempus obligationis esse sustinendam (v. A)
Nunquam impositio est adnrittenda, ubi significalio itlius, quod imponitur, dependct ex
veritute vet falsitale propositionis , in qua ponitur ; est euivi e contra, quia veritas et
fatsitas dependcut ex significatione impositorum Impositio dependens dicitur ,
quae dependet ab aliquo actu utentis ; circa quam est regula, quod non est admittenda
nisi sub conditione. Aus der grossen Zaht von Beispielen sei irgend ein betie
biges (f. 48 v. B): Imponatur, quod haee oratio incongrua „Hominem est'' significet
laut um praecise, sicut isla „Dens est"; deinde propono tibi isla»» „Hominem est";
si concedis et bene respondes, sequitur, hanc orationem „Hominem est" esse verum,
et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est falsum. Si autem negas
vel dubitas, contra: Tu negas vel dubitas, quod cum vero el necessario scis esse convertibite
; ergo male respondes ete.
314) Quaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus polest imponi duobus modis;
uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destituatur a
significatione eius primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,
non tamen destituitur a significatione primaria, sed obtinel antiquam cum nova
Terminus transcendens, sicut est „ens" vel „aliquid", non polest imponi primo modo
nec secundo, nam iam significant omne ens, ergo ad nihilum possunt imponi de novo.
Terminus mentalis non trunscendens non polest imponi primo modo, bene
potest secundo modo Tam terminus vocatis quam scriptus non transcendens
potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur
finis impositionis, non est admitlenda.
315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est posiiio; posiiio simplex,
quando ponitur propositio categorica; posiiio vero composita, quando .ponitur propositio
hypothetica ; el si ponitur copulativa, dicitur posiiio coniunetiva; si disiunctiva,
dicitur indeterminata ; si conditionalis, dicitur dependens.
316) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibitc, licet
fatsum, non repugnans obligalioni nec admissioni nec Iiis simut, est admitlendum.
Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B): Sit rei veritas, quod non sint nisi tres homines
in mundo, sc. Socrates, Plalo el Cicero, et quod Socrates solus loquatur. Tunc
pono tibi istam „Socrates lacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde
pono tibi istam „Atiquis homo loquitur" ; concedenda est, quia vera et impertinens,
Frantl, Gesch. IV. 0
82 XX. Albert v. Sachsen.
und hierauf von positio composita, welche entweder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft317), oder eine indeterminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,
wenn ein conditionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er
sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Einlheilung
in absoluta und respectiva 32 1); und die noch übrigen zwei Formen,
Heinde propono tibi istam „Socrates loquitur" ; neganda est, quin repugnans posito ;
deinde istam „Plato toquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formatiter; deinde
istam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sie, videlur ,
aliquam particutarem vel indefinitam esse concedendam et quamlibet cius partem esse
negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.
317) Ebend. f. 50 r. B : De positione composita, et primo de coniuncta
est regula: Quando ponitur aliqua copulativa, sive sit simptex sive ipsa composita,
videndum est, an aliqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulativa impossibitis
, non est admittenda nisi in positione impossibiti; si aulem utraque pars eius
fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda ; si autem partes sint possibites ,
non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibet pars sit possibitis
et quaelibet cuitibet compossibitis , est admitlenda. Eines der Beispiele : Sit
rei veritas , quod nullus homo curral; pono tibi istam „Omnis homo currit et nihit
est tibi positum" u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. B : De positione indeterminata , qua ponitur propositio
disiunctiva, sunt regulae: Videndum est, an utraque disiunctivae pars sit
possibitis vel ad minus una; et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,
tunc non est admittenda. .... Quando utraque pars est possibitis vel una , ubicunque
ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non
sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una
pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista , quae est consequens,
sive sit vera sive falsa, est concedenda.
319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis , dicitur, quando
aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dieatur „cedat
tempus" ; ii. g. sit rei veritas , quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratemesse
album, donec proponalur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,
positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aliqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligatus infra tempus
obligationis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur
categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regutae: Omne depositum
infra tempus obligalionis est negandum Omnis propositio repugnans deposito est
concedenda Antecedens ad depositum est negandum. .... Sequens formaliter ex
deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.
.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.
321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obtigationis obligans ad aliquem
actum circa obligatum exercendum, .... et differt a positione, quia positio obligat ad
sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta , ut „Peto te concedere , te
esse rationale" , et alia respectiva, ul „Peto te concedere primum propositum a me".
Regula; Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite concedatur,
et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.
XX. Albert v. Sachsen. 83
nemlich (s. Anm. 313) „sit verum" und „dubitalio", überlässt er über
haupt dem fleissigen Schüler zum Selbstnachdenken322).
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,
ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten
gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be
dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern ; die ersteren führen
sämmtlich auf distributio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,
sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser
abermals nach Occam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zueist Sophismen, hei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann
jene, wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326) , oder sei es mit
322) Ebend. f. 51 v. B: Ex his, quae superficialer dicta sunt circa illas
quatuor species obligationis , polest ditigens scholaris viderc, quid sit dicendum
ad alias species.
323) Ob rogatum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophismata
ex parte diversorum syncategoreumatum difficultatem habentia Primo
tractabo sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum,
secundo ex parte negativorum vel terminorum ineludentium negationem, tertio ex parte
copulae praeleriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo itloram modorum „necessario,
possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia , secundum quod
lalium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ut
„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ut „quotiescunque", et talia
ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt
indifferenter pro substantiis vel accidentibus , quaedam autem pro accidentibus
solum ; distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,
quaedam pro partibus integralibus ; distributivorum pro partibus subiectivis
quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; distributiv a
pro omnibus aliquando adduntur termino simplici, aliquando lermino composito
lntendo declarare diversa sophismata secundum dictam diversitalem syn
categoreumatum.
325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativo
rum distribulivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino
simplici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: 1) Omnis homo est
omnis homo (s. Abschn. XVII. Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.
242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in arca lioae (s.
Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodeeim (ebd. Anm. 240).
5) A est verum et B est verum, et non est nisi unum A et nisi unum B, et tamen,
qualitercunque B significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,
aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio
„Aliqualiter est, qualiter B non significat esse", et sit B ista propositio „Aliqualiter
est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"
zu schaffen hat, scheint es eine Interpolation zu sein).
326) Nunc restat viderc de sophismatibus, in quibus „omnis" additnr ter
mino compiexo sine interpositione coniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho
minis currit, posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socralis omnis
6*
84 XX. Albert v. Sachsen.
Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjunctiven 327) oder
einer copulativen 328) oder einer conditionalen 329) oder auch des Relativ-
Pronomens „qui" 330) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf
der suppositio relalivorum beruht331), und diejenigen, in weichen
asinus currat et cuiustibet alterius hominis omnis asinus non curral. 7) Omnis pater
patris filii est pater, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Socrates , Plato et
Cicero , it quod Socrales sit pater Platonis et Plato pater Ciceronis , ita quod Cicero
sit filius et non pater. 8) Cuiustibet hominis asinus currit, posito quod quitibet homo
habeat duos asinos, quorum unus currat.
327) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complcxo coniunctione
disiunctiva interposita: 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo
currat. 10) Omnis propositio vel eins contradictoria est vera (— soll an diesem
Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire
ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est
vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; consequentia tenet ,
et antecedens probatur; nam formelur ista „Homo est asinus", et non formetur eius
contradictoria; tunc ncc ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quin
eius contradictoria non est. Arguitur sie: Omnis propositio vel eius contradictoria
est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis
propositio falsa est vera; conelusio est falsa; ergo aliqua praemissarum ; non minor;
ergo maior. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed
omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo uliquid falsum est verum ;
conclusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae
missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae
— wer sollen diese sein ? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi
dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum
divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod
littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius con
tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho
mines et asini sunt asini.
328) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione copulativa
interposita: 12) Omnia vera et falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus
cununt, posito quod quitibel homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi brunellus.
14) Omne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et
deum esse differunt. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo
homines sunt tres homines. 18) Omnis homo et alius homo sunt (s. Abschn. XVII,
Anm. 244).
329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali
interposita. 19) Omne falsum, si est impossibite, non est verum. 20) Omne
animal, si est Socrates, differt a Piatone.
330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc relativo „qui"
interposita: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines
albi et aliqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur
, movetur , posito quod aliquod ens moveatur secundum quamtibel eius partem
et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulativa, cuius quaelibet pars'
est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.
331) Sophismata difficultalem habentia ex suppositione relativi: 25) Animal
est Socrales et asinus est itlud. 26) Animal non est lapis et asinus est itlud.
27) Quoddam animal est Socrates et Plato non est itlud. 2S) Quoddam animal non
est Socrales et Plato non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibet homo est itlc.
30) Aliquis homo est et nullus homo est itle. 31) Omnis homo Antens equum equital
itlum. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est
falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus
currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo
sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius
contradictoria est falsa.
XX. Albert v. Sachsen. 85
„ulerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be
jahende Syncategorema, neralich „totus" , für die Bestand-Theile des be
treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf
folgende zweite Hauplgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,
und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter
u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sophimata difficultatem habehtia ex parte syncategoreumatis „ulerque" :
38) Uterque istorum est ulerque istorum, demonstratis sc. Socrate et Platone. 39) Uterque
istorum portal lapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal u%um lapidem
et alter alium. 40) Ulerque istorum seit arithmeticam, posito quod non sint nisi centum
conelusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Plato alias
quinquaginta. 41) Uterque istorum seit septem artes liberales, posito quod Socrates
sciat tres artes et Plalo quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, ut vincant se. 43) Ab
utroque istorum enuntiatum est verum u. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uter
que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.
333) Sophismala difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „tolus" :
45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) Tolus Socrates est
pars Socratis. 47) Tolus brunellus est Socralis. 48) Tota disiunetiva est vera, cuius
altera pars est vera. 49) Omne totum est maius sua parte.
334) Sophismala difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distributivorum
pro accidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sinl quatuor homines tantummodo
et tantum tres qualitales, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plalo
logicus et currat, Cicero rhetoricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et
ihetoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibet u. s. w., s. Abschn. XVII,
Anm. 253. 52) Quotlibet entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).
54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo
numero finito. 57) lnfinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.
59) In infinitum continuum potest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum
in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Platone, posito quod Socrates maneat
sub eodem gradu albedinis et albedo Platonis remittatur. 62) Infinitam albedinem
habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pondus
Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Plalo, posito
quod Plalo proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates non audiat itlam
negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus seivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque
fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est aliqufd,
si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.
335) Secunda pars tractat sophismata difficultatem habentia ratione negationis
vel terminorum ineludentium negationem 68) Negalum esse animal est
verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animal. 69) Tu non potes vere
negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demonstrata ista negatione
„non" tunc haec est vera „Hoc est", tunc „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,
quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio
disiunetiva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.
74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo currit, si aliquod
animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani
mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem
videat. 79) Chimaera est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non
homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite
de omni homine. 83) Non homo est convertibite cum hoc communi „homo". 84) Nihit
est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimaera sunt fratres. 87) Nihit est,
si aliquid est. 88) Si nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, tu nihil
scis. 90) JVi7>i7 est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animal.
92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es
asinus. 94) Neutrum oculum habendo tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).
95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem
86 XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so däss sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunction „si",
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht
und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird
hominem currere sequitur otimem hominem currere. 97) Nullum hominem currere se
quitur ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est.
99) Julius potest scire, quod aliquis potest scire. 100) Socrates potest scire , quod
deus non potest scire. 101) Nullum animai, dum dormit, vigitat.
336) Sophismata circa dictiones exelusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito
quod Socrates calefiat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eius. 103) Tantum
unum est (d. h. onme ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum unus homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit
septem artes liberales, posito quod Plato sciat tres et Cicero qualuor , el quod non
sint nisi isti tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et
Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur
falso. 110) Tantum calidum contrarialur frigido. 111) Socrates tantum est
asinus. 112) Non tantum ehimaera currit. 113) Socrates seit, tantum tres hominis
currere, posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.
114) Possibite est, Socratim videre tantum omnem hominem non videntem se , posito
quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum pater
est, ergo non tantum pater est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movetur.
117) Tantum homo currit, ergo tantum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,
est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus
Socrates ineipit currere, posito quod Socrates et multi alii cueurrerunt ante, sed
omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solas Socrates est albus vel niger ,
posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est albior,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So
lum genitivum praecedit solus nominativus.
337) Sophismata e.r parte dictionum exceptivarum: 125) Omnis homo videt om
nem hominem praeter Socratem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibet
decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) Omnis homo praeter Socratem excipitur, posito quod non sint nisi
tres homines et solus Socrates currat. 130) Quodlibet enuntiabite prolatum praeter
unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones: „Deus est", „Homo est
animal", ..Quodlibet prolatum praeter unum est verum". 131) Omne enuntiabite praeter
verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito
quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Platonem.
133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter tttos
fert lapidem , posito quod quitibct homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant simul
unum lapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.
338) Sophismata difficultatem habentia circa dictionem „si": 136) Si nullum
tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es
ubique , es in ista domo, et si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu scis , te esse lapidem, tu non scis, le esse lapidem (d. h. si es lapis,
nihit scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Plato loquitur, posito quod
Socrates solum dicat Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hypocritam, So
crates non est hypoerita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrates
dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam „ Socrates dicit falsum"
el nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia.
144) Si nullum A est B , omne non B est non A. 145) Si Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non
est A, est B, et nullum C est A, omne C est B. 148) St animal est Socrates, el
homo est Socrates, homo est animal. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,
est vera. 150) Si nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato
est, homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) Si A est B,
non B est non A. 154) St iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est
XX. Alberl v. Sachsen. 87
der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„differt" und „aliud" 339), dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjunction „sicut" 340) , hierauf Verna , welche an sich
einen negativen Sinn involviren 341), und zuletzt noch „incipit" und
„desinit" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen
sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.
157) Si album est coloralum, magis album est magis coloratum. 158) Si
aliqua propositio est falsior ista „Deus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est
deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si
A et B adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam B reddat ipsum, tune A
est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est
albus. (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser
sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)
339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrates differt
ab animali. 163) Omnis Iiomo differt ab nomine. 164) Socrates non differt nisi ab
asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam
homo, et aliud, quam animal.
340) De comparativo et supertativo et de „sicut": 167) Socrates est fortior Iio
mme, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Piatone et Cicero fortior
Socrate. 168) Animal, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod
sint duo animalia, sc. A et B, et A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam B,
et B aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua
stella. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super
lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut
aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plalo sit aequaliter sapiens cum So
crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis
homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita 'magnus, sicut
Plato erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliter augeantur usque
ad aliquod instans.
341) De verbis ineludentibus negationem : 174) Materia caret forma. 175) Anima
intellectiva quiescit. posito quod sit tota in toto homine, et quod pes hominis quiescat
et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo
metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Ignorato
motu ignoratur natura. 178) Immediatae sunt partes continui.
342) Sophismata de verbis „incipit": 179) Homo incipit esse albus, quando
nullus homo incipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt
et sunt et erunt nigri. 180) Socrates incipit esse coloratus, posito quod fuerit niger
et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus incipit esse in instanti. 182) Socrates incipit
esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.
184) Socrates et Plato ineipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) /am
incipit esse omne, quod est. 186) Socrates incipit esse alter itlorum, posito quod
Socrates prius fuit et Plato nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum
Piatonis Socrates incipit equilare, posito quod faciant convenientiam, quod equus
Socralis sit Platonis et e converso. 189) Socrates incipit scire omnem propositionem,
posito quod sint tantum lres propositiones , et duas prius seiverit et tertiam de novo
sciat. 190) Socrates incipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Socrates incipit scire. 192) Socrates incipit scire plura,
quam Plalo, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Plato sciat tres et
addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Quod est
calidum, ineipiet esse frigidum. 195) Calidissimum incipit esse frigidum. 196) Cuilibet
homini simitis esse desinit Plalo, posito quod nunc Plato desinat esse. 197) So
crates desinil esse simitis Platoni, posito quod ulerque transmutetur in nigredinem.
198) A et B desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.
199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Plato
albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So
crates est albior, quam Plato ineipiat esse albus. 202) Socrates est albior, quam Plato
88 XX. Albert v. Sachsen.
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der
ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög
lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als lermini officiabiles
(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus compositus
(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).
immediate post erit albus. 203) Socrales ineipit esse albior, quam Plato ineipit esse
albus. 204) Socrates immediate prius erit senior, quam Plato immediale post. 205) Socrates
prius ineepit habere esse, quam ineepit habere fuisse. 206) Spatium incipit
esse pertransitum. 207) Spatium ineipiet esse pertransitum. 208) Socrales ineipiet
pertransivisse spatium. 209) Corpus ineipiet esse bipedale, posito quod augealur continue.
210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul ineipiet esse
album et nigrum. 212) A ineipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranseundum
ab A mobiti, cuius prima pars sit B.
343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia
ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel futuri vel ex eo , quod copula verbulis
est modificala aliquo modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo
est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit
senex, erit puer; ergo senex erit puer u. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito
quod Socrates iam sit iustus et cras furelur equum et post suspendatur. 218) luste
damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Deus erit cras. 221) Deus in
quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et JVoo fuerunt. 223) Helena peperit
decem filios , posito quod successive peperit. 224) Omnis homo fuit in ista domo,
posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in Ma domo successive.
225) Omnis homo fuit in ista domo, posito quod ante domum nulli homines fuerunt,
et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista
domo, et postea multi sunt generali, qui nunquam ibi fuerunt. 226) Album fuit disputaturum,
posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus, et
quod sit disputaturus et non disputal nec disputavit.
344) De copula verbaii determinata aliquo modo: 227) JVora scribentem possibite
est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit currat nisi asinus.
229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontem. 230)" In omnes
partes continuum potest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.
232) Socrates potest scire plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones et
cras sciat tres. 233) Socrales tantum pondus potest portare, quantum potest portare.
234) Omnis homo de necessitale est animal. 235) Omne creans de necessitate est
deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrates currit,
necessario movelur. 238) Si Socrales necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.
h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. w.). 239) Chimaeram
necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,
quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibite est sequi falsum.
345) De verbis „scire, credere, apparere" et simitibus: 244) A Socrates seit
esse verum , posito quod A sit itla propositio „Deus est", et quod hoc lateat Socratem.
245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit asinum, posito quod paler Socratis induat se pelle asinina ete.
247) Socrates apparet esse aliud ab itlo, quod est, posito ete. (wie so eben).
346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultatem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionis: 248) Necesse
non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"
; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus
non esse hic, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse
Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,
aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. 89
In dergleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,
gestorben um d. .1. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen347). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
diirisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verba ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an , in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der InsoluMlia aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse
hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; lapidem esse hominem, est impossib'le
; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite
non est, hominem esse asinum (ähnlich).
347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem
Titelblatte: Tractalus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. P,egutae eiusdem
cum snphismatibus . Deelaratio gaetnni supra casdem. Expositio [Caietani de
Thienis] litteralis supra tractalus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,
in quibus contingit motum fieri]. Quaestio messini de motu localium cum expletione
gaelani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bcrnardi torni annotata supra
eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractalus hentisberi
de veritate et falsitnte propositionis. Conelusiones eiusdem. Am Schl. Venetiis per
Bonetum l.ocatellum 1494. fol. (Von den „Conelusiones" findet sich unter dem
Titel Probatinnes conclusionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie dpr
Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text
derselben — , selion 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Vi'ctorins wieder
gedruckt Bonon. 1504. 4.)
348") D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composito ad sensum
divisum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua
cautela, qua contingit frequeniius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,
nuae redueuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter intelligendum,
quomodo sit sensus cnmpositus et divisus; et frequenter sunt isti duo sensus
simites multum seeundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad
formam arquendi Novem modis accidit diversitas componendi et dividendi.
(B) Quando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione obsque alio relativo
implicativo sequenti. tunc est sensus divisus. et tunc tenetur itlud verbum ampliativum
in tali propositione personaliter ; .... sed quando tale verbum vel suus modus
tolaliter praecedit in aliqua propositione, tunc est sensus compositus .... et significat
identitatem instantaneam respectu propositionis sequentis, et tunc tenelur lalis terminus
ampliativus impersonaliter.
349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet : 1) mediante verbo amvliativo
„possum" vel quorunque simiti , ut „convenit , verum , possibite, impossibite,
contingens"; 2) mediante termino habente vim confundendi , ut „requiro , indigeo,
praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo , teneo, debeo , necessarium, in aeternum,
immediate"; 3) mediante termino relativo „qui, qualiscunque, quidquid ete."; 4) me
diante termino quandoque categoremalice sumpto quandoque syncategorematice, ut „infinitus,
lotus" ; 5) mediante copula „et"; 6) mediante determinalione „ita" vet ..sieul" ;
7) mediante disiunetione ,.vel" ; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis
sive intellectus significantibus , ut „sCio , haesito, credo, volo, desidero, appelo" ;
9) mediante termino accidentali posito a parte subiecti respectu verbi de praeterito
vel de futuro.
90 XX. Hentisberus.
i *
gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 —), Andere hingegen dem Insolu
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass
jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciter insolu
bile" überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich
die Bedingungen, durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunetive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio
mit dem objectiven Thathestande eine Bede sein könne, wornacb wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter" befinden, welchen
bereits Albert (a. a. O.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung
350) De insol., f. 4 v. A: Scribit una opinio, quod in insolubitibus satis est
possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat omnino,
sicut non est, et ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet
praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. Est
autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod
neque falsum , eo quod nullum insolubite est propositio Tertia autem opinio
tenet hanc canclusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum
tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,
quod nullus est casus possibitis, qui aliquod simpliciler insolubite qualitercunque
ineludat; unde non est iste casus possibitis, quod haec propositio „ falsum est" vel
aliqua talis sit omnis propositio, et quod itla praecise significet, quod falsum est.
Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum
positionum est suisset, secunda ponitur a dulmentone, tertia est ricardi clientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen R icha rd
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phil. III, p. 850 ff.)
einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculalor"
gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift , vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei
Pitseus (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunetim,
deinde contra singulas Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non
in totum satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse
propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est itle, in quo fit mentio
de aliqua propositione , quae si cum eodem casu significet praecise, sicut verba itlius
communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.
Propositio insolubitis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si
ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise
significet, sicut lermini istius communiter praetendunt , casus iste nullatenus admittatur
Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubite
significet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sie praecise, admisso isto casu
concedendum est itlud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (B)
Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare copulative'praecise
, sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius copulali non
possit stare cum toto casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti et
XX. Hentisberus. 91
und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubitare steht,
hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter
verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Bückbeziehung einigermassen restringirt
werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe
„incipit" und „desinit" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig
keit, aufweiche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),
cum hoc supponatur, quod itlud insolubite significet praecise disiunctive , sicut verba
praetendunt , nisi itlud disiunctum cum Mo insolubiti possit stare cum toto isto
casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum
est, quod non est possibite, quod aliqua proposilio insolubitis significet praecise, sicut
verba illius communiter praelendunt, cum toto casu Hindem insolubitis.
352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur
ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponalur,
quod tu scias , quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoriis tibi dubiis
„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sie quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc, demonstrato Socrale, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod
scias, quod hoc sit Socrates vel Plato. nescias tamen, an hoc sit Socrates, nec scias,
an hoc sit Plato. 4) Sint A, B, C tres propositiones , quarum A et B sint scitae a
te, et C sit tibi dubia , et nescias , quae itlarum sit A vel B Ad haec omnia
generaliter respondetur , quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit
schweifigster Casuistik näher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa coneurrunt, ad
quae solvenda diversi diversa prineipia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relativum
convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam
quaad modum supponendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animat, et itlud
est homo" ete Ponunt autem alii, quod relativum convertitur cum suo antece
dente, non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut
etiam ad subiectum ; unde dicunt isti , quod itla copulativa est impossibitis Sequitur
tertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne relativum
quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,
Jirout est relalum ad itlud; unde neganda est copulativa „Aliquid est, et quodlibel
est itlud", et aliae huiusmodi.
354) C. 4, f. 23 v. A : Incipere dupliciter solet exponi , sc. per positionem de
praesenti et remotionem de praelerito, ut quod in praesenti instanti est et immediale
ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi
tionem de futuro Desinere etiam dupliciter polest intelligi, sc. vel per remo
tionem de praesenti et positionem de praeterito , vel per positionem de prae
senti et remotionem de futuro Qualitercunque autem intelligitur unum vel
aliud , qualecunque ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet
vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen
Einwände).
355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima circa finem seu terminum tam
activae potentiae quam passivac divisiones fieri solent, quae diffievltatem respondendi
frequenter ingerunt Respectu termini seu finis potentiae activae per affirmationem
de maximo et negationem de minimo disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;
quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.
In potentia enim Socratis activa , cum ipsa finita fuerit , erit dare maximum,
quod Socrates sufficit portare , aut minimum, quod non Sed potentia Socratis
Passiva, cuiusmodi est virtus visiva, e converso se habet, qnia non est dare maxi
mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non potest, sed maximum,
quod videre non potest, vel minimum, quod potest (anch diess wird ausführlichst
durch gleiches Verfahren erwiesen).
92 XX. Hentisberus.
und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien , unter welche
der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann , nemlich der
Quantität, der Qualität und des Ortes 35C). Hierauf bespricht und löst
Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen , nemlich zu
nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt worden war 357); sodann aber gruppirt er
die übrigen nach den so eben erwähnten Gesichtspunkten, d. h.
er führt zuerst solche vor, welche sich um Belative drehen 358), dann
mehrere betreffs „incipit vel desinit" 359) , hierauf über scire und dubi-
356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt praedicamenta vel genera, in quibus contingit
motum fieri proprium ; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,
quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich nm den
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uniformiter — difformiter),
sowie um die Frage, inwieweit jeder Theil eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der
Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „coloralum" sowohl Prädicat als auch
Theil des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in quantitale. 4) gleich
mit Albert 104. 5)= Alb. 21. 6) Anrma antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.
8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo
morietur. 11) Tu es quodlibet vel differens a quolibet. 12) = A. 41. 13) — A. 42.
14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,
dass in A B C bis duo, nemlich A B und ß C enthalten seien !\ 16) = A. 17.
17) = A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid
sris. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) = A. 8. 24) == A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 22.1.
30) Socrates dccipitur, nisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensari, si
aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war.
358) f. 188 v. A: 33) lnfinitae sunt partes Socratis aequales non communicantes
, quarum nulla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones „Rex sedet" et
„Tiullus rex sedet" et „Tu stas" et „Tu non stas", omnia compossibitia istorum
sunt, et itla nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et
nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) In
cipit esse instans , quod post hoc incipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) Incipit aliquis punctus moveri, qui per tempus terminalum ad hoc praesens
instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari , quae non desinit esse dissimitis
assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.
359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates
desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius
incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plato in infinitum
larde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam
Plato. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punetorum moveri, quorum
iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in duplo albius alio.
47) Socrates desinit videre omnes partes continui , et tamen nullam partem desinit
videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Plato , et tamen nec incipit nec incipiet
esse tantus. 49) Immediale ante erit Socrates tantus, sicut erit immediale ante Plato,
et tamen immediate ante non ernnt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates
continue augebitur per totam horam, et tamen desinel augeri ante finem itlius horae.
52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun
XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93
(are360), über maximum und minimum361), und zuletzt einige be
züglich des Begriffes der Bewegung 362).
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von
Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe nemlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und
incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,
da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3e3),
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Plato , et tamen Socrates
incipiel esse maior, quam Plato. 54) Punctus pertransit lineam prius, quam Ma erit
per tran sita. 55) Punclus incipit et desinit pertransire partem lineae , et tamen nec
est nec fuit nec erit pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit ita, quod So
crates incipit esse maior, quam Ptato, et tamen Socrates nunquam incipiet esse
maior, quam Plato.
360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod
A sit altera istarum „Deus est" et „Uomo est asinus" . 58) A scis esse verum, et
tamen nultum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, e{ tamen A nescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sit nigrum, et tamen hoc non
apparet tibi nigrum, supposito, quod oculi ineipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,
ie scire, regem esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam propositionem esse verum, et
tamen quaetibet propositio est tibi dubia. 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc
est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.
361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Socrales sufficit portare. 65) Non
datur maximum , per quod antichristus potest esse futurus. 66) Non datur intensissimus
gradus , quem habet calidum. 67) Non datur remissus gradus, quem non
habet calidum. 68) Datur maximum, quod Socrates non polest videre. 69) Non
datur minimum, quod Socrales polest videre. 70) Datur maximum activum, a quo
passivum non polest pati. 71) Non datur minimum activum, a quo passivum potest
pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.
73) Datur maxima quantitas, quae polerit pertransiri in hora. 74) Datur maxima
distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) Non datur minima distantia, quae
uniformiter non polerit pertransiri. 76) Non datur primum instans, in quo A poterit
langere B. 77) Non datur primum instans, in quo tu poteris esse. 78) Non dalur
maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) Non datur minima pars magnitudinis,
quae non rarefit. 80) Non datur maxima resistentia difformis, cuius aliquam partem
sufficit A dividei'e. 81) Nun datur minima potentia, quae sufficit portare A. 82) Non
datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.
362; f. 198 r. B: 83) Est molus uniformis quoad tempus et difformis quoad
subiectum. 84) Est mötus diffurmis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.
85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eins intendit motum
suum. 86) Mobite continue velocius movetur, et tumen quitibet punctus remittit
molum suum. 87) Tolum in motu circulari non movetur ita tarde, sicut aliqua eins
pars (weil der Mittelpuukt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentatio und über alteratio.
363) Bricot, Quaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.
Notandum zur 1. Quaestio) : Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholao Oresme,
tenens, nullam 7iolitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:
nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non
est nisi complexorum; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed
haec opinio non mihi videtur esse vera, quia tunc nullos haberemus terminos men
tales de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in
jseiner (noch ungedrucklen) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.
94 XX. Marsilius v. Inghen.
der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können , welche das logische
Urtheil bereits bei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).
Von grossem Einflusse aber auf die Litleratur der Summulae, d. h. des
Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.
proprietates terminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestiones zu De interpr.,
sowie der Original-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den
Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und InsoluMlia^s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen368); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 3ln). Und wenn er auch in der Frage
über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker
364) Quaestiones Marsitii super qualtuor libros sententiarum. Argent. 1501. fel.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit II und V
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theil (unter fortlaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel: Ctarissinii philosophi Marsitii de lnguen
textus dialectices de suppositionibus , ampliationibus , appellationibus , restrictionibus,
alienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore mendaque
purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus ete. (ich citire nach V).
367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De Iiis autem magis habetur in Quaestio
nibus libri Periermenias. lieber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu
Isag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.
368) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum
lenent etiam in divinis terminis, dummodo fiat debita distribulio in praemissa
regulante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de
nulto, quia sie cidebitur non reperiri instantia; ilta signa distributiva sunt
„Omne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nultue res, quae sunt,
Omne idem, Nihit idem" Aristoteles neseivit huiusnwdi trinitatis mysterium et
ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen „substantia"
dicitur a verbo „substo" ; verum itlud substare sumpsit phitosophus non pro
esse subiectum realis . inhaesionis, sed pro esse subiectum denominativae praedicationis
(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim lermini praedicamenti substantiae
in omnibus terminis concretis aliorum praedicamentorum substare.
370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Si esset homo universalis, ut
phitosophus videtur imponere opinioni Plutonis , qui praedicaretur nomine suo de
quolibet singutari homine , haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".
XX. Marsilius v. Inghen. 95
betont, als Occam 371), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissio formarum wieder völlig an 372). -
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicalio iden
tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicalio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz
teren die praedicalio formalis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auch denominaliva oder adiectiva heisse373). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier , wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile
des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan
hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-
371) Ebend. III, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore
hominis sit forma corporeitatis substantialis distincta contra animam eins intelleclivam.
Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.
372) Ebend. II, qu. lt, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum
opinio , quod formae substantiales elementorum non suscipiunt magis neque minus,
nec mauent in mixto in acta, sed quod maleriae eorum manent cum qualitatibus consimiiibus,
.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis
reputo prohabitem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essentialis
perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm.. 819.
373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicalio
identica, quaedam formalis, quam veteres vocabant per inhaerentiam , moderni vero
denojninativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum
secundum suam rationem propriam immediale dicitur de subiecto, ut „Homo est
albus"; identica dicitur , quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed
mediante aliquo expresso vel intetlecto , ut „essentia est generans" , quia ratio generandi
non immediale convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.
374) S. Are. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmaliva et
negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est iustus" est affirmuliva
et negativa, conceditur, quod est negativa, et negalur, quod est affirmaliva;
quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Soerates est non iustus", et quod sc
inferant, non est bona consequentia , quia, licet affirmaliva forte inferal negativam,
tamen neguliva non infert affirmativ am Quando dicitur: haec „ Soerates animal
non est" est affirmaliva et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est
affirmutiva; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce
ditur, sed non sequitar „ergo est affirmativa" . Ad Petrum Hispanum, quando dicit,
quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem
inteUexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur copulam;
in aliis autem generatiter negativa dicitur, cuius copula negatur; et sie est de ista.
Quando dicitur: haec „Nullus homo est animal" est negativa et affirmaliva,
dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie
est negativa tantum valens, quantum haec „Quitibet homo non est animal" ;
sed si litlera „nulla" tencretur infinitanter et in sensu improprio , tunc esset affir
maliva tantum valens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animal",
96 XX. MarsiIius v. Inghen.
cisere Ausdrucksweise gewählt werde 373); aber die Einzeln-Ausführung
der Lehre für die verschiedenen Arien des L'rtheiles bewegt sich bei
ihm mcht so fast in der Kedeweise der Consequentiae , sondern in 'der
älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass
das erwahnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des
Unheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert's Unterscheidung eines
modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius
vorerst das allgemein verneinende Urtiieil 37u), hierauf das particular oder
singulär verneinende 31 '), dann das allgemein bejahende378), hernach in
bunter Unordnung einige expomble Urtheile, nemlich nur die exceptiven
und die reduplicativen und „incipH" 37 ü;, dann wieder das particular be-
3?5) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum propositionum categoricarum
utroque termino ordine contrario partieipantium unius ad aliam formalis consequentia
Conversio dicitur simplex non ex eo, quod careal compositione , sed
ex eo, quod servatur eadem quantitas; simititer dicitur conversio per accidens
non ex eo, quod accidentatiter teneat, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu
eitend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et
de verbis personalibus est consequentia formalis, dum tamen subiecto tam conversae
quam convertentis praeponatur hoc addilum „quod est", ut „Nihit, quod est B, est
A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgl. Anm. 36b.
37b) Ebeud. Qu. 11, f. 6 v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto
non convei titur - .... unde non seqmtur „Omnis sol ptane la non est, ergo omnis
planela sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpliciter;
„Nutlus homo est antichristus" simplictter non potest converti nisi in
haue „ Nihit, quod est antichristus, est homo" Omnis universatis negativa in esse
de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus amptiativus, de modo lo
quendi consueto, in qua praedicutum est sine ali quo syncategoremate , et ubi subiectum
non atieno restringitur, potest converti simpticiter.
377) Etiend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam
sunt de modo loquendi consueto, aliae de modo loquendi inconsveto, in
qmbus praedicutum praecedit neyationem, ul „Quidum homo animal non est"
Proposilio particularis negativa non potest formatiter converti in aliam particulfirem
neyativam de modo loquendi consueto Polest converti quandoque gralia maleriue
solum, ul „Atiquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite nun est
homo" Potest formaliter converti in particutarem negalivam de modo loquendi
inconsueto, quia optime sequitur „Aliquod animal non est homo, igitur aliquis
homo animal non est" Sinyularis negativa de singuturi praedicato convertitur
simpliciter, ul „Socrates non est Plato, ergo Plato non est Socrates"; de prae
dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per accidens in universalem
neyativam, ut „Socrates non est asinus, ergo nutlus asinus est Socrates" ; de
modo toquendi inconsueto convertitur in particularem negalivam, ut „Socrates homo
non est, ergo homo non est Socrates".
37h) Ebeud. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus planela est
luna, eryo omnis tuna est infimus planeta" ; .... sed non est conversio, sattem proprie
dicta Universalis alfirmaiiva de messe de praesenti et de recto, in qua nutlus
ponitur terminus amptiativus, cuius praedicutum est terminus caplus sine atiquo siyno
syncategorematico, polest converti per accidens conversione propriissime dieta. Vgl.
Uccain, vor. Abschn., Anm. 940.
379) Ebeud.: In convertendo exceplivam littera „praeter" debet mutari in
„aliud", ut „Omnis homo praeter Socratem currit, ergo aliquod currens est homo
atias a Socrute" in convertendo redupticativam tolum praedicutum ex una
conditione , super quam cadit reduplicatio, debet reduci ad subiectum In con
vertendo universalem a/firmativam de „ineipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"
XX. Marsilius v. Inghen. 97
jahende 380), ferner die Urtheile, deren Vernum im Futurum oder im
Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus
vorkömmt3''2), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,
deren Suhject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile 3S5) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 380). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich
in suum participium, ut „Omnis homo incipit currere, ergo aliquod incipiens
currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particularis affirmativa de praedicato singulari
convertitur per accidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Socrates,
ergo Socrates est homo" Omnis particularis de praedicato communi capto sine
aliquo syncategoremate , et in qua nullu est aliena restrictio, polest converti simpliciter
conversione propriissime dicta.
381) Ebend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae
expresse, aliquae occulte, quia praedicatum in eis est participium praeteriti, ut
„homo est corruptus". Eodem modo est de illis de futuro Atiqui volunt tales
propositiones exponere per disiunetivam, ut „Homo moriebatur" exponunt sie „Quod
est homo vel quod fuil homo, moriebatur" ; et minus bene Oportet in conversione
istarum frequenter mutare copulam, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dieimus
„Quod moriebatur, est vel fuit homo" ; simititer „Aliquod animal curret" oportet
dicere „Aliquid, quod erit currens, est vel erit animal" Propositiones de prae
terito et futuro convertuntur simititer sicut Mae de praesenti, addito, quod fiant
mutationes copulae (Qu. 16, f. 8 v. B) Copula existente de praesenti et prae
dicato existente partieipio praeteriti vel futuri vel termino terminato in „bite" vel in
„tivum" subiectum ampliatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum
temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmaliva, in cuius praedi
cato ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpticiter, sicut affir
mativa de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negativae
convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A: Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,
antequam convertantur , debent resotvi in propositiones de verbis personalibus,
ut „Taedet animam me am vitae meae" resohetur in haue „Anima mea habet taedium
de vita mea" et tunc convertitur sie „Habens taedium de vita mea est anima mea".
Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut itla de
recto. Vergl. ebd. Anm. 942.
'383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina
primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime
sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito , quod idem homo proferal
ambas.
384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)
compositae modificatae his modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad
partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse
ammat, est falsum; ergo aliquod animat non esse hominem, est falsum" Modi
ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad
dictum converti sicut Mae de inesse; bene possunt converti supposita in ante
cedens eonstantia propositionis , pro qua supponit dictum consequentis.
385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. B : Propositiones divisae de possibiti, in quibus
nuila ponitur negatio, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus ponitur solum
una negatio praeposita modo , convertuntur sicut Mae de inesse In quibus po
nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itlae de inesse In quibus
duae ponuntur negationes, una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut
itlae de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo
uffirmuto convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur
duae negationes, convertitur formaliter In qua nulla ponitur negatio, non con
vertitur sicut itla de inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam
Prasxl, Gesch. IV.; 7
98 XX. Marsilius v. Inghen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard
von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens
zu Gottes Vorherwissen 3'7).
Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche
Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibile
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibile remotissimum
gegenüberstellt38''). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die
vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,
Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die
Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntnis» der betreffenden
Stellen des Averroes (Abschn. IX , Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerung389). Gelegentlich des Dictum
de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begriffe „prioristicus" und „poslerioristicus" 3SI0).
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb
lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"
erreichbaren Präcision 39I), sondern bemüht sich auch, die besonderen
Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 3a2) oder
aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 3'13). Be
sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Hinde
possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subiectum Negativae
de necessario, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut Mae de
inesse. >
387) S. Sent. t, qu. 40, art. 1, f. CLX1V ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:
Dicta sexdeeim venerabitis Ricardi de Capsali de futuris contingentibus (gedruckt
in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.
Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch
hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.
388) S. An. pr. I, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est scibite: scibite propinquum, et
vocatur conelusio demonstrata ; scibite remolissimum , et vocatur res significata per
terminos in conelusione positos; scibite remotum, ul terminus Si demonstretur
ista „Homo est risibite", ista propositio ipsa est scibite propinquum, et iste terminus
in ea positus est scibite remotum, et res signata per terminum „homo" , i. e. animat
rationale, erit scibite remotissimum.
389) Ebend. Qu. 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiae
volens falcem suum in messem alienam mittere posuit quatuor figurus Quumcunque
conelusionem quurta figura infert, eandem prima figura ex eisdem praemissis
transpositis infert multo evidentius et clarius.
390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nulto nihit est aliud,
quam praedicatum dici in praedicari descendendo sive affirmative sive negative
Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum vere affirmari
de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: fiuatuor modi primae figurae tenent gralia
formae praeponendg subiectis praemissantm et conclusionum hoc additum „quod est".
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particularibus bene sequitur syllogistice
expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmativa
cum relativo identitatis ; valet ex maiore affirmativa et minore negativa coneludendo
de modo loquendi inconsueto; valet, si aliquis terminus distribuatur in
maiore; valet capto medio affirmativo in maiore et distributo in minore.
393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes
finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.
XX. MarsJlius v. Inghen. 99
blicke auf eine Stelle Holkot's (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"
auf 394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss
weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber
dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. dgl. 397), während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Infinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) entlehnen konnte 39s). — Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare
3").
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der
etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum
ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan
394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. B: Syllogismus expositorius est bonus,
inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod o termino singulariter tento sit bona consequentia
ad ipsum sumptum cum huiusmodi dici de omni, ut „Haec essentia divina est
pater", si debet ex ea fieri itlatio, oportet quod accipiatur loco istius „Omne, quod
est haec essentia divina, est pater".
395) S. An. pr. I, qu. 8, f. 4 r. B : Utrum syllogismus expositorius affirmalivus
valeat in omni figura (v. A) Principium, per quod tenent syllogismi expositorii
tffirmativi, est hoc: Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se
Uta propositio, si sie intelligatur : ,,Quicunque termini coniunguntur in eodem
tertio termino discreto et pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de
omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod
syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur:
quod medium sit terminus singularis et retentus singulariter ; quod ipsum acci
piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem
de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus
expositorius negativus valeat in omni figura (B) Principium, per quod huius
modi syltogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negalur de uno, etiam negatur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particulariter;
conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum etiam
requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Triuität.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117-128.
397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis propositionibus
mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex
praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex illis de
necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conelusio de inesse
In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conclusio modatis
divisa In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negato,
sequitur conclusio de inesse In tertia figura ex maiore universali modali sequitur
conclusio modalis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 -997.
398)' Qu. 51, f. 28 r. A: Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in
quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ex terminis infinitis Multi
syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variato penes finitum ei infinUum, qui
nihit valerent sine hac variatione.
399) In 22 Quästionen, f. 28 r — 37 v.
400) In obigem (Anm. 365) mit \ bezeichnetem Drucke f. 151 A: Supposi-
(ionum alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam
7*
100 XX. Marsilius v. Inghen.
. (s. ob. Anm. 99 u. 106) die suppositio simplex sowie die immobilis
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik
gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder
nus" bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint4"1).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört
lich aus Buridan entnommen 402). Auch die suppositio relativorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111—113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; ncmlich er spricht
zuerst von der amplialio 404), dann schiebt er plötzlich die appellalio
ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appellatio
pro formali significato und appellalio pro ralione zuspitzt 405),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück, was Buridan bezüglich der
amplialio und restrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40(i),
quaedam est discreta materialis, et est aeeeptio termini discreti stantis singulariter pro
suo significato non ultimato Nota, quod „signifieatum non ultimatum"
termini vocalur ipsemet terminus, sed „significatum ultimatum" termini dicitur
res, quam - talis terminus significat Alia est suppositio personalis discreta
Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formaliter, licet stet pro pluribus,
ul non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem"
(f. 154 B) Suppositio communis dividitur, nam quaedam est determinata, quae
dam confusa Dividitur autem suppositio communis determinata, nam quaedam
est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Suppositio vero confusa est
aeeeptio termini communis in propositione pro aliquo vel pro aliquibus disiunetim vel
copulative, de quo vel de quibus talis terminus verificatur mediante copula
(f. 156 A) Et dividitur suppositio confusa; quaedam enim est suppositio confusa tantum,
et dividitur: quaedam est materialis, quaedam personalis Sed suppo
sitio confusa distributiva dividitur conformiter in personalem et materialem.
401) f. 161 B: Sed circa dicta dubitatur, an suppositio simplex sit ponenda.
Vixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), suppositionem
simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; ego vero res
tates universales a singularibus distinctas non opinor esse; ideo suppositionem sim
pticem talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes
dixerint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabat
pro coneeptu mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi autem non apparet huius dicti magna utititas vel necessitas, quia
terminus vocalis vel scriptus pro tali coneeptu mentali supponens supponit pro suo
significato non ultimato ; ideo talem terminum sie supponentem reputo supponere
materialiter (f. 162 A) Sed de suppositione immobiti, quam quidum moderni
posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibel terminus supponens confuse distri
butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"
terminum „homo" stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob
restrictionem iudicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrale Propter istam
ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.
402) f. 162 - 164 B. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr. 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) f. 168 A. S. Anm. 112.
405) f. 175 B: Duplex est appellatio; aliqua est termini pro formali significato,
aliqua vero est appellalio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,
aliqui autem sunt connolativi. S. Anm. 111.
406) f. 180 B. S. Anm. 112.
XX. Marsilius v. Inghen. 101
dann lässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzt noch
die alienalio als besondere Species erörtert 408).
In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen
tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute
an 409) ; aber dennoch verschmäht er die ßehandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Eintheilung
der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis
und malerialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische
und eine nicht- syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz, unter welchen wir
einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),
und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,
schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor
aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018— 1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung
407) f. 181 B. S. Anm. 113.-
408) f. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.
410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dividitur
primo in formalem et materialem. Consequentia formalis est, quae tenet in omnibus
terminis qualitercunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Conse
quentia materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia
certae significationis Secunda divisio consequentiarum : formalium alia syllo
gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus , notum est ex phitosopho
primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; idco de hac consequentia nihit in
praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est omnis consequentia
bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.
411) f. 187 A: Restat ponere consequentiarum regulas primo generales
1) ex opposito consequentis infertur oppositum antecedentis 2) quidquid
repugnat consequenti, etiam repugnat antecedcnti 3) quidquid sequitur ad consequens
, sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit
etiam consequens .... . 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibite,
est bona 6) omnis consequentia , cuius consequens est simpliciter necessarium,
est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere
impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.
412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium
regulas 1) arguendo a tota copulativa ad alteiam eins partem principalem est
bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunetivue ad lotam disiunetivam
3) ab unh'ersali ad suam indefinitam 4) a tota disiunetiva cum negalione
unius partis ad atteram 5) a tota conditionali cum positione antecedentis
ad positionem consequentis.
413) f. 189 B: Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diver sae
consequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus arguitur
ad expositum vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione
ad definitum, a nominis interpretatione ad interpretatum terminis eodem modo
et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymum
3) o nomine totius ad nomen partis .... 4) u nomine partis , sine qua
102 XX. Marsilius v. Inghen.
aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, für deren
Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.). In
solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz
für die Exceptiv-Sätze414) , die Exclusiv- 415) und die Reduplicativ-
Sätze416), für „incipit" 417), „differt" 418), „infinitum" die Comlotum
non esse potest, ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius
suum 6) a superiori ad inferius negative 7) a parte in modo ad suum
lotum sine distributione 8) a toto in modo cum distributione ad partem in modo
negative 9) a tolo copulalo ad partem eopulati non valet consequentia
10) a parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad
nomen effcctus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus 14) o nomine causae formalis ad nomen
effectus 15) o propositione affirmaliva de praedicato infinito ad propositionem
negativam de praedicato finita 16) a propositione affirmativa de praedicato
finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedicatum
coniunctum 18) o coniunctis ad divisa, dummodo unum coniunctorum
non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente
per transpositionem eam convertendo 20) a propositione, in qua unum
contrariorum affirmalur, ad aliam , in qua de eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius privative oppositorum ad alterius negationem 22) in
terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.
414) f. 194 B: Circa secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis
tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes profositiones
in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exccptivae in quadruplici
reperiuntur differentia: „Omnis homo praeter Socratem currit"
„Omnis homo praeter Socratem non currit" „Non omnis homo praeter Socratem
currit" „JVon omnis homo praeter Socratem non currit" Regulae: 1) A
qualibel istarum ad suas exponentes simul sumplas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad unam suarum exponentium est bona consequentia 3) A
tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.
415) f. 197 B: Quando arguitur ab exclusiva ad suam praeiacentem, consequen
tia est bona. Alia regula: Ab exelusiva affirmaliva ad universalem de terminis transpositis
est bona consequentia, si fiat exelusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX ff.
416) f. 199 A: Nola, regulas de exceptivis positas eliam convenire reduplicativis
; praeter itlas tamen ponitur regula specialis: Ab affirmaliva de subiecto reduplicalo
ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,
art. 3, f. CCCC ff.
417) f. 201 A: De propositionibus de „incipit" regulae: 1) A qua
libel ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab illis, quae disiunctive
exponuntur , ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia
u. s. f. Nota, de consequentiis itlarum proportionabititer poni regulas, sicut
positae sunt de exceptivis; est tamen regula alia: Ab inferiori ad superius respectu
termini, super quem cadit hoc verbum „differt" , non valet consequentia.
419) f. 204 B : lnfinitum alio modo capitur syncategoreumatke et sie in
magnitudinibus sie exponitur u. s. f. Begula : 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus
categ'oreumalice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur
aliquola, esse infinitam 2) Ad esse infiniti syncategoreumatice capti ad esse
infiniti categoreumalice capti est bona consequentia.
XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. 103
parative und Superlative 420) , für „omnis" 421), „totus"*22) und
„SiciU" 423).
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der
Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be
nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria
enthält «die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel
satz als zulässig erklärte424), sowie dass derselbe auch in der grund
sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung aussprach 425).
Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397) ; es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an , und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 426).
Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geb.
1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner
Zeit 427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus 42S) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru-
420) f. 205 A : Videndum de comparalivo Regula : A comparativo ablativo
praeposito ad eunderh ablativum postpositum non valet consequentia (f.- 206 B)
Restat nunc dicere de supertativo u. s. f Regula : A supertativo ad comparativum
terminis eodem modo retentis non valet consequentia.
421) f. 207 A: Nihit aliud est dicere „omnes" collective, quam tota collectio.
Regula: A signo stante collective ad suppositum termini non valet consequentia,
ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam
in terminis est bona consequentia A qualibet collectiva ad suam praeiacentem
est bona consequentia.
422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure calegorenmatice ; quandoque
vero syncategoreumatice ; tertio modo capitur partim categoreumatice partim
syncategoreumatice Regula : capiendo categoreumatice est consequentia bona a
propositione, in qua ponitur „totum"; capiendo syncategoreumatice dimisso
termino „totus" non valet consequentia.
423) f. 208 A: „Sicut" est simititudinis adverbium Regula: Ab affirinaliva
, in qua ponitur hoc adverbium , ad propositionem , in qua ponitur alterum
comparatorum, est bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LX1II r. B fortgefahrcn : Mar
sitius autem universaliter et simpliciter admittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.
199) iuxta huius artis prineipium, sc. quod omne ponibite, si ponatur, est admittendum
(s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angefühiten Stelle lautet f. LXIV v. B:
Marsitius autem oppositum sustinens dicit , quod non solum significet, Socratem dicere
falsum, sed etiam significet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus
Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in
der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener
Universität (Wien 1865) S. 402 ff.
427) Ueber seine Stetlung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu
ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.
428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros
sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de polestate
Ecelesie in suis vesperiis disputatis. Am Schl. : Impresse arte Nicolai wolff
alemani. Anno 1500. 4.
104 XX. Peter v. Ailly.
ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zweite , betitelt „Conceptus", und in entfernterem die „Insolubilia"
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),
und hiezu noch ein „Tractatus Exponibilium" 430).
Was zunächst die mit dem Occamismus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch
d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität
zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen
kann 433).
Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheit be
fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in
welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischer
Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden , so kann hiemil doch jedenfalls
d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als
auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen 435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) Destructiones modorum significandi. Conceplus <t insolubitia secundum viam
nominalium magistri Petri de allyaco. S. I. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte
„secundum viam nominalium" sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder
Druckers.
430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlyaco. Am Schl. : Parisius
Impressus a Guidone Mercatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).
431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;
quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata fiullus terminus personalis
supponit immediate pro essentia in divinis; nullus terminus essentialis supponit
immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediate
pro qualibet re in divinis (R) Nulla res polest esse tres res, et concedentes
, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni
vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini nalurali.
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis
evidens aut evidenter demonstrabitis , ipsa tamen est naturaliter probabitis.
433) Ebend. III, qu. 1, art. 2 Z: JVon repugnat, quod aliquis habeat demonstralionem
sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam, quamms perdat fidem
aequisitum , sicut aliquis polest habere fidem circa prineipium et notitiam evidentem
circa conelusionem seu per experientiam, non tamen polest simul habere fidem aequisitam
circa conclusionem et notitiam evidentem.
434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeilen: Logicus considerat voces sub
ratione veritatis et falsitalis cognoscendae et respectu passionum logicalium.
435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Notitiarum tam sensualium quam intellectualium
quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complcxarum autem atia
distans, ut propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quac nee est vera nec
XX. Peter v. Ailly. 105
Occam's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder
holen 430). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.
Anra. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst
einer Gewöhnung mit einer species naturalis (— diess ist Occam's
idolum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Bimini in die
species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver
bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede
platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitales"
entfernt er sich einigerraassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne
er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. überhaupt dem sermo, angehören 439). Und in der Frage über
intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form
selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen das futurum
contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der
falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 n. 229) Animalia bruta
habent aliquam nolitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experientia
multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis
possibitis, quarum una seiet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.
436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conelusionis aequisita per experientiam
et notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est
inconveniens , distinctas causas habere cosdem effectus specic Si primo sciatur
conelusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, fiel unum ex
gradu praeeedente et sequente. S. vor. AbschYi., Anm. 1038.
437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loquendo
non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam
colligantia seu mutua concomitantia inter coneeptum naturalem hominis et conceptum
huius vocis „homo", propler quam uno coneeptu moto per obiectum suum, sc. quando
auditur ista vox „homo", statim movetur alius conceptus sive species naturalis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patet, quia
sola singularia sunt extra produeibitia et nulla alia; et si Plato aliter senserit, non
est in hoc sequendus Quod ideae non sunt universalium, patet, quia nulla sunt,
nisi ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus
extra communes et per praedicationem universales.
439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio putest inteltigi dupliciter ; uno modo
proprie, et tunc ex natura rei non est nisi plurium realitutum, quarum una non est
alia ; alio modo improprie , quando sciticel aliqua res est plures res, et
potest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad placitum Talis
distinctio formalis nunquam est nisi ralione distinetionis realis, et nunquam est
in creaturis (H) Formalitas est quasi quaedam conditio totius propositionis, quae
non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione,
sed de re et de formalitale, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,
tamen loquimur mediante propositione ; et ideo concedo, quod essentia et relatio ex
natura rei distinguuntur formaliter; tamen ilta formalitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma polest suum formabite intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis et minus lule, nisi per intensionem et
remissionem ipsius formae in se .... . nova alieuius suae partis aequisitione Cef
deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's
in der theologischen Frage betreffs der Individualion der Engel s. b. D'Argentre,
Coli. iudic. d. nov. erv. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.
XX. Peter v. Ailly.
Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Oceam (ebd.
Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das
principium identitalis 443) und den syllogismus expositorius 444).
Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch
seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir nemlich schon
bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,
77, 225, 261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein
entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will
D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm.*129 — 134) über „modus
significandi" entwickelt hatte 445). Und es mochte eine solche Polemik
dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge
funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe
aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung
der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si aliqua propositio enuntiat, aliquod possibite,
quod erit, forc, ipsa est determinate vera Nulla propositio singularis de inesse
affirmativa vel negatwa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera
lstae propositiones non sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",
„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute
possibites: „Nihit, quod erit contingenter , erit contingcnter", „Aliquod, quod erit, non
erit" (J) Deus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera
contingentia et inter itla aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio
„possibite non necessarium" Copulativa ex partibus de possibiti non requirit ad
cius veritatem unam copulativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars
divisim sit possibitis.
443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum prineipium debet esse complexum .... et
omnium complexorum notissimum .... et ex terminis communissimis .... et propositio
hypothetica vel saltem non pure calegorica, sicut Ma „Aliquid est vel nihit
est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit expositorius et
bonus de forma, requiritur, quod medium eins supponat pro una re et non pro
pluribus.
445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem, qua
importabiti onere exonerali in regionem scientiae lalibus longinquae libere proficiscantur
Primo recitabo breviter radicabitia ponentium tales modos significandi
distinetos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus declarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae raliones.
446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars orationis , aliquid additur,
et itlud additum vocatur modus significandi Vox post impositionem est contracta
ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo
aliquod accidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid
vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius
scientiae, sub qua prius non cadebat, causat aliquid, quod prius non
poterat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post
impositionem est in praedicamento relationis Post impositionem vox est coacta,
et ante fuit Hbera et vaga Fost impositionem vox est signum, igitur relativum,
ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,
XX. Peter v. Ailly. 107
nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener woifiis significandi passivus**1), noch ein eigener modus si
gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi, falls man ihn in die vox verlege, Gefahr laufe, in der Luft
vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über signum
oder consignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe beseitigt 449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),
ad cuius varietatem variatur congruitas orationis Si voci nihit adderetur per
impositionem, non posset dari , a quo causaretur congruitas; non posset dari
aliquid, per quod nomen differret a verbo Eadem res praecise significatur per
hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „ille" Multa sunt nnmina , quae
simpliciter nullam rem significant, ut „chimaera" Est dare modum intelligendi,
ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est
agere , et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi
ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,
et seqneretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.
447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....
capio hanc orationem „deus est dens" , quia hic non est modus significandi
passivus; et si dicatur, quod intendunt, tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;
loquor enim de ista oratione „deus est deus", quae est res naturalis, in qua ponitur
verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis
Arguo in rebus naturalibus , ut, si hoc nomen ,.Socrates" significet Socratem,
tunc seamdum eos in Socrate est talis proprielas , qua significatur Socrates ; .... et
tunc quaero , uttum ilta proprielas significetur per aliam proprietatem , .... ita quod
ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; si aulem sint finitae tales
proprietates , non posset ulterius imponi aliqua dictio ad significandum itlam rem.
448) De modo significandi activo .... quaero , quid causat talem modum
Ipsa res significata non causat, quia lapis non ladt, quod haec vox „lapis"
ipsum significet; nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam
significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando
intellectus non imponerel vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce
subiective , sequitur, quod accidens esset subiectum accidentis ; item cum vox
sit in alre subiective, sequitur, quod modus significandi activus saltem mediate erit
in aere subiective et sie aliquando cum vento afflabitnr et evanescet. Vgl. bei Bu
ridan, ob. Anm. 77.
449) Si ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis
formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;
consequens est falsum, ergo et antecedens Item posset argui de istis dictionibus
„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt
proprie dictiones et partes orationum congruarum Si intellectus aeeipiat modum
significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprielas rei, ibi nultus
est modus significandi.
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sie
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio, quia talis intentio
potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est prineipiorum, nec
sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogente (dieses von Occam ofi gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,
Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,
quod dicitur de modo intelligendi passivo, sc. quod sit ipsa proprietas rei , arguitur
108 XX. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung
betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 ff.), dabei aber den
„mentalen" Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher
Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den
lerminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („Vitalis immutalio") des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceptus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und
signum rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus
sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietales, sicut patet de prima causa
et de multis aliis subiectis separatis Item apparet Maliter voluntarie dictum,
quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.
451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto
duas divisiones et unam deelarationem. Divisio prima est, quod signorum aliud est
mentale aliud vocale et aliud scriptum ; . . . secunda est , quod signorum quaedam
significant naturaliter et quaedam ad placitum Deelaratio ponenda est , quare
et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad
exprimendum exterius alteri, quod per coneeptum nullo modo polest ostendi ;
ista expressio fuit homini necessar'ia eo , quod homo est animal politicum et sociale;
ideo inventae fuerunt voces , ut praecise id ad placitum significarent alteri ex
lerius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus, interius significant
-Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nulla vox
humana sufficit ad aliquem coneeptum manifestandum.
452) Istis habitis ponendae sunt aliquae conelusiones : In orationibus
mentalibus est vera et propria congruitas et proprium regimen Congruitas,
regimen et construetio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et
per se et primo .... magis intrinsece , quam alicui alleri orationi ; sunt in
oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod
regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus
casus, ita genitivus, dativus, accusativus et ablativus Nomen est
ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sie ista vox „chimaera"
est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel
vocale vel scriptum Cuiuscunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est
conceptus , quia voces subordinantur talibus coneeptibus Nomen mentale
est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter
perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundaria requisitus ad compositionem
orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte ans folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alius mentalis alius voculis alius scriptus. Terminus mentalis
est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivae ; terminus vocalis
est vox significans ad placitum; terminus scriptus est scriptura synonyma in
significando voci Terminus in tota sua communitale est signum, quod ex
impositione , quam actu habet vel ex natura sua, potentiae cognitivae eam vitaliter
immulando aliquid vel aliqua vel aliqualiter natum est significare Vitalis immutalio
est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentiu cognitiva
vitaliter pereeptiva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum
rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam
vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo
XX. Peter v. Ailly. 109
in einen incompletus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei
jenem lerminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand
lheil des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus calegoremalicus,
s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „significalione
tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et
officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indicatives
in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines
mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in
Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-
Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter
minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in die übliche prima und
secunda intentio ein , welch letztere darin gefunden wird , dass ein Be
griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen
modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der
üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"
Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen
Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).
dieimus coneeptum esse signum rei Terminus mentalis, coneeptus , actus intelligibitis,
nolitia rei apprehensiva idem sunt.
454) Notitia apprehensiva incomplexa est coneeptus rei incomplexus , complexa
est coneeptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est complexione
distante, alia complexione indistante. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „significatione tan
lum" est coneeptus naturaliter significans aliquid vel aliqua non potens reddere suppositum
verbo personali modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus;
„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit significat, polest tamen esse
appositum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simul"
est , qui naturatiter significat aliquid et polest esse suppositum verbi personalis modi
finiti et appositum nominalivi casus.
456) Terminus mentalis improprie dictus est coneeptus vocis vel scripturae, ....
et, licet significet naturaliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo
, potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri coneeptui,
v. gr. coneeptus huius vocis „homo" naturaliter proprie significat itlam vocem
„homo" , sed ad placitum significat omnes homincs et sie subordinatur in significa
tione illi coneeptui, qui naturaliter proprie est repraesentativus omniam hominum.
457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius
est secunda intentio Secunda intentio est coneeptus sive actus intelligendi solum
naturaliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est
significata ad placitum per alium terminum.
458) Terminorum mentalium proprie dictorum aliqui naturaliter significant nominaliter
et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et
tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus orationis Item aliquis na
turatiter est nominativi casus, alter genitivi, et sie de aliis Quare sequitur,
quod regimen et construetio naturaliter conveniunt terminis mentalibus proprie dictis
et non per aliquos modus significandi eis ad dito s.
459) Terminorum mentalium proprie dictorum alter est absolutus, alter est connotalivus
Connotativus est, qui praeter itlud, pro quo supponit, naturä&iter
aliquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privative connotat Quitibet ler
minus connotativus habet plura significala, et ad minus habet duo, sc. unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber lässl D'Ailly in völlig parallel gehender Rehandlungsweise
den terminus vocalis folgen; er delinirt neinlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen
(vgl. Anm. 435) , bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 4U0).
Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum
ultimatum" , um die significalio non ullimata als die der Allgemein-
Begriffe zu bezeichnen401). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben calegorematischen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sämmtliche adjectivischen
Verba rechnet462). Zuletzt führt er die Unterscheidung der
prima und secunda impositio 403) und abermals die Einlheilung in ab
solute und connotative Worte an 464).
Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er
scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die Jnsolubilia,
und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen
Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden
hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles
ausgeht 465). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet
aliud materiale; materiale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod
eonnoial.
460) Terminus vocalis est vox significativa, .... i. e. quae apprehensa ab auditu
ex impositione , quam actu habet, nata est potentiae cognitivae vam vitaliter
immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.
Et dicitur „potentiac cognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus
aliquid significatur , sed etiam brulis Significare ad placitum non
est aliud quam institulio facta per voluntatem et per placitum alicuius tolius communitatis
vel alieuius habentis auctoritatem et gerentis vicem tolius communitatis.
461) Terminus vocalis dicitur significare ad placitum ultimate rem itlam, ad
quam significandam ultimale est impositus; et dicitur significare ad placitum
non ultimate itlum coneeptum sive terminum mentalem proprie dictum, cui in significando
snbordinalur , v. g. terminus vocalis „homo" significat ultimate omnes siugulares
homines et significat non ultimate coneeptum naturaliter repraesentativum omnium
hominum.
462) Terminorum vocalium quidam est mere categoremalicus , ut „homo", alius
est syncategoremalicus , ul „omnis" , alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus
, qui sc. polest resolvi in duos terminos , cuiusmodi est „nihit" vel
„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particularia in neutro genere,
ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" Omnia verba adiectiva, ul ,.lego,
eurro" , sunt partim categorematica significatione et partim syncategorematica ,
et in mente eis vere respondet coneeptus complexus.
463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intcntionis,
quod idem est, alter est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae
intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significal rem, quae est
signum alterius rei ea raiione, qua est res significata per aliquem terminum.
464) Terminorum vocalium alii sunt absoluti, alii connotativi ; sed hoc convenit
termino vocati per impositionem, quia sc. subordinalur in significando termino mentali
proprie dicto.
465) De vocalis insolubitibus multi dhersa et adversa censuerunt In
tania senientiarum varielate viam quaerens evadendi et evacuandi difficuttalem uutlam
adhuc inveni a quoquam esse demonstratam , quae ad ptenum satisfuciat meac menti.
Quapropler .... modum probabitem explanare tentabo, per quem radix difficultatis et
XX. Peter v. Ailly. 111
gliederung in propositio mentalis, vocalis, scripta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und
in der auf solche Weise übergeordneten propositio mentalis allein findet
er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)
die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit 466). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusammengesetzt-
Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen ,ßoctor subtilis et solemnis" erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an , wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„compositio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der äusserlichen
significalio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 468). lliedurch
radicalis ipsius solutio polerit apparere Haec materia duas habet difficultates:
unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, aliam
specialem de veritate et falsitate propositionum reflexionein habentium supra se. Circa
primum duo sunt videnda : primum quid sit propositio .... proprie dicta, et quare
sit propositio vera vel falsa; circa secundum duo sunt videnda: primum quid sit
proposilio habens reflexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,
quae communiter dicuntur insolubitia.
466) Propositio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod
vocalis et scripta subordinentur sibi invicem, sicut multi ponunt; nam scripta
immediale repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non
diversificantur in hominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant
naturaliter et sunt naturaliter propositiones et non ad placitum Proposilio men
talis proprio dicta est oratio mentalis naturaliter vera aut falsa Propositio ad
placitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.
467) Oritur dubitatio fortissima, utrum propositio mentalis sit essentialiter composita
ex pturibus notitiis particularibus , quarum una sit subiectum, alia praedicatum
et alia copula Fuil una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet
in hac scntentia partem negativam, unde primo ponit, quod nulla proposilio mentalis
de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,
quod esset possibite, duas propositiones mentales naturaliter et non ad pla
citum significuntes esse omnino sinnlos et eiusdem rationis speeificae, quarum una
esset possibitis et alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur
haec vocalis „Omnis albedo est quatitas" , est possibitis et de facto vera; äla vero,
cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis
Ulterius ponit praedicta opinio, quod affirmalio et negatio non debent dici in-intellectu
actus compositi scu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentialiter
ex lalibus nolitiis partialibus distinetis, quarum una sit subiectum, alia vero praedi
catum. S. ob. Anm. 45.
468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi
omnino continere veritatem Omnis propositio mentalis hypothetica est ex pluri
bus nolitiis partialibus essentialiter composita; quaelibel propositio conditionalis
mentalis est una consequentia , et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,
ex quibus componitur ; quitibet syllogismus componitur ex praemissis et
conelusione Paletx quod praedicta opinio non est vera de qualibet propositione
mentali yeneraliter Sed nulla propositio mentalis categorica est essentia
112 XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese
können nun weder in der significalio noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in
der mentalen Auffassung eines objcctiven Sachverhaltes 409). Und indem
er gegen den Begriff eines „complexe significabile" , welchen wir bei
Gregor v. Rimini (ob. Anm. 40) trafen, polcmisirt und alles Vielheitliche
als blosses Moment der significalio lostrennt, bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47"). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
titer composita ex pturibus partialibus notitiis Affirmatio vel negatio in intelleetu
seu quaevis mentalis oratio non debet dici co/nplexa propter hoc, quod sit com
posita ex pluribus notitiis partialibus essentialiter Oratio mentatis non debet
dici complexa, quia aequivalet in significundu pluribus vocibus vel scriptis orationem
vocalem vel scriptum componentibus Ncc propositio mentatis debet dici com
plexa, quia compositionem significat in entibus extra animam Alia et alia ratione
dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scripta, nec oportet,
quod, sicul oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis
habeat ptures tales partes proprie dictas, sed bene aequivatet in significando pluribus
notitiis, quae improprie possunt dici partes ; non tamen dico, quod hoc sit ratione
compositionis, sed solum ratione significationis.
469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro
positio non est ideo vera vel fatsa, quia significal verum vel falsum ad extra;
non ideo, quia eius subiectum et praedicatum supponal pro eodem vel non pro eodem.
Quaetibet propositio significans ad placitum ideo praecise est vera aut falsa,
quia sibi correspondet mentalis proprie dicta vera vel falsa, et ideo praecise
est possibitis vel impossibitis, quia correspondet sibi lalis mentalis proprie dicta
Quaelibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa
, si sit vera, ideo est vera , quia, qualitercunque per eam secundum significationem
totalem significatur esse vel fuisse vel fore, tatiter est vel fuit vet eiit;
et ideo est possibitis, quia , qualitercunque per eam secundum significationem totalem
significalur esse vel fuisse vet fore, taliter polest esse vel fuisse vel fore.
470) Est una opinio , quae ponit, quod significatum propositionis adaequatum ct
totate est complexe significabite verum vel falsum. . Sei nullum est nec potest
esse complexe significabite verum aut falsum ad intellectum praedictac opiniunis
Quidquid est aut potest esse, est complexe significabite Nihit est significatum
adaequatum seu totale alicuius propositionis mentalis proprie dictae , quia quaelibet
tatis ratione suarum partium, quibus aequivalet in significando , plura significat ad
invicem distincta Quidquid significatur per aliquam propositionem mentalem
proprie dictum secundum eius totalem significationem, etiam (dem significatur per
aliquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem
contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alio modo Si
vero obiiciatur, quod inier articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicolaum
de Alticuria unus est iste „Hae propositiones „ „Deus est"" et „„Dem non est""
idem significant, licet alio ct alio modo", respondeo, quod multa fuerunt condemnala
contra eum causa invidiae, quae tamen postca in schotis publice sunt confessa, tumen
dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie die tis vel etiam
de vocalibus ad placitum significantibus.
XX. Peter v. Ailly. 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenlhümliche Verhältniss,
dass ein Urlheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's An
sicht, welcher die Insolubilia mit der sachgemässeu significalio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene
Gränze hinaus472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
gelegte „falsificare se ipsas", je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete4'3). Hierauf kehrt er
wieder auf die in der significalio. beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obiective) und eine gegenständ
lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-
471) Inquirendum est, quid sit propositio Iiabens supra se reflexionem et de
ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel alicuius
repraesentalio potentiae cognitivae; dico enim „cognitivae" et non „intellectivae",
quia etiam potentiae sensitivae polest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).
Propositio insolubitis seu insolubite est propositio, quae significat, se esse falsam;
non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter
potest solvi, ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),
sed quia difficultos provenit ex eo , quod lalis propositio significat, se ipsam esse
falsam. Ideo patet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,
ticet non e contra Nulla propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur
terminus appropriate signißcans propositionem, sicut sunt lermini „verum, falsum,
universale, particulare, affirmalivum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.
472) Ex praedictis sequitar falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae
ponit, quod omnis propositio significat, se esse verum, et falsitas -opinionis
cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa categorica significat,
se esse propositionem , et significat, idem esse, pro quo supponit eins subiectum et
praedicatum, et falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eins reverentia, sc.
quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad extra, quam
vocat materialem significationem, et aliam de suis terminis et de se ipsa, quam vocat
formalem; sequitar contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec
significat, se ipsam esse falsam: „Socrates proiieiet Platonem de ponte , posito casu,
quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiieietur de ponte, et solus proferens
verum transibit pontem, et tunc veniet Plato et profert Socrati dictam proposi
tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inier insolubitia , quae
(amen non sunt, quia non significunt, se ipsas esse falsas, ut „Socrates seit se
errare" , „Socrates fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrates maledicit
Piatoni", et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum
insolubitium. -
473) Solum ponam distinetiones de propositionibus falsificantibus se ipsas, quia
de illis est specialis difficultas et non de aliis Quaedam significant, se esse
falsas, de per se, i. e. omni casu circumspecto , quaedam de per accidens, sc. expositione
alieuius casus; nnde patet error quorundam dicentium, quod nulla pro
positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam si'
gnificant directe et tales sunt itlae, in quibus affirmatur itle lerminus „falsum" de
termino supponente pro se ipsis, quaedam vero significant indirecte seu consecutive.
Propositionum significantium , se esse falsas , indirecte seu consecutive quaedam
significant immediate, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi
tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae aut mediantibus aliis
propositionibus , quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi
tionibus, a quibus ipsae significantur.
Pranxl, Gesch. IV. 8
114 XX. Peter v. Ailly.
stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 474), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insolubilitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen könne 475). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung
oder Lösung der Insolubilia, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi
nologie propositio plures" anheimfällt 478).
474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere proposilioni
mentali proprie dictae Repraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri
dupliciter sicut et significatio , sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat
regem obiective, coneeptus vero mentalis, quem habeo de rege, significat
regem formaliter, quia est formatis cognitio regis Significare aliquid obiective
nihit aliud est, quam esse obiectum alieuius cognitionis formalis; significare vero for
maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alieuius obiecti Quaelibet
res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nulla res
creata potest esse propria et distineta cognitio formalis sui ipsius Nulla propositio
vecalis vel scripta polest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter ,
quia nulla talis potest esse formalis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet propositio
vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.
475) Ponam aliquas conclusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt
extraneae et mirabites : Nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare,
se ipsam esse falsam Impossibite est intellectui primo formare propositionem
universalem mentalem proprie dictum significantem, omnem propositionem mentatem esse
falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictum,
quae significet, suam contradictoriam esse veram Nulla propositio mentalis
proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reflexionem
supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,
quia certum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa ";
pro solutione vero pono aliquas conclusiones: Pars propositionis mentalis
proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere
pro eontradictoria itlius propositionis, cuius est pars, nec potest sup
ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlam propositio
nem Pars propositionis ad placitum significantis non potest supponere pro pro
positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo reflexionis
propositio vocalis vel scripta aut mentalis improprie dicta potest habere refiexionem
supra se Patet , quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel
scripta aut mentalis communiter dicta, quia nulla insolubitis est mentalis proprie
dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars
potest supponere pro tota propositione, cuius est pars.
476) Nunc videndum est de talium propositionum veritate aut falsitate, et per
hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter
dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem
mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu
bitis et alieuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi
invicem correspondentes significant idem et pro eodem supponunt Quatitercunque
per insolubilem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas
mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex
eo, quod falsificat se ipsam Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam
esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men
talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.
Peter v. Ailly. 115
Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat
D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
Consequentiae bineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly
eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der ex
poniblen Sätze geben wollten, von sich gewiesen 47 '), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile seihst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus ahsolutus als einen
exponiblen Ausdruck 4 80), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-
Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschickt481), um dann drei dubitationes folgen zu lassen.
lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent
inconiuncte Quaetibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et
eins contradictoria est simul vera et falsa Aliquae sunt proposiliones omnino
simites in voce et de lerminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter
fatsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent
contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla propositio insolubitis vel
eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim
pliciter impossibitis Ad nullam propositionem insolubitem vel eius contradictoriam
est danda unica responsio, quia secundum Aristotelem secundo Etenchor um ad
propositionem plures non est danda unica responsio. -- - •
477) Cap. 1: Sunt quaedam calegoricae , quae formaliter aequivalent hypotheticis
Atiqui dicunt, quod de numero talium propositionum sunt omnes , in
quibus ponuntur termini privativi, negativi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabite,
non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ut „chimaera, vacuum" , imo omnes
proposiliones , in quibus ponuntur termini retativi vel generatiter quicunque termini
connotativi Sed si itlud est verum, apparel mihi, quod ita potest dici de qualibet
propositione calegorica.
478) Ebd.: Prima dubitatio est, utrum propositio calegorica et ipso propositio
hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem
mentales JVon solum proposiliones sunt exceptivae vel exelusivae in voce, imo
etiam in mente , unde intellectus formal exelusivam mentalem ilti vocali correspondentem
Ex quo sequitur, quod .... talibus propoiltionibus non correspondct
eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.
479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma
liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singularibus Patet
de itla, in qua ponitur aliquod tale signum „ulerque, neuter" Non vatel - deitla,
in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quitibel",
quando coniunguntur in lerminis rectis , ut „Quitibet homo currit'1; quia aliqua
universalis est possibitis , et tamen copulativa composita ex suis singularibus est
impossibitis.
480) Ebd.: Tertia dubitatio est, utrum itla sit categorica vel hypothetica „Socrates
dormit Plalone vigitante" Sciendum est, quod ablativus absolutus se
cundum grammaticos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", vel per „quia".
481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumilur exceptive, ..... quandoque
vero tenetur consecuiive Dictio „praeter" aliquando tenetur exceptive, aliquando
distributive Ponendae sunt regulae: 1) Nunquam exceptio debet fieri
nisi a toto in quantitale 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva r\gn
negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negatio negans,
quamvis praecedat dictionem exceptivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat
supra signum universale. 4) JVon semper loco itlius orationis „non omnis" po
nitur convenienter haec oratio „atiquis non" 5) Aliquae sunt proposiliones uni
8*
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Suppositiou in den Exceptiv-Urtheilen,
wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die suppositio confusa
dislribuliva noch in eine absoluta und eine limitata emtheilten48'2); der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),
sowie der dritte die Umkehrung derselben484). In völlig analoger Behandlungsweise
folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten 485) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descendendo sub termino
distributo propositionis exceplivae ium debet poni exceptio in singularibus , per qua»
descenditur 7) Syllogiiando ex proposiiionibus exceplivis oportet, quod medium
maneat in propria forma in utraque praemissarum 8) Ubi non polest salvari
proprietos locütionis ponendo dictionem „praeter", loco itlius debet poni „alius" ... .
9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debet primo fieri descensus sub
itlo termino communi , super quem cadit itla dictio exceptiva, sed sub termino, a
quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua itlud,
a quo fit exceptio, eontinetur sub itlo, quod excipitur.
482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt lermini in propositione ex
ceptiva Aliqui dicunt, quod praedicatum in affirmatw a habet suppositionem
confusam tantum, et subiectum habet suppositionem confusam et distributivam ;
tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva , quia quaedam est ab
sotuta, alia limitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo contento
distribuitur ratione alicuius termini additi; et hoc modo subiectum propositionis
exceptivae supponit, ut illi dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva
affirmativa, cuius subiectum determinate supponit, sc. itla, in qua dictio exceptiva
negatur Cuiusiibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subiectum
habet suppositionem confusam et distributivam absolutam Si exceptiva fuerit
negativa, tum subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive 7erminus
discretus supponit semper discrete ; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum
non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu
nem, tunc , si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse
et distributive. ...In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem
modo sicut subiectum et praedicatum suae praeiacentis Cuiusiibel exceptivae,
cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.
483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex
ceplivae Omnis exceptiva , in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per
unam copulativam , cuius una pars est coputativa affirmativa et alia negativa
Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradicit uni, in qua dictio exceptiva non
negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam-itli, per quam
sua contradictoria exponitur.
484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo propositiones exceplivae convertuntur.
.... Nulla exceptiva formaliter convertitur in aliam exceplivam, .... sed in unam
non exceplivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est totum
aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, et parte extra capta et termino, supra
quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est" Quod dictum est, habet veritatem
in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua
dictio exceptiva negatur, non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur
theile angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socralem
non currit. Non omnis homo praeter Socralem non currit. Non omnis homo
praeter Socratem currit".
485) C. 3: Videndum est de proposiiionibus exclusivis Dictio exelusiva
quandoque se tenet a parte subieeti et quandoque a parte praedicati et quandoque
cadit supra totam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exelusivam.
A propositione de inesse affirmativa ad aliam affirmativam de eodem subiecto
et praedicato cum dictione exelusiva capta proprie est bona consequentia Si
dictio exclusiva capiatur improprie et addatur verbo, tunc exeluditur a subiecto omne
XX. Peter v. Ailly. 117
«rörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und
ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae" und „gralia
causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),
dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinit" schliesst er
sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
itlud verbum, quod importat actionem distinctam Proportionabititer potest dici
de itla, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum In Mis, in quibus cadit
supra totam propositionem, si dictio exelusiva capiatur secundum impropriam
significalionem , adhuc exclusio polest esse duplex: una, quando praecise exeludit
praedicatum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando excludit praecise
pluralitatem maiorem, quam sit expressa per subiectum.
486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt lermini in propositione ex
elusiva Subiectum, si sit terminus communis, supponit confuse tantum; si tamen
sumatur cum signo distributivo , supponit confuse et distributive Exclusiva
affirmaliva, in qua dictio exelusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio
exelusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso
487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exclusivae
Omnis talis exponitur per copulativam compositum ex eis, quarum prima est affir
maliva praeiacens remoto signo exclusiva et secunda .est universalis negativa
Omnis itla, in qua dictio exelusiva negatur, exponitur per unam disiunctivam.
488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exelusivae convertantur Non
convertitur formaliter in alteram exclusivam in affirmativis Sed negativa,
in qua dictio exelusiva non negatur, potest converti in exelusivam negativam
simitem Aßrmaliva, in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in
universalem de terminis transpositis Affirmativa, in qua dictio exelusiva ne
gatur, potest converti in affirmativam exelusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.
489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dictiones „inquantum,
secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando autem
specificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.
490) Ebd. : Prima dubitatio est, qualiler debent exponi reduplicativae Af
firmaliva, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia conco
mitantiae, debet exponi per copulativam affirmalivam compositam ex quatuor propo
sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,
Anm. 924); si reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ter
minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulari Negativa,
in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae ,
debel exponi per copulativam affirmalivam compositam ex quatuor propositionibus
ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gralia causae, loco conditionalis debel
capi causalis Omnis itla, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra
dicit universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negatur, et est
exponenda per propositionem contradictoriam, i. e. per affirmalivam disiunclivam
compositam ex quatuor partibus contradictoriis.
491) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt lermini in reduplicativa.
Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicul in
praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, terminus reduplicatus
supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit
determinate et confuse tantum.
492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur. ..... Re
duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmalivam, sed in
unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subiectum est aggregatum ex praedicato
prioris et Mo lermino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
118 XX. Peter v. Ailly. . Paulus Nicolettus Venetus.
die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel über die Uniheil
barkeit des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkeh
rung der betreßenden Urtheile folgen lässt 496). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum ,fil" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre 497).
Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Reihe von Autoren die Ueberschrift, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab , als gerechtfertigt erschienen sein , so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
403) C. 5: Restat determinare de propositionibus , in quibus ponuntur verba
„incipit" et „desinit" Quoeamque propositio, in qua verbum „incipit" non
negatur et verbum „esse" negalur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in
qua verbum „desinit" affirmatur ; et e converso Dicunt oliqui, quod aliter exponuntur
in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282) ; sed videtur
rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum
Propositio de verbo „incipit" potest dupliciter exponi; uno modo per
propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, alio modo per propositionem
de futuro et remotionem de praesenti lita verba „incipit" et „desinit"
includunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem JVegativa
de „incipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunctivam compositum ex
partibus contradicentibus partibus itlius copulativae, per quam exponebatur affirmaliva
sibi contradictoria. Multae propositiones de „incipit" et „desinit" sunt distinguendae
penes amphibologiam ex eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et
unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem
Ista consequentia non valet: „Socrates incipit scire omnem propositio
nem; ,4eus est" est propositio; ergo Socrates incipit scire propositionem „deus
est"" Non sequitur: „Socrates incipit esse albus; ergo Socrates incipit esse
coloratus".
494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstretur per litteram „hoc" et litteram
„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit el immediate ante hoc non fuit".
Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut
nec momenta in motu Per itlud „nunc", quod est tempus praesens, non demonstratur
tempus indivisibite ; possumus uli tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut placet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.
495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositionibus
de „incipit" el „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui
sequitur itla verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente
alia suppositione Una suppositio est , secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrativo, alia est, secundum quam sie non contingit descendere.
Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipii" et
„desinit".
496) Ebd. : Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „incipit"
et „desinit" Non convertuntur in propositiones simites Propositio de
„incipit" debet converti in unam de praesenti et de fuluro disiunetive; simititer itla
de verbo „desinit".
497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis
ei aequivalentibus , ul „producitur, generatur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,
gencrari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut
propositiones de „incipit" exponuntur per plures categoricas, ita simititer propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiel" Mulla autem essent hic dicenda de
.expositione dictorum verborum, sed itla magis spectant ad phitosophiam et supponunt
aliqua, quae non pertinent ad logicam.
XX. Paulus NicoIettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Gasuistik aller
Eventualitäten, und in- unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos
reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste
Menge verschiedener „opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten
Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare
verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „moderni",
sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie
in den Umkreis seiner Beschäftigung498). Für uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commentar zur zweiten
Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel
ches bald als Summulae bald als. Logica bald unter anderem Titel ge
druckt wurde501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der
Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten
geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).
498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et corr., de anima, Eih. ad
Nie, und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.
499) Pauli Veneti expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetiis 1477 u.
wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote
lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,
Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Logica magna Pauli Veneti. Am Schl. : Pauli Veneti opus, quod magna
logica appellatur correctum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de
Fossano Impressum Venetiis impensis Octaviani Scoti 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. t.
s. a. 4. Pauli Veneti summulae ineipiunt; am Schl. per Gulielmum Tridinensem de
Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tractatus summularum logicae Pauli Veneti; am Schl.
Venetiis per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneti summulae cum commentariis
Menghi Faventini ae quaestionibus eiusdem; am Schl. per Franciscum de Mace
rata revisa. Venetiis per Olinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti
ete. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Tract. I: Terminus, Propositio,
Praedicabitia, Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,
Amplialio, Appellatio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Terminorum probationes
(was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligaliones.
Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. I und deren Widerlegung,
und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.
503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schl. Expliciunt dubia emendata
per manus mgstri Secundi Contareni Venetiis per Bonetum Locatellum.
1493. fol.
504) Schon l. J. 1474 in Mailand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid
ratio possit logices arguta probandi Dogmata , de Veneto littore Paule doces. Sodann:
Praeelarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schl. Papiae p.
m. Nicolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am
Schl. emendata per \mgstrum Secundum venetum Contarenum Venetiis per Bo
netum Locatellum. 1493. fol.
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der 'ausfuhrlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen , deren erste den terminus und die
zweite die propositio zum Gegenstande hat505), so dass sämmtliche Einzeln-
Zweige sich nur als Unterahlheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als categorematicus im Gegensalze gegen andere Ansichten den
jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategoremalicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva
können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncategoremata
als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien , kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „oinnis"
absieht 508). Was hierauf die significalio des Terminus betrifft, wird
unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Ohjecte verstanden, hingegen die
significalio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo
in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia elarius appareat.
506) Ebend. : Terminus categorematicus est signum tam implicite quam explicite
simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivitm, sed alterius a se et
suo consimiti per se in notitiam deduetivum Verba non sunt termini categorematici,
cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategorematicus est
signum officii executivum, nullius a se et suo consimiti sine nova impositione per
se signum Sequitur , quod aliquis est terminus simplex, qui nec est categore
maticus nec syncategorematicus , ut „vel" aut copula verbi substantivi aut lermini
„A, B, C" et huiusmodi Item sequitur, quod terminus categorematicus non dicitur
esse , qui significative aceeptus potest esse subiectum vel praedicatum aut pars
subiecti vel praedicali distributi propositionis calegoricae , sieul aliqui ponunt (s. bei
Peter v. Ailly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen
in d. Summula log. I, 1: Terminus categorematicus est itle , qui tam per se quam
cum alio habet proprium significatum • .... syncategorematicus est terminus habens
officium, qui per se sumptus nullius est significativus.
507) Log. magna f. 2 r. B: Dubitatur primo, utrum adiectiva aliqua possunt
esse termini calegorematici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici differentia;
quaedam enim non significant a se el suis consimitibus distinetum, ut „omnis";
quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus";
.... quaedam significant huiusmodi significata per se et non respectu ad aliud, ut
adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini
syncategorematici; .... secundo modo sunt categorematici , sed dependenter;
lertio modo possunt esse categorematici independenter.
508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremala „omnis, nullus , quitibet"
et simitia possunt esse parteS subiecti vel praedicali Prima opinio dicit,
quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animal". Secunda dicit, quod
atiqua syncategoremala btne possunt esse partes subiecti vel praedicali, sed littera
„ omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera ,,non" est pars praedicali;
sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „homo" est solum praedicatum (B) Quia
huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas mititare videntur,
restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121
insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine bevorzugte
Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh
rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benülzte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt 509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift
lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu
ralis significalio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm
liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueberordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des
singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh
rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig
lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver
neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen
haeeeeitas an 511).
509) f. 3 v. B: Terminum voeo significare naturaliter , qui aliquid significat et
impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam
rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare vel conceplum primum
in anima causare (s. bei Peter v. Ailly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur
significare ad placitum tripliciter. Uno modo, prout littera „ad placitum" est
accusativi casus et rectus immediate a littera „significat" , non solum terminus vocalis
vel scriptus significat ad placitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 r. A)
Secundo modo , quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel voluntatis,
ut nunc significct vel nunc non significet ; et sie quitibet terminus vel scriptus vel
mentalis significat ad placitum. Tertio modo, quia ad voluntatem primi instituentis
ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel signifieavit Sicut imago
depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474).
circulus vero ante tabernam vinum significat solum ex institutione et non ex conve
nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sie ter
minus mentalis significat ex convenientia et simititudine accidentali ad lalem rem, sed
terminus vocalis significat solum ex institulione.
510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas magis
appareat: Primo, quod termini vocales vel scripti se ipsos naturaliter significant;
secundo , quod tales res a se distinetas significant ad placitum ; tertio , quod termini
mentales significant naturaliter res a se distinetas ex quadam convenientia et simiti
tudine f. 5 v. B: Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter
minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, nec aliquod
superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat
suum per se superius, sed nullum inferius Tertia dicit, quod iste terminus
„homo" significat animat, corpus, substantiam , et istum hominem et omnem hominem
imaginabitem praeteritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio
inier ceteras probabitis est f. 7 r. A: Quitibet terminus secundarie signi
ficat, quid quid terminus inferior vel superior significat primarie. S. unten Anm. 559
am Schl.
511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est itle, qui
est pro pluribus supponibitis, terminus vero discretus itle, qui tantum pro uno
(B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative aceeptus natura122
XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnet,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm
mediali heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in präilicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begründung unterliegen 51 2). So führt er zunächst betreffs
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver
schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,
liter vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de
pluribus , quorum unum non est nec fuit nec erit pars alterius ; simititer terminus
singularis est itle, qui significative acceptus naturaliter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Neyo, quod iste
terminus „Socrates" vel „Ioannes" sit terminus singularis; imo est ita bene com
munis, sicut terminus „homo" , et .... cum dicitur, quod Socrates est nomen pro
prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam , concedo tamen grammatice
loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones : Prima dicit, quod homo est
Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So
crates nec Plato nec sie de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo
est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).
(B) Ista tertia opinio inter ceteras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae
opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior , quia
quitibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus
communis reliquo communior Respondetur, quod communitas termini non attenditur
penes multitudinem significatorum, sed ideo dicitur aliquis terminus re
liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo
notanda est particularis distinetio terminorum Immediati dicuntur termini simplices
vel pronomina demonstrativa in singulari numero et adverbia demonstrandi,
ut „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum
et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo
talis propositio est immediata „hoc est", quia non potest probari per aliquid notius.
f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba
et adverbia et partieipia habentia inferiora secundum praedicationem; alii autem
sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),
ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqüi ad diversas compositiones
secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae
Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem et officiabitem, ut patet de
isto lermino „necessarium" . Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.
513) f. 13 r. B: ßedeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.
IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus
et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in
qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulari affirmativa
in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animal"
sie resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animal"
(v. A) Indefinita vel particularis negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum
affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria ;
tertio modo per universalem negativam sibi suballernantem, ut „alüjuid non currit"
probatur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum
de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123
um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit
eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch „hoc" nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des lerminus categorematicus zurückgreift
(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impropria
und eine propria unterschieden, deren letzlere entweder materialis
oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significalio der
termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complexi , bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Auch die suppositio simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda imposilio , sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das
von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der
communicabilitas zu Grunde legt516). Die suppositio personalis wird,
est per assumptionem sui contradictorii Universalis affirmativa debet exponi per
suam subalternam et universalem ncgativam sibi convenientem Multipliciter contingit
exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subiecti
simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas
exponendi de subiecto composito vel disiuncto (f. 15 v. A) De obliquo
mihi videtur posse dici absque distinctione aliqua.
514) f. 16 r. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro
aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inier supponere et significare; ler
minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum infinita
significare Dividitur suppositio in impropriam, ut „knglia pugnat" (s.
Buridan, ob. Anm. 105), et proprium, quae dividitur ik materialem ac simplicem
et personalem. (Vgl. Summul. log. II, 1.)
515) Ebend. : Suppositio materialis est significatio termini in propositione extrema
liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.
(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius
signi materialitatis (v. A) Ista opinio in parte vera est et mihi conformis in
multis, sed est nimis stricta, quia, sicut polest aliquis lerminus supponere per
sunaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali
videtur consimite esse ponendum (B) Est igitur aliter dicendum, pro quo notandum,
quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum
incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,
ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab
his possunt significare per solam impositionem novam, ut „A, B"; quidam significant
significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel
sua consimitia , per limitationem signi , ul „homo" Terminorum complexorum
quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,
ul „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in
complexi sumpti primo vel secundo modo aut eliam complexi non quiescenter signifi
cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo
materialitatis; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sie possunt. (Vgl.
Summ. log. II, 3.)
516) f. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ex
tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo
consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est aeeeptio termini vocalis vel scripti, quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach üblicher
Tradition eingetheilt 5l7). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach
dem Vorbilde Buridan's (ob. Anm. 112) die ampliatio völlig in die Lehre
von der Supposition, wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen
die appellatio, welche er dreigliedrig als appellalio lemporis und ampliationis
und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin
weggelassen 5 1 9). Betreffs der suppositio relalivorum zählt er vorerst
fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
accipitur pro intentione animae, cui non imponitur ad significandum. ..... Resurrexit
quidam modernus solum suppositionem admittens personalem et asserens in suis
scriptis, nullam suppositionem materialem existere seii simplicem (Marsilius, Anm. 401,
nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae
atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) luxta quaesitum, quis sit
terminus primae aut secundae intentionis vel imposilionis, descriptiones , quae
nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in toto verae Est
igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus
simplex unitivus potentioe cum suo obiecto adaequato non ratione signi communicabitis
aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est conceptus simplex
unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato sub ratione signi communicabilis aut
incommunicabitis Terminus primae imposilionis est signum tam implicite quam
explicite simplex ad placilum significalivum absque nova impositione sui adaequati
significati non sub ratione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus
secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ratione signi communi
cabitis aut incommunicabitis.
517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione
non maxime abstraeli nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter
unitivi pro distincto a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et
commvnem Discreta est significatio termini singularis aut termini communis cum
pronomine demonstrativo (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam
et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa et distributiva.
Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis
Confusa distributiva quSdam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)
518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitalem suppositionis , quae fit respectu
diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se
respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:
Terminus supponens a parte subieeli respectu verbi ampliativi indifferenter supponit
pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. B : Terminus sequens verbum
ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine
ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur f. 25 v. A : Respectu terminorum
distrahentium de praeterito et futuro vel aliorum partieipiorum verborum ampliativorum
terminus supponens respectu verbi de praesenti distraeli per partieipium alieuius
verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponeret respectu eiusdem verbi amplia
tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de termino distrahente,
ad quarum quamlibet est diversimode respondendum , ul „Antichristus est futurus,
Aliquis homo est mortuus, Adam est praeleritus" . (Vgl. Summ. log. II, 8.)
519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :
Appellatio est aeeeptio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi
vel partieipii Appellatio temporis est aeeeptio termini in propositione pro aliquo
secundum solam significationem verbi vel partieipii Appellatio ampliationis est
aceeptio termini ampliative sumpti limitati per lerminum ampliativum praecedentem.
Appellatio formae est aceeptio termini in propositione limitali per lerminum praece
dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosco,
et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre
Socratem.. Propositionem hypothelicam scis , et tamen nescis aliquam propositionem
hypothelicam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125
Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probalio lerminorum
zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia
unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „di/fert" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),
520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae sunt opiniones
Prima Heit, quod relalivum convertilur cum suo antecedente simititer tam quoad
significalionem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio
ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro Mo, pro quo praedicatum in
proposiiione , in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258) (B) Tertia ponit, quod relativum non simpliciter
convertitur cum suo antecedente, sed prout habuerit respectum ad subiectum vel
ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relativum significat itlud, quod
significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relalum
ad suum antecedens, vel s attem non magis confuse, quam suum antecedens
f. 28 r. A : Quinta ponit, quod relativum relalum ad suum antecedens respectu alicuius
actus competentis cuitibel supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus restal opinionem verum et probabitem
pertractare Relativa accidentium et relativa diversitatis non habent eandem supposilionem,
quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secundum
varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Conus est niger, et quitibet
Aähiops est talis" Relativum identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens. ..... f. 29 r. B : Relativum identitatis hypothetice
retalum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.
..... (v. B) Relativum identitatis hypothetice relalum ad suum antecedens supponens
diserete vel determinate supponit eodem modo f. 30 r. B : Si antecedens relativi
identitatis hypothetice relati supponit mobititer affirmative, relalivum supponit etiam
mobiliter (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius
partis capit supposltionem ab extremo alterius partis, potissima probalio est itlalio
categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)
522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius
prosequendum , et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausführlichst
folgemle Sophismen erörtert: Socrales differt ab omni homine, et tamen ipse non
di/fert ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni
homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nullo homine differt
omnis homo. Socrales differt, differebat et differel ab asino, el tamen non ab omni
asino Socrates differel vel differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)
523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exclusivis Propositio exclusiva
primi ordinis est Uta, in qua nota exelusionis determinat implicite vel expticite tam
subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" • secundi ordinis est, in
qua nota exelusionis determinat totum praedicatum cum copula, ut „Iste homo tantum
currit" - lertii ordinis in qua determinat solum praedicatum, ut „Tu es
tantum homo"; quarti ordinis , in qua determinal partem praedicati aut
subiecti, ut „Ego video tantum Socratem" ; quinti ordinis est, in qua dictio
exelusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundlage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia
beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itla, in qua terminus,
a quo fit exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ul „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber hei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);
dann reiht er „sicut" an, welches wir schon bei Harsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 520), hierauf die Comparative 517) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann52*). Sodann folgen begriffe, welche bald categorematisch
bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „totus" 529),
homo praeter Socralem currit" ; secundi ordinis dicitur ilta, in qua non
ponuntur in eadem parte propositionis , imo inter ea medial copula, ut „Omnis homo
currit praeter Socralem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition fotgen
Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheilen (f. 39 r. B):
Ayyregatum ex termino, a quo fit exceptio, et opposito termini extra capti supponit
mobititer Pars extra capta stat confuse tantum Terminus, respectu cuius
fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regetn,
welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)
525) f. 41 r. A. (Vgt. Summ. log. IV, 12.)
52b) f. 42 r. A: Restat, de aliis dictionibus vim conlundendi habentibus peri
tractare, et primo de diciione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum
immediate sequentem confundit conf use it distributive in comparatione ad praedicatum
propositionis dependentiae, i e. propositionis sequeutis titte ram „sicut". Hieran
knüpfen sich dann die Sophismen: Uuantuscunque fuit Socrales, tantus fuitPlato, et
tamen Socrates non fuit tantus, quantus fuit Plato. Impossibite est, quod Plato curral
ita velociler uniformier praccise , sicut immediate post curret Socrales. Socrates iam
non est ita albus, sicut erit Plato, et erit albior, quam erit Plato, et tamen non erit
albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito polest esse antichristus corruptus, sicut ipse
generabitur, et tamen non polest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabUwr.
527) f. 43 v. B: Et comparativus habet vim confundendi Exponitur per
attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitiler
sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque extrema.
Hierauf die Sophismen : in infinitum minor te est aliqua pars tua, el tamen
non in infinitum maior aliqua parte tua tu es. Plato erit albior, quam Socrales, et
tamen Plato nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit albior, quam
Ptato incipit esse albus, el tamen solummodo per finitum ipse erit albior, quam Plato
incipit esse albus. In infinitum citius erit aliqua pars pertransita, quam A, et tamen
non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.
(09. IV, 7.)
528) f. 47 v. A : Quitibet terminus supertath'us cuiustibel termini communis
immediate sequentis est mobititer confusivus in ordine ad suum positivum
Quando construitur cum genitivo pluralis, potest dupliciter exponi; uno modo
per suas praeiacentes et negalivam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et
negativam de comparativo f. 48 r. B : Quando construitur cum relatione impticite
vel explicite, ut „A est maximum pondus, quod Socrates polest portare" , „A est
minimum pondus , quod nun potest portare" , „A est maximum , quod non polest
videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sie exponitur „A potest portare
et nulluni maius" , secunda sie „A non potest portare nec aliquod tantum",
lertia sie „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sie „A potest
videre el nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche
Erörterung über „maximum, quod sie" und „minimum, quod non" an. (Vgt. Summ.
tog. IV, 8.)
529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque
categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „totus"
syncategorematice, quando Mi propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So
phismen, wie z. B. : Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates aliqua sui
parte est minor. Totxan, quod est in mundo , est in oculo tuo vel in bursa tua u.
dgl f. 57 r. B : Categorematice sumitur, dum copulam principalem determinare
non polest , quando copulae postponitur vel eidem introcluse et restricle z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoo.nituIrn,
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127
„Semper" 530), „ab aeterno" 5 3 1), „infinitum" 532), und „immediate" 53 3);
hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritalis" die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) f. 57 v. B : „Semper" sumitur categorematice , dum verbum principale determinare
non potest , quando a parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit
semper" ; syncategorematice tenelur, quando in copulam principalem suam virtutem
emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)
531) f. 58 r. B: Quaecunque dicta sunt de termino „ semper" , possunt convenienter
applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)
532) f. 58 v. B: „Infinilum" tenet categorematice, quando principale verbum
determinare non potest; .... syncategorematice, quando determinat. Hiezu die
Sophismen : Sicut infinita sunt finita , ita finita sunt infinita. Infinilum tempus fuit
finilum, et tamen nultum tempus finitum fuit infinilum. (Vgl. ebd. lV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominatiter, quando
cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;
adverbiatiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur
„Immediale" terminum sequentem se confundit confuse tantum Exponilur propositio
denommata ab eo per suam praeiacentem et universalem negativam. Hier
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inier se contradicentia immediate post
hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)
534) f. 63 r. B: De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Hu,-
iusmodi verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 r. A :
A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composito subiecto consimili
cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum
verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam , quod nullus terminus
connotans indivisibititatem debet ingredi probationes itlorum , sicut „instans",
quia nihit eis correspondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem
pus, cilo , nunc" (vgl. Peter v. Ailly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,
quod dupliciter exponuntur , uno modo per posilionem de praesenti et emo
tionem de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et posilionem
de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Älia opinio ponit,
quod exponuntur per disiunctivas et copulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non
habet, sed habet causas veritatis, quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,
unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum
determinatione dictionis „immediate" ; .... secunda causa est una copulativa unius
de praesenti negativae et alterius de futuro affirmativae cum simiti delerminatione.
f. 66 r. A: Qualecunque erit aliquid, quale ipsum iam non est, ipsum incipit
vel incipiet esse tale Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)
Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti verificabitis, ut „Tu es" .... (B) Quaelibet propositio de praeterito vel
futuro verbo substantivo est pro instanti verificabitis, nisi determinetur per terminum
significantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est
pro instanti verificabitis, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Plalonem, igitur in aliquo instanti tanges Mos" f. 67 v.
B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum
argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis
causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So
phismen.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt536); und
hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchlheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur
propositio descriplibüis" , zu welcher auch die üblichen juristischen
Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehören537); hin
gegen auf den Adverbien beruht die „propositio de modo exponibüis" 538),
und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur
„propositio officiabilis" 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol
cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com
positus zusammenhangt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und
auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei
nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus compositus dann
eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangehe, hingegen
sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).
536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus compositus et di
visus originem sumit, sequitur pertructare Terminorum officiabitium quidam sunt
nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium , contingens, verum, falsum"; quidam
sunt verba, ut „scio, dubito , credo, imaginor, opinor, haesito , volo, nolo, percipio,
intelligo, existimo, promilto , apparet, significat, polest, contingit" et alia infinita;
quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, creditum" etc.; quidam sunt adverbia,
ut „possibititer , impossibititer" ete. Horum terminorum quidam habent officiari, ut
praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui
dam exponi, ut adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibitis est ilta, in qua aliquod praedictorum verborum
vel participiorum existens primum probabite in propositione incomplexum determinat,
ut haec propositio „Ego scio A propositionem" sie describitur et probalur:
„Ego scio significatum primarium A piopositionis, quod scio primarie significari per
A, igitur scio A propositionem" . . . . (B) Ab Iiis potest homo exemplum sumere, qualiter
alias propositiones de aliis verbis officiabitibus describere debeat, ut „Promitto
tibi denarium", i. e. „Promitto tibi ius alicuius denarii praesentis, praeleriti, futuri,
possibitis, imaginabitis" . (Vgl. Summ. log. IV, 4.)
538) f. 71 r. A: Propositio de modo exponibilis est itla , in qua aliquod prae
dictorum adverbiorum existens primum probabite in propositione verbum principale de
terminal, ut „Necessario omnis homo est animal" exponitur sie: „Omnis homo est
animat, et non potest esse, quin omnis homo est animal". Zur Erläuterung folgen
acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)
539) f. 73 r. A: Propositio officiabitis est itla, in qua modus nominalis , verbalis
vel participialis existens primum probabite in propositione complexum determi
nat, ut „Possibite est' te scire A" sie officiatur et probatur: „Haec propositio est
possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire
A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und
sonach (f 75 r. B) als „Conelusiones credutitatis" bezeichnet werden. (Vgl. Summ.
log. IV, 3.)
540) f. 76 r. B: Omnes illi modi superius explicati, sc. nominalis, verbulis,
participialis et adverbiatis, sensum compositionis el divisionis exprimere posmnt;
sed qualiter , est difficullas. Dicunt quidam, quod, quandocunque modus simpliciter
praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus
nominatur ; sed quando medial dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,
quando modus praecedit, est sensus compositus, sed quando medial vel finaliter sub
sequitur, est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,
quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypothelicum, facit sensum com
positum, et quando mediat verbum dicti el primum extremum , tenetur in sensu diviso
.... (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabiti frequenter
fallit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.
XX. Paulus Nicolettus Venelus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über
„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen 541). .
Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Urtheiles
, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig
läppischen Einwand zurückzuweisen 54 2), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 54.i). Das kategorische wird zu
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (ob. Anm. 173)
trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunctive,
copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingelheilt 544).
Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negalio praegnans" hinzu, welcher sich auf die
exponiblen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von lerminus
541) f. 82 v. A: Quia in tractatu praecedente pluries tangehatur, licet indecise,
de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem elarius tradendo
scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum ab aliquo
sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con
tingens de necessitate eveniel. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Folioseiten füllt, ist ein forttaufendes Schulexercitium, in welches alle möglichen
Sophismen verftochten werden.
542) f. 101 r. A : Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aut falsi
significativa .... (v. A) Contra arguitur .... per istam orationem „Bu est Ba" ....
Respondetur, quod „Bu 'ist Ba" non est propositio, et nego, quod sit enuntiatio per
fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)
543) f. 101 v. B : Propositio in categoricam et hypotheticam dividitur
Propositio calegorica est itla, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicalum
et copulam (f. 102 r. A) Contra divisionem arguitur probando , quod aliqua
est propositio, quae nec est calegorica nec hypothetica ; et ponitur, quod tu incipias
proferre propositionem et sie continuabis, quousque erit totaliter prolata;
ideo sie propositio immediale post erit calegorica vel hypothetica (B) Responde
tur, quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius
subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit gleichem Glück beseitigt werden.
544) f. 102 v. A : Propositionum calegoricarum quaedam sunt de subiecto ampliativo
et praedicato ampliativo , quaedam nec de subiecto amptiantur nec de
praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae
dam de extremo ampliativo et non subiecto nee praedicato Warum de subiectis
ampliativis quaedam sunt de praesenti, quaedam de praeterito , .... quaedam
de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam
de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec. de extremo.
Warum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel coniunctionis,
quaedam cum interpositione itlarum sine interpositione quaedam sunt
de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , quaedam ex recto et obti
que Warum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunetivo,
quaedam de extremo copulato quaedam de conditionato, .... quaedam de locali,
quaedam de temporali, .... quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). ... Ca
tegoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam
nec de secundo nec de tertio.
545) f. 102 v. B : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego
ricarum quaedam est alfirmaliva, quaedam negativa Affirmativa est itla, in qua
verbum principale vel copula implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro
positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sieut
exelusivae et reduplicativae , in quibus non negatur nota denominalionis et quaecun
que exceptiva proprio negativa Non praegnans est quaecunque negativa non
Pranxi, Gesch. IV. 9
130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
praegnans bei der Eintheilung gesprochen, welche auf der Quantität be
ruht546), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz
folgen 54 7). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus
der modalen von der Quantität abzusehen sei ; den Exceptiv- und den
Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs
des hypothetischen Unheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und
das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis
vel non se Iiabens aliquo dictorum modorum, .... et haec dividitur, quin
quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est Ma, cuius
contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non potest esse ve
rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.
105 r. A : De quolibel dicitur alterum contradictoriorum incomplexorum et de nullo
eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativo ad affirmativam de
praedicato infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae
dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto et in suppositione personali
est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finita ad affirmativam
de praedicato infinito dcbito medio est bonum argumentum.
546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, .... quod quaedam
est universalis, quaedam particularis , quaedam indefinita, quaedam singutaris
Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali
determinatus vet pluribus eidem aequivalentibus f. 109 r. A: Particularis
est tita, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particulari determinatus
vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferentibus (B) Indefinita
est itla, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina
tus Singularis est itla, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate
aut terminus categorematicus solo pronomine demonstrativo determinatus f. 112
r. A: Ab universali affirmativa ad suum singulare cum debito media est bona consequentia
(B) Ab universali negativa ad quamlibei suarum singularium est bona
consequentia (v. B) Ab indefinita ad suum particularem tam affirmative quam
negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)
547) f. 113 r. B: Dicto de quantitale propositionum iam rectal, easdem in
figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocare. Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Begeln der Entgegensetzung und
Subalternation in ausdrücklichem Anschlusse an Petrus Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipoltenz (mit Benützung des
Memorial-Verses „frae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheile angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex maleria
der Urtheile und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)
548) f, 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim
plex, quaedam per accidens, et quaedam extra quantitatem seu praeter quantitalem.
.... f. 123 r. A: Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita
transpositio extremorum copulae , cuius alterum extremum tam implicite quam expli
cite caret quantitale logicali; et isto modo convertuntur exelusivae et modales in
sensu composito (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico
de reduplicalivis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheile
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam
vitae meae" sei umzukehren „ Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei
Marsilius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrales" ergebe „Socrates aliquod album
fuil" n. s. f. (Vgl. Summ. l. I, 11.)
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 13t
litudinaria, einer comparaliva, relaliva, inhibitiva, electiva, subiunctiva,
expletiva u. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst
die temporalis , die localis und die expleliva, A. h. das Concessiv-Urtheil30ü),
um sodann bei dem copulativen eine Unterscheidung zwischen
„copulalim" und „collective" 35 1) und ebenso beim disjunctiven zwischen
„disiunctim" und „disiunctive" durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionatim" und „conditionaliter"
; zugleich aber gerätb er durch die mit dieser Urtheilsform
nolhwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens
nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae
und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an
(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlicheu Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-
549) f. 124 v. A: Nunc de hypothelicis sollicite est tractandum Quidam
quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81
u. 273), alii septem (Strodus, Anm. 190), alii decem (Feribrigus, Anm. 214), alii
quatuordeeim , et sie ultra. Sed obmissis Iiis dico. quod tres et non plures sunt
species, sc. copulativa, disiunctiva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatur
rationalis. Non enim video, quod temporalis, localis et causalis sint hypotheticae,
quin etiam aliae, quas formant aliae notae adverbiales et coniunetivae ; et sie similitudinaria
esset hypothelica, ul „Scripsi, ücut tibi placuit", et comparativa,
item relativa .... et inhibitiva, ul „Circumspicit, ne sibi coneludatur", item electiva,
ul „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunctiva, ut „Ego feci, quod
bene respondisti" , et expletiva, ul „Licet movearis, non curris" , ct sie per
atias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et utitis parum.
550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis intelligatur , volo
declarare Temporalis est itla , quae a nota temporis implicite vel explicite sumit
denominationem De primo ordine sunt Mac, in quibus nota temporis pe
tendo prineipium propositionis impedit quantitalem, ut „Quando ego disputo, tu respondes"
; secundi ordinis sunt itlae, in quibus nota temporis non impedit
quantitatem , ut „Ego disputo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die
Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheilung werden dann auch localis
und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheilsarten die exple
tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich
f. 127 r. A: Expletiva propositio est itla, quae a nota sie vocata sumit deno
minationem; istarum quaedam est alieuius quantitatis, quaedam nullius ; exemplum •
primi „Licet movearis, non curris'', exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".
Item quaedam sunt affirmativae , quaedam negativae Item quaedam primi or
dinis, ut „Licet sis asinus , es Aomo", quaedam secundi, ut „Tu es Aoroo, licet sis
asinus" u. s. w.
551) f. 127 v. B: Nota copulandi sumitur copulalive, quando calegoricas coniungit,
copulatim vero, quando praecise terminos unit Nota copulationis sumpta
copulalim sumitur divisive , quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur
copulativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co
pulativa; exemplum primi „Socrates et Plato currunt , ergo Soci ales currit el Kato
currit" , exemplum secundi „Socrates el Plato sufficiunt portare hunc lapidem". Für
diese beiden Arten werden nun Kegeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor
auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Begeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co
pulativen Unheiles gehöre. (Vgl. Summ. log. I, 13.)
552) f. 131 r. B: Nota disiunctionis sumitur disiunctim, cum solummodo ter
minos coniungit , disiunctive vero, cum calegoricas unit; exemplum primi „Tu es
homo vel asinus", exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus" . Die hierauf
folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Consequentiae an. (Vgl. ebend. I, 14.)
9*
132 XX.- Paulus Nieolettus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsform 553X
Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort
die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
liter formalis, und in materialis, wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de materiahhi). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 r. B: Nota conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel
terminis clauditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit el unit; exemplum
primi „Omne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal , si est rudibite,
est asinus" , excemplum secundi „Si tu es Iiomo, tu es animal" (v. A)
Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non
potest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur
in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite, quod antecedens sit
verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod
non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem
sit verum. ... (B) Quarti .... quod non sit possibite, antecedens esse verum, con
sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti
quod si ita est, sicul est significabite per antecedens, necesse est sie esse, sicut est
significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod
non sit possibite sie esse et sie non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi
consequentis Septimi quod non sit possibite sie esse et sie non esse
demonstralis significatis antecedentis et consequentis Octavi .... quod consequens
intelligatur in antecedente Noni quod significatum adaequatum consequentis
intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod
requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,
Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel universaliter
assignari, quia conditionates in multiplici differentia proponuntur
Ad veritalem affirmalivae significaniis iuxta compositionem suarum categoricarum re
quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sie
significantibus et demonstrando per litteram „sic" significata consueta antecedentis et
oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmativae non significaniis ex compositione
suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni conditionali vere
sie significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen
conditionalen Unheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con
sequentiae. (Vgl. Summ. log. 1, 12.)
554) f. 139 r. B: Ui de conditionalium materia plena habeatur notitia, de rationalibus
est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntialio hypothetica
implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo" vet
„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam transiatum est,
ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. HI, 1—7) tam affirmativarum quam negalivarum
quaedam est bona et quaedam est non bona seu mala. Consequentia bona
significans iuxta compositionem suarum partium dicitur itla, cuius contradictorium
consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans
non ex compositione suarum partium dicitur itla, quae uni bonae est immediate subordinabitis
(B) Consequentia bona formalis est itla, cuius contradictorium con
sequentis sie primo significando polest antecedenti formaliter repugnare (f. 140 r. A)
Consequentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for
malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re
pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modificationen die Eintheilung der Termini in impertinentes
und pertinentes auf, deren letztere entweder disparali oder consecutivi,
und zwar diese wieder entweder convertibiles oder sequela tantum
sind 556). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia
ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be
ziehen 55 7).
malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris", des
zweiten „Tu es homo, igitur es risibitis" , des dritten „Tu es homo, igitur es animal")
Consequentia bona materialis est itla, cuius contradictorium consequentis
sie primo significando potest antecedenti malerialiter repugnare, ut „Nullus deus
est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse
quentia bona de forma dicitur ilta, cui quaelibet sitn simitis in forma est bona, ut
„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itla, cui
non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum pater est, igitur non tantum
pater est".
555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A
copulativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab exposita
ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem
itlam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar
gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel particularem
Nulla consequentia solum malerialiter bona tenet de forma (f.
142 v. A) Si contradictorium consequentis est itlativum contradictorii antecedentis,
consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est
verum (B) Si antecedens est necessarium, etiam consequens est necessarium
(v. B) Si antecedens est possibite, etiam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur
ad consequens , itlud idem sequitar ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat
cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est
bona scita a te esse bona, .... et antecedens est concedendum a te (v. A) Si
antecedens est scitum a te, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) Si ante
cedens est a te dubitandum, consequens non est a le negandum. Vgl. ob. Anm.
179 f., 285, 411 f.
556) f. 147 r. B: Termini impertinentes sunt, quorum stat unum indifferenter
negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impositione,
ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,
quidam conseculivi Disparati dicuntur illi, quorum unus non polest de alio verificari
nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum
quidam sunt convertibites , ut „homo" et „risibite" .... quidam sequela tantum
sine convertibititate, i. e. illi, quorum unus est itlativus alterius et non e contra,
ut „homo" et „animal".
557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparatorum,
ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum .... f. 148 r. A : Quandocunque
sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam
valel argumentum (B) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione lotius extremi
est bonum argumentum (v. B) etiam ab uno correlativorum ad reliquum. ....
f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu
mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis
tributive vel confusive non valet argumentum, .... (f. 154 v. A) sed negatione postposita
est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum
debito media negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori
ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum
f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse
quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe
rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.
134 XX. Paulus Nicolettus' Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der consequentia,
nemlich zu syllogismus, Obligatoria und lnsolubilia, folgen nun
in eigenthümlicher Weise Erörterungen Aber Wahrheit, Unmöglichkeit
u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene
grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter
welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des signi
ficatum adaequatum zu Grund legt 058); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen über significalio näher zu be
trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher
hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegenstande
des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem signi
ficatum totale des betreffenden Terminus, sondern das significatum adaequatum
der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthümlichen
Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Objectivität und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-
558) f. 158 r. B : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes
diversi diversimode variis viis procedunt Prima igitur via coneludit : Ad
veritatem propositionis affirmativae requiritur , subiectum et praedicutum supponere
pro eodem; requiritur, quod ipsa significat taliter, quatiter c&t; omni*
propositio affirmativa significut, se esse veram ; quaelibet affirmaliva de praesenti,
cuius subiectum pro nullu supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231) (v. B) Secunda via ponit: Si haec propositio vel
ista quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. ...... (f. 159 r. B)
Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat haec propositio vel itta
quacunque demonstrata, itla propositio est vera (v. B) Quarta via ponit: Si est
Maliter, sicut propositio significat, itla est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab
gewiesene Ansicht, sowie die des Peter v. Aitly, Anm. 469) (f. 160 r. B)
Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod
non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des
Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad placitum
significans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondet mentalis vera
vel falsa (s. gleichfalls Peter v. Ailly a. a. O.) (v. A) Septima via ponit: Si
propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octava via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioe ienstd,icateisvta vpeerar.
fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectiis (B) Ultima via,
quam inter celeras reputo sustinendam, ponit: Si alieuius propositionis significatum
adaequatum est verum et non repugnat, itlam propositionem esse veram sie significando
adaequate, itla propositio est vera (s. die von Peter v. Ailly angeführte Mei
nung, Anm. 470).
559) f. 162 r. A: Quia in praecedentibus de significato adaequato propositionis
tangebatur , ideo de eodem restat videre Mullae versantur opiniones. Prima po
nit, quod significatum propositionis vere est modus rei et non res (B) Secunda
ponit, significalum propositionis vere esse compositionem mentis vel intellectus componentis
aut dividentis (v. B) Tertia opinio , quae est communiter doctorum
ordinis mei et praeeipue magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significatum pro
positionis est aliquatiler esse et complexe significabite, et dicit, quod hoc nomen.
„atiquid" et sibi synonyma „res" et „ens" possunt aeeipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135
quaturn ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen
glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu , insoferne jede derselben entweder ex terminis
oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens
oder per se, und letztere wieder entweder malerialiier oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter
solum, plus quam formaliter, formalissime561).
.... (f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adacqualum significatum totale alicuius
propositionis mentalis proprie dictae , quia quaelibet lalis ratione partium , quibus
aequivalet, significal plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per
aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significationem,
etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Ailly, Anm. 470) (f.
164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed
quia in maiori parte conveniunt asserentes plura , quae nostro iudicio vera sunt,
.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negalivae
significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan, Anm. 77)
(v. B) Nullius categoricae affirpiativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si
gnum correspondct in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua
liter (f. 165 v. A) Cuiusiibet propositionis adaequate complexae significahite,
quod in natura ponitur, a suo incomplexe significabiti aliqualiter distinguitur, et volo
dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione
significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intellectu apprehenditur,
non dicitur esse tale , quod toto signo coneipitur Significatum
adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale nominatur , nam „homo" significat
honiinem. animat, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus
fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Significatum adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria
ratione, quo nihil posterius sie coneipitur sub formali denominalione Significa
tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite
egreditur a significatis adaequatis partium.
560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititate , necessitate et contingentia
propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis
ex eo , quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,
quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est
vera, et contingens ca, quam stat esse veram vel falsam indifferenter Secunda
ponit, quod dicitur possibiiis ex eo quod, qualitercunque est significabite per eam
sine nova impositione , sie potist esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im
possibitis, necessaria, contingens). ... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite
est Ha esse, sicut propositio significat adaequate, propositio est possibiiis tt. s. f.
(ebenso) Quarta ponit, quod .... est possibiiis, quia, qualitercunque per eam
secundum totalem significationem Maliter significatur , ita est [(vgl. Peter v. Ailly,
Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibiiis oratio indicativa perfecta univoea,
per quam sie adaequate significantem potest intellectus reddi verus (B) Sexta
ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, itla est possi
biiis Seplima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise
, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise,
est impossibitis; contingens est, ex qua non sequitur impossibite Haec
opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regulae nimis prolixae sunt et diffieiles,
ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.
Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos
sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, itla est possibiiis u. s. f. genau ent
sprechend bei den übrigen drel.
561) f. 169 r. B: Ui praedicta elarius innotescant, divisiones expedit
deelarare. Propositio impossibitis ex terminis dicitur itla, quae esset im136
XX. Paulus Nicoleltus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlich dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,
Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss
des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Affaire 5(i3). Zuletzt spricht er auch noch von
einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urtheile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 564).
Hierauf geht er zu den Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der positio , der depositio , der admissio und der
obligatio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheit nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem
possibitis, licet suum significatum adaequatum non sit impossibite , ut „Hacc propositio
est impossibitis" se ipsa demonstrata Impossibitis ex suo significato dicitur
Ma, cuius impossibititas consurgit ex suo significalo, ul „Homo est asinus"
(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per accidens , f. e. quae
aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im
possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naiuraliter
quam supranaturaliter, quaedam secundum quid, i. e. naturaliter solum.
Impossibitium per se quaedam implicat formaliter conditionem, quaedam maleterialitcr
solum; .... implicantium formaliter quaedam implicat formaliter solum,
quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime . Genau wörtlich ebenso
weiden dann auch die übrigen drei eingetheilt, und zum Schlusse folgt das Exercitiutn,
ob Ein und das nemliche Unheil zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwendig und zufällig sein könne.
562) f. 172 r. Ar Sequitur consequenter syllogisticam deelarare maleriam, quae
inier ceteras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regularis tres habet figuras
modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)
Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Fapesmo,
Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem
et Petrum Hispanum poncntes novem modos Respondetur, quod ipsi talia non
posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propter addiscentes , ut citius caperent
modum syllogizandi. (Vgl. Summ. log. I, 17.)
563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis
est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
tialia, quidam personalia, quidam notionalia.
564) f. 176 r. B: Voco syllogismum irregularem itlum, qui nec in modo nec
in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conelusionem
cum simititudine regularium figurarum Istorum syllogismorum quidam sunt boni
et quidam non ; illi enim non valent, in quibus oppositum conelusionis stat cum praemissis
(v. A) In exelusivis contingit in qualibet figura simititudinarie syllogis
mus (B) Consurgunt syllogismi irregulares ex nota conditionis habenies simititudinem
cum regularibus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi syllogismus
irregularis factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 155).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch tempus obligationis, sowie impertinens und pertinens
unter casuistischer Eintheilung des letzteren 565). Nach einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch nolitio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich positio, depositio und
suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
suppositio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine
oratio tentativa sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu, dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r. A: Positio est enuntiatio composita implicite vel explicite ex posito
et signo positionis (B) Depositio est enuntiatio implicite vel explicite composita
ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio composita ex admisso
et signo admissionis Obligatio est relatio limitans ad aliquid enuntiabite
vel sibi simite aliqualiter sustinendum , .... quia obligatio non videtur esse in aliquo
praedicamento , quam in praedicamento relationis ; .... oppositum ponit unus magister
dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam
descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio composita ex signis obligationis
et posito vel deposito una cum admissione, qua tenetur obligatus in tempore obliga
tionis concedere positufn et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua oppo
nens obligat respondentem ad sui voluntutem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligationis et obligato (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum
secundum atiquem statum (vgt. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem
pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;
desinit obligatio, si opponens dical „Cedal tempus obligationis" et respondens dicat
„Admitto", vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admittit,
vel ubi opponens et respondens se transferunt ad aliam materiam
vel ex turbatione dimittunt disputationem, vel si opponens vel respondens infra
disputationem desineret esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur
esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itiud,
quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est
pertinens positioni tantum, alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per
tinens obligato tantum, alia pertinens obligato et bene concesso vel bene negato, quod
ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ,
log. V, 1-7.)
566) f. 178 r. B: Maleria obligalionum non est nisi maleria consequentiarum
stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deceptorio tentativa.
.... Infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans retorquendae.
... . (v. A) Nunquam conti adictoriae infra idem tempus sunt concedendae Propositione
semel concessa infra idem tempus, quotiescunque proponitur, est semper concedenda
Extra tempus obligationis rei ventas est fatenda Tres sunt spe
eles obligationum et non plures, sc. suppositio, posito et depositio. Suppositio est
enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis et supposito
(B) Plures quam sex species ponunt aliqui: sc. positio, impositio, depositio, sit verum,
petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulitas el huiusmodi (f.
179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per accidens ratione
positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputatio
deceplatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.
%
138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die positio 567) und dann ebenso über die
depositio zusammengestellt wird 568).
Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,
wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auflassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit
grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können ; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)
ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich
zurückbeugt (reflexio supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine
eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsifical), wodurch eben zugleich
viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er
567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per accidens impossibite scitum esse tale
est admittendum (B) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore obligationis
propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito
obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito
obligalo repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est
concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum
Omne sequens ex posito obligalo et opposito bene negali est concedendum Ad
omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non
sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum. .... (B) Si
possibite obligatum est, licet falsum, non propter hoc est negandum necessarium per
se nee concedendum impossibite per se Qualibel parte copulalivae concessa concedenda
est copulaliva ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus
obligationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen
negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondel
Durante tempore obligationis non est certificanda quaccunque quaestio Eadem
propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.
7» tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi
quod concedendum vel negandum limitat obligatio Propositio de terminis autentice
impositis ad significandum potest per solam positionem aut impotitionem fieri
aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulas intendo arguere
et argumenta eadem resolvere, ut eisdem fides firmius debeat adhiberi, und diess ge
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A: Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tale
in depositione est admittendum Omne possibite, contingens , per accidens necessa
rium vel impossibite in depositione est admittendum Omne depositum sub forma
depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne
gandum Omne contradicens deposito est concedendum Omne sequens ad
contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposito contradictoric
depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con
cesso opposito bene negali est concedendum Omne antecedens ad depositum cum
concesso opposito bene negali est negandum. (B) Ad omne sequens et ad omne
impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum
contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen
wieder erläuternde Beispiele.
569) f. 192 r. B: Huic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,
quod insolubite nuneupatur, iniimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1 — 8).
Prima opinio ponit , quod insolubite solvendum est per fallaciam figurae dictionis;
secunda, quod per fallaciam secundum non causam (v. A) Tertia
opinio dicit , quod Socrate dicente „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicit", licet
sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus
prolationis Quarta opinio ponit, quod nullus potest dicerc, sc dicere falsum,
nec aliqua propositio polest esse, ex [qua insolubite posset generati (s. Buridan,
j
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 139
es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums
häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte , so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche
eonsequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob
Anm. 146, n. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrales dicens,
si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,
quod insolubile nec est verum nec falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.
Marsilius, Anni. 425) Septima ponit. quod est solvendum per fallaciam aequivocationis
Octava ponit, quod nullum insolubile est verum vel falsum, quia
nullum tale est propositio (B) Nona ponit, quod insolubile est verum vel fal
sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima
solvit per fallaciam secundum quid Undecima ponit, quod omnis propositio
insolubitis significat, se esse veram et se esse falsam, intelligendo de adaequato
signifieato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,
est ista, quod insolubitis est propositio, de qua fit mentio in aliquo casu, quae, si
cum eodem casu praecise significet , sicut termini praetendunt, sequitur ,' ipsam esse
veram et ipsam esse falsam (s. Hentisberns, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadeeima
(diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura
puncto: Nulla res creata potest distincte repraesentare se ipsam formaliter,
sed bene obiective; nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare, se
ipsam esse veram, nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non
potest supponere pro ipsa propositione ; omnis propositio insolubitis est propositio
vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta; cuilibel insolubiti correspondet
aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima
opinio, quae est fundamentum multarum praecedentium et ideo plus subterfugere,
quam respondere, conatur, ponit insolubitia solvenda penes fallaciam accidentis
(B) Pro deelaratione quintaedecimae opinionis infertur: Omne insolubile aut
oritur ex actu nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam
habent reflexionem supra se , quaedam non; habentium reflexionem supra se
quaedam habent immediale, quaedam mediale; et quaedam se ipsas ponunt,
quaedam se destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant
de per se , quaedam de per accidens ; quaedam sunt Maliter itlativae suarum
falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non
insolubitis est itla. quae non est totaliter nec partialiter itlativa suae falsitatis
Propositio insolubitis est propositio habens supra se reflexionem suae falsitatis totaliter
vel partialiter itlativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae
non sunt.
570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non duhito omnium insolubitium
responsionem manifestam, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol
cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.
571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta lentativis.
Primum dubium est, utrum eadem eonsequentia sit bona et mala. Diese Frage
nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige
zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. B. : 1) Album fuit hoc, ergo hoc
fuit album. 2) Chimaera non est animat, ergo aliquod non animal non est non
chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album erit homo; ergo aliquod animal
erit album. 4) Omne, quod curret , ineipit currere; Socrates albus curret ; ergo Socrates
albus ineipit currere. 5) Socrates erit albus, et nihit aliud a Socrate erit
album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod est A, desinit esse verum, et nihit
alind ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exelusum
est exelusum, et nihit non exelusum est exelusum, ergo tantum exelusum est ex
clusum. 8) Socrales non excipitur , et omnis homo alius a Socrate excipitur, ergo
omnis homo praeter Socralem excipitur. 9) Nihit non Socrates currit, ergo tantum
Socrates currit. 10) Contingens est, te non currere; ergo contingens est, le currere,
U. s. f. in ähnlicher Weise.
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.
Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573), und
ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein
können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"
noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils
schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner
seits wieder zu erörtern 57 5).
Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeitgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger
Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in
572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et
falsa. Unter den fünfzig Beispielen , an welchen auch diese Frage verneinend be
antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angeführt werden; es lautet: Porio, quod A sit itla propositio scripta
„Omnis homo est animal" , et B itla „Homo est animal" scripta sub A parum
instanter; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario", quae sit C propositio. Isto posito arguitur sie: C pro
positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est
independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,
quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependel; sed A est propositio falsa
et B propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der
selben gestaltet sel. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.
573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparati de se invicem
possint verificari. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo
est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino
est asinus; tu es aliud ab asino; ergo tu es asinus oder lmmediate post hoc eris
asinus; sed tu es idem, quod immediale post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.
574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse
simul vera aul simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus
welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können: isla sunt. contradictoria
„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuius hominis omnis oculus non
est dexter", et ista sunt simul falsa in casu, oder: Haec sunt duo vera „ Cuiustibet
contradictionis altera pars est vera" et „Alicuius contradictionis nulla pars est vera",
et haec invicem contradicunt, oder: Haec sunt duo vera in casu „Socrates dividet A
lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. f.2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scribeiem
sophismala , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc
dulcius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge
druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht
eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schöpfte , welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 n. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis
homo; 35) Immediale post hoc tu eris; 36) Tu ineipis esse in hoc instanti; 37) Tu
desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibel; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) n. 43) sind = b. Alb.
171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum; 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) Necessarium est contingens; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 141
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick
der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,
propositiones , argumentatio formalis und materialis, consequentiae,
insolubilia und obligatoria handle 576).
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte
Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegt577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten
De conceplibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae
cum logica b18). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche
seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der
höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen , wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtigung zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu
lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität
alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An
sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird 580), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen
und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Mägden der Theologie erniedrigen581). Indem er sich völlig jener Ein-
576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B : Logica tres
habet partes, quia sc. considerat de terminis, de proposilionibus et de argumentis
Argumentationis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicut syllogistica ,
alia est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuiusmodi sunt conse
quentiae; rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubitia, non quia solvi
non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione implicationis , ex quod falsificant
se ipsa; ullcrius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam
docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti
cavere.
577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn
sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar
stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.
Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." geliefert hat.
578) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis atler übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.
579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro
prium habet logicam et sensum litteralem aliter, quam speculativae scientiae; haec
directio vel lex praeservavit hactenus praeelaram universitalem Parisiensem a pluiibus
eiroribus, dum scholasticos suos semper ad ccrtam regulam fidei loqui iussit et compulit.
Ulinam in aliis studiis haec disciplina simititer teneatur. Mala Übertas est,
male et erronee loqui posse.
580) De coneept. (Vol. IV) p. 801 : Conceptus complexi formantur in utero
rationalis animae (in der ganzen Schrift De coneept. wendet Gerson häufig das Wort
„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius
per semen fidei simplicis et incorruptae, quam per semen phitosophiae.
581) D. conc. mel. c. log. (Vol. IV) p. 828: Metaphysicalis inquisitio non solum
inutititer, sed et damnose quaeritur fieri per homines saecularibus scientiis aul officiis
civitibus occupatos, qui non capiunt, quae subtitia sunt; scandatum enim est Ulis vel
142 XX. Johannes Gerson.
lheilung der Philosophie auschliesst, welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVII, Anm. 362) und hei Duns Scotus (Abschn. XIX, Anm. 87)
trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia
582) , und als synonym mit „sermocinalis1' gebraucht er auch
den Ausdruck „nominalis" 583); es habe nemlich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. hei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
significalio ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik584), d.h.
er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ehend. u. Anm. 471)
als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585), entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er
die scotistischen „modi significandi" nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),
sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der
Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt580).
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen
Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.
35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung
der „Zeichen'' auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentiones,
während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsen Liren" 58 7), so dass mit
dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelUgibilis verirrisio
Theologien perscrutatio non renuit aequisitwnes aliarum scientiarum, tam
speculativarum quam moralium quam eliam sermocinalium, ut est logica, sed assumit
eas ut ancittas sapientiae in obsequium suum.
582) De coneept. p. 796: Sub rationali seu sermotionali phitosophia sunt grammalica,
logica, rhetorica.
583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales seu sermonicales de qualibel scienlia
possunt formari per verba exteriora ad placilum significantia.
584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter significantes
non suffecissent ad consecutionem sententiarum phitosophicarum , si non
fuissent inventa nomina ad placilum significantia, unde grammatica , logica, rhetorica
sumpserunt initium. Processil inde distinctio de primis et secundis intentionibus in
anima Intentio secunda dicitur, quae repraesentat conceptus , ut genus et
species, et nomina concepluum. Conceptus mentales ab exordio habiti sunt, ex
quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interius , et hinc exterius nomina
ad placitum significantia instilui propter civitem inter Iiommes communicationem in
amore fundatam Ita fuit togica quaedam mentalis prius , quam vocalis aut
scripta.
585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus constitutio
vel actuatio seu formatio vel adaptatio, unde significare est aliquid intellectui
repraesentare.
586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composita est
grammatica et togica, unde consurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum,
suppositionum , obligationum cum suis annexis in logica, deelinationes ete. in gram
matica.
587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non
causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primus et
secundas intentiones sibi formal , quae res in anima singulares sunt , ticet universalitatem
repraesentent.
XX. Johannes Gerson. 143
bunden ist 5SS). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's
unter üblicher Bekämpfung Plato's in die thomistisch-aristotelische Aus
drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aplitudo der Dinge ergreift 589), d. h. dass das Universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des
Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus
schliesslich auf Gott zurück591), und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistisch daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen
formalitales ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern
der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593) ; denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's
588) De concept. p. 801: Conceptiones atiquae dicuntur immediate fieri in utero
intelligentiae humanae , non quin requiratur obiecti praesentatio et lunrinis spiritualis
irradiatio et species intelligibitis , quac medial inter potentiam et obiectum.
589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiae humanae non fiunt per impressionem
idearum separatarum, quac non sunt deus, ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.
591), nec per solam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit , nec per infiuxum
solum intelligentiae vel separatarum intelligentiarum , ut Avicenna posuit (s.
Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,
ut alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint ? am ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 n. 676) , . seii conflatur ex omnibus verus catholicorum
modus, quod anima in sui prima creatione est sicul tabula rasa (die aristo
telische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiam suam a
sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.
Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),
et proinde scientia est de necessariis et aeternis , quia non accipit intellectus res ut
in acta, sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.
379 ff.), quae aptitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,
sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vel in deo.
590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458 : Universalitas derivatur et fundatur
in rebus singularibus ; alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in operatione
intellectus abstruhentis simititudines rerum, in quibus essentialiter seu quidditative
conveniunt, ab ubi et nunc.
591) Tract. XI super Magnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo
quaedam vita, etiam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, non quidem extra
deum, prout Aristoteles arguit Plalonem ideas posuisse, sed in deo.
592) De conc. met. c. log. p. 825: Universalia realia extra animam ponere alibi
vel atiter, quam in deo, est hacresis expresse damnata (p. 826) et reprobata
pturies Parisiis; (p. 827) Universalium huiusmodi realium positio damnata fuit
novissime per sacrum Constantiense concilium contra Hus et Hieronymum Pragenses
combustos Concedendum est , quod universalia sunt apud intellectum non in
essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.
593) De concept. p. 805: JVo» oportet ponere in relationibus aut respectibus
distinctiones essentiales a suis fundamentis, sicul nec universalia realia distineta a
singularibus, sed sufficit, quod per actionem intellectus tales relationes et universalitates
consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter
v. Ailly, oben Anm. 450).
144 XX. Johannes Gerson.
genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter
minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die förmalitates in
üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik als blosse „Terministen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)
verspolten zu dürfen glauben , daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent
lich einen noch weit ärgeren termin istischen Unfug treiben 595).
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundion immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht59"), so
tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des
Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgl.
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel
deutigkeit sich bewegen und auch von Nichl-Seiendem sprechen kann 598),
so dass die significalio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren
Vorbildern) auf mehrere , seien es vier oder sechs , „lranscendentia"
führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebend. : Conceptiones distinetionis sepluplicis, quam aliqui se trahere dicunt
ex Scotistis, referri possunt ad tres dumtaxat modos iuxla Occamistas , quorum mus
solum reperitur in divinis, alias solum reperitur in creaturis tertius est
modus distinetionis rationis, quam fabricat intellectus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,
Anm. 802 u. 817) Distinctio rationis, quae formalis dici potest, consurgit ex
parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ratio
alterius vel e contra.
595) Lect. II contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam
essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel
alias mitle imaginandi vias secernere, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,
ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione circa eam (s. Peter v. Ailly, ob. Anm. 439).
Quot ibi prioritales, quot instantias, quot signa, quot modeitates, quol rationes
aliqui ultra Scotum distinguunt Ita quidem contentiosi, dum logicos culpant
vocantes eos , qui secum non sentiunt, terministas , ipsi lange grandiorem lerminorum
congeriem multiplicare compelluntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for
malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticel personarum ete.
596) D e coneept. p. 806 : Concipiens res naturales potest duabus viis quasi
contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoseibilium
a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sach
sen, ob. Anm. 302, und bei Marsilius, Anm. 390.
597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dieimus „rationis", dicuntur per
se noti, dum conceptus simplices, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus
complexionem evidentem in lumine rationis intellectivae , ut de quolibet „esse vel
non esse".
598) De mod. signif. p. 820: Ens simpliciter est solum unum ens verum,
primum et bonum, et istud est secundum metaphysicum extra omne genus; logicus
vero potest univocationes et analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout
volueHt; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e contra-
599) Ebend. p. 817 : Significatio metaphysicalis multum distinguitur a significatione
grammaticae vel logicae vel rhetoricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis
(Anm. 582 ff.). Ratio est, quia significatio melaphysicalis consistit in solo **-
lellectu vel ralione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcendentes,
i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, vel sex, ut
alii voluerunt (s. Pseudo-Thomas , vor. Abschn. , Anm. 355 , und Mayron ,' ebend.,
Anm. 534).
XX. Johannes Gerson. 145
Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der suhjectiven Denk- und
Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch
nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver
söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectale
mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen
schaft 600) , und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar , deren eine auf suppositio materialis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere
der suppositio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach
der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose Irrthiimer verwickelt werden will601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obiectale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun, bloss in den „terminus'1
verlegt werden darf6"2), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 603).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik
hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer
den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn
600) De conc. met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam
nliquam , si non considerelur in suo esse obiectati relato ad ipsum ens reale
Secundum hanc considerationem dici possunt formae rerum non reales, sed intentionales,
conceptibites vel intelligtbites.
601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt considerari dupticiter
: uno modo pro se ipsis et in sc ipsis, alio modo per respectum ad res, quas
signifieant luxta primum modum aeeipitur suppositio malerialis vet etiam natu
ralis secundum antiquos , iuxta secundum modum sumitur suppositio personatis seu
formatis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. Buridan,
Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Marsilius, Anm. 401) Si considerentur
secundum suppositionem materialem , tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam
vet etiam rheloricam, quae constituunt terminum phitosophiae sermocinalis ; si vero
fiat aeeeptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias
Modus significandi scu ratio obiectalis dum spectal ad reales scientias, non aeeipiuntur
pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro
rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaeranlur
penitus exelndi in consideralione scientiarum quantumeunque realium, sicut est
metaphysica vel pbysica, consequitur implicatio et insana deeeptio cum erroribus absurdissimis
Reales scientiae, sicut metaphysica et. physica, res habent extra animam
pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinalis logica respicit significationes
et modos significandi in ordine ad verum vel fatsum, quae sunt in anima.
602) Ebeud. p. 825: Quodlibet ens creatum dici poles.1 habere duplex esse:
unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uli solis
terminis grammaticae, logicae vel rhetoricae, licet grammatica vocet hoc esse obiectale
modum significandi, logica modum coneipiendi, rhctorica modum ornandi Et hic
est lapsus grammaticorum vet logicorum, qui non aeeipiunt distinetionem istam de esse
duplici ercaturae, sed defendunt se per amplialiones et connotationes et modos signi
ficandi quasi materialiter.
603) Ebend. p. 827: Ratio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneep-
Ubus, sed lendit in rem extra tanquam in suum principale significalum vel obiectum
vel substratum ; alioquin diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vet rationis
logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectus, ad intra
sciticel et ad extra.
604) Ebend. p. 828: Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem
vel logicalem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo nee ab ea contrarie
Prantl, Gesch. IV. 10
146 XX. Johannes Gerson.
fiberflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-
Lehre nicht ausgenommen , genügt 60 5). Die leeren sublilitates sind
ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen
Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen",
welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt 607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Leute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes terministae und nicht
reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze
Gebiet des lerminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus
schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen
recedendo ; alioquin saepe fit, ul metaphysicare volentes sint vel garnäi vel
errantes Non est dicendum per singula de suppositionibus , ampliationibus,
appellationibus , paralogismis fallaciarum, quorum omnium ignorantia vel contemplus
causat itlaqueationes errorum et nebulas falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: JVon oportet per omnia fallaciarum genera discurrere,
quarum dissolutio etiam circa divina facitis apparebit, si prineipium syllogismos
per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum traditionem logicae
Aristotelis intellectum.
606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029 : Vitandae sunt et explodendae
araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in sublitissimorum,
sed fragitium, filorum contextione se ipsas eviscerant. Debent autem solida
esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtititati quam planae veritali
deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod
sophisticae subtititati plus aequo deditus veritatem aut obvolvere aut obfuscare videretur
lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suseepit, ut nec inutilium
et supervacaneorum perscrntatione frustra se torqueat nec in his acumen sui
obtundat ingenii.
607) D. coneept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicationibus
grammatica et logica, vel si latius aeeipit ens sub diversis analogiis, non est
nostrum, inier formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe
procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputatione
fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholasticis cognoscenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia
sub specie subtititalis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,
dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,
ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per
negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,
dum repugnantes eos vocant rudes et terministas nec reales in melaphysica,
quasi sine terminis loqui possint.
609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam
studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referat
ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?
Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabites modos sola seit et polest
logica resolvere definiendo , dividendo , terminorum denique connotationes cum modis
significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas
detegendo.
XX. Johannes Gerson. 147
bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der
Terruinisten , sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio malerialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathen ü 1 1). Ja gerade auch die Formalisten (formalizantes)
kamen dadurch auf Irrwege , dass sie das esse obiectale misskannlen,
welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich ist612). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat
der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hat614).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,
ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. coneept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.
611) D. conc. mel. c. log. p. 824: Subtititas metaphysicantium si vera sit, consistit
in acuta resolutionc entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma
liter acceptum; ruditas autem terministarum , si consistere velint in significatis seu
modis significandi solum materialitcr ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis
ralionabititer contemnuntur Subtititas metaphysicantium et generaliter omnium
phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoei
nali, ut sermocinalis est, simititer et reali, ut realis est Atioquin fit in contemnentibus
vel ignorantibus confusio Babylonica.
612) Ebend. p. 822: Ens non mutalur in suo esse reali neque diversificatur per
mutationem vel diversitalem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium formalizare
vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo itlud esse, quod habent
obiectale , quasi si quis vellel intelligere sine intetlectu vel ratiocinari sine ratione.
Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec
signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,
non rerum ipsarum.
613) Ebend.: Ens consideratum seu relictum prout quid absolutum seu res quaedam
in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud inteltectum
vuxta diversitatem intellecluum et rationum obiectalium eliam, prout rationes obiectales
non aeeipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pro rebus quasi formaliter (vgl.
Marsilius, ob. Ann). 373), ut, sicut significatio est quasi forma dictionis et modus
significandi quasi forma significationis , sie res ipsa diceretur quasi maleria vel substratum
vel subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. Quae consideratio
clavis est ad concordiam formalizantium cum lerministis, si perspicaciter nec proterve
videalur.
614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica fiet per
distinetiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.
Altera distinetio est de ralione obiectali et de modo significandi, distinguendo
rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vel respicit, ut res est signum
quoddam; simitis est distinetio de modo significandi , quia vel significat rem, ut res
est, vel ul signum quoddam. Proportionabitis est alia distinetio de terminis primae
intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinctionibus haec unica, quod
consideratio rei, ul res est, spectat ad melaphysicam , consideratio vero rei, ut tantummodo
signum est praesertim in anima, spectal ad grammaticam vel logicam.
10*
148 XX. Johannes Gerson.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen
hatten, den ganz passenden Namen „Terministen" erhielten und ihre
Gegner von ihnen „Formalisten" genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scotisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
gänzlich spröd gegen die formalüe'es verhielt (s. Pseudo- Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und
andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die Ter
ministen auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),
so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen
, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sennocinalen occamistischen
Terminisien, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensalz der realen und der sermociualen Zweige der Philosophie (nicht
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi
schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundton in der Gegenüber
stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.
Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges
Document , welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so
mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des
Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Neinlich die Univer
sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be
hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu
beantworten615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-
615) Abgedruckt bei D'Argentre, Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2,
p. 220 ff.: Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitati
litleram per screnissimos principes sacri imperii inelytos clectores ipsis (lestinatam ;
qua vigitanter examinata videtur eius lenor ad certos articulos posse summarie perstringi
Secundus est, quod in facultate artium per magistros nunc regentes
non legitur doctrina, guae in principio fundalionis studii legebatur (d. h. seit dem
J. 1388), quae in aliis quoque universitatibus Almaniae legitur Tertius est,
quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae, puta sancti Thomae et
Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, etsi doc
trina talium doctorum non sit in se mala, transcendit Jomen iuvemm capacitatem ;
unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae subtitia dicta et alta principia non intelli
gentes et nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt in
errores perniciosos; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doctrina
emanavit (s. ob. Anm. 152 — 156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod
magistri moderniores , ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hmusmodi
periculum provide praecaventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum
humitiorem et ad alias terminos et modos loquendi, ex quibus nullum derivari possit
erroris contagium. Sextus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate
desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institutum. (Inv den
Statuta facultatis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae" ent
weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Universität Köln. 1856. I. Tbl. Beilagen, n. 64 u. 71.)
XX. Die Universität Köln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson's
einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 ff.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung
des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz
liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk
liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,
wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller
Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,
Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer
sität616), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —),
dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög
liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-
616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta
tuta facultatis artium legere libros philosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab
exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel
Aristotelcm vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Bosthium,
Themistium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunque
alium, prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemini praeeluditur
via modernorum ; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum
dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholares, dum ad tentamen seu examen
veniunt , recipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,
Alberti Magni, Alexandri de Hules, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium
antiquorum est in se bona et itlibata et nullatenus inculpanda luvenum informatores
in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Datis duobus
discipulis aequalis indolis, ditigentia et exercitio paribus , aequaliter antiquorum et
modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difficultas
mullum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes
universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem
remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac
doctrina subortas esse didicimus Haec doctrina non fuit damnatac memoriae
Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime
potest Pragensium error et Wielefistarum exterminari, prout in nostra Coloniensi universitate
docet operis evidentia. Buridanus, Marsitius aliique plures in itla doc
trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur
veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes
dubiorum conftando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non
constat nobis discurrendo per singulas universitates Almcniae, ltaliae, Franciae, Angliae,
quin permitteretur magistris in facultate artium uti doctrina doctorum praenominatorum
Praecepto promulgato scholares relicta Almania Parisius , ubi nulla
alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlus'.rissimi
principes in hac materia loquuntur, prout elam ab aliis minus iuste informantur,
desiderii nostri esset, quod informalores tales palam ad lucem comparentur ;
nemo enim ignorat , ad litteratos huiusmodi difficultatis decisionem pertinere
ltaque omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus, quatenus
dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese
ganze, sieber nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a 0. mit Stillschweigen
übergangen.
150 XX. Die Universität Köln.
berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu
wollen und den Universitäts-Lehrkörpern die ihnen überall gegönnte Frei
heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheit interessirt, liegt darin, dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur
ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
XXI. ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig
ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen
und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit
ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der
schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem
Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und Schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der
Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium
und den Betrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis
sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-
Mystik davontragen konnte.
Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr
für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird —), dass das
verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war
152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.
und fortan den allbeherrschenden ßildungsstoff für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Organons die
L'ebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besassen, durch manichfache Fehler entstellt waren; ja
wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari
stotelische Philosophie gründlich corrunspirt hatten (s. Abschn. XVII,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in
diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristolelismus, welchen man seit zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesammtgebiete der antiken Naturkunde mit der Ivenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero's, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismns nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und verwilderten Aristolelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt1), möge bezüglich der Logik, auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt helont sein , dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in
einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen , die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderts zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeiten die Abneigung gegen die
scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Allerthumes. Berlin 1859.
XXI. Petrarca. 153
gest. 1374) „an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften 2) mit Bitter
keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer
den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo
sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die
Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten
zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel
cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die
blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise
sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche , fessle
viele Leute , welche nie einen Blick in die Litteratur warfen , bis in
die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des
Unterrichtes , welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.
Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern
fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch
ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae
(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et
loquaces dialectici dehonestant , quod nisi sie esset, non haec tanta tam subito pullulasset
seges inuiitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc
dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,
p. 1021.
4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae
fallacibus alis attollüur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvilur,
sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.
5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cathedram ascendii nescio
quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum laudibus ad
coelum toltunt; tinniunt interim campanae, strepunt tubae, volant annuli, finguntur
oscula, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa
piens, qui stultus ascenderat.
6) De sui et muH. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implumes
alas vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot
quamque ridiculae phitosophantium vanitates, quanta oppositionum contrarietas, quanta
pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae dif[erentiac, quaenam bella,
quanta rerum ambiguitas, quae verborum prolixitas , quam profundae quamque inaccessibites
veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus ob~
struentium , ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam
Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris
meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim Nolunt
apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus
exercent et volatitia verba iactantes quasi ventis tela committunt; cum his suo more
contendere temerarium est, quippe qui summam votuptatem ex contentione pereipiunt,
quibus non verum invenire propositum est, sed altercari Si veritatem sequeris,
id genus hominum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore
protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur,' quaeso,
Aristotelicos dici iuvat , et non potius pudet ? Quis Mas conelusiunculas non
rideat, quibus littcrati homines se simul et alias faligant , in quibus omnem actatem
154 XXI. Petrarca.
glänzende Name blende Viele 8) , die Schuld aber solcher Täuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer
unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (— res —)
entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo
sophen , sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann ja
gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die
Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindeonterunt
Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque
phito sophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intellectum,
signal veri viam, monstrat vitare fallacias Si dialecticae scholas, quod in eis
pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure nec par impar ludere nec arundine
tremula equitare pudeat Quid autem , quaeso, ad omnem disciplinam tam
utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum litterarum prima cognitio, in quibus
omnium studiorum fundamenta consistunt ? .... Ut nihit elementario sene turpius, sie
nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eruetare coeperit, fuge, consulo , ac
iube itlum disputare cum Encelado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus
et cornutis semper afflual syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus
omnium O doctrinam novam et exoticam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli
incognitam!
8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristolelis splendore lippos atque infirmos
praestringente oculos multi iam in erroris foveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1O50.
9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis , an et tu contra Aristotelem mutis?
Contra Aristotelem nihit, sed pro veritate aliquid, sed contra stultos
Aristotelicos multa quotidie in singulis verbis Aristotelem inculcantes solo sibi nomine
cognitum.
10) De contemptu mundi 1, p. 336: Dialecticorum garrulitas nullum finem habitura
diffmitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,
veram sibi rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra laboratis,
ha miseri, et inanibus tendiculis exercetis ingenium? Quid obliti rerum inter
verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte
versamini?
11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca's Gegner), qui
nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec
tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod petebam; iam disputare non
vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inier haec ergo (erwi
dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem
(p. 1099) Audis , sophista ventose, parce, quaeso, logicae nobitis, parce,
si te sophistam voco ; res ipsa me cogit; ubi enim res video , verbis contrariis fidem
non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris
fortassis, ut fatear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego le phitosophum credam,
cum mercenarium mechanicum sciam.
12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos , genus hominum vigitiis
ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius
ad iudicandum ; cum multa laboriosissime legerint, nihit examinant, et quid in re sit,
dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta
fastidiunt Redde mihi Pythagoram , redeat Plato , renascatur Homerus,
reviviscat Aristoteles, revertatur in Italiam Varro , resurgat Livius, reflorescat Cicero;
non modo segnes laudatores invenient, sed mordaces etiam et lividos detractores
(p. 572) Respice hos, qui in altercationibus et cavitlationibus sophisticis totum vitae
tempus expendunt seque inanibus semper quaestiuneulis exagitant. Et praesagium
meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet, unum sepulcrum
nomini ossibusque sufficiet.
XXI. Petrarca. Boccaccio. 155
schalt gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo
teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen
Verächter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato's
hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Bedeweise
des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14); dass frei
lich Plato, der grösste Philosoph, vou diesen winzigen und niedrigen
.Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst15).
Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können
wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paaii- Stellen anzuführen,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge
schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werthlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach
lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch -physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Tag
gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-
13) Rer. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus
obsequar furentique vulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De
huius quidem ingenio nulla Iis movetur, de eloquentia apud multos ambigitur
(p. 415) Mos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo , quem semper in
ore habent , simites esse nullo modo possunt, itlum sibi simitem nituntur efficere dicentes
eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi
in altis nulla verborum elaritas habitare possit.
14) De sui et muH. ignor. p. 1037 : Etoquentia apud Mos hoc moderno phitosophico
more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nec redit
in memoriam Plato eloquentissimus hominum nee dulcis ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. II, 2), sed ab Iiis scaber factus, Aristoteles; sie
a suo desistunt duce , ut eloquentimn impedimentum probrumque existiment.
Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoleles hängenden Auctoritätsglaubens
in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) Rer. memorand. I, p. 401 : Nee sum neseius, a Piatonis laude quosdam
plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophos discordare, qui ....
seditiosum vulgus et ignavum magnis elamoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.
Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Platone quid dicam, qui maximorum homi
num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.
16) De geneal. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante vi
sum scholarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,
putant se phitosophos esse et quadam ficta gravitate verborum et morum ponderositate
non nisi de apieibus rerum verba faciunt et, dum responsa
prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiuneulis frivolis in contrarium et auditis
doctorum replicationibus atque conelusionibus , quasi non satis illis satisfactum sit,
quatientes paululum caput praetereunt Se auditoresque implicantes suos
artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,
Aristarchum, Euclidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa
quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis
dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuri--
tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. Florent.
1724, Vol. IV), p. 56.
156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.
Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Pia to
niker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer
hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son
dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson
ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und.
der römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth
los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruckle) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezuntius,
mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
näher beschäftigen müssen, als wülhender Feind Plato's seine „Comparatio
Platonis et Aristotelis" geschrieben hatte 17), antwortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem
Platonis"18), und andrerseits Georgios Gemistos Plethon
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Aristotelis philosophiae
differentia" 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er
widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Kcixa
xäv ül^&wvog caiOQuav Jjr' 'Aoiöxoxeksi" 20); und auf diese antwortete
sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „ÜQog xag S^pXaqiov
vxeq 'AqißxoxiXovg avxd^ipeig" 2 1). Neben dieser Polemik verfassten
Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Coramentare , welche
jedoch sämmtlich ungedruckt sind 22).
Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker
in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles
und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei23), den Aristoteles be
schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibl. graeca.
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius
und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541 ; mir ist nur die la
teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.
4. zugänglich.
20) Herausgegeben von M. Minas, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,
p. 54 ff
22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich
auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 ff.), Scholarius aber zum
Organon überhaupt mit Einschluss des Gilbertus Porrelanus, welchen er auch ins
Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen übertrug er die Summula
des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber
setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch Wegelin, Augsburg
1604.8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herrühre, ist zweifel
haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.
23) Pletho, De Plat. et Arist. diff., Prooem. : Nostri temporis homines et praeeipue
maior pars eorum, qui ad occidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem
magis quam Platonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.
XXI. Bessarion,' Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzlerer wirklich die
sämmtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien
betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich
ontologische Seite der Universalien, welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint29). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum
esse totum opus de methodo dialectica ; at constat, Archyjam ante ipsum logicam
artem contexuisse, cuius prucceptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim
principia disciplinarum logicarum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriptis est usus.
25) Bessarion, In calumn. Hat. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus
fuerit, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec prorsus
aliquid scripsisse , quod vim demonstrationis haberet , quam vera igitur haec calumnia
sit, primum videamus. Cum triplex sit syltogismi genus, demonstrativum,
dialecticum et quod a fallendo sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Ptato
nun tractavit? quod alios non docuit? Nam demonstrandi viin eiusque summam necessitatem
nemo melius, quam itle, explicavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in
Phaedone, in Phitebo, in Sophista.
26) Georg. Schotar. bei M. Minas, p. 8: El fj.fj Siä yi lAqiaxoxiXinv , ovx
av (pvaixijg (fiXüaoiI(ag xo xojv av&fianeov jj.ixüx^ yivoq' fj.i&6$ov
äiaXixxixfjg xat navxbg Iniaxrjftonxov tqotiov lxrIRe^0fisv *v ovioj
nävv, (Saxe xal xä cpavXoxaxa ngoxifiipai av tiüv aolaxcov , (Sgnfg viiv
ivioi tovto Tiäa/ovai <fia to (Iavlov vofj.idai liigiatox(Xriv öfiov ts d°ia-
XexTixrjg (axsqrjfjivoi xat aXrj&siag.
27) Pletho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus
maxima sohl contentio moveri. In his vero non quidem Platoni consentiemus , sed
Aristotelem etiam hac in pcrte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam
agere, in aliis vero non id conficcre, quod voluit, demonstrabimus Cum Platonici
suas Mas species rebus sensui subiectis non synonymas , sed aequivocas esse velint,
ipse praeter ittorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Ille
namque nec sensit nec vult , inesse quumpiam rebus aelernis causam eins, quod sint
atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Platonicis
proelialur.
28) Ebend. C._4: lncurrit aatem eandem ignorantiae accusationem Aristoteles
etiam hanc ob causam, quod simpliciter universum minus facit particutari, dum singulares
et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera
ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores Nobis hoc
placere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alicuius hominis gratia universum
hominum naturam, sed universae hominum nalurae gratia singulos creatos conditosque
homines JVos haud unquam eo adducemur, ut singularibus universalia minora
dicamus, donec non totum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.
29) Bessarion, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura causa est instrumentaHs et ita moveri solet, ut mens suo consitio ratio
158 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen
lehre durch Gründe rechtfertigte 3U), so wusste man von der anderen
Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen
dem Idealen und dem Realen bestehe31)- Nicht besser steht es mit
etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymen gilt3-), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Vertheidigung
unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari
stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer
Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),
artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist
neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio imer Platouem et Aristotelem
diflerentia est ; hinc enim perdifficitis itla et perobscura de ideis quaestio oritur.
30) Georg. Scholar. a. a. 0., p. 125: 'ESafiagxiiV iIrjai IIXrj&ojv 'AgiaxoxiXqv
xrjV ?.«D-' ixaaxa ovalav fiaXXov ovaiav xat ngajxnv Xsyovxa, r/xxov di
xat äeuiigag xd xojv ovaiojv yivrj xat iiärj p. 126: HXdxoiv xd yivrj xat xd
iiärj xai xd xa&6Xov iinexOii xi/ojgiaiiai xoiv xafttxaaxa ov xeu Xoyqj fiovov,
. dXXd drj xat xo) ilvai 'ÄXoyog oY iaxiv ij &iai; avxrj "O ovaiojtiiijg
ivioxC tivi, dävvaxov aiixov xi/ojgla&ai Oü<$£ ngog xö elvai xa
xad-ixaaxa vj yivoiaxia&ai dvdyxrj xi&ivai xd xaihoXov xi/ojgiafiiva
IA.XX' ovo" dvayxrj ngog xfjV tojv ala&rjxuiv yiviaiv xag läiag xiiHvai,
dgxel ydg xo xa&6Xov noiovV xqi äiaxi&(vai xi/V vXrjv nojg jj.6vrjg xrjg
ngojxvjg aixCag xivovarjg p. 130: AifSagxa äia/uivei xd xojv ngayfidxojv
iiärj sv xf ig (fivaei äid yiviaioig ty äiaäox>j xat iv xoig fjfiixigaig
Volg äi' dipaigia eojg xat alxid itaiv iv rjfiiv tniaxrjf\irjg avxd ngojxov iinö
xov vov yivofiiva p. 131: Etäojv jiiv ovv nfgi xat yivojv xat üXojg
tojv xa&6Xov joiavirj zig ii; Agiaxoxf'Xovg dofa xixgdxrjxiv.
31) Pletlw hei W. Gass, p. 110: ÄXXd xö AgiaxoxiXrj aipdXXov xat xovg
'AgiaxoxiXii negt xovxov ngogfyovxag ixiivo taxi fidXiaxa, oxi ovx ivevorjaav,
iög anav yi'vog Xoyqj iiiv inCarjg iinö xojv eldeäv ixixiyixai xöiv iavxov,
xqi (Tf ngdyfj.axi ovx inCarjg. '
32) Ptetho, De Plat. et Ar. difjf., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocationem,
quam Aristotetes ut magnum quicklam existimatur invenisse Atqui .... non
utique recte ratiocinatur Quam imbecities nutliusque momenti sunt Aristotelis
raliones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.
33) Georg. Schotar. a. a. O., p. 92: IIXrj&ojv i/Jjcri, xuxöjg änoyrjvaafrai
xbv Agiax ox iXrjv nigt xov üvxog, iug 6/nojvvfiojg ^uix^exai ' il ydg iii) ofioj-
Wfiov, ovx uv iirj ev p. 94 : HqiaxoxkXrjg äi diiXofiivog äxqißiaxigov
T« jUiT«£ü xöiv xa&agojg o^.ojvvfiojv xat awoJVvfiojv änXojg xax' ava-
XoyCav ojvofiaaiv , a xaxaxqrjaxixojg %a&' Sxe xaXel 6fj.ojvvfja, dignig xo
£q)ov xaxa xi xoii dXr^ovg xat xov yiyga/ifJ-ivov iiguvxojg äe
xat xö oV.
34) Pletho a. a. O., C. 7: Atia quoque ab eodem toltitur notio, quam alioqui
omnes et recie quidem amplectuntur, quod contradictio nunquam possit simul vera
reperiri; itlc vero contendit, indeliuitam contradictionem veram simul posse deprelwndi,
quod tamen manifeste a ralione abhorrel.
35) Pletho bei Gass, p. 112: Tovxo 'AgiaxoxiXovg xat xaxayiXaaxov xo
ix xiSv ov X{yofj.£vaiv xö xöiv ano(pdaia>v rpiväog r\ üXrj&eiav d^iovv xgivia&
ai xat ovx ix fuövojv Xiyofiivuiv' xlg ydg ovx oiäev, ojg xat afiixgöv
(j-6giov Xöyov fa&' oxf ngogxf&iv itg xoviavxCov xbv Xoyov nigiixgixpiv.
p. 113: Zot äi 3q xt xdxilvo ävvuxai xö, fi yi xaviov iirj xu „ovx
laxtv avügojnog Xivxog" xq> „oväiCg irtxiv dvß-gojnog Xevxog" , d'iio dnoopdaeig
fii& dvxi(fdaii dvnxila&ai; nojg ydg, et xavxov, dvo xal ov/t
fj.äXXov did xovto xat /uia dno(paaig ; dg' oi xat xoi/xo aoi ilg xov e/uixov
ii£wv Xoylaaa&ai ;
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles 36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „conclusio sequitur partem deleriorem" in der Lehre von
den modalen Schlüssen37).
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der
gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „eloquentia"
der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son
dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit , Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der
scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo ßruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildelheit der soge
nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,
36) Pletho, De Plat. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
ait, prineipium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed
in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.
37) Ebend. C. 8: Est praelerea aliud axioma, quod sie habet, conelusionem
semper imitari eam ex praemissis, guae minor appellatur, et necessaria minorem
simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, altera necessaria
altera simplici, necessariam ait fieri conelusionem. S. ebend. Anm. 562.
38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Feuerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: In hac fece temporum atquc in hac tanta librorum desideratione quam quis
facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22: Sunt permulti phitosophiae
magistri, qui sc eam docturos esse pollicentur. O praeelaros nostri temporis
phitosophos ! siquidem ea docent, quac ipsi nesciunt, quos ego nequeo satis mirari,.
quo pacta phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloecismos quam ver{ia faciunt, cum loquuntur ; itaque ego itlos stertentes quam loquentes
audire mallem Profcrunt dicta in Iiis libris, quos Aristotelis esse dicunt,
verba aspera, inepta, dissona, quac cuiusvis aures obtundere ac saliare possent. llaec
dicit, inquiunt, phitosophus; huic contradicere nefas est; quasi vero aut itle solus
phitosophus fuerit aut eins sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanetissimo
adyto suo ediderit p. 24: JVon puto , itlos ne minima quidem in re, quid
Aristoteles senser it, recie teuere p. 25 : Praesertim, cum hi tibri, quos Aristotelis
esse dicunt, tam magnam trans formationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristolelem
ipsum de ferat , non itle suos esse cognoscat p. 26: Studiosum eloquentiae
fuisse Aristolelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse, Ciceronis sententia
est; nunc vero hos Aristotetis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et molestos
in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ut praeter
Sibyllam aut Oedipodem nemo intelligat.
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.
welches die Logik unter den Händen nordischer Rarbaren (— diess ist
ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei
Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe39).
Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 1)•
In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Piccolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen
Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen
hallen, wie ein Licht in der Fiusterniss begrüsst wurden 43), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und
Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 4 4);
und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-
39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae «na ars ad disputandum
pernecessaria est. An ea florens regnum oblinet neque ignorantiae helto calamitatem
ullam peipessa est? Minime vero; nam etiam itla barbara, quae trans oceanum habxlal,
in itlam impetum Jacit . At quae yentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorresco
: Ferabrieli, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürtich auch hier ein
Schreibfehler vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,
Suissct (s. ebend. Anm. 350 am Schl.), aliique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis
(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,
inquam, in diatectica, quod non Britannicis sophismatibus conturbatum sit?
40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel sali facere possent sapientes
? ubi Ciceronis complura volumina ? O miseram atque inopem r.onditionem
horum temporum p. 36: JVon poles tres viros, quos his temporibus
nostra einlas lulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum Petrarcham,
lohannem Boccatium, qui tanto consensu omnium ad coelum tolluntur.
41) Leonardi Aretini de studiis et littens ad itlustrem dominum Baptistam de
Malatestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aeeipiet, quem virum deus immortalis
quanta facundia, quanta copia , quam perfectum in litteris, quam in omni laudis
genere singularem praestiterit, admirari nemo sulficiet.
42) S. Georg Voigt, Enca Sitvio de' Piccolomini u. s. Zeitatter. 3 Bde.
Berlin 1856 — 63. — Ich citire nach der Basler Gesammt-Ausgabe der Werke
v. 1571.
43) Epist. 402, p. 935: Qui praeter commentarios in Alexandrum grammalicum
et Brunelti poelac fabulas et Buridani vulgarium dialecticorum sophismata .... nihit
unquam legissent, epistolas mens tucem esse in tenebris putaverunt.
44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,
Vol. II): Teutones omnes cancetlariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca
nontci iuris periti dicuntur , aut quos vocant magistros artium, qui praeter garrulam
et loquacem dialecticam nihit atiarum artium didiecre. Florentini eos assumunt,
quibus Ciceronis et Quintitiani praecepla nolissima sunt, poetarum et oralorum imbuti
doctrinis, atque cos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.
45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem huius gymnasii (d. h. Viennensis) vi
tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non
XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161
teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
class ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde;
denn der Mangel an „eloquentia", welcher dem ächten Aristoteles nicht
angehaftet haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).
Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der
Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die
massgebende gewesen sei 47).
Dergleichen Wünsche nun , welche auf ciceronianische Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thätigkeit (bes. „De donatione Constantin?') so
vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel
„Dialecticae disputationes" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium
der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis definirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in
blindem Auctoritätsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht
durch die barbarischen Araber in Händen habe 5 1) ; und so will er an
magni fructus ferunt; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime
examinantur , ceterum neque musicae neque rhetorhae neque arithmethicae curam gerunt;
oraturia et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne studium in
elenchis est vanisque cavitlationibus Qui libros Aristolelis et aliorum phitosophorum
Iiabeant, raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich
ebenso Hist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).
46) Asia, 71, p. 351 : Tyrannion grammaticus et librarii quidam scriploribus
utenies non bonis nec scripta conferentes opera Aristolelis minus emendata ediderunt.
Quod si graeca exemplaria corrupta fuerunt, quid de Iiis putandum est, quae
in lalinum conversa sunt, Ma praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicatur
quam quod dici velit nosse laborant. Quippe si rcvivisceret Aristoteles, multa
sua esse negaret, quae nos Uti altribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipulos
suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum
eos eonfundit, qui Aristotelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam
converterunt.
47) De liber. educat. p. 989 : Cum inler praecepta rhetoricae sitere dialectiea
non consueverit, — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum
quaerere tum ralionem reddere et defendere et accusare conantur —, non ab re fuerit,
regem puerum dialecticis mitiare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ul logicae, quam
disserendi ditigentem ralionem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis
partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate
tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tuntum probabitibus aul
apertissime fatsis argumentationibus disputatio decurrit. JVon tamen in hac re quosdam
Vienhae magistros imitatione dignos dixerim ; nimis enim multum temporis in
sophisticis et cavitlosis exponunt ar gumentis, ut apud eos logicae studium non utititate,
sed morte terminelur.
48) S. auch lumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.
49) Laurentii Vallae Romani dialecticarum disputationum libri tres eruditiss.
opera loannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren
Drucken abzusehen).
50) III, 1, p. 246 : Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua
definitione nos, ne scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam
breviter et usitato modo definiamus, polest dici rationalis scientia.
51) Praef. p. 4: Quo minus ferendi sunt recentes peripalelici, qui interdicunt
tibertate ab Aristotele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus ,
Pranxl, Gesch. IV. 11
162 XXI. Laurentius Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne ehen Nichts anderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar
bietet 52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher
üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti
iianus anschliessl und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck ,^/enus
generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die
übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. lran-
(p. 5) eeteros phitosophos pro asophis habent unum Aristotelem amplectentes ,
cum eum so/um cognitum habeant, si modo cognoscere est, non propria, sed in aliena
lingua lectitare, ne dicam non sincera, quin plerique eius libri corrupte transtati sunt
et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur latine Avicenna et
Averroes plane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeca vix tincti. . . .
(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi discipulos et iuriiurando
adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum superstitiosum otque
veeors.
52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptoribus
artis dialecticae, ignorationisne eos an vanitatis an malitiac incusem an de his
omnibus. Nam cum itlorum errores non parum multos considero , quibus non minus
se ipsos quam celeros videntur decepisse, vel negligentiae vel infirmitali humanae
attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omnc paucissimis tradi
praeceptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse pulem, nisi inanem arrogantiam
At quod indignissimum est, cum captiones , cavitlationes , calumnias
video, quas et exercent et docent, non possum eis non succensere .... palaestrae pro
mititiae disciplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id
quod ex comparatione rheloricae diiudicari potest. Nam quid aliud est dialectica,
quam species confutationis? Hacc ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex
quinque rheloricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici est syltogismo
uti. Quid non orator eodem utitur? Imo utitur , nec eo solo, verum etiam enthymemate,
epichiremate, adde eliam inductione. Sed vide, quid interest : dialecticus utitur
nudo, ut sie loquar, syllogismo, orator autem vestito.
53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse
.... in hoc, quod eos o laqueis vindico captionibusque sophistarum, qui nova
quaedam vocabula ad perniciem adversariorum confinxerunt reticta velerum consuetudine
loquendi, non alia malignitate, quam illi, qui in proeliis spicula veneno tingunt;
.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus, sed sub eodem
imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolinl posthac dialectici
illi atque phitosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perseverare,
sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem sc convertere. I, 3, p. 24:
Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitatissima lo
quendi consueludine et quasi a via vulgo trita et sitieibus strata. III, 14, p. 299:
Quo minus itlos tolerare possum, qui eliam ab arte et ab usu defieientes volunt esse
diversa „Video Platonem" et „Platonem video", „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab
aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.
54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affcctato magis , quam necessario
numero (p. 9) In quorum translalione quem potius quam Quintitianum
sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt je
nen» prineipalia, sed non, ut isti vocant, generalissima, quemadmodum et spe
cies specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et
species specialis, sicut nec materia materialis ete.
XXI. Laurentius Valla. 163
scendentia lb) , die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 56),
die grammatische Bildung der Substaütiva auf „itas" 57) , und überhaupt
die formalitalesbS); nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"
und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle bi>) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor PorphyrianaM),
entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik 6V). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sei *4). Die Art und Weise , wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p. 10: Altera sunt primordia atque principia , quae isli transcendentia
appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unttffi, verum, bonum (s.
vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,
un um „una res", verum „vera res", bonum „bona res", ita ens „ea
res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabutum est et prae nimio
unere ambulare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus
transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem
negat iusto maiurem.
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — nam adiectiva in substantivum
conversa dicuntur concreta — , disputemus (p. 22) Haec ipso, quae nego
praedicare concrele , fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume
rus singuluris adiectivi in substantivum neutrius conversi so/um qualitatem praedicat.
Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918.
57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quidditas,
identitas , perseitas, haecceitas" ete., barbariei quodam
gurgite prolata; nam a substantivis formari nequeunt.
58) C. 5, p. 31: /»1er essentiam et ipsum esse nihit interest; esse namque
hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris
simitibus dico.
59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate
discedere simulque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit
— exterminare ; sin „essentia", ab usu iam receplo recedimus; et tamen utrocunque
modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritali et consuetudini suam
cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,
quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de Mo, quod vocal
Aristoteles materiam, id vocemus essentiam.
60) C. 7, p. 39: Substantiam Vorphyrius distribuit in corpoream et incorpoream
Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex corporea
fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad
meam autem legem erit spiritus sine anima (p. 40) JViAii aliud est species et
genus, quam pars et totum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 ff.).
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.
62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap
pellant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;
hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim
vocalur qualis in stalua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" significal?
O depravatrix naturulium significalionum peripatetica natio!
63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est
nomine „accidens". Mihi duo lantum placet esse et in haec recidere cetera, qualita
tem et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität und, C. 16, in naturphilosophischer Weise die aclio erörtert wurde, folgt
11*
164 XXI. Laurentius Valia.
dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintilianus ü4).
Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten65) ; dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl. 66), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend
ist, und das singulare kurzweg mit dem particularen , sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identilioirt07); die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er
C. 17, p. 101: Constat, itlud, quod vocant situm, auf actionem esse aul qualitatem;
(p. 102) quin etiam itlud, quod vocant relationem (p. 103)
Magnum el parvum , multum et modicum, longum et breve , sunt itla quidem quantitatis
, sed tamen el qualitalis , cui maximi quique autvres .... quantitatem subieccrunt,
quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Abschn. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:
„Ubi" an aliud erit , quam aul substantia aut qualitas aul actio? .... p. 113:
Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoseimus; neqne aliud est prius
et posterius p. 122: Nihit mihi videlur Aristoteles mugis etaborare , quam ut
scientiam suam intricet el innodet; sicut enim substantiva nonnunquam recipiunl magis
et minus, ita nonnunquam adiectiva non recipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descrijilio erit dißnitio; quippe descriptio est quatitatum
omnium, quae alicui rei assunt, et eiusdem actionum explicalio (p. 129)
Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, explicat, quid sit;
optime Quintiiianus ete. (s. Abschn. VIII, Anm. 33 u. 35) p. 133:
Nonne ubicunque Quintitianum nuneupo , videor velut Achitlem inier heroas nuncupare
?
65) II, 1, p. 137 : Oratio est vocum ex institutione artificis siguificantium
congrua complexio. Una quidem simplicissima, quae vel duabus dictionibus
polest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera rero plcnior,
quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syllogismus
Tertia autem plenissima, quae cunstat ex plurimis, qualis est oratoria. Sodann folgt
betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Redelheile und der togischen
Satztheile, d. h. Subject, Prädicat, Copula.
66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialecticorum sunt,
quid sit denominulivum , aequivocum, univocum p. 141: Haec omnia litterarii
sunt ludi el grammaticorum magis, quam dialecticorum.
67) C. 3, p. 142: Enuntiationum altera affirmativa altera negativa
Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex ,,non, haud" , sive com
positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione
(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aul partieuiaris ; nam ea,
quam dicunt singularem, et ipso partieuiaris est (p. 144) Ea, quam indefinitam
appetlant, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit", dum
tamen et itlud meminerimus, nonnunquam aeeipi particulariter , ut „Elephas hoc
facit".
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus ; nam licet maior atque amplior
significalio praedicati fere sit , quam subiecti , non tamen amplius ac latius
aeeipitur praedicatum , quam subiectum , ideoque cum Mo converti polest , . ut
„Omnis homo est animal", non utique totum genus animal, sed aliqua pars huius
generis ; nam Cicero speciem partem generis vocal (s. ob. Anm. 60).
XXI. Laurentius Valla. 165
„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären
Unheiles) als singulär bezeichnet69); äusserst schwach auch sind
seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss
des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische
Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung
verhält er sich, — was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 71),
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff
der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus
zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen
ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enumerantes
omnia Universalia affirmaliva: quisque unusquisque singuli
quique universus cunctus .... omni» quisquis quotquot.
Negativa signa per se nulla sunt, at composita ex adverbio et signo particulari, ut
nullus nequis .... nihit .... nemo neuler Adverbia sunt universalia
affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa: nunquam, nusquam,
nuspiam, necubi, nequaquam Signa particularia sunt: Aliquis, quispiam,
quisquam, ullus, nonnullus, nonnihit Mihi „aliquis , quisquam, quispiam" proprie
videntur esse particularia , .... „quidam" vero non aliter se habere, quam id,
quod appellant terminum singularem.
70) C. 6, p. 157: Venia nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque
materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam
postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio
cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"
et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio
componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.
11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest , ut
„Non quidam legit" , quod dictu absurdum est (C. 12, p. 178) In nonnullis
quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo
compositum , et idem adiectivum cum adverbio negativo, ut „iniustus" et
„non iustus".
71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae
falsae. Sed .... verum falsa et falsum vero contrarium est, non falsum falso, quia
nec verum vero C. 15, p. 186: Cur appellant subeontrarias , quae sint ambae
verae In formula vestra vitium est, qui vultis has esse subeontrarias C.
16, p. 191: Idem in contradictoriis , quod in ceteris, usu venit, ut ex altera parte
sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitale sive in actione (ob.
Anm. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruplex oppositio Ego omnem
negationem sentio esse privationem quandam.
72) C. 19, p. 197: Enuntiationem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum
nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntiationem modalem, tantundemque
momenti, quantum itla sex-habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, decorum
vi. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conelusione esse sicut veritatem
in omnibus partibus argumentationis.
73) C. 20, p. 204 : Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentationes, cognoscamus.
De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischen
Topen).
166 XXI. Laurentius Valla.
Untersatze spreche, da ganz einfach Präinisse eben Prämisse sei74). In
der ersten Figur, bdi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singulare Urtheile
anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,
d. h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei 76). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne 78). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogisti schen Figuren"79). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definilione syllogismi non fit mentio partium
syllogismi Ego dixissem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii
argumenti per tres partes elocutio, quae sunt proposilio , assumplio, eonelusio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in facienda pane farina et
aqua; manus eonclusio est, quae duas superiores commiscet et in unum redigit;
nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, tertiam esse itlorum
prolem (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sie facere syllogismum
„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animal"
quasi quibusdam gradibus ascendentes. .... Annan in saltando quasdam choreas in
dextrum, quasdam in sinistrum agimusl u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus
delectati „Barbara" vocant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus vocaverunt,
constat e duabus enuntiationibus ete. ete. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu
haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne aus Petrus Hispanus übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicalo pari ratione,
ut „Tu amas omnes tuos cives, hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos
omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulares ; hoc enim negatur
fieri posse. Sed cur negalur? „Sempronius unicus huius defuneti filius ab
hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius;
ergo sum ab hoc haeres institutus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et
parte, quae in genere et specie; exempla: „Tota Italia est in Europa, lata Campania
est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.
77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora mullo,
quam hi quinque modi , quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt
jVon possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exclamem: Cur non
potius coneludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritatis inerat?
Quid stutlius, quam ob conversionem velle a via aberrare?
78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particularibus etiam posse fieri
puto, ut docent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram
reduci ad primam, quasi non possit et itla in hanc reduci.
79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,
sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam
vel probandam putaverunt ; et quo sit turpius, sexquipdrtitam faciunt, cum aliae sint
quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)
Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum; sed quo mihi syllogismos
aegrotos?
XXI. Laurentius Yalla. Rudolph Agricola. 167
Anra. 72) von vorneherein abgewiesen80); dafür aber erscheint eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.
des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über das Dilemma 83), über Exemplum 84), über Induction85)
und über Enthymema gesagt wird86).
In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in
einem kürzeren Auszuge benülzt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische
Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde 90) ; ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-
80) C. 10 , p. 268 : De hypothetico syllogismo an persolverit Boethius,
quod promiscrit, ipse viderit. Ego certe eius formulis argumentari non ausim, quippe
quas neminem vidco usurpasse, nec tam longa praeeeptione res indiget, ut itle fecit,
licet pluribus modis quam ab eo collectis hyputheticus fiat syllogismus, per „si", per
„quando" , per „ubi", per „cum", per relativa, per comparativa et alia huiusmodi.
(p. 269) JVcscio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypotheticum,
sed non e converso.
81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit , ul duplici ac multiplici
assumptione et conclusione utamur , ul „Soli pygmaei ex hominibus non
erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi erubescunt, ergo non sunt pyg
maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".
82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci aojgov vocant,
cum alius ab alio deineeps excipitur In huiusmodi materia spectandum est aliquando
attentius, quid sequatur, quid repugnet.
83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolphi Agricolae Phrisii de inventione dialectica libri onmes scholiis
itlustrali loannis Phrissemii, Alardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scholia
congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epitome commentariorum dialccticae inventionis Rodolphi Agricolae per Bartolomeum
Latomum. Coloniae 1532. 8.
89) De inv. dial. II, 1, p. 212: Inextricabitis aliqua eruitur disputatio , quae
tempus extrahat et inani strepitu audientium feriat aurcs; docent , quemadmodum
pueri solent , in aenigmate proponere , quae ne tum quidem, quum documnt, vel ipsimet
, qui docent, vel illi, qui didicerint , sciant p. 213: Istam miseram et
cavitlosam loquendi 'sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non
prodesse, sed etiam obesse plurimum
90) Epist. ad lac. Barbir. (geschriehen l. J. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgaben des „Libellus de formando studio , cuius aulores sunt
Rod. Agricola, Erasm. Roterodamus, Phit. Melanchthon", z. B. Coloniae 1532. 8.), p.
4: Civite ius alius, alius pontificum sanetiones, alius medicinae artem discendam sumit;
plerique etiam loquaces has el inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam
vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel etiam , ut verius
dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,
haec subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem
in teneris adhuc annis enecant.
168 XXI. Rudolph Agricola.
erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit93), daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt , und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will94). In solchem
Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen95), wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf
fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität
als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-
boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-
91) Ebend. p. 8: Quidquid apud antares leges, utitissimum fuerit, id ipsum
quam maxime propriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone
Si quid scribere voles , oplimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio
sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus
verbis explicare.
92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt vii^-
tus, vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis latius ista et per omnes locos dialecticos
fuderit , quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et
ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.
93) De im. dial. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet
dicere probabititer.
94) Ebend. I, 3, p. 23: Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis
phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, altingunt,
hunc primum pueri discunt, huic ultimum senum studium immoritur Sed
videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter
atque aperte proferret, quaecunque invenerat , ut praeter laborem, quem ipsa rerum
esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiiceretur difficultas, qua necessc
haberemus, mentem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere
p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi
detur eorum conelusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur
egisse, quam ut Ciceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum
alleri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).
95) Er selbst nemlich theilt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni
und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio , genus, species,
proprium, totum, pars, coniugata) und circa substantiam (adiacentia, actus, subiecta),
die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effectä) und applicita (destinata,
locus, tempus) und accidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, comparata,
simitia) und rcpugnantia (opposita, differentia).
96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis soleni quaeri, sintne aliquid
extra animam, i. e. extra cogitalionem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,
an distinguantur a singularibus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,
quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alicuius est, cuius simite potest in
alterius itidem essentia reperiri , ut sit universale nihit aliud, quam essentialis
quaedam in multis simititudo p. 55 : Esse ergo aliquid universale extra ani
mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum
quiddam a singularibus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua
in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali
conveniunt, di/ferunt autem notione vel proprietate, .... quam, qui loannis
Scoti sectam tuentur, differentiam individualem vocant.
97) C. 7, p. 59 ff.
XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169
zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintilianus an;
erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialecticalov),
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianischrhetorische
Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen
Topf goss. Er eign'et sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der raliocinalio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile 102) , bei welchem er in sehr willkürlicher Weise
enuntialio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen
Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches anzugeben104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste
(boethianische) Lehre über die Quinque voces und die Kategorien105);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-
98) C. 29, p. 207 : Si quis exacte et penilus cognitam habuerit locorum naturam,
nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultro fere in animum incurrunt et apertiores
sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).
99) II, 1, p. 214: Ralionem tractandi locos unus Quintiiianus conatus est explicare
et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostrorum
memoria Raimundus quidam cognomento Lullus, qui artem quandam,
quam ex nomine itlius Lulli vocant, extulit, acuti et non segnis ingenii indicium;
sed quoniam non litteras sciebat, non ullam aliam dignam docli viri nomine perceperat
doctrinam , et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset , perspicere, et si forte
perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; .... voluntalem
quidem laudes, ignoscas ingenio.
100) III, 18, p. 341 : Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum
alteram inductionem, alteram vulgo vocant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,
ut omnia, et prope ad verbum ratiocinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII, Anm. 53 ff.).
101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii
de re dialectica Uber, scholiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustratus.
Lugduni 1559. 8.
102) p. 9: Dialectwa est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disserere vero nemo potcrit ditigenter, nisi , quae inrenerit dicendaquc iudicaverit, ea
sie coniunxerit, ut iilis dalis, quod intendit, necessario consequatur ; quam orationem
graeci syllogismum dicunt , latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propositionibus
constat; omnis propositio, si simplex est, duobus terminis connectitur
(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).
103) p. 20: Omnis oratio. qua neeesse est aliquid de aliquo vel asserere vel
negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur ; sin ut
verum vel falsum, propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An
gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21 : particulari singularem annectimus),
über Entgegensetzung, Aeqnipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per accidens
und per contrapositionem) der Urtheile.
104) p. 31: Nunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci
voces, latini praedicabitia solent appellare , deinde de praedicamentis et de praedicatorio
syllogismo pauca admonebimus , postremo de propositione hypothetica et syllogismo
et de definitione et divisione disseremus nee omnino ea praeeepta contemnemus,
quae eius rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naluram complectuntur .
105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;
s. Fabricius, Bibl. gr. X, p. 726.
170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Politianus,
kommenere Form das Enthymema sei 106); die conil itionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren für naturgeinäss und erblickt in ihnen die Grund
lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu
sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmlliche drei Arten
die ciceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die Eintheilung uo), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in die
Rhetorik hinüberwendet111).
Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört
106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis;
qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfcctus est; si vero duabus, im
perfecta est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,
wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter
minologie des Petrus Hispanus erörtert f von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)
sagt; Etsi barbariem quandam resonarc videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subikient.
107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunetione
conficitur. Oratio ea triplex est: quae „si" rationali particula , quae „vel" disiunctiva
, quae copulativa „et" aut partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis
duabus partibus constat Hae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem
appellant, ordine quodam naturae inier se referuntur; .... in copulativa
et disiunetiva non natura, sed eins, qui dicit, iudicio disponuntur Affirmativa
vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repugnat
ld praeeeptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices
conelusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appellant, examinandas
plurimum valet. Est tamen et alia ratio, qua, verane sit an non rationalis , perspiciamus,
et communis ei cum conelusione simplici, locorum videlicet vis atque
natura.
108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunetiva
et copulativa oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen , welche wir aus Cicero's Topik kennen , s. Abschn. VIII, Anm. 60.
109) p. 118: Simplex conelusio est, quae unius propositionis necessaria consecutione
conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialcctica scripserunt, multa
dantur praecepla , quorum cognitio et difficitis est et parum utitis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). lllud longe magis necessarium ad dicendum, tocorum vim omnem
ralionemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,
verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus ; nam ita se
habent, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt gencra: substantiale,
describens, per partitionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33—39,
u. Abschn. XII, Anm. 103—108.
111) p. 160: Obligationem iuniores appellant, cum nec necessaria nec impossibiti
re proposita de ea sie disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob ruditatem
inscitiamque sordescere iam fccerunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,
quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,
ideirco dicitur obligatus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod
posuit, esse videatur. Quam ad rem praeeepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia ulitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath
schläge und Beispiele).
112) Uebrigens s. lac. Mähly , Angelus Politianus, ein Culturbild ete.
Lpzg. 1864.
XXI. Angelus Politianus. 171
zu den principlosen Eklektikern. Seine Praelectio in priora Aristotelis
analytiea 113) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine
schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae
leclio de dialeelica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be
griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen
über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"
anwenden zu dürfen glaubt 114); ausserdem erzählt er uns dort unter
üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus
welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an
schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re
gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge
schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des
Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik
am ausführlichsten behandelte116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss
in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter
dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den
Marcianns Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megariscbstoische
Sophisma, welches Wsvdojievog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.
Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).
113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.
114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non illa quidem, quae ars
una omnium artium maxima dicitur eademquc purissima phitosophiae pars est, quaeque
se supra disciplinas omnes explicat, omnibus vires accommodal, omnibus fastigium
imponit; nec ipsa lalibus minutis vacat, sicut neque litteris , sed veritate perspecta
haec ipsa plane pervidet, sed materiae sordes reformidans volutare in eis logicam
sinit.
115) p. 529: Si ex me quacratis, qui mihi praeccptores in peripateticorum fuerint
scholis , strues vobis monstrare librarias potero , ubi Theophrastos, Alexandros,
Themistios. Ammonios, Simplicios, Phitoponos, al!osquc praeterea ex Aristotelis famitia
numerabitis, quorum nunc in locum, si diis placet, Burteus. Herveus, Occan, Tisberus,
Antisbrrus , Strodusque succedunt (man sieht, dass es Politianus ebenso gut, wie
Cicero , versteht , vom blossen Hörensagen zu schwätzen ; denn der „Antisberus"
ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. h. Hentisberus). Et quidem ego
adolescens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris phitosophiae dialccticaeque
operam dabam, quorum alii graccarum nostrarumque iuxta ignari litterarum ita omnem
Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositatis itluvie foedabant, ul risum
mihi aliquando, interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,
quanquam novo quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque proferre videbantur,
nihit tamen omnino afferebant , quod non ego aliquanto antea deprehendissem in iis
ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia *fuit huius beneficio Laurentii Medicis,
cuius lotum muneris hoc est, quod scio, quod profiteor p. 530: Quarc ades
auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae phitosophiae primordia non iam
de lutosis barbarorum lacubus, sed de graeeorum latinorumque nitidis fontibus hauri
mecum.
116) Opp. p. 517-528.
117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.
118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, Opp. p. 91 : Hoc genus (d. h. Cretensium)
ul mendaces notavit Epimenides, qui tamen et ipse Cretensis, ut mentiri non minus
potuerit; ideoque non mendaces illi; sie ergo verus Epimenides; atque ita rursus illi
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift ,.De expedita ratione argumentandi" 119)
einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit
der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque
voces no), dann die partes propositionis , deren er nicht drei, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)
und endlich die Kategorien rechnet123). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt 125), daher uns
natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet 126).
So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst
allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaces. Vides hunc dialecticorum xpevdnftevov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte
man längst aus Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Kgrjxe; all
ipevaxat, xaxa 9rjgia, yaaxtyeg agyaC".
119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.
120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.
121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum lta
prisci, quibus accedimus potius , quam iunioribus, qui praedicatum, subiectum et copulam
partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.
122) p. 191. '
123) p. 194 ff.
124) p. 207: Consequens videtur, ut ambiguitalum sive quaestionum genera ostendamus
Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.
III, 8; Tgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)
125) p. 209 ff.
126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo: Syllogismus seu epichirema graece,
at latine hoc aggressio, itle ratiocinatio ; et cpagoge a graecis dicta, a latinis inductio.
Ex syllogismo fit enthymema , quod commentum nominamus, sicut ex induetione
exemplum atque sinrilitudo. Syllogismus constat ex propositione , assumptione, complexione
u. s. w.
XXII. ABSCHNITT.
REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden , so ergäbe sich
eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik ;
denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde
Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dein Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und
die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes
sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-
Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —
exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht
schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des
Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 XXII. Joh. Capreolus.
gemein , dass im Schul-Betriebe irgend welche speenlative Fragen behan
delt wurden , und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit
gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun — , sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5. Jahrhunderts
die Terministen bei Weitem die Majorität für sich halten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster.
Denuntiation nicht fehlen liessen.
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317; sind alle Autoren,
welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum
pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte
und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen1- Richtung nicht erweh
ren Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten ; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Berechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus
gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charaklerisiren versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen oflen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche
Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480 — 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen
zur Darstellung kommen , worauf nachholend die gleichzeitigen Scotisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten
und Eklektikern zu sprechen sein wird.
So begegnet uns zunächst Johannes Capreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in
seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä-
1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „glaubigen"
Publicum vorzureden, dass die Lehre des „heitigen" Thomas gegenüber den fluch
würdigen Occamisten in „unbefleckter" Reinheit sich fortgepflanzt habe.
2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.
XXII. Job. Capreolus. Nicolaus DorbeHus. 175
gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den
reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).
Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de
Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und
häufig benutzter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des
Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar
verfasste4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklärenden- Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über
die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende
Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn, ein paar Verse bei
zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter
Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver
schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei8); und hieran knüpft er sogar eine von
3) Er bekämpft (Prol. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Anreolns, dass die
Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsätztich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,
sed ut sunt intentiones" (I, Dist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auffassung der
Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Poludanus, Occam,
Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prol.
Qu. 4, p. 34 f. u. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.
60 ff.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip
der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.
359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.
17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Summula
phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorbellus: luxta
doctoris subtitis Scoti mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulas Petri
Hispani breviter enodabo.
5) f. 3 v. B: Artes liberales sunt septem et eontinentur istis versibus:
„Gram" loquitur, „Dia" vera docet, „Rhet" verba colorat,
„Mus" canit, „Ar" numerat, ,,Gc" ponderat, „Ast'1 colit astra.
6) f. 4 r. B : Dyalectica derivatur a „dya" , quod est duo, et „logos",
quod est sermo „Dya'1 potest scribi per y graecum vel per i latinum;
.. . . ««de versus :
Scribe per y graecum „dya", „duo" significabit ;
Scribe per i nostrum, sie „de" tibi significabit.
S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 14fi, und hiezu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 r. B : Dialcctica polest sumi dupliciter : uno modo pro parte logicae,
quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie
sumitur in proposito.
8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi octo modis : pro obiecto, pro famulo,
prcritlo, quod ponitur sub alio, pro Mo, cui inhaeret aliquid, pro
176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.
den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",
insoferne dieselbe die entlegeneren Stofl'lheile des Syllogismus zum Gegen
stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat , so sucht Dorbellus auch
hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprietales lerminorum, nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sondern aus
„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei10). In der Einzeln-Erklärung
zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei
dung der scientia realis und sermocinalis 1 1) , verwerthet des Scotus
Auffassung der signiftcalio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni
versalien i3), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,
haecceitas und formalitas 14), und acceptirt vollständig die Lehre des
Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 1ä), ebenso bei der Syllogistik
und überhaupt bei jeder Gelegenheit,
Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich
der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss
reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man
tuanus, dessen „Logica" 1C), während in ihr kein einziger Autor citirt
wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsilius« und Paulus Venetus
beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobilis ausge
schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs
zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wird(17). Auch werden
Mo, quod praecedit copulam, pro subiecto propriae passionis, pro inferiori
respectu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :
Obiectum, verna, positum sub, cui quid inhaeret,
Quod prius est copula , proprii, logicaliter infra ,
Quod simul ars et habet; bis sunt subiecta quaterna.
Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.
9) f. 2 r. B (ed. Venet. 1516): Üicuntur autem isti libri logica vetus non, quia
primo fuerit invcn(a, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remola logicae;
non enim ita principaliter intenduntur a logico , sicut syllogismus , de quo tractalur
in logica nova. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.
10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, .... auctor tamen primo
determinal de propositionibus, quia in his sunt minores difficultales , quam in praedicabitibus
et praedicamentis In septima parte traclnt de suppositionibus , quae
sunt extractae a variis libris logicae ; de syllogismo autem demonstrativo , de quo
tractat Aristoteles in libro Posteriorum, non fecit auctor particularem tractatum.
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.
12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam): vgl. ebend. Anm.
129 ff.
13) f. 18 ff.
14) f. 27 f.
15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.
16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schl. Accuralissime emendala per
magistrum loannem Muriam Mapellum Vincentmum. Impressum per Bonctum l.ocatellum
[Venetiis] 14ü2. 4. (nicht paginirt, sowie auch der allere Druck, Pavia 1483).
17) Nulla est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo
tllorum complexorum „Homo est species, Omnc est signum, A est littera" ; sed
in nulta lali est suppositio malerialis, quia nullum istorum est congruum nec est
XXII. Petrus Mantuanus. 177
bei der suppositio relalivorum die relativa diversitalis abgewiesen 18)
und ebenso Beschränkungen betreffs der amplialio vorgenommen 19),
womit eine ans Marsilius entnommene Modifikation der appellatio Hand
in Hand geht 20), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verbä scio , cognosco
eine Verwendung 2 1). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probaliones"
folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen
zu lassen 23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De veritate propositionis"
auf die significatio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst24), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Unheiles (ebend. Anm. 468)
fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
propositio, sieul nec „Buf est syllaba" Et consequenter sequitur ultra, quod
nulla est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in tali mentali „Homo
est species" ; .... sed Ma non est propositio, quia subiectum non est pars oralionis
grammalice Sota suppositio personalis est suppositio Personalium alia
communis, alia discreta; communium alia confusa tantum, alia confusa et distributiva,
alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.
18) Nullum est relativum diversitatis, quia isti lermini „ alias, diversus" in talibus
propositionibus „Unus homo currit, et alius disputal" non sunt relativi , quia
non refertur littera „ alius" ad istum terminum „unus homo".
19) Frustra ponitur, participium futuri temporis et jiraeteriti et etiam nomina
in „bitis" terminnta ampliare subiecta Terminus non ampliatur, nisi supponat,
si amptiari possit; et ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera',
cum non supponal pro aliquo.
20) De appellatione aliter dieimus sentientes , quod terminum aliquem appellare
formam est ipsum significare suum formale significatum respectu alieuius veriti praecedentis
ml partieipii , quod denotat, itlum terminum verificari pro materiali significato
formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia actum mentis, ut „scio , cognosco ete." , denotant cognitionem
rerum significalarum a terminis sequentibus ipsa verba per coneeptus synonymos
cum iltis terminis sequentibus ista verba.
22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per copulativam , cuius
prima pars est indefinita vel particularis itlius universalis , et secunda pars est uni
versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distributo per signum
universale, praedicatum autem est oppositum contradictorie praedicato eiusdem propositionis
universatis, .... v. gr. ,,Omne animal currit" exponitur per „Animal currit
et nullum est animal non currens" ete. ete.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be
handelt, neulich die Exclusiv-, Exceptiv , Rednplicativ-Sätzc, infinitum, tatus, aeternum,
semper, differt, Comparative u. Superlative, ineipit et desinit, immediate.
24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum Non omne, quod
est quule, est quate per atiquam qualitatem ab eo distinctam; est enim quaetibet
qualitas quatis, cum ipso sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae
aliquid vel aliqua aliqualiter repraesentare Nihit polest aliquod Signum
significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunque propositione data
non atiter, quam taliter, quuliter est, ilta significat Omne significatum unius
contradictoriorum est significatum alterius Impossibite est, quod una propositio
Iiabeat plura significata principalia.
25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,
qui aeeipiuntur ex modis suis intelligendi Figuru composita vel decomposita
Pranxl, Gesch. IV. 12
178 XXII. Petrus Mantuanus.
folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden
falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent
setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn
Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,
Ferios , Baralipton , Celantes , Celantos , Dabitis , Fapesmo , Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos 26)j ebenso für die zweite Figur die sechszehn:
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Cumestre, Camestros
, Festino , Feslinos, Fisteno, Fistenos, Baroco , Barocos, Boraco,
Boracos'21), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapli, Daraplis,
Felapton , Felaptos , Fampleto , Fampletos , Disamis , Disami , Dalisi,
DaIisis , Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,
Frimeson, Frimesos 25) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon
continelur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriptis Omnis intentio
simplex est vera et veram rem signilical llle terminus vocalis aut scriylus
infinitus „non ens", si subordinatur alicui intentioni, subordinatur simptici intentioni;
sed nulta est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexo vocalia
aut scripta „Non ens polest intetligi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut
sumus locuti de infinitis lerminis, ita dicendum et de privativis, quia illi lermini
,,vacuus, iniustus'1 subordinantur simplieibus terminis eorum , sicut eorum opposita.
26) Prima figura continel quindeeim formula s Prima constituitur ex tribus
universalibus affirmalivis quae potest designari per ltarbara. Secunda formula
habet praemissas modo dicto ordinatas coneludens particularem affirmativam,
el hanc Barbari sotemus nominare. Tertia elc et itlam solemus appellarc Ce
larent. Potest ex praedictis concludi particularis negativa, quam formutum possemus
appellare Celaront. Ouinta per hanc dictionem Darii designatur (warum
abT fügt er hier nicht ein Dariis bei?) .. .. Sexta per Ferio. Septima conctudit
ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava,
quae Baraliplon appeltatur , sequitar ex Barbari convertendo eius conelusionem
Nona formula Celantes appellatur Ex qua sequitur deeima Celantos Uudeeima
per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solei
Ex qua lertia deeima, quae dicetur Fapesmos, coneludendo indirecte el de inconsuelo
modo loquendi Quarta deeima designalur per tres primas syllabas dictionis Frisesomorum.
Ex qua sequitur quinta deeima coneludens directe de inconsueto modo to
quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).
27) Secunda figura habet sedeeim modos Primus signari solet per Cesare.
Secundus modus haberi potest coneludendo particularem et per Cesaro si
gnatur Tertius habetur, si coneluderem indirecte, quem volumus per Cesares
signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui coneludit indirecte particularem, .... quem
per dictionem Cesaros assignamus Sequens solet Camestres appellari.
Alia est forma sequens ex ilta, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se
quitur uua alia forma, quia ex prima sequitur Camestre , el ex altera eodem
modo Camestros Item alia forma dici solet Festino Et si indirecte coneludimus
, atiam formam aequirimus , quam Festinos appetlamus. Potest quandoque
syltogizari ex maiori particulari affirmutiva et minori unwersali negativa coneludendo
directe, quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte coneluserimus , alium
modum faciemus, quem Fistenos appellamus. Reliquus modus Baroco dieiiur.
Ex quo inveniri potest alter modus indirecte coneludens, quem Barocos
appellamus. Item potest ex maiori particulari negativa el minori universali affirmativa
directe coneludi , quem modum possumus nominare Boraco. Ex isto se
quitur Boracos indirecte concludens.
28) In tertia figura prima forma est, quam solemus nominare Da
rapli Secundus modus nascitur ex primo indirecte coneludens, quem Daraplis
appello Alius modus est, quem Fetapton dicunt Ex quo sequitur alter,
qui Felaptos esse potest, qui indirecte coneludit de inconsueto modo toquendi
XXII. Pelms Mantttanus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent, Clamero , Dirami, Frimeo, Baralipton, Clamentes, Clamentos,
Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos 2ö).
Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den
syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Abschu. XX, Anm. 512) über terminus resolubüis gesagt hatte30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,
Et alium modum probant, quem dicemus Fampleto Ex quo alius sequitur, quem
Fampletos appellu de inconsueto modo loquendi indirecie coneludens Sequens
modus est Disamis Atius modus fit ex eisdem praemissis indircete coneludens,
qui Disami appelluri potest. Sequens forma est Uatisi. Ex qua sequitur Da
tisis indirecie conctudens. Alia forma est, quae Brocardo nominatur. Alius
modus est ex eisdem praemissis indirecie coneludens , quem Brocardos appello
Sequens forma est Bracordo ex maiori universali affirmativa et minori particulari
negativa coneludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecie coneludens
polest appelluri Bracordos Alius modus est, quem Ferison appellamus.
Sequens forma haheri potest, si ex eisdem praemissis roneluserimus indirecie, quam
Ferisos appello. Alia forma est ex maiori particulari affirmativa et minori univer
sali negativa , quam volo appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindicare,
si ex eisdem praemissis indirecie conctusirimus , quam dico Frimesos.
29) Figura quarta continet quindeeim modos „Onmis homo est unimal et
omne animal est substantia" ; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se
quitur atter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecie concludens.
Tertius modus est Clamerent Ex quo sequitur alter modus, quem Clamero ap
pello Sequens modus Dirami nominatur Sequens forma est Frimeo ex par
ticulari affirmativa et universali negativa indirecie coneludens Alia forma est,
quam designabimus per tres primas syllabas dictionis Baralipton Alius modus
est Ctamentes Ex quo sequitur atius, qui Clamentos appellatur. ... Item alius
modus est, quem volumus Frimeos appetlare Sequens Drimasis appelletur
Sequens Fempesmo dicitur Item alius modus dicitur Fempasmos Penullimus
modus Frensison appellatur, .... ullimus modus Frensisos appellatur. Man
sieht, ilass er nicht einmal überall an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,
um auf die erste Figur zurückzukommen.
30) Terminorum, secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt mediati
et quidam immediati Immedi atorum quidam sunt a priori et quidam a
posteriori. Immediati u priori sunt lermini communissimi transcendentes vel verbum
substantivum vel verbum ampliativum, ex quibus constituitur prineipium notissimum
a priori, sc. quodlibet ens est vel non est Terminus vero immediatus a
posteriori est terminus singularis demonstrativus , quo non contingit notiorem habere.
Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibites, de quibus
dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabites. Terminus resolubilis est terminus com
munis aut discretus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminum immediatum
notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabitem appello ter
minum non cxponibitem habentem officium cadendi super complexum per ipsum determinabite,
sicut „potest, contingit, scio, dubito, promitto" ete Sed isti termini
„possikite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum" non sunt termini of
ficiabites nec modales.
12*
180 XXII. Petrus Mantuanus. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessen 3 1) , und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die lnsolubitia (s. ebd. Anm. 569 ff.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigelugt „Subtilissimus
iractatus eiusdem de instanti", welcher die bei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et
desinit" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus. Venetus wiederholt. Die eigenthümliche
Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den^Zweck, das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch
zu erleichtern ; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,
dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin . dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knöpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes propositiones"
angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner
Tractatus De sensu diviso el composito heigedruckl, welcher hauptsäch-
31) Quaestio, certificatio, pelitio, dubitalio, suppositio non sunt species distinctae
a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempla specialiter
ponemus Depositio est obligatio , qua obligalur respondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) Compendium perelarum ad introductionem iuvenum in facultate logicae per
Paulum Pergulensem ete. s. 1. s. a. 4. und Logica magistri Pauli Pergulensis.
Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).
34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novac inventionis in
rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dhpositione omnia logicae praecepta
adeo facititer ante oculos omnium studentium configurando praescribere , ul sensus
pariter et intellectus firmam quadam imagine facititatem et memoriam omnibus
per se ferant : qua in rc itlud ausus experimento permittere , ul longe amplius per
mensem studentes erudili hoc ordine valeant , quam si per triplum atiter insudaverint.
35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheilung des lerminus,
wobei an lerminus univocus die Universalien nebst significoiio und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheile und Syllogismus ist eine Wieder
holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sctavisch an Pau
lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relativorum, ampliutio
, appellatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst
expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae
(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge
drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).
36) Intelliguntur propositiones esse simites in veritate, falsitale, necessitate, contingentia,
possibititate , concedendo, negando, dubitando Oicuntur propositiones
dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis et alia
contingens vel possibitis, una concedenda et atia neganda vel dubitanda.
XXII. Paulus Pergulcnsis. Apollinaris Offredus. 181
lieh die einschlägigen Sophismen berucksichtigt37). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des
Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern , welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte 39). Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia" nebst deren Lösung vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare
zur zweiten Analytik41), welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaestiones" die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schl.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie
derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37) Nach seiner Form kann dieser Traclatus sehr wohl von Paulus Pergulcnsis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 540.
38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus.
39) In hac materia sunt repertae tres opinione%. Prima est Ferabrich dicentis,
consequentiam esse relationem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); secunda
est Strodi „et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,
ita quod consequentia est itlatio intellectus inferentis consequens ex antecedente (s.
ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dicens , quod consequentia nihit
est . sed est aggregatum ex antecedente et consequente et nota itlationis (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554) Quarta vero ' opinio vuli, quod consequentia seu
ipsa itlatio sit passio, sicut dicit Gitbertus Porretanus, quod passio est effectus itlatioque
actionis (s. Abschn. XIV , Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,
quod in motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur
tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis. quo antecedens dicitur
inferre consequens , tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et horum
trium dico consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo
modo volo consequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse
nomen verbale significans principaliter consecutionem passivam secundum Gitbertum
Porretanum.
40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt Hanc opinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, queossde ntuelnleandcaomn.
sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.
41) Appollinaris Oflredi Cremonensis absolutissima commentaria una cum quaestionibus
in primum Aristo lelis Posteriorum Analyticorum librum (ed. Amt. Honoralus).
Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De
animd).
42) p. 1 B: In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,
de instrumento determinatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et con~
sequenter de aliis modis arguendi In discursibus rationis quidam sunt, in
quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum coneluditur, non
182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.
der Terministen, nemlicb mit der suppositio und auch (in einer physi
kalischen Monographie) mit „incipit et desinit)i3). Betreffs der Definition
der suppositio verhält er sich ziemlich conservativ44), und entscheidet
auch die Frage üher die Zulässigkeit einer suppositio materialis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur heim lerminus
vocalis oder scriptus vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere
Bestimmungen üher die" Gellung der suppositio delerminatai1') , sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 47).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an , mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heim er ich de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den
Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben48). In ersterer Beziehung
tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est drfectus rulionis Pars logicae,
in qua de primis determinatur . iudicativa dicitur a iudicio, eo quod iudirium
est cum certitudine ; vocata est etiam analetica, i. e. resolutoria , eo quod iudirium
certum de effectibus haberi non possit, nisi fial resolutio in prineipia *ua. Pan vero
logicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellatur, eo quod inventio npn
sit omnino neque semper certitudini coniuneta , et haec habetur in libris Topirorum
ete.
43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantnanus v. J.
1492 ist beigedruckt: lllustris phitosophi et medici Apollinaris Offrfdi Cremnnensis
de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrum
Mantumum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipit; und hernach folgen ohne specidlen
Titel die „Suppositiones" des Offredus.
44) Non onmis aeeeptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est
suppositio Suppositio diffinitive est transitus verbi vel partieipii in terminum
categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotatur
actus einsdem verbi vel partieipii Et ideo supponit subiectum huins
„chimacra intelligitur" quin littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem
(vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).
45) Quaeritur, utrum dabilis sit suppositio materialis Licet dabitis sit,
non tamen necessaria est ad exprimendum coneeptum mentis necessitalis absolute
Nullus terminvs mentalis supponere potest malerialiter Quitibct lerminus vocalis
vel scriptus supponere polest materialiter.
46) Quaeritur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in eommunem
el discrelam Est haec divisio sufficiens. ...... fiolificatio suppositionis
delerminatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,
sed o signo sumpta Licet sit haec divisio per accidentalia, tamen est sufficiens.
47) Quaeritur, utrum terminus sequens vel praccedens alium distribuere possit
vel confundere aut eum impedire a distribulione Aiiquis lerminus alium distri
buere polest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nullus
terminus alium distribuens eidem remanens immediatus a distribulione impediri polest
per alium praecedentem vel sequentem; impediri polest, dum non remaneat im
mediatus.
48) Problemata inier albertum magnum et sanetum thomam ad ntriusque opi
nionis intelligentiam multum conferentia. edita o disertissimo viro Hemerico de campo
artium et ttieologicae professore eximio. Am Sehl : Opera el impensis Iohannis landensis
Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)
49) Der Anfang lautet: Cum animadverterem , modernorum figmenta a doetrina
Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et prineipia cuius
XXII. Ileimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz Her Universalien 50) , und zwar ausserhalb
der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"
, namentlich des Occam , des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re
sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiebei beachten , dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei- Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden , allgemeinere Motive
libet artis et scientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se
problemata nentraliter volutare, decrevi, praedictae controversiae obviare
Hic ergo est dicendorum ordo: Primo contra modernes sine argumentis haec incidunt
dubia sive quaesita: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separata a singularibus et an etiam sint in singularibus; an sint materia vel forma
vel compositum ex utrisque; an sint corporalia vel incorporalia ; an sint tantum quinque.
His enim luride perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promptum
erit, videre. quam fruetuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vituperabitis
nova adinventio et contraria modernorum. Deinde subiungentur problemata,
quibus inier se antiquorum peritiae dividuntur, quae sunt haec: An logica et simititer
aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculalivae ; an universale logicum sit
idem cum universali in re et ante rem; an esse singulare et Individuum per materiam
sicut per completam individuationis causam designatur; an medium demonstrationis
potissimae sit diffinitio subiecti vel passionis. Hierauf folgt noch eine erkleck
liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum existens in multis, quibus dal
esse et nomen et rationem, est Item esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc autem est universale Item esse hoc praesupponit
esse in communi.
51) Quod autem universale sit extra animam, sie patet : Universalia sunt
de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse. sunt
extra animam Practerea universale est res, sed res est aliquid extra animam.
52) Quod universale non sit separatum a singularibus, sicut aiunt Platonici,
nec omnino abstractum vel communis conceplus et intentio seu notio singularium,
sicut dicunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur, quod universalia essent
monstra ad demonstrati onem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,
Anm. 601 , und Thomas v. Aqutno, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequeretur,
quod universale esset singulare Si esset universale dumtaxat quid abstractum
a singularibus in anima, sicut quidam communis conceplus in anima et tenuis similitudo
singularium. quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dieti phitosophi
primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhacrentium et necessariorum
(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis areliidoctor fuit et prineeps Ari
stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Autricuria
gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnalam
Parisiis Oecamicam discoliam cum collegis suis, se. Bnridano et Marsitio,
qui Occam Anglicus fuit aemulator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum
antiquorum Universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani
mam separata a singularibus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibus.
53) Universale non est materia neque forma partis materiae proportionata nec etiam
hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma totius
resultans in composito ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex
praedictis patet, universalia non esse corporalia Dumtaxat sunt quinque uni
versalia.
184 XXII. Heimerich Campen.
zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei-(besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten, welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei 55). Ferner
hatte sich eine Controverse darüber erhoben , ob die Universalien in re
identisch mit jenen post rem seien , wobei die Albcrtisten mittelst einer
„identitas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's
fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
über das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine
Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will 57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissima demonslratio, wobei jedoch Campen
es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben58). Weiteres über
diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. u. unten Anm. 63 ff. Auch darf hervorge
hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nomin alis, realis , terminista"
nicht bedient.
55) Restat nunc dissolvere problemata inler Albertistas et Thomistas Videtur
enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculativae
Oppositum huius arguitur ex multis secundum viam beati Thomae, .... quod istae
scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,
Anm. 491); ..... dicuntur artes et non proprie scientiae, quia plus habent de modo
praxis , quam speculationis (ebend. Anm. 490 f.), et sunt modus generalionh
(ebend. Anm. 489 ff.); sunt organicae et adminiculares (gerade diess hatte
aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque
genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter
et principaliter speculativae Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, ita
speculativus dirigit linguam; igitur habitus, quo regitur lingua , est speculativus.
56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativam
sie proceditur: .... Universate in re est vera natura rei, sed universale post rem est
species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses
Motives der „Th'omisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Haec quaestio est amphibologica
non possibitis una responsione categorica terminari, et ideo distinguenda
est; aut enim quaeritur de unitate universalis simpliciter aul de unitate universalis
secundum quod universale est Manet tamen ibi identitas analogiae et proportionis
ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo doctorem meum Albertum magnum
Universale secundum esse vel secundum actum suae universalitatis non po
lest manere idem , sed salvatur idem secundum essentiam. Et hoc vull doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).
57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliter autem
dicunt Thomistae , quod in individuo sunt duo, sc. esse indirisum in se , et hoc est
a materia , et aliud est esse divisum a quolibel alio , quod dicunt oriri a quantitate
(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et
haec est vera determinatio huius quaestionis secundum mentem Aristotelis et venerabitis
domini Alberti magni.
58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel
subieeti (s. b. Albert, Abschn. XVII, Anm. 475) Videtur enim, quod tale me
dium non polest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beati Thomae
huiusmodi diffinitio subieeti est Mco iudicio ingenium fidelis inqnisitoris potest
XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten. 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (besonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens und Beiens und überhaupt der Heiligkeit,
Alhert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit
nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem Universitätsleben
selbst gegriffen.
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen antiqui und
moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es ban
delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind , sondern wir müssen versuchen , nach geschicht
lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des
selben zu durchschauen 61).
sine contradictione utrique parti non irrationabititer inquiescerc , nam subiectum
dupliciter capitur ; uno modo absolute ut quid perfcctum intrinsece per substantialia,
alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum.
59) Manuale scholarium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel
alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magistrum, qui
Albertum, quem vocitant doetorem magnum, imitatur ; itlius sequar doctrinam. Bart.
Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res itla me tatet, verum nomen
Alberti praestantius est. Bart. Certc non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.
Certum est, quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentes , si quidem mea
coniectura est, tantum ex operibus , sc. dei'otione et ieiunio, abstinentia sanctitatem
obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam meruisse magnitudinis
nomen; cernisne, quod iam praeconium ad phitosophiam splendidius sit? Bart.
Velim me esse cum sancto Thoma. C am Insuda ieiuniis ceterisque praeceptis
ad bealam vitam ducentibus, et eris comes eius vitae sanctitatisque particeps -
ex studio artium hoc non percipitur, sed ex contemplatione divina.-B a rt. Nihit prodest,
'verba evomere; mea sententia feit, claram esse doctrinam beati Thomae. Cam.
Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.
60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450 — 1480 an; ich
will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreihung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-
Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,
welche sich bei lac. Thomasius , De serta nominalium , und bei Marhof, Polyhistor,
II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un
tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarncke
in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Braut). In Zu186
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge
duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen
der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge
schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean
Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XI., über die Modernen ein Bann ver
hängt wTurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen Hess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,
namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" uhd „nominales" oder
„nominales terministae"' interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem
knnft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend einer da
mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge
schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund
lage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge
gengesetzter Art ist Aschbach' s Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner
seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit willen alle Archive der damaligen
Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine
Geschichte der ,, Logik", nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Facultäten
handelt, auf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber
würde ich jede specielle Mittheilung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
62) Bulaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque
doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere
tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eius commentatoris
Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Roma, Alexandri de Ales,
Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis
temporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae
more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam, ac
eandem ad sacrosanctae dei ecelesiae ac fidei catholicae aedificationem iuvenumque
studentium eruditionem longe ulitiorem esse et accommodatiorem, quam sit quorundam
aliorum doctorum renovatorum doctrina, ut puta Guitelmi Okam, monachi Cisterciensis
de Arimino, Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten
Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,
quos nominales terministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edieimus,
alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorumeunque
sibi simitium, in eadem civitate aut alibi quoquoversum in regno nostro deinceps
nec palam nec occulte quovis modo nullatenus esse legendam, docendam et dog
matizandam aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo
partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius committentes , quatenus omnes
et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitalis supposita (die
Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina
lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat seu capi faciat
sub eademquc facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit
genossen, des Robert Gaguin, theitt Bnläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium
celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et
elavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vinctos esse, iussit rex Ludovicus.
Putares, misellos Codices arreptitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes
impetant, esse ligatos; sie indomitos leones et belluas vineulis cohibemus et carcere.
Realibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibus tantum suus est honos et libertas,
quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 187
uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür ; dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schl.)
wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer
salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominales genannt („Uli nominales dicli sunt", d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Formalitates keinen Gebrauch machen wollen, hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietales lerminorum
mit Einschluss der Insolubilia, Obligationes und Consequentiae legen,
während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie
wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Sleph.
Baluzi, Miscell. IV. p. 531 f: Uli doctores nominales dicti sunt, qui non multiplicant
res principaliter signatas per terminos sccundum mulliplicationem terminorum;
reales autem, qui e contra res mulliplicatas esse contendunt secundum multiplicitatem
lerminorum ; v. g. nominales dicunt , quod dcitas et sapientia sunt una res et eadem;
reales autem dicunt, quod sapientia divina dividitur a dcitate (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalizantes . wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,
Anm. 595 n. fi07 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das
Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam
et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a quibus
dependet veritas et falsitas orationis et sine quibus non potest fieri perfectum iudicium
de veritate et falsitate propositionum ; quae proprietates sunt suppositio , appellatio
, ampliatio , restrictio, distributio, exponibitia; coqnoscunt praeterca obligatio
nes et insolubitem noturam, vera fundamenta argument orum dialeelicorum , et omnes
earum defectus ; quibus rebus instrueti de unaquaque argumentatione faeititer co
qnoscunt, an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).
Reales autem haec omnia negliqnnt et contemnunt dicentes ..nos imus ad res, de ter
mini* non curamus" fs. ebend. Anm. 609\ Die hierauf folgende Verteidigung des
Nominalismus weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen
Verdienste hin , welche sich Männer wie Peter v. Ailly und Joh. Gerson auf dem
Konstanzer Concilium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promemoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatem concernunt, pars nominalium
semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approbata; pars aulem
realium periculosa et in multis ab ecelesia reprobata, ut palet in maleria nniversalium
(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitale propositionum (A. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et
de multitudine entium sine causa In iis imperiinentibus ad nominalitalem et rea
litatem nominales sine comparationc minus errant , quam alii, et semper pro uno
errore reprrto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur qualuor auf
quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum se offerunt nominales.
64) ftulaeus a. a. O. p. 739: Le roy m'a chargd faire deelouer et defermer
lous les firm des nominaux qui ja picea furent sceellez et clouez par M. d'Avranches
es Colleges de la dite universite ä Paris , et que je vous fisse seavoir que chacun y
estudiast qui voudroit.
188 XXII. Antiqui und Modern i an den Universitäten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über
haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg
knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver
lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via moderna"
nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt
lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausführlichster
Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten
nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg
nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach
lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an
die Kategorien finden 66). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-
65) [Cas. Wundt, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]
Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Heidelbl
1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetheilt ist: In eadem
convocatione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et augmento
admitteret viain antiquorum in hac universitate ; et placuit facultati propter
diversa motiva , quod non expediret, et hoc fuit tunc conelusum. Ebend. folgt die
Notiz, dass l. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen l. J. 1452 ,.realium phitosophia in hanc academiam . invecta fuit", und
zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,
aber (p. 20) ;,nec ad divisionem eiusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,
alia alium habeal decanum, sed potius ad capitis tendat unitatem. Der Heidelber
ger Rector loh. Heinr. Hottinger, welcher in seiner Oratio secularis „Collegium sapientiae
restitutum" Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zn sprechen
kommt, snbstituirt die spätere Terminologie: Apostatam cum appellare consueverant
qui a realistis v. gr. in aliorum transisset castra Eine obvia verborum portenta
„Novista, Bealista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",
s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in velustioribus actis sectae novae
et antiquae, viae modernorum et antiquorum; haec realistarum et Thomistarum , Uta
novistarum et Occamistarum dicebatur ; appellabantur autem nominales, quod Orcamus
et Rucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas defenderent.
66) Manuale scholarium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Barl. Non
solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae consecuti sunt.
Cam. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.
Offendis veritatem, nam eruditissimi viii reperiuntur inter modernos. Nonne audisti,
in quibusdam terris eos possidere integras universitates , ul Viennae, Erfordiae (s. d.
folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat Cam. Scio quidem
et intelligo, sed fama eorum parva est; elaborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis
opinionibus. Bart. Non recte intelligis , nam elari sunt in enuntiationibus et
syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argumentationis
facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.
Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicabitia Porphyrii, Kathegorias
Aristotelis , in quibus aut purum noscunt aut nihit. Bart. Turpe esset, tam elaros
viros itla non intelligere; animadverte regulas consequentiarum, in quibus usitatissimi
sunt ; integram observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabitem) argumentativ
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitaten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte67).
In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via
nis el syllogismi, et cum universalia praedicamentaque prineipia sunt argumentationis,
necesse est ul pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentutione ; sed hoc
interest: alium habent docendi modum, quam realistae. Cam. Quid tamen ulililatis
in se habet modernorum via? Bart. Non lanto amore amptector doctrinam, ut
realistarum ; censeo tamen, nultius doctrinam esse spernendam Primum, quod
profuturum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum
vim , in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque plane intelligunt, conversionesque
habent in raris propositionibus, de quibus Iiis inferunt, qui non noscunt, plurima
inconvenientia ; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se
continentes praeelare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his
proprietatibus censemus , quae lerminos respiciunt , ul suppositio , ampliatio, ac de
prupositionibus exponibitibus ; ac novissime multos paralogismos intermiscent,
in quibus magna amoenitas est; sie etiam inter arguendum tam repente os elauditur
respondentis , etiamsi protervus fuerit. En habes utititatem , quam ingentem reputo.
Cam. Est, ut ais ; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et camllosis
conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominatium,
ut cavittosis suis veniant argumentis ; non laudo. Cam. Sed decorum est,
scire solvere, et in hoc dialecticus probatur. Bart. Quis aulem dies suos in sophismatibus
omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiae el facullates, qui
bus operam impendere necesse est?
67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Com. Arbitratus
sum, Erfordiae velut partum esse novorum omnium Quorsum iter est
tuum? Bart. Heidelbergam versus Cam. Exporie modum universitalis vestrae
(d. h. Erfurt' s). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,
si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aul exercere (dass
von Wien das Gleiche gilt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hioweisung auf den Um
kreis der modernen Logik, s. find. Kink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.
II, p. 275). Cam. Quam ob reml Bart. Propter dissensiones , nam litigia concitantur,
e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia; ad evitandos vero huiuscemodi
Concertationfs unam viam habere existimant. Cam. Id taudandum non est, nam si
multiplex esset via, acutiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.
Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitatis nostrae
(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est lange alius , ut audio, quam vester;
primum modernos non exeludimus; si quid boni haurire poterimus , non recusamus ;
tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est cuique, resumere, quod probationibus
suis continere valeat; siquidem apud nos sunt aliqui, qui Albertum sequuntur,
qui Thomam in ditigentia, qui subtitissimi loannis Scoli vestigiu obscrvant etc
Ebend. p. 44: Cam. Quae via nunc floret? Barl. De omni opinione reperies artium
cultores , at via doctoris saneti est amplior aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,
quondam universitatem plenam fuisse modernorum dogmatibus. Barl. Sic est, et adhuc
seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hiemit wäre, da
von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed
scholares non habent inctinationem ad ipsos. Cam. Quid aulem de via dices vel doc
toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres
tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun
tur; sed parva est eorum audientia.
190 XXII. Antiqui und Modemi an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1*164 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Amu. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann 08). Die Faeultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Dichtung, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte 6'J); der hohe liath der Stadt
aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),
bis auf Wunsch heider Seiten i. .1. 1492 eine Vereinigung zu Stande
kam 7 1). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken 7J).
Frei burg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Befehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren73). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien , sowie auch zwei getrennte Bursen 74).
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Faeultät in
zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. .1. 1478) entgehen zu
können70). Bemerkenswert!i ist, dass Leipzig und Greifswald von
68) S. With. Vischer, Gesch. d. ünivers. Basel 1860. p. 141 ff.
69) Ebend. p. 144: Consutunt in omni fidetitule domini de universitale pro bono
eiusdem , quod procurare turavvrunt, el avisant, quatenus Basitiensis civitus in uniformitatc
viae cuntenta sit, quod, si eis moderna minus quidem placeat, magis suadeiü
antiquam acceptandam, quam ambas simut iungendas.
70) Ebend. p. 146 u. 166 f.
71) Compactala unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis tam
modernae quam antiquue viarum ex utraque parte suseepta et stipulata. Ebend.
p. 140.
72) Ncmlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Organon
nur Petrus Hispanus , Tract. I. u. 1V , hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsitius aut Petrus Hispunus" (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615
am Schl.)
73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg i. Br.
(1857), I, p. 60: Cum praedietis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus Princeps
quandam Missivam misit, in qua sua Serenitus vult, ut universitas viam vealistarum
assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzahlung der Lehrer der beiden Rich
tungen in der Ueberschrift (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu
Scotistarum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die üeberschriften
der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neoliriconmi
(Nominalium, moderna via)" und andrerseits „In via Scotistarum (Realium) ; denn
dass die Scotisten wirktich zn den antiqui gehörten , wissen wir nun schon längst
(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).
74) S. Klüplet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.
75) Rotmar u. Engerd , Annales Ingolstad. Acad. hrsgghn. n. fortgesetzt von
Meilerer, Vol. I, p. 70: Verum cum in eadem jaiultate el antiquorum et modernorum
via habeatur ideove ex huiusmodi vtis inier studentes differentiac suboriantur, volumus,
quod facultas habeal duo consitia, hihihi de antiqua, alterum de ria moderna;
itaque ad quodlibet eorum omnes magistri eiusdem viae universitatique incorp&rati,
et ifhJii alii, reripiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und di r
Erneuerung der Einheit des Decanates sagt Rotmar (er starb l. J. 1581) ebend. p.
16: Duae tum temporis erant apud Ingolstadienses phitosophorum sectae, una rea
XXII. Antiqui und Modemi an den Universitäten. 191
all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh
rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät
dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen
zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna" überhaupt gar
keine Verwendung fanden. Und wenn auch hei Greifswald einmal im
Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede
ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen
über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der
artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)
die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst
in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschäftigung mit anderen Controversen 80).
lium, altera modernorum seu nominalium, ut arbitror; divisi igitur inter se quotidianis
digladiabantur contentionibus . ut in apertum schisma cvaderent ete. Nähere
Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians-
Universität zu Ingolstadt-Landshut-Mflnchen" finden, deren Veröffentlichung auf die
vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte
der Münchner Akaflemie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.
76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statulenbücher der Universität Leipzig
ete. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs
wald. 1857.
77) Bei Kosegarten, II, p. 192: Notabitis insurrexit discordia in facullate artium
super ditigentia et modo doctrinandi, unde .... rector praecedensipeliit ab universitate
praesidentiam in facullate artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipsc
vellet facere factum in facullate et introducere novvm modum proficmlm scholaritms
istrus facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint
allgemeinerer Art gewesen zu sein.
78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.
309 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie l. J.
1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber
der Bibliothek der phil. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein
ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsilius und Dorp.
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke
a. a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalaureats-
Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die
aristotelisehe Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem
Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Im J. 1476 (ebd.
p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His
panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organon die Rede ;
i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge
gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen , und
l. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.
Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner" Logik
getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten
zu sein.
80) S. Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeue Pragensis. 1830;
dort finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an
tiqui—moderni", wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I p. 48, 56, 76,
83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den
Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeiten (II, p. 133 ff.).
192 XX1T. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultät nemlicb gab förmlich ein officielles Compendium der
Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätztich über den
Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen
jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terminislen , wornach
bloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio materialis) unter
Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als
Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,
d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-
Ausdruck, hingegen secundär um die dadurch bezeichneten objectiven
Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es
primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung
zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen 82).
So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.
aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernorum summulae logicales cum notabitibus topicorum ac disputatis
elenchorum librorum ex Aristotele, BoetIiio , bealo Augustino, Marsitio et ab aliis
subtitioribus sententiis, viris doctissimis, fideliter enueleatae ac a magistris collegii
Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.
Spirae 1489. fol. JVäheres über den Inhalt s unten Anm. 330 ff.
82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos
appellemus , scire debes , quod modernos artistas dlcimus non, quos quidam vani, invidi,
mendaces, perversi ac ignari irrisores. IVon itaque eos censemus moder
nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes aut
sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur
et minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis
nonnisi materialiter, non significative, sumplis mentionem faciant dumtaxal (so hatte
allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 n. 611), quoniam profecto
talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac loto
nostro reperti sunt seculo Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,
qui tanquam ex singulis fioribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum
ac veritatis scrulatoribus uberiora, utitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, uli
in praesenti factum est a nobis, cum imitali simus Boethium, Augustinum ....
ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, .... saltem in
quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei deelinare. et qui in logicis artibus.
quae Boethio auctore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.
e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter , de
sermonum vero significatis nonnisi accessorie considerationem faciant, sieque asserant
considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ul in quadrivio ac naturali
moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser
monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi accessorie mentionem
fieri , non modo non ambigunt , imo sie debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt
nec aliquam praeier signa ad placitum et naturaliter significativa universalitatem
proprie dictam admittendam arbitrantur , hos dieimus vere modernos. Antiqui
vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpato gaudere videntur
atque volunt, qui et quales esse velint, eorum relinquimus arbitrio et benevolentiae.
Hon aulem dubitamus, \quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint
et crescant.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 193
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende
Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui" und „moderni", welch letz
teres Wort auch durch „terministae" ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhält und Form sich an die thomistische und
scotistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche
der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hie durch bei einem
übermässigen Betriebe der proprietates lerminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, Jnsolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des
Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Eutselzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung
durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man auch von
scientiae reales und scientiae sermocinales sprach s3), d. h. die antiqui
beschäftigten .sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theile
der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar
boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver
weilten einseitig bei jejien Gruppen der Logik, welche sich auf die Wort
formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war
es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses Thatbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einein
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perfid ist
es, wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten
Hasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien
gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen s4). Für eine richtige Auffassung der
Verhältnisse wiegt unter" den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört &0);
und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende
Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er
werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontoiogie
83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.
84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, Welche die
gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen
Eindruck.
85) S. Anm. 66.
Pranxl, Gesch. IV. 13
194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui — moderni" zu ver
bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch
den' Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver
meiden.
Aus dem Umstände aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes , nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thomist konnte die Ueherzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scolus zu
Occam hinüberleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „lerministische Scotisten"
oder als „scotistische Terministen" bezeichnen können.
Zunächst neinlich begegnen wir in jener Zeit, hei welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus
als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen87), einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein begränztes
und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (contrahibilitas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich
bemüht89) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44
r. B.
87) Hubes Nkholai Itonetti viri perspicacissimi quaUuor volumina : Metaphysicam
videlicet, naturatem phytosophiam , praedicumenta , nee non theologiam naturalem.
Recognita nuper per .... Laurentium Venerium etc. Am Schl. Venetiis ....per
Bonetum Locatellum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De subiectis immediute contentis sub natura, quae sunt decem
prima genera, perscrutandum est Substantia est ens limitalum in se independens
et dependentiam cuiuslibel accidentis, quantum est ex se, terminans. Ipsa
est prior omni accidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione
(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiae divisivac et constitutivae
Quaedam sunt materiales, ul di/ferentiae individuales contrahentes ipsam
substantiam; contrahibitis est namque substantia per haecccitates ad propria individua,
in qua immediale descendit. Aliud genus contrahentium sunt differentiae essentiales
et quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et se habent ad ipsam suo
modo sieul forma ad materiam.
89) f. 78 v. B : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurabite vel
mensurans ; quantitas per se continetur sub natura et ente. f. 81 v. B: Qualität est
XXII. Bonetus. Petrus Thomas. 195
Relation90), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien91) verwerthet,
flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz
besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.
Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De
conceptu entis" geschrieben haben muss9-), verfasste eine kleine Mono
graphie „Formalitates" 93) , wobei er dieses uns schon längst bekannte
scotistische Thema (s. bes. Abschn. XIX, Anm. 529 ff.) derartig ver
wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilung der distinctio anknüpft94), um hier
auf das Wesen der distincüo ralionalis, formalis, realis, essentialis, se
totis subiective, se totis obiective zu erläutern95); auf die Kategorien
ens limitatum absolutum a termino, secundum quem qualia dicuntur; forma namque
indistincta et unita subiecto communicat sibi suum effectum formalem, qui non est
atiud quam ipsu forma participata; non euim oriuntur el pullulant effectus formales,
cum non distinguantur ab ipsa forma, nisi dicas , quod album significet utrumque et
subiectum et formam.
90) f. 82 v. A : Relalio est ens duplici eisentiati dependentia dependens ,
sc. ad fundamentum el ad terminum. Per unam convenit cum aliis accidentibus, ....
sed per sccundam differt ab accidentibus absolutis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,
Anm. 484) Relutio essentialiter dependct a subiecto dependentia distineta realiter
a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 r. A) Quia relatio fundamentalis,
ut mobititas vel risibititas, est aliquid positirum extra animam, cum sit
demonstrabitis de eo, euius est, ergo et relatio reatis formatiter erit quid positivum
extra animam (f. 85 r. A) Belativum aliud est secundum esse, aliud secundum
dici; nec est eadem divisio cum itla, quando dicitur, quod relatio alia realis alia
rationis, quia scientia est relativum secundum dici et tamen realiter refertur ad
scibite.
91) f. 85 r. B: Actio est ens, quo producens formaliter aliquid produeil in
esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlatum ab agente el primo ab actione. f.
89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter locatum se habet in loco talitcr.
(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore
in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans
seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum,' quo formaliter aliquis
dicitur habere aliquid vel haberi ab aliquo.
92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei fiuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.
94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest aeeipi duobus modis; uno modo logice,
prout nominat seu importat secundum intentionem; alio modo metnphysice , prout no
minal primam intentionem, quae substernitur secundae lanquam fundamentum rela-
Uoni Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero
ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei, quaedam distinguun
tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter Distinctorum essentia
lia quaedam distinguuntur se totis subiective, quaedam se totis obiective.
95) f. 30 v. B : Ratione distinguuntur per actum intellectus possibitis collectivum,
sieul diffinitio et diffinitum logice loquendo Distinguuntur ex natura rei
praecise, quorum distineta dependent praecisc ex propriis rationibus terminorum,
ut lapis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod
unum ultimate abstractum non ineludit quidditative reliquum, sieul patel in divinis.
(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaecunque ita se habent, quod quodlibet
est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inelu
dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) Illa distinguuntur
essentialiter, quaecunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non
oportet existere, .... ut homo et angelus lita distinguuntur se totis subiective,
quaecunque ita se habent, quod realitates eorum sunt distinetae numero vel individua-
13*
196 XXII. Petrus Thomas. Job. Anglicus. Ant. Sirectus.
zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der
distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien
ihre Anwendung finden 96).
Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver
fasser eines Commentares zu des Scotus Quaestiones de universalibus 9 ').
Er war lediglich Scotist98), beniilzle aber zu seiner casuistischen Exegese
die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre
von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An
dreas und Franciscus Mayron an, so dass er in priucipiellen Fragen Nichts
bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumbleton und
Alington99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als
einen völlig recipirten iu0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten
auch specielle Parteigänger gab, welche „Mavronisten", und solche,
welche „Bonetisten" hiessen101), — ein deutliches Analagon zur Spal
tung in Albertisten und Thomisten.
In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung
mit den scotistischen Formalitales, welche zunächst Antonius Sirectus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo
liier, ut Petrus et Bernardus lita distinguuntur se lotis obiective, quae
non conveniunt in aliqua una reatitate seu ratione quidditativa , ut ens ct
bonum.
96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)
Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta di
stinguuntur realiter Omnia praedicamenta distinguuntur essentialiter (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se lotis subiective (B) Praedica
menta non distinguuntur se tolis obiective.
97) Expositiones fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.
Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus, praedicamentis et perihermeniis .
Venel. 1492. fol.
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),
die Universität Bologna.
99) f. 79 r. B : Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati Dumbuldon , qui
posuit, quod ignis poterat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali, quem
deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica
mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).
Bei Pitheus, De ittustr. Angl. script. (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein lohannes Dumbletonus und p. 729 ein Robertus Aj ingto nus
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich
Göthals und Paulus Venetus.
100) f. 77 r. B: Non loquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secundum
opinionem propriam, sed aliorum, ut Thomae, Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)
et aliorum antiquorum, sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum.
101) f. 66 v. A: Ista mea solutio capietur maxime a Bonctistis et
a Maronistis et Scotistis.
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':
Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. 1. s. a. 4. und Lyplzick,
1505. fol. Formalitales de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brulifer, Venet. 1051 [sie,
statt 1501]. 4. Insigne formalitalum opus ete., nebst Brulifer und Commentar des
XXII. Anl. Sirectus. 197
dislinctio formalis stattfindet, zugleich distinclio realis besteht 103), und
nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie
dene Einlheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht104), führt er die ver
schiedenen Arten der distinclio unter jedesmaliger Voranstellung der be
treffenden idevlitas an, nemlich: ralione ,0!'), ex natura rei 106), forma
liter10^), realiter109), essentialiler 109), se totis subiective 110), se totis
obiective tl1); zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be-
Tromheta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.
Lectura absolutissima in formalitates Scoti mit Commentar des Job. Vallo, Paris.
1585. 8. 0. Venet. 1588. Quinque itlustrium auetorum formalitatum libelli , nebst
Hibernicus, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio
identitatum et distinetionum Sirecti auetore Francisco Arretino, Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").
103) p. 1 : Circa formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum itla, quae
distinguuntur formaliter , distinguantur realiter. Et arguitur, quod sie Quae
distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiter Sicut se habet res subiecti
ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriae passionis ad formalitatem propriae
passionis Si itla, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, tunc ab
uno et eodem sumerentur unitas et pluralitas Quaecunque distinguuntur quid
ditative, distinguuntur realiter et essentialiler Quaecunque distinguuntur numero,
distinguuntur realiter Nisi itla. quae formaliter distinguuntur, distinguerentur
realiter, tunc formalitas non essct prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.
p. 7: In oppositum arguitur ete.
104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens ralionis; (p. 12) in substantiam
et accidens; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)
ens sumitur uno modo transcendenter, alio modo transcendentissime , i. e. aequivocum
quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi
tum; (p. 20) in ens necessarium et ens contingens; (p. 21) in ens independens
et ens dependens (vgl. Anm. 88).
105) p. 26: Illa sunt idem ralione, quae habent eundem conceplum omnino indistinctum
a parte rei et etiam indistinetum a parte intellectus. ... lita distinguun
tur ralione, quae distinguuntur per actum collativum intellectus praecise.
106) p. 33: illa sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita
seeluso opere collativo intellectus verificari non possunt lita distinguuntur ex
natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria
secluso opere intellectus verificari possunt.
107) p. 59: Idem formaliter includit itlud, cui sie est idem, in ratione sua
formali et per se lita distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam for
malitatem, quarum neutra alteram ineludit in ratione sua formali et per se.
108) p. 69: Illa sunt idem realiter, quae sie se habent, quod unum non potest
esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione
(p. 72) lita sunt distincta realiter, quae sie se habent disiunetive, quod unum polest
esse sine alio, vel quod unum est produeens et aliud produetum, vel quae sunt in
pluribus rebus realiter distinetis.
109) p. 75: Illa sunt idem esscntialiter , quae identificantur realiter uni essentiae
singularissimae Illa distinguuntur essentialiler , quae habent diversas naturas
sive essentias realiter distinctas, vel quae non coneurrunt ad rationem intrinsecam
et essentialem alieuius.
110) p. 77: Illa sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in
aliqua realitate potentiali et contrahibiti per realitates differentiae lita di
stinguuntur se totis subiective, quorum realitales non possunt simul esse per modum
informantis vel per modum informubitis vel per identitatem realem.
111) p. 79: lita sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod praedicatum
quidditative, sive itlud sit limitalum sive transcendens sive dicat realitatem
potentialem sive non Illa distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest
praedicari tale praedicatum quidditative.
198 XXII. Ant. Sirectus. ßrulifer. Tinctor.
griffe die verschiedenen dislinctiones und identitates nebst deren wech
selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können11*).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Brulifer
(auch Burhfer genannt) in seinen „Epitomata in formalitales iuxta
doctrinam Scoti" auf113). Indem er nemlich die Beihenfolge bekämpfen
will, in welcher bei Sireclus die verschiedenen Arten der distinctio sich
bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der distinctio ex
natura rei und insbesondere der distinctio se totis obiective und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis
und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu
letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,
als berechtigt zuzulassen115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anra. 579), von anderen conservativen Scotisten
geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Beihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nico
laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Gommentar
zu Petrus Hispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).
112) p. 80: Pro complemento huiui quaestionis dividendo in duas partes
sie procedam : in prima dabitur modus venandi distinctiones et identitates, in secunda
dabitur modus inferendi unam distinctionem et identitatem ex alia.
113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.
Venel. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doctorem subtitem, ut asserunt, sequentibus
ponuntur septem modi distinctionum , quibus e converso correspondent
septem modi iientitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex
Iiis inferuntur corollaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et
penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sie ascendendo usque ad primam,
non aulem e converso; secundum, quod identilates non sie se inferunt, sed
opposito modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sie descendendo.
115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud multos
Scotistas , videtur tamen continere multa falsa, nec sequitur doctorem subtitem
Arguo , quod nulla sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod
distinctio ex natura rei non potest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio
una in intellectu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc
sive coneipiendo grammalicc , ut „homo" et „hominis", sive logice , ut „homo" et
„humanitas". ... p. 106: Sequitur contra eos, quod superius et inferius distinguantur
formaliter, simitUer tolum et partes, diffinitum et diffinitio, etsi solum distinguuntur
ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul nnita
non distinguerentur sc totis subiective, nec etiam homo et albedo sua p. 1 10 :
Arguo, quod distinctio se totis obiective non inferal omnes alias nec sit maior omni
bus aliis , quia risibite et ftebile distinguuntur se totis obiective, similiter risibite et
homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis
non inferunt distinetionem formalem Identitas ralionis non infert omnes
alias identitates p. 113: Praedicamenta sunt idem rulione et tamen non sunt
idem realiter neque essentialiter aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum identitate
reali stat distinctio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis
et essentialia. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distinctiones praecedentes
omnem actum intellectus, sc. distinctio formalis et distinctio realis , quarum
prima est minor et immanifesta, ... . secunda aulem, quae est realis et maior et
manifesta , est distinctio rerum p. 124: Distinctio se totis subiective aut est
distinctio formalis aut etiam aliquando realis nalurarum seu suppositorum.
116) Dicta tinetoris super Summulas Petri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel
blattes steht: Hoc percelebre opusculum secundum subtitissimi doctoris iohunnis Scoti
XXII. Tinctor. Bricot und Georgius Bruxellensis. 199
Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 1 n), folgt
er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik
völlig dem Scotus118), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus
auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige
occamistischc Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus
des Boelhius leiten119). Bei den Exponibilia fügt er nach
Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,
fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur" 120), und die Jnsolubilia
entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obligatoria
aus Albert v. Sachsen 122).
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren
schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem
lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compilatum est Ab eximin viro sacrae theologiae baccalario formato Magistro
nicotao tinctoris de guntzenhusen quondam In alma universitate parisiensi regente ac
scofisante subtiti plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma
gistro Pelm hyspano Tinctoris commentum per peritos aXmae universitatis tübingensis
magistros correctum per me Michahelem gryff Civem rütlingensem. 1486. fol.
1 1 7) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen
Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel : Etucubratio commentaria in veterem Aristotelis
artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque
divi Aquinatis Thomae dictis conformium commentariolis in unum volumen redacta
(Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theil : Elucidatio doctrinalis in
quatudr libros logicae novae Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque
divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu
den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Reclamen zu gehören,
zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich
mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.
124—126 u. 463.
118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo
famosae opiniones, quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est
subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Atia opinio est doetoris subtitis
dicentis , quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio
est u. s. f.. d- h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.
Anm. 5 8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Urtheiles
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheilung der Rede in mentalis, vocalis,
scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität
des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff
einer „quidditas contrahens" an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs
des Syllogismus in Benützung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu
rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offredus (Anm. 42).
120) Am Schlusse des Tract. VIII (d. h. der Exponibitia) : Praemissis syncategorematibus
, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc
est detcrminandum Dictio ,,ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter
quae comparat (vgl. Marsilius, Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"
dicit accessum ad terminum et negat pervenientiam ad itlum Dictio „vix" significat,
rem verbi inesse subiecto, sed cum difficultate Dictio „vicissim" significat
interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut
„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" eodem modo exponuntur,
sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"
et aliis aequivalentibus exponitur copulative (vgl. Peter v. Ailly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465—476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
200 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen
.,Textus albreviatus logices" geschrieben zu haben123), worauf er wahr
scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess m);
den Textus abtreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu
diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
. als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde 125). Ein ähnliches Verhältnis» besteht bezüglich des Petrus
Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen" Richtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 127).
Betrachten wir zuerst den Textus abtreviatus , welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit
123) Textus tolius logices per magistrum Thomam Bricot abbreniatus el per eundem
novissime emendatus. Basiteac 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelblatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super
duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nomina-
Hum usque ad apicem eius plurimum accomodatissime. Am Schl. : Finis Questionum
Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. ... Parisius per
Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach
auf die Modernen.
125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretatione
textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des
Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate
[sie]. S. a. s. I. fol. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Expositio magistri Georgii
Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo
inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiusvis fne libri additis. Lugduni
1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke von „via modernorum" spricht, gibt uns einen Wink zur
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Reelamen nöthig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143. mit », <S, S bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus
der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii , Versoris,
Porphyrii, celerorumqne phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Bruxell.) vestiganda
flumina docens, cum omnium nominalium riventium est gemma ete. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin , dass der Stoff
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und
weder Buridan noch Marsilius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetns oder
dgl. die allgemein leitende Grundlage bilden; wohl hingegen werden wir occamistische
Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen
Basis; s. auch Anm. 141.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201
Einschluss des Porphyrius m), so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einfiussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig formulirten
Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,
Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen
ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tartaretus
und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones Bricot's
zur zweiten Analytik bewegen sieb durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,
und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der
Einleitung . finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
nolitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme131).
128) Beachtenswerth ist, dass Gilbertus Porretanns nicht beigezogen ist, wäh
rend derselbe hei all™ Albertisten und Thomisten stets in das Organon aufge
nommen wurde.
129) Expositio ete. (s. Anm. 125) f. CXXVH v. B: Nach einigen Regeln, welche
ans Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.), folgt ohne vorher
gehende Nennung der sogleich anzufühtenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando
istae litterae A, E, 1 , O ponuntur in tertia syllaba, significant, qualis et quanta sit
ronelusio inferenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda
syllaba, tunc A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet istarum
litterarum poni cum tribus consonantibus ; A cum B, C, D, et tunc B significat, quod
medium debet esse consequens ad praedicatum, C vero, quod sit antecedens, D, quod
sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, H, et tunc F significat, quod medium
debet esse consequens ad subiectum, G vero, quod sit antecedens, H vero, quod sit
extraneum. Ui palet per hos versus:
E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra;
Praedicat A ; B sequens, C Ad concludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsiutmexetstram.edium, quod sit con
sequensAdadcosnuebliuedcetnudmumet paanrtteicceudleanrsemadafpfriaremdaitcivaatmum i;n eDtarhaopctide, moDnisstarmaitsuretpeDratFiesciansau.
mendum est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem, ut palet per
Cageti Ad coneludendum universalem negativam in Celarent vel Cesare sumen
dum est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut
patet per Dafenes. Si vero debent coneludi in Camestres, medium debet esse extra
neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut palet per Hebare Ad inferendum
particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad
subiectum et extraneum ad praedicatum, ut patet per Gedaco Ad inferendum
particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et
consequens ad praedicatum, ut patet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschn. XX, Anm. 363.
202 XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,
zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von logica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Tcrministen
hinüber, da die Logik sich wesentlich um den lerminus „argumentativ"
drehe132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),
sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)
a^ch auf die Universalien anwendet 135), während er daneben wieder die
sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt136). Bei den Erläu
terungen zu De interpr. zieht er wie Rorbellus die significalio , jedoch
mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 138). In
seinem Commentarer zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein
mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes139). Gelegentlich der appellalio kommt hier nach Buridan's
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die
appellatio rationis in Betracht 140). In Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-
132) f. II r. B: Loq'icu naturalis est ipsa anima existens in corpore bene disposito
Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi
utitur argumentationibus vet regulis logicalibus; secundum alias est regula applicata
ad alias scientias tradita in logica artificiali; secundum alios est Iiabitus
genitus ex multis operibus logicae (v. A) Logica artificialis totatis est scientia
artificialitct docens diffinire, dividere, arguere et per rationes verum a falso discernere
(B) Haec est scientia ab aliis distineta qnia habet substantivum
attributionis ab aliis scientiis distinetum, i. e. terminum „argumentatio".
133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate
nostra docens, quomodo sit libere operandum a nobis itlud , quod principaliter
considerat Logica est scientia practica. non speculativa.
134) f. IV r. B: Triplices sunt termini , sc. mentales, vocales , scripti
(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexo quam incomplexo.
135) f. VI r. A : In proposito est sermo de universal! in praedicando, et non de
universal! in essendo vel causando f. VII v. B: Triplex est universale, sc. vo
cale, scriptum, mentale Omne universale vocale et siinititer omne universale men
tale propric et improprie dictum est accidens; ... . nullum vero est substantia
Universale scriptum est substantia Universalia mentalia sunt incorporalia ;
scripta et vocalia sunt corporalia.
136) f. L: Sex transcendentia dicta sunt, quia nullo praedicamento complectuntur.
S. Abschn. XX, Anm. 599.
137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 ir.
138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was
„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fccuna, Cageli u. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commentare
lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu
nehmen.
139) In der mit 3? bezeichneten Ausgabe f. 20.
140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est lerminus acceplus in propositione pro
suo significato iuxta dictionem significantem actum animae.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203
ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten
Consequentiae einreiht141).
Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden
Commentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons
zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer
sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer
salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (.Absehn. XX,
Anm. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete
Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue
Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aher
stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula
beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz
über Jnsolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir
später gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Jobannes Faber
de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch
etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna
gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er
141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incomplexus univocus non de omnibus
quidditative dicibitis natus verificari de aliquo mediante hoc verbo „potest" et de his
coniunctim pluraliter, de quibus divisim singulariter verificatur. •
143) f. XXV v. A: Haec est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque praedicabitia"
, quin plura sunt genera, quam quinque, et plures speeies, et haec omnia
sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis
„Tantum sunt quinque praedicabitia".
144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi
distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallam tria
sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur
satis probabitis f. LVII r. : Non numerando generalissima habentia modos significandi
mixtos nec distinguendo inier concretum et abstractum ampliativum et non ampliativum
et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier
auf folgt Theologisches über die Trinität.
145) f. LXXXVII v. A: Omnis negatio infinitans cadit supra copulam implicite
vel explicite. Hiedurch soll des Marsilius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei
tigt werden.
146) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur , utrum propositiones
de contingenti specialiter capto faciant oppositiones , aequipollentias et consequentias
cum aliis modalibus et inier se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erörtert wird.
147) So fügt er z. B. zu Tract. II, d h. über die Universalien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste
reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Sytlo
gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch
zu behandeln seien.
148) f. 97 r. zur suppositio relativorum , f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur
appellatio.
149) S. unten Anm. 439.
150) Exercitata parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes
204 Faber de Wenlea. Tartarelus.
sich occamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von
(Ustans — indistans aus Albert v. Sachsen151), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicaliali an, dass dieser
ganze die proprietales terminorum betreffende Bestandlheil der -vetus
logica nicht von Aristoteles selbst herrühre, sondern durch „minores
auctores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate
gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154),
und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht über den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig
auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am
Schlusse derfleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mil
Einschluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).
Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des
Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 15?) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,
gedruckten) Briefe des Johannes Hiller de Dornstetten an den Reutlinger Buch
drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des
Johannes de W-erdea sehnlichst wünscht.
151) S. Abschn. XX, Anm. 229.
152) S. ob. Anm. 132.
153) Logica nova docet principaliter rlc tota argumentationi et habet quatuor
libros ete Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros
apud Aristotelem (d. h. Cat. u. De interpr.) ; de proprielatibus autem termino
rum, sc. suppositione , ampliatione, appellatione , restrictione, alienatione, Aristoteles
speciales libros non edidit. sed alii aulores utites tractatus ediderunt ex Iiis, qime
sparsim phitosophns in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sie edita dicuntur
Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristotelis
sunt edita Dicitur autem vetus logica, quin est de partibus (s. oben
Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man seihst auf den
Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,
nemlich den 1. mit'Oc interpr., den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. El.
154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,
totam logicam esse practicam, quia finis principalis, in quem tota logica secundum
rectum rationem ordinatur, est opus liberum, sc. arguere ; nec obstat, quod
multae partes logicae in se sunt speculativae, sicut scientia praedicabitium et praedicamentorum
et parvorum logicalium, quia itlac sunt minus prinzipales ad fmem principalem
totius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).
1 551 Totius logicae subiectum prinwm primitate principalitatis est argumentatio
(vgl. oben Anm. 132).
156) S. ob. Anm. 141.
157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig
gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a.; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basileae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,
15)4, 1591 u. sogar noch 1R21.
158) Den Text des Petrus Hispanus enthalten jene Drucke, welche ich
XXII. Pelms Tartarelus. 205
den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi
nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke üherall eine Menge
Dubia auflhürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein
leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmflich
scotistiscb, polcmisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen
die „nominales" , d. h. Occamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formalitales
und bei den Kategorien die lranscendentia vorbringt 160).
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
compositus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen bietet er in der Syllogistik
Mebreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach
wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter
scheiden sei, ob der Mittelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der
einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;
und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,
Dimari, Fimeno" an ie2). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise
dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich
tiger Schlusssatz gewonnen werde163), und desgleichen aus zwei nega-
Abschn. XVII, Anm. 143 mit £ —S bezeichnete (ich citire nach 3); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. 1. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514 u. 1621.
159) f. 8 v. A : Est opinio nominalium, quae stat in aliquibus dictis ; primum,
quod omnis res est singularis et nulla est communis in pluribus existent;
secundmn, quod omne universale est terminus communis ete., d. h. er exponirt ganz
sachgemäss Occam's Auffassung, um die Gegengrüiuie des scotistischen Realismus
darzulegen (lelzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 v. B u. 21 r. B.
161) f. 51 v. B bezüglich der Urtheile, welche einen casus obliquus enthalten;
s. Abschn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupliciter: uno modo large, ut est dispositio
trium terminorum sie se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum
et pruedicatur in atia; alio modo spccialiter ; quod medium subiieitur in
maiore et praedicatur in minore Capiendo large qunrta figura non est distineta
a prima, sed continetur sub ea ; capiendo specialiter ponenda est quarta figura
distineta Quatuor sunt modi quartae figurae, sc.: Bamana, Camene, Dimari,
Fimeno, et redueuntur ad modos primae figurae per solam transpositionem praemissa
rum Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene
transpositio praemissarum cum alia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem
figurarum Ideo modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae
Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et lertiae, quia ad reducendum
eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vel
tertiae, quia solum indigent transpositione praemissarum.
. 163) Ebend.: Ex puris particularibus sequitur quinque casibus: (ich führe
statt der langathmigen Formulirnng nur die Beispiele an, da auch diese allein
schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Aliquod animal est Socrates, Aliquis homo est So
206 XXII. Petrus Tartarelus.
tiven Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der invevdio
medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke" (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisalze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch
staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecana, Cageli" u. s. w. hinweisen ,65). Und
crates; ergo aliquis homo est animal" „Animal cst homo, Asinus est idem animat;
ergo asinus est homo" „ Animal est homo, substantia non est animal;
ergo substantia non est homo" „Homo videt omnem asinum; Brunellus est
asinus; ergo brunellum videt homo" „Animal est homo, Asinus est omne ani
mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui dicit, quod ex puris partieularibus
nihit sequitur, intelligebat exceptis Iiis quinquc casitms ; vel polest dici, quod
non intelligebat de particularitate propositionum, sed de particularitate medii. Vgl.
unten Anm. 518.
164) 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)
„Nullum non risibite est homo , Nullus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est
homo" „ Omnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Omnem
hominem neccsse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo
aliquid album contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 5l9.
165) f. Sifv: Ut ars inveniendi medium cunctis sit facitis, plana atque perspicua,
ad manifestationem ponitur sequens figura, quae communiter propter eius apparentem
difficuttatem pons asinorum dicitur, licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit
esse famitiaris ac intellecta.
XXII. Pctrus Tartaretus. 207
wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist
reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,
den wirklichen menschenbeglückenden Urheber nennen zu können, so
wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 1(i(i).
Hernach folgt noch im Anschlusse au Occam eine besondere Erörterung
der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor
kommt167). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus erledigt i(is) und sonach nicht bloss seine sonstigen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besieht,
d. h. Baralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander
setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier
Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung
in mentale, vocale, scriptum 169) , polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das complexum significabüe des Gregor v. Rimini 170).
Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietales
lerminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),
benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung
von Memorial-Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei
der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-
Ich darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an der
Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben
des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, atso in
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta
retus selbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden
falls aber ist der Inhatt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der
nächstfolgenden Zeit bestätigt (s. Pierre Bayle, biet. crit.-hist. im Artikel „Buridan"),
welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nie. Clenard (Belgischer
Linguist, später Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae, 1, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): „Kam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventione,
i. e. libros Topicorum, qui docent invenire argumenta; sum igitur totus in ista
dialectica ; faxit deus, nt hie feliciter inveniamus medium, non in ponte asinorum, sed
in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais
(gest. i. J. 1553), Gargantua et Pantagruet, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,
p. 237): „O qui pourra maintenant racompter comment se porta Pantagruel contre
les trois cents yeants? O ma Muse! ma Cattiope, ma Thalie, inspire moy d ceste
heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logieque, voici le
trebuchet, voici la difficuUc de povoir exprimer l'horrible battaite que feut faicte".
167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.
168) f. 24 ff.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est
de passionibus terminnrum; et communiter assignantur quinque, sc. supponibititas,
ampliabititas, rcstringibititas, appellabititas, distribuibititas, exponibititas.
208 XXII. Petrus Tartaretus.
pelten descensus 172), und häufl überhaupt behufs der Erklärung eine
Menge von Regeln auf1'3). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet
der Exponibilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exdusiv-Sälze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,
Hely" 174); ebenso verfährt er bei den.Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gelten für die bejahenden die Worte „Annale, Idolos,Peccata, Comrnodi"
175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vitare"11'');
desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver
neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasti" 17s) ; auch bei in-
172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,
qui fit per divisionem, ut dicendo „Animalium aliud rationate aliud irrationale" ; sed
arguitivus est consequentia formalis, in qua arguitur ab aliquo termino communiter
sumpto ad eins inferiora virtute suppositionis.
173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh
nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur ampliatio sogar „ineipit'
1. bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restrictio (f. 62 r.),
für appellalio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.
174) f. 70 r. A: Regulae possunt inteltigi per suas dictiones , intelligendo per
vocales qualitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus) :
„Dives'
Tantum A est B =:
A est B, et nihit, quod
non est A, est B
subeontrariae
„Oral"
Tantum A non est B —:
A non est B, et omne,
quod non est A, est B
„Amo"
Non tantum A non est B
= : Omne A est B, et ali
quid, quod non est A, non est B
175) f. 71 v. A :
„Amate"
Omnis homo praeter Socratem currit
„Idolos"
Non omnis h. praeter S. non currit
176) f. 71 v. B:
„Meroris"
Omnis h. non praeter S. currit
„Dogmata"
Non o. h. non praeter S. non c.
177) f. 73 r. B:
„Adamasci"
Omne A, inquuulum B, est C
„Simonia"
Non omne A, inqu. B, non est C
178) f. 73 v. B:
„Pentecoste" '
Omne A, non inquantum B, est C
„Romipeta"
Non o. A, non inqu. B, non est C
„Hely"
Non tantum A est B ==:
contrariae A est B, et aliquid,
quod non est A, est B
„Peccala"
Omnis h. praeter S. non currit
„Commodi"
Non omnis h. praeter S. currit
„ Amodo"
Omnis h. non praeter S. non curr.
„ Vitare"
Non o. h. non praeter S. currit
„Detrahendo"
Omne A, inquantum B, non est C
„Tonodore"
Non omne A, inqu. B, est C
„Rarefio"
Omne A, non inqu. B, non est C
„Vigitasti"
Non o. A, non inqu. B, est C
XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
cipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur179). Auf
einige anderweitige Erörterungen 1S0) folgen zum Schlusse noch die insolubilia
in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen 181).
Uebrigens müssen ahnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia
u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana , Cageli
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputaliones quodlibetares
m).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des
aristotelischen ürganons 183), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und
auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageli keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen
Liber isagogicus 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen msammengefasst wer
den ; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.
180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda
de termino el suppositione ; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheilung (s.
Anm. 172).
181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali
täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbild s. Abschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben
in Erfurt l. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittelalter I, p. 51 ff.
u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte
Fecana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima pileus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron dalisi bocardu
ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus , gargarus und associamus wegen
des „u" nicht gewesen sein, und die lieiraengung von dalisi bocardo ferison be
deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) Cursus oplimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii
atque veteris logicae Arestotiiis sicut maximi parisius regentes tradiderunt , multorum
peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad mentem subtitissimi doctoris
iohannis Scoti ordinis minorum. S. 1. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu
als zweiter Theil : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus
novae logicae Arestotiiis ete. wie so eben.
184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura ueeipitur dupliciter: uno modo large, et
tunc est, quando medium subiieitur in una el praedicatur in alia, et Mo modo quarta
comprehenditur sub prima ; alio modo capitur stricte et tunc est , in qua medium
subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra
quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentalor Solum
ponendae sunt tres figurae.
185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod liber ysagogicus inscribitur.
Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristolelica logicalia mirabititer introduetorius.
Pranxl, Gesch. IV. 14
L" >
210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfelt.
letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Einfiuss des Raimundus
Lullus in die Augen springt186). Hierauf erläutert er in sieben Tractaten,
deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite 187) und phan
tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)
zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist überall die Meinung des Scotus.
Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus
obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif
ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen
hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien 190),
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher positio und impositio, sehr kurz aber
depositio und pelitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
über „dubie positio" und ,.sit verum" 191).
Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-
Cuius utititas agnoscitur, si benevolus accedas, studeasque diligenter. Nam eius mcredibiti
ordine repente nimis quis logicus evadet , ut experientia teste a multis iam
probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libello evectos.
In quo quidem libello sunt infrascripti tractatus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediolani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-
Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt.
186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Ranm so ver
schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnahme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-
Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicame nta , die 2.
ratio investigandarum intentionum; beide sind nach Form der arbor Porphyriana ent
worfen; die 3. als Figura universalis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit
B bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(S), 6. periermenias (t), 7. modalium (V) , 8. Priorum (X), 9. Posterioren (Y),
10. Topicorum (z), 11. Etenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zu
Petrus Hispanus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. B ff.
190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obligationis
, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulüs
Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligationis. XX, Anm. 566 ff.).
191) f. 87 r. B : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubie.
„Sit verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid
esse verum.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antiqua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss
der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche
wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,
einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und
Insolubüia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare
eiües Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 1 58 ff.)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle.
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:
Eccc tibi sim armigeros ac arma bona con 192).
In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edentulique secundus
Tertius Iliace, Purpuren reliquus 193).
Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,
Destruit E dictum, destruit Ique modum19*).
Omne necesse valet, valet impossibite nullum 196)
192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A—W, Y— ©; er erhält
seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und
arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciter,
per accidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass
hier die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheilsformen ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei
Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich
einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Circum"
Pone subalternam; facietque negalio signum.
193) Oder als Hexameter (in Z—©) :
Tertius Iliace, sedet Purpurea quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in 7.—©):
Destruit E dictum, sed destruit I quoque modum.
195) So in TT—<5, <g$$$X; hingegen in x lautet er:
Omne necessariat, impossibite quasi nullus,
und in *, &, II. ä$:
Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.
14*
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Possibite quidam, quidam non possibite non 198)
E dictum negat, lque modum, nihit A, sed U totum 197).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt :
Possi contingens, impossibiteque necesse 198).
Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 1 66J
werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:
Qrdo subalternus sit primus sive secundus 199).
Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit llnden wir:
Pos Impos aequi verbo simiti modus impar,
Impos et Ne dissimiti verbo simiti mo,
Toto- dissimiti Pos et JVe sequiparanturi0").
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente
mnemonisch bearbeitet, und wir flnden Verse für prius (ebend.
Anm. 175):
196) So in Y, t>—S, U—S; hingegen in X:
Possibite quidam, non possibite quidam non,
und in z— <S:
Possibite est quidam, quidam non possibite est non.
197) Die Drucke X, ®, © —JJ, U haben die sämmtlichen sieben Verse ( — ab
gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in Z— <5 sind sie vertheilt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In SO
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;
Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.
A bedeutet, dass das Urtheil ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim
Vernum, sowie /, dass sie beim Modus, und ü , dass sie beim Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheile mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheile A, E,
I, O genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheile Socralem currere est
necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.
198) Nemlich die Drucke @S, 8—Q, 3E geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht
metrische Erklärung der vier Vocale AE1U (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen <S$X demselben noch 5 u. 6 der
vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identificirung des
possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impossibite und des necesse ausspricht.
199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke (5, $, £—iß, X enthalten
(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un
nützen Vers. In St— X, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für
primus.
200) In 9t — I, welche am Schlusse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzen gniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im
Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], Impos[sibite\.
Nejcesse], aequi\parantur] und mo[do] bedenkt.
j
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. * 213
Tempore, natura prius, ordine, die, et honore
Causam causato dieimus esse prius10i);
für simul (Anm. 176):
Tempore dico simul, quorum generalio nunc est,
Quae convertuntur, dieimus esse simut,
Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;
für motus (Anm. 177):
Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,
Alterat et mutat, sie per loca multa vagatur,
Sex istis motus dicitur esse modis 203) ;
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218):
Alfectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,
Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;
lstis praedictis fertur habere modis 204).
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Dico coneludi directe, quando ma de mi,
Est indirecta conelusio, quando mi de ma205).
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
Omne genus claudit problemalis prima figura,
Fitque negative conelusio quaeque secundae,
Tertia eoncludit tantummodo particularemiM).
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
lerminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Feeana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant ; sed non constant Febas, Bedas, Heca.
Praedicat A ; B sequens, C praecedit, D sit extra;
E subit ; F sequitur, G praecedit, H sit extra 207 ).
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:
Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,
Est medium ratio, per quod concluditur erjo 208).
201) In 8—% (und zwar in 8—£t mit dem Zusatze : hi versus non sunt de
textu).
202) Gleichfalls in 8— % (aber ohne Znsatz).
203) Nur in SW—X (ohne Bemerkung).
204) In 8—O finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze :
metra non sunt de textu) , in 9t—I aber alle drei Verse und ausserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:
Quidquid circa cor: membrum, triticum, domus, uxor.
205) In 9t®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für maior und minor sind,
ist von selbst ersichtlich.
206) In Y— ©. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Celantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi consimitem vult littera quaeque reduci
Ductu possibili, Baroco Bocardo remolis.
Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII.
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch
stens als halbwahr gelten.
207) In 5t®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.
208) In X—©, 91, ©. Jedoch in Jt® lautet der erste der beiden Verse:
Ratio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen , nemlich den locus a
äivisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt :
Per species genera, species per singula scindunt,
Per partes lotum, voces per significatum,
Cuncta per opposita subiectum qualia scindunt,
Qualia per usias, per qualia qualia findunt 208).
Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu
sammen :
Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,
Corrumpens, generans, usus, communiter acci;
Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque
Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;
Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus510).
Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine
ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen:
Cela, multa pete, lauda, transferre memento,
Discere le finge, si vis concludere falsum:
Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,
Acci, quid, ignorans princi, con, causaque, plures*11).
Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe
tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich
causalis , lemporalis, localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch
209) In Y—6.
210) In V—©, St, 2>. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst
ans obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus 9t® mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—<S sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in 9t®. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212} In nz%.
213) In l'—w, 91—I (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus
gesponnen).
214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos „essendi in" distinguit Aristoteles
quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignat novem, quia subdividit quintum, ut dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(suiceptibititas ccmtrariorum) , wird ein von der Urtheilsform entnommener Einwand
folgendermassen beseitigt (im Drucke 39, f. 85 B): Neque est instantia de oralione,
quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,
tamen hoc non est secimdum sui mutationem, sed rei; et ideo nota, quod verum
et falsum sunt in rebus ut in subiecto, et sunt in oratione ut in signo. Hier nun
wird in 9t®a: nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (Cat. 12, s. Abschn. IV,
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten
supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio
lerminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,
Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
mente der Syllogistik vorführt : syllogismus concludens plura, concludens
ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis 220).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncalegoreumat a" trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Thcil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält221)- Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde verum et falsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicul in subiecto,
et in oratione sicut in signo.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit
Ausnahme von R3X3B, leiten dieselbe mit den Worten ein: Quae sequuntur de aliis
quatuor praedicamentis, non sunt diclo (oder data) a Petro Hispano. Aber nur @3I
fügen diesem noch hinzu : sed ab auctore sex principiorum accepta. In t—W sind
jene vier Kategorien und in 9tSX nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.
217) In ffi, % S — St, 3E finden wir: Relative opposita dicuntur, quaecunque ea
ipsa, quae sunt , oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et
dimidium, disciplinalum et disciplina.
218) In S—£1 steht nach „hapere membrum" auch noch: habere ornatum vel
annulum in digito.
219) In X, S>, ©—S, 91, «, U—9B lautet das erste Glied obiger Regel :
Accipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere , differentia,
vel proprio, vel accidente. Hinwiederum in Y— <5: Accipiendi sunt duo termini di
versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius
vel una species cum suo genere et suo proprio.
220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—F, 9t, <£ und lautet am Anfange :
JVunc restal dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum
assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitet, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
es bei Psellus ausgefallen sei). Prima est syllogismus coneludens plura (Abschn. IV,
Anm. 608 f.), seeuhda est syllogismus ex faliis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),
lertia est syllogismus circularis (ebd. Anm. 615 ff.), quarta est syllogismus conver
sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syllogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),
sexta syllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hic autem de istis potestatibus
intendimus pertransire breviter, et solum declarabimus earum descriptiones per earum
utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. 111.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M—Q, Y—©, M, ® sind die Syncategoreumata
mitaufgenommen, unter denselben aber bieten n — Q, 91® eine ein
216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk
würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen calegorema und
syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,
dass man auf „est", welches eine compositio bedeute, und auf „non"
zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compo
sitio betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,
bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen Affecten haben 225). Das „non" hingegen sei
hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er
wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
fachere Redaction dar, hingegen in Y—S8 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefähr dreimal grösser ist, und © gibt wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn während die Drucke IM—Q noch unbedenklich die Ueberschrift
Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in 9t® der Abschnitt kurzweg als
Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn
YZ schon als libettiis nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 2193 in vorsichtiger
Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei
Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— Q übereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke 99.
224) f. 264 A : A dictionibus syncategorematicis .... causatur veritas vel falsitas
in oratione; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiicibites vet
praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibitium et praedicabitium
Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum
est praedicatum, signifieatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se
intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora
illis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod
de cetero non erit „Est" autem consignificat compositionem ; .... ideo prius
dicendum est de compositione.
225) f. 265 A: Compositionis alia est rerum, alia modorum significandi
Compositionis, quae est modorum significandi , alia est qualitatis cum substantia, et
haec significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitatem (f. .
266 A) Alia est composilio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,
ul in partieipio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum
debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et
postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inelinatur et per
istam inelinationem indicat vel imperat vel optat, et sie sunt modi.
226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntialionis;
alio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia
facit nomen infinitum, .... alia participium, ut „non currens", .... alia verbum infinitum,
ut ,,non currit", alia facit oralionem negativam f. 269 B : JÜomen
dupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, et sie praedicalur
solum de ente , alio modo secundum negationem , et sie praedicatur
de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infinitum)
f. 270 B: Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi
tionem, sufficit ad contradictionem.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln
227), dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst
«22a), dann a« 230), vel231), et 232), nm 233), quin 234), quanto 235),
quam236), quidquid231); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit
und desinit an 238), dann necessario und contingenter 239) , hernach
plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus241).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und
Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exelusio intelligitur dupliciter, sc. ut concepta et ut exercita.
(B) Ad exelusionem quatuor exiguntur: quod exeluditur, a quo excluditur, respectu
cuius exeluditur, actus excludendi f. 273 A: Exelusio una est genera
lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent excludi: diversum
subiectum, diversum loco , diversum tempore, oppositum ex parte
praedicati, diversum accidens p. 278 B: Dictio „solus" excludit ab
aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.
228) f. 279 B: Sequitur de exceptivis Quidam dicunt, „praeter" non significare
exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab
exceptione significata , sed ab exceptione exercita Excipiens est anima; alterum
est instrumentum excipiendü, i. e. dictio exceptiva; et etiam exiguntur itla tria:
quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A multitudine
in Mo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep
tiva f. 283 A : Badem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".
229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem, alii
dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem el magis
antecessionem, quam consecutionem (B) Consecutionis alia est excedens, alia excessa
; .... alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum
prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 B:
In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente , aliquando
sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequalur quodlibet.
f. 288 A : JVon sequitur verum ex impossibiti , inquantum est impossibite.
230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunctionem et importat dubilationem.
231) f. 292 A: Coniunctio „vel" significat comparationem rerum simul existen
tium disiungendo.
232) f. 294 A : Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum
in uno accidenti de pari , quantum est de se , vel plurium accidentium in
uno subiecto.
233) f. 295 A: Communiter ponunt. quod dictio „nisi" per se el proprie tenefur
consecutive et non exceptive (B) Aliquando tenelur consecutive , aliquando
exceplive f. 296 A: In dictione „nisi1' intelligitur negatio et etiam adversatio,
el per hoc est exceptiva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) f. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) f. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—W ; in den Drucken
—Sf finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes s,
218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2ib),
<empus 246) und pertinens 247), und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt 248). Die Insolübilia
sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent
nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LVIII v. B: Inelitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo
sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios illaqueare. Primum ponitur
primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlicet „possibiti posito inesse nullum sequitur impossibile" ; secundum
habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi monstruoso
genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter
paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , . sc. tractatu Obligationum
et tractatu Insolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo
quorundam terminorum restut descriptiones praemittere, secundo nonnullas
regulas necessarias apponere, deinde lertia paucorum exemplorum practicam gratia
plenioris deelarationis finaliter subiungere.
244) Ebend. : Ponitur descriptio obligationis , quae ab aliquibus dalur talis:
Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,
sc. affirmative, negative vel dubitative. Potest etiam aliter describi: Obligatio est
praefixio alicuius enuntiabitis possibitis ad sustinendum, ne sequatur impossibile ; quae
descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut
non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga
tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dicat
„pono tibi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , donec dicat re
spondens „admitto'1 , quo facto est quasi inler opponentem et respondentem quaedam
lilis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt
über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens
immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt aulem signa
obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.
246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem
respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis'1 vel obligaret re
spondentem modo contrario primariae obligationi.
247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari,
tamen in hac arte deservit solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex
obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati
aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo
est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et simites
dicuntur secundum hanc artem pertinentes , quod palet in processu syllogistico.
' 248) Es sind nur sieben Hegeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possibiti posito nul
lum sequitur impossibile" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibitis und propositio de possibiti (z. B. f. LX r. B: Ista est de
possibiti „Omnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et
e contra, ista enim „Omnis homo est animai" est possibitis, et tamen non est de
possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. B ff. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch
hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditis de eo, quod
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219
Aristoteles versucht 259), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf
Beispielen folgt251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)
trafen 252).
Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es , dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre
des Hispanus über die proprietales lerminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 2BS).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. terva.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung
der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben
ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"
auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).
circa artem obligatoriam et eins practicam dicendum praeconceperam , superest de secundo
promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti
novicii usu praeexercitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter
proponere.
250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem
circa finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere
origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sie ait „Accidit igitur,
quod famatum est u. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae
dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, Sient „necessarium , impossibite,
deeipi, seibite" possunt causare reflexionem propositionis super se ipsam et destruere
directam significationem; quia enim significatio totius resultat ex significatione par
tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem , consequenter
redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo superveniente
propositio interimit se ipsam.
251) f. LXVI r. A.
252) f. LXVI v. A — LXX r. B.
253) Editio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,
Restrictionum, Appellationum , Exponibitium , Consequentiarum. Am Schl.: Impressum
Liptzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanus hinzugefügten Tractate n ist sonach hier nnr jener über Consequentiae auf
genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche
Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.
254) Textus parvuli antiquorum. Am Schl. : Finit tractatus Parvulus antiquorum
intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in florentissimo
studio Lypsensi emendatus, ac per Melchiorem lotter Impressus. s. a. 4.
Und Libellus parvulus antiquorum intitulatus In noticiam logicae introduetorius utitis
ac valde necessarius. Am Schl. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitulatus per
fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio
Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen lmpressus. s. a. 4. Ein jüngerer
Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.
255) Parvulus logicae s. I. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum
brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schl. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.
a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per Melchiorem
Lolter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich
lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheile, d. h. Qualität, Quanti
tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheit,
— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio.
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis
mit einigen Sophismen, hernach ampliatio ; sodann die Universalien und die
Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate
220 XXII. Parvulus Logicae, Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.
Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten
jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz
lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. positiones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus
gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentarcn zum
Organon und zu Petrus Hispanus 25S) zeigt er sich als einen trocknen
gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequentia bona formalis
angehängt sind.
256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit A bezeichneten
Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden , als „ex variis logicae libris extractus". Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione med»
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Circa initium compendii magistri Hen
ri« de Gorichem artium et theosophiae professoris almae universitatis Coloniensis
vicecancellarii et academici Montis gymnasiarches primi, quo ea, quae in
libro Posteriorum Aristotelis quodam velamine proponuntur , in lucem aurorae
apertissime secernuntur , quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : Istud
est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste
riorum Aristotelis. Am Schlusse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis
Henrici de Gorichem tandem tractalibus Petri Hispani incorporatum
pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.
258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr.. Arist. Caleg., Gitb. Porret u. Arist.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. 1. s. a., einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem ete. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"
einen Incunabel-Druck s. 1. s. a. und drei den eben genannten correspondirende
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commentar zu Thomas Aqu. , De
ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.
1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn. XVII, Anm. 142, mit SR be
zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe
trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf
die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncategoremata und die drei moder
nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.
XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaeritur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer
„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubitaliones" zur
glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),
sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an, welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen261). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorhellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese
des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).
Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus
Thomistarum" einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien
'schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Catalanus,
und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus , Thomas , Boethius
und am häufigsten (aus Albert enilehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po
lemisch Buridanus und Marsilius. Aber z. B. bei der Syllogistik schenkt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich
tigung.
260) Sup. vet. art. f. 1 r. B : Docens logica est scientia specialis, logica
Mens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae
stricte acceptae , sed generaliter dictae f. 2 v. A : Aliquorum antiquorum secta
interpretabatur, logicam esse sermocinalem, .... alii vero dixerunt, syttogismum esse
subiectum logicae , alii, ens rationis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 ff.).
(B) Argumentatio est subiectum attributionis tolius logicae f. 3 r. B: Lo
gica est scientia speculativa simpliciter et practica secundum modum (v. A) Lo
gica considerat omnia , prout sunt in intellectu itlius, qui quaerit per notum venire
ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo
logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.
261) Ebd. f. 5 r. B: lllae quaestiones de universalibus determinari non
possunt per logicae facultatem, quia necesse est uti rationibus sumptis ex principiis,
causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedeiung der
Universalien ante rem, in re, post rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).
262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.
263) So z. B. betreffs der appellatio und distributio, wo er nur in äusserst«'
Kürze von „quidam" spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei
der suppositio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Eintheilung
derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, ulrum", sondern stets sogleich
mit „sciendum" beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humanorumque
actuum diseiptina unius beali Thomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam
complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doctoris huius angelici, imo
divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad
modum commenti super Aristolelis dialectica veteri quaestiones inducam; afferam
loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Fetrum Aureolum, Petrum
222 XXII. Petrus Nigri.
Sowie er Oberhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht
desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „nominales"
nennt, weil dieselben die formalitates verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 20 6). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamistischen placitum der
vox beruhe267), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
nales" oder „terministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik
den terminus „argumentatio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. O., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg209), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin den antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten27");
ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „conceptistae"
, ohne eine Ahnung davon zu haben, dass er seinerseits nur
den bornirtesten Realismus vertrete271). Auch bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-
Aquitanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham , Antonium Andream atque Landulfum,
.... Gregorium Ariminensem, loannem Catalanum atquc ex alio genere
alios Paulistas , termimstas ac nominales , quorum omnium in Thomam opiniones
destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Herveum
Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricalmo, loannem Capreolum
ac loannem JScapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me
profuturum iis praecipue, qui librorum copiam non habentes potiores difficultates,
quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolulas
habere desiderant.
266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui et moderni dicuntur, quae dicit,
quod omnis passio et suum subiectum sota ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dicta , sed solum est modus
sciendi Grammatica et rhelorica non sunt scientiae proprie accipiendo,
quia sunt de entibus rationis, quae oriuntur ex placito instituentis, variabitibus.
268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subiectum habitus
logicae sit iste terminus „ syllogismus" sive iste terminus „argumentativ1' (s.
ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. B das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,
Anm. 395 f.) in den Vordergrund.
269) f. 39 v. B : Quia logica solum est scientia secundum modum, ideo etiam
solum est practica vel speculaliva secundum modum et indifferens ad utrumque ;
propler actum, quem elicit, assimitatur magis speculativae , quia solum elicit speculari,
quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitalur
practicae.
270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominalium , qui volunt,
quod universale non sit ens reale; concludunt igitur moderni, quod universale
sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquorum , qui dieunt,
quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seclusa operatione
intellectus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo
intellectu.
271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel accidens
Una opinio est eorum , qui dieunt , quod universale est conceplus mentis , et isti no
minantur conceptistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est accidens.
272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod Uber praedicamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad
XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien
abermals mit ßezug auf die formalitates 273). Nachdem er noch manches
Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den
menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).
Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die
capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder
bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher
begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Coinmentare zu
Thomas, De ente el essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert
und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Apologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber
invicem distinctos et formaliter non coincidentes significant decem primas intentiones.
Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.
273) f. 95 r. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem genera accidentium
sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium
secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia realiter.
274) Den Schluss f. 135 r. B bildet der interessante Excnrs, in quo praedicamento
„magister" ponitur.
275) S. F. 1. v. Bianco, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.
276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;
quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odii, aliis vero occasio
detrahendi utrique doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi
magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam, qua ostensorem concordiae
inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,
autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, De esse et essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.
s. a., sicher um 1492) ; ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sieber 1489.
277) In der Einleitung: Tractalus quidam est editus , qui numerat contrarietates
multas, quas inier sanctum Thomam el venerabitem Albertum asserit existere, et
in earum decisionibus satagit supprimere partem, quam ascribit saneto Tlumae ; hic
tractatus turbat multos inelinatos studio doctrinae saneti Thomae , qui in phitosophicis
Aristotelem et in theologicis beatum colunt Augustinum u. s. f.
278) Prima contrarietas, quam tractatus narrat, est, quod sanetus Thomas dicat,
logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse
speculativas ; sed assertio ista tractalus ipsius non est vera; nam etiam Thomas
manifeste ponit logicam esse speculativam Secundam contrarietatem ponit,
quod Thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum
universati post rem, sed Albertus dicat, eadem esse: Tertia contrarietas
est, .... quod Thomas dicat , materiam non esse causam originalem individuationis,
sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum
224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten279).
Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho
doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 280). Hieher gehört sein Commentar
zum Organon, getheilt in vetus ars281) und novo, logica2^2),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 283). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu ver
werlhen und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf
Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der novo. logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial- Worte Fecana Cageli u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch
Quarta contrarietas est circa medium demonstrationis potissimae; verum haue
.... ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be
rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.
279) Existimabant , itlas sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus
problematicus, esse saneti Thomae et venerabitis Alberti contra se invicem ; quae existimatio
continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam
Thomistae et nonnuUi Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alieuius alterius viae;
hanc commiscebant et tamen credebant eorum diseipuli, id, quod dicerent Mi, esse
sententiam vel saneti Thomae vel venerabitis Alberti.
280) S. seine Schrift „Quaestio magistralis de salvatione Aristolelis" . S. 1. s. a.
281) Copulata pulcherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in
veterem artem Aresto. cum lextu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490
(Coloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.
282) Coputata puleerrima in novam togicam Arestotelis lex tum simul Impressum
luce elarius exponentia secundum viam .... saneti Thomae Aquinatis, quorum frequens
exercitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis regentes.
Am Schl.: Copulata secundum processum magistrorum re-
• gentium in bursa Lamberti de Monte professoris eximii. 1493 (Coloniae bei
H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Ahschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung H—T angeführt; der blosse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür
zungen) gedruckt Coloniae bei Lyskirchen 1487. 4.
284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Brcve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesenlium
vobis iniungimus , ul dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam
sectemini eamque studeatis totis viribus ampliare.
285) f. XXXVIII r.:
Per Fecana Cor« cum Barbara syllogisabis ;
Darapti, Disamis, Datisique Cageti;
Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino ;
XXII. Lambertus de Monte. Thomistische Anonymi in Köln. 225
im Gommentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benutzt, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die
drei modernen Tractate 286).
Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel
marktschreierisch bethätigen konnte28').
Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano
nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,
welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten müssen , dass die Syncategoreumata
(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractalus der propr. lermin.
mitgezählt sind, hingegen über die Exponibüia litterarische Zweifel ge
äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
flnden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als
unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercitien gelten 289). Diese
Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;
Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo, Ferison;
Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.
286) S. oben Anm. 242 ff.
287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulata zu Petrus Hispanus
(z. B. in Rs) eine Titel-Vignette, welche den „heiligen" Thomas und seine Schüler
darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti
Thomae tenuit, inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,
semper fuit de veritate suspectus ; haec lnnocentius papa in sermone : Ecce plus quam
Salomon hic"; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma
saneta prece : dirige, summo Et soli ut placeant pectora nostra deo. Auch Hess der
eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine haufig vorkommende Titel-Vignette in
Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu
finden sel.
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismalum circa tractatus parvorum
logicalium, iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis
in praeelarissima universitate Coloniensi smgulis secundis quartis et sextis feriis quam
diutissime observalum, ad perjectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime
collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein
alterer Drnck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der
ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioli mei parvitalem
pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum
colligere JVec moveat quempiam, quod itlius compendii corrogator hic nusquam
invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat, nomen occultare, aul quia
nihit novi protulit, sed aliorum sentimenta succinete et compendiose collegit Sed
quia doctrina saneti Thomae Aquinatis .... praememoratum Montem multis iam annis
irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae orationes
eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für
die incipientes, für die progredientes und für die perfeeti).
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.
Aquino lesen wir (— das Buch ist unpaginirt —): Circa parva logicalia Petri His-
Pranxl, Gesch. IV. 15
XXII. Thomistische Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus 290), wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppo
sitio auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 29 1).
pani et tres tractatus modeniorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisso
tamen tractatu syncategorematum, qui plenus est sophismatibus , quare non videbatur
necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logiculium, suppositionum
terminorum absolutorum et relativorum, ampliationum, appeltalionum, restrictionum,
distributionum , exponibilium et syncategorematum; dicunt tamen aliqui in
logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri Hispani ; nec
est instantia de tractatu obligatoriorum , insolubitium et consequentiarum , quia iili
non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modeniorum, ul facititer perpendi potent pensalis
erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Aristolele editam
sub quodam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuit ac tandem pro
nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia Ma principia satis plane languntur
et enumerantur in Copulatis , ideo itla lue enumerare esset superfluum. Est
igitur hoc opus absque Copulatis imperfectum; quare nullus officium respondentis suscipiel
ex isto dumtaxat, sed primum lextum cum Copulatis ditigenter videat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung „ sophismata" ,
welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheilungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei
chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr
sätze aus den vorhin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The
mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum
relativorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisiones"
(s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias
et alias suppositiones ; sed itla diversitas relativorum nobis innotescit per divisiones et
subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum deelaratione membrorum in textu
elare ponuntur, ideo hae praetermittuntur ; et circa relativa identitatis Petrus Hispa
nus duo infert corrolaria ex textu et eins continuatione satis nota (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Anm. bildet; dann folgen 5 sog. sophismata über terminus,
12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relativorum,
5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio, 9 über exponibitia, 7 über
obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequentiae. Vielleicht wollten diese Köl
ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bildete,
in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,
welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.
291) Im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen
wir: Speeles suppositionis confusae qualitercunque nominatae pullulant ex aliquorum
antiquorum erralica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,
Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividunt suppositionem confusam in confusam necessitate
signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii
vero dividunt in confusam mobitem et immobitem, alii in confusam tantum et
confusam distributivam (letztere beiden Eintheilungen waren, wie wir sahen, fast
allgemein üblich geworden) Moderni circa terminorum suppositiones discrepant
in quinque punetis a recle phitosophantibus antiquis : .... antiqui dicunt, ficta supponere,
quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui
ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt, terminum solum in propositione
supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant
suppositionem materialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,
XXII. Thomistische Anonymi in Köln. 227
Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches
den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff
für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche
Controvers-Gegenstände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und
Lilius) ausführlich pro und conlra erörtert, wobei wir deutlichst erken
nen , dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisteu
und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" 294)
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja
gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cautelen
für die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).
Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albe rtisten als geschieden«
Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni dividunt suppositionem
confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Motiva autem modernorum,
quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Copulatis et
ibidem solvuntur.
292) Promptuarium argumentorum dialogice ordinatorum , a duobus mutuo sibi
obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis
conelusionibus tanquam sagittariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia
expostulat, etiam probleumaticum , utite et necessarium omnibus qui volunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum collectum, qui
dum disputant argumenta exeogitare non possunt. Am Schl.: Impressum est in
Colonia per Henricum Quentell. 1496. 4.
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter
de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter
speculativa. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est
ase rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt
realiter distineta. Terminus in propositione positus potest supponere naluraliter. Ter
minus non polest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer
sale est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. Occam, Abschn. XIX,
Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appellata. Ens, unum,
et cetera transcendentia convertuntur ad invicem sicut subiectum et proprio passio.
Passiones entis non sunt realiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche
Thesen über proprium, accidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia
sola est prineipium individuationis und Materia quantitate signata est individuationis
prineipium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Dens non est in aliquo
praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.
Medium demonstrationis potissimae est diffinitio ipsius passionis.
294) Pulcerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi , necessarius valde
omnibus volentibus acutissime arguere ad trahendum respondentem in oppositum suae
positionis ete. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). Wenn sodann die erste
Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re
spondendi venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hilfe
Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchbändler-Reclame; denn auch
der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. Et. könnte nur eine höchst
entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.
295) Es handelt sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihit est verum, quod dicit respondens'1 ; specielle Vorsichts-Massregeln be
treffen ,, omnis" und die distributio , sowie „solus" , d. h. bekannte Tummelplätze
der Sophisterel.
15*
XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.
Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur novo. logica'lw) und zu
Petrus Hispanus schrieb 297). In ersterera übt er stets eine einlheilende
Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel
nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst, welche häuflg
fast läppisch zu nennen sind 298) ; auch hält er bei der inventio medii
die Memorial-Worte Fecana, Cageli allen Ernstes für ein Erzeugniss des
Petrus Hispanus 2"). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 300).
Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch
betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der
Logik fällt bereits um 1490 , die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.
gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 1) und zu
296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis , ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interprelis
sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schl. : Commentarii per honorabitem
Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per Udatricum zell proprie
lyskirchen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).
297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit C — W bezeichneten Drucke. In der
Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorum, qui inciytam universitalem Coloniensem,
quae duorum famosissimorum doctorum, Alberti Magni et sancti Thomae,
irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)
alumnos verosque filios pascit, decedere curabunt , decrevi opus compingere
stromateum circa processum summularum Petri Hispani praeeipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni
298) Ein beliebiges Beispiel möge sein : Dubium : Utrum Celarent sit formalis
modus arguendi. Et videtur, quod non ; quia non sequitur „Nutlum verum est falsum,
Cuiustibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nullius contradictionis altera
pars est falsa'1 JVec sequitur „Nutlus maurus valet album, Omnis florenus
valet maurum, Ergo nullus florenus vatet album". In dieser Weise geht es durch die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,
erit rationale, per quod concluditur universalis affirmativa Et signat Petrus
Hispanus istam regulam per hanc dictionem „Fecana"' u. s. f. durch die sechs
üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens ete." an
geführt.
300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi
Ralionalis dicitur, ut est docens, et sermocinatis ut utens. Dabei nimmt er auch
die Memorial-Verse des Dorbellus auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ
licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlusse commentirt er auch die
drei neuen Tractate Obligatoria, lnsolubitia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).
301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exercitiorum lo
gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad
profectum quorumvis phitosophiae agoniae palaestritarum , verum praesertim in gymnasio
Coloniensi, quod Laureniii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter
ineipiunt. Am Schl.: Reparationes .... olim per magistrum Arnolduin de Tungris sacrarum
litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentell. 1507. 4.
(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
XXiI. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht
fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk
abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecana), bemerken
wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Orgänons
galt303).
Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagata 304), welchen wir
\ übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate
gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch
berg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung
des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel
cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische
Quaestiones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der
Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 ff.), ohne
denselben zu nennen, das Material schöpft.
Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver
pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-
302) Reparationes lectionum et exercitiorum tractatuum parvorum logicalium
Petri Hyspani, trium quoque tractatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa
Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam tandem absolutae
feliciter ineipiunt. Am Sehl.: Reparationes per artium liberalium magistrum
ac sacrae theologiae licentialum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria und Consequentiae
erklärt, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sammtliche drei (d. h. die Insolubilia
fehlen).
304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum
[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagatam ordinis
fratrum servorum sanetae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum
Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.
305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio molarum de Universalis
notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripateticis phitosophis per
Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberck comportata Nuperque in almo Liptzensi
gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.
306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung „ln universalia seu Isagogen Porphyrii et Ari
stotelis praedicamenta expositio" neu hrsgghn. v. lac. Rossetti, Venel. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Heyntin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. With. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden
tisch seien, möchte ich nicht theilen , weil ich auf die Schriftstellern des Trithe
230 XXII. Joh. a Lapide. Savonarola.
non 308) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentaliones
309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistische Grund
sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 31 ^ Die
Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),
während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an
Aristoteles halten313).
Eigenlhümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse
ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola
will zum fiehufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück
kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gänzlich absieht, benützt er bei raanigfacher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit
genossen üblich war316).
mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der
Universität der dritte Rector.
308) Libri artis logicae Porphyrii et Aristotelis cum explanatione magistri lohan
nis de lapide. Basiteae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XVI.
309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commentares: Tractalus
eiusdem magistri lohannis de lapide de propositionibus exponibitibus, cum tractatu de
arte solvendi importunas sophistarum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris , der letztere in Basel).
310) Oh. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Qu. 2: Logica
docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphyr. schliesst
sich betreffs der Universalien ganz an Albert an ; dass Gilbertus Porretanus aufge
nommen und commentirt wird , versteht sich bei solcher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der
Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).
312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubites, exponibites, officiabites
, und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv-, Exceptiv- und Rednplicativ-
Sätze, ferner über incipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ff.
313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.
314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).
315) In der Vorrede : Mulli tum propter logicae difficultatem tum propter librorum
Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involuliones
tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes
opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur Statui , breviter,
distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico
ita in unum colligere , ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praetermissis
obscuritalibus facitem ad eam viam habeant et planam.
316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be
standtheilen des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand
des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann De Interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheile aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)
anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divisione
(p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphyriana in
XXII. Joh. Wessel. Gabriel Biel. 231
Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Aucioritates" ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragen 3 1 7).
Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Beihe der
gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe , sowie auch thatsächlich
eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere
Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es
Iässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften
zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine successive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
lieber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der
Reformation, welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir
leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Martin us
Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,
gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotelischen Schlussfiguren durch die Memorial-Verse der byzan
tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum
ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele
genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo
hypothetko (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrativo, dialeetico
, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik , aus der Topik und aus
Soph. El. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver
wendet wird.
317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritates in der Philosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka
demie 1867, p. 173 ff.
318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adver sus
formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rudolphum Agricolam" und
kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten , wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desiderata"
aufgeführt.
320) Ich finde von ihm angeführt: Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii
und Tractatus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber
beider Bücher nicht habhaft werden.
232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 32 1) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Occamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir
schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780-— 819) aus Occam's Commentar
zum Sententiarius anzuführen hatten 323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Medianer Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
.Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,
insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen
Quaesliones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche
er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 325), gibt er in ersterer
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,
welche er in „contra", dann „replica", hierauf solulio und confirmationes
erledigt. Bemerkt mag werden , dass er für den Partei-
Gegensatz die Ausdrücke „reales — lerministae" wählt 326). In einer
321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinctum
contentorum in quatuor collectoriis Gabrielis Biel super quatuor
libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
lautet: Epitomata pariter et collectorium circa quatuor sententiarum libros.
322) Prot. f. 1 r. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabitis
ineeptoris Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, circa quatuor sententiarum
libros abbreviare, tentabimus, circa prologum et singulas quaestiones scholasticas
movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,
verba accurtare , in aliis vero , «6i parum vel nihit scribit, aliorum doctorum
sententias a dicti doctoris prineipiis non deviantes , quantum potero, ex elarissimorum
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares
v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVll distinetiones ul
timos" (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX , Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum viderem,
Pauli Veneti logicam non parva indigere expositione tum yropler ipsius difficultalem
tum propler aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos
commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut
cognitio ipsius non in obscurum, sed in elaram lucem producta sit. Sic enim putavi
hinc tiruneulis Mine provectioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nullus
recie phitosophari queal nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidam, qui
logicam ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,
Strodus, Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
Cicero.
326) Gelegentlich der Eintheilung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)
: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia
significat unam naturam communicabitem illis pluribus neque plures naturas communes
quoad lerminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus
communis natus est praedicari de pluribus, non quia significet aliquam naturam com
XXII. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,
Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeil des Augen
blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinit" sich auf
drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an
gehört 327).
Ein anderer Mediciner 32S) , Namens Cajetanus de Thienis,
welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo
teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae
und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren
Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benützt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren
überhaupt verheisst 330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenlhümlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietales lerminorum an, wobei bei
derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass
gebend sind331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren
munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum unam et
eandem impositionem.
327) Faventini Menghi Quaestiones et difficullates de primo et ultimo instanti.
Am Schl.: Ferrariae 1492. fol.
328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen
Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der
Philosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, planiori
atque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis acquirenda
compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristotelis,
Boethii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum virorum documentis usitatiori
simpliciorique stito recolligi compitarique .
331) In der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene
seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung- zwischen vetus ars und nova lo
gica, dass erstere nur die Theile, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsilius erwei
tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheilen treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,
sondern auch einige der spateren Memorial- Verse (ob. Anm. 195. ff). Als 2. Trac
tatus folgt die suppositio ganz nach Marsilius und die appellatio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheilung (ob. Anm. 19). Und
völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor
bild des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,
officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienatio
(s. bei Marsilius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.
Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss
figur als unnöthig abgelehnt wird , knüpfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln deV Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. El. aus Aristo
teles 334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De
interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"
deutlich an der Aufnahme der „Vitalis immutalio" des Peter v. Ailly
bemerken 33 6).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Traetatus ralionalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia
und ens ralionis sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„terminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates lerminorum
völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probalio ler
minorum. Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles über induclio und enthymema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von
da geht er auf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von
332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apud Augustinum
et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 a. 84) sunt nomina et vocabula et non res
ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabula enim sunt res logicales
ceteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. finden wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201—204.
333) Im 7. Tract.: Si quaeratur , quare antares logicae artis consueverint primam
figuram adeo communiter accipere, ut sub ipsa comprehendant quartam et non
specialem fecerint mentionem de quarta, respondetur, quod hoc contigerit ideo, quia
praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae
primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulata per
dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Traetatus.
335) Modernorum de collegio Moguntino exercitata librorum Perihermenias elarissima.
Am Schl. Spirae 1489. fol.
336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohemium traetatus rationalis scientiae Olivieri medici
ad lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.
Am Schl.: Et ita finitur feliciter opus hoc tripartitum , cuius duae primae
partes ad rationalem pertinent diseiplinam, et tertia ad veram phitosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per
eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi
utite s ; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amplius annorum, in
quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem
feci. Anderswo : Materia de „incipit" ampla est circa multa solvenda sophismata,
de quibus super regulas Hentisberi diffuse pertractatum.
339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediata.
XXII. Olivier v. Siena. Riccius. Sermoneta. Victorius Faventinus. 235
ihm geschriebenen Commentar zu Strodus wiederholt 340) und auch ge
legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am
Sehl usse gibt er einen Rückblick und verspricht zugleich besondere
Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema
tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et
activa" an 343).
Sein Schüler Jacob us Riccius von Arezzo schrieb einen Com
mentar zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor
Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die
Lehre seines Originales rechtfertigt.
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut
liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
gelreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren
zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-
340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,
quod iam dictum est, sub aliis verbis commemorem, hic persequar eundem sermonem.
341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:
Secunda positio est lohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum mit, quod
consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi
propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in
hac parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39) Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta
positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas
necessaria significabitis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relatio
rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens denominatur
sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und
Petrus Manluanus citirt.
342) lam complevimus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et
primis inteutionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter
nec non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus;
de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces
saria posterius sermonem alium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars". Hauptsächlich wird dabei
eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's
Calculator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.
344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita
per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.
Am Schl. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste
Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Mantuanus
und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede : Saepe enim genitor loannes, qui non minus duce dialectica
ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum
et Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae diseipulos, quantumeunque
eruditi essent, his sc tueri prineipibus.
236 XXII. Victorins Faventinus. Simon de Lendenaria.
netus347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben
„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen
Gegenstand 350) ; ein anderer „De unitale scientiae" enthält die Erör
terung einer wichtigen aristotelischen Stelle 35 ein dritter ist der Frage
gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene
Bestandlheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche complexa
sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).
Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge
legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-
Worte (d. h. Fecana, Cageti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari
stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich
abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des
Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä
missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana
lytik führt.
Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er
wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentis&m'"355), in wel-
347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito
ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schl. Bononiae
1504. 4.
348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum : Quia Paulo introductori
nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse
tractatum secundum Summularum Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declarativum
proprietatum lerminorum propositionaliter captorum.
349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De lnstanti Gualterii
Burtei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in
quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares
zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „Bononiensis" genannt, um ihm
ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus".
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV , Anm. 675.
352) Tantum in tribus praedicamentis contingit molum fieri proprium, sc.
in quantitate , qualitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus , s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut
sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iurficium
supra complexa prineipia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellantur
Tertia circa effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale
intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conelusionem seu quaesitum
appellarunt.
354) Habitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori extremo
et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so
wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),
sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere
supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des Hentisherus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commentirt
werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber
nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene
ration angehört, aber als blosser Commentalor zu Hentisberus De sensu
compositö et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Begeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der inventio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen
bezeichnet. werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den ältern {Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu composito et diviso. Am Schl.: Explicit tractatus de sensu composito
et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de landuciis
ordinis Carmelitarum, Phitosophiam Senis ordinarie legentem. Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commentar des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.
Summuiae Buridani. Cum expositione praeelari viri interpretis, noimnatium terminorum,
lohannis Dorp. recognitae a magistro nostro lohanne Muiare. Cum annotationibus.
Et postitlis in margine tibri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina
lem opinionum recitator genannt.
358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,
die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt
er des Dorbelius Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica und bezeichnet
auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin.
359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium
pro conelusione syllogisanda ex veris sunt isti:
Fecana, Cageti, Dafenes, Uebare, Gedaco,
Gebali stant; sed non constant Febas, Hedas, Heca.
Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) In duobus primis versibus ponuntur sex
dictiones, quarum quaelibet habet tres syllabas, \et ponuntur tres, quarum quaelibet
habet tantum duas syllabas. El per hoc datur intelligi, quod sex sunt modi vatentes
ad inventionem medii Per vocalem positam in ultima syllaba datur intelligi cvnelusio
syllogisanda ; et per vocales positas in prima et secunda syllaba dantur intel
ligi subiectum et praedicatum conelusionis syllogisandae ; et per consonantes positas
primis duabus syltabis intetligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti
et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe
eana" gezeigt. Und hierauf fotgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Begeln
eben jene sechs schon von Bricot aufgefuhrten Schlussweisen, in welchen die Auf
findung eines passenden Millelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Seplima regula datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sie exponitur:
Si ad syllogisandum sumalur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens subiecti,
et B respectu A, i. e. consequens praedicati, ipsum non est idoneum Octuva
regula datur intetligi per Main dictionem „Hedas" , quae sie exponitur: H su
malur medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecti, et D respectu A,
i. e. extraneum praedicati, tate medium non est idoneum JVon» regula intelligitur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.
Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 1515), indem er Satz für Salz dubia, confirmalio und subconfirmatio,
dann aber solutio entwickelte360). Was Jacobus Almain aus
Siena (.gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein361).
Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteilärbe erweiterten
oder förderten , wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen , dass die
Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar
zum ürganon, welcher aus der Hand des Johannes Raulin hervor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehöre 362). Auf Grundlage des
Textus abbrev'iatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Terministen erörtert 363).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint St ephanus de Monte,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubilis
364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 365).
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regein nebst Beispielen 366),
per istam dictionem „Heca", quae sie exponitur: si sumatur medium, quod sit H
respectu E, i. e. extraneum subiecti, et C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tate
medium est ineplum et inidoneum.
360) Dialecticis sititoribus quaestionum pars prima super summularum Buridani
tractalum primum a M. Anthonio sitoestro ditigenti cura edita prostat. [Paris.] Olivier
Senant s. a. (wahrscheinlich 1511).
361) Angeführt finde ich seinen Tractatus \quinque consequentiarum; was ich
von ihm kenne, ist Super sententias Holcot nnd die sog. Aurea opuscula; ersteres
ist nur theologischen nnd letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri lohannis Raulin cum '
plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicam aristotelis Commentarium
feliciter ineipit Opus praeelarum parisiaca urbe impressum impensa Ni
colai vaultier et durandi gertier (das Druckerzeichen ist das des Gertier). S. a. fol.
(nnpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den
Begriff des terminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer
salien gelten soll. Dass Fecana, Cageli u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht
sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.
364) Fralris Slephani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis
nuper edita , docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schl. Papiae
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus sum artem compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque argumentari
docenteni; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,
quorum primus artem ad quodlibet propositum insotubititer opponendi docet, secundus
artem respondendi, tertius autem instrumenta huius artis ostendit.
366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio rationalis, cuius antecedens
est una copulativa, cuius prima pars principalis est una disiunetiva affirmativa con
X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor
bilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere
durch mnemonische Worte erläutert 308).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commcntare zur vetus ars 36 9)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 370). Nachdem er aus
Dorheims die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa
„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren
stituta ex contradictorio positionis respondentis et ex littera „est falsa" , secunda
uvlem pars praedictae disiunctivae contradictorium , consequens vero primae synonymum.
In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheites
anreihen.
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheile, über
complexe significabite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini
und des Peter v. Ailly, sodann Regeln betreffs der modalen and der hypothetischen
Urtheile.
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich
der exponiblen Urtheile neue Memorialworte erscheinen; nemlich: Dabo dictiones
docentes exponentia totalia atque partiatia; pro reduplicativis : Sipicabi, Sorineco,
Renepode, Trandenirpa; pro exelusivis: Sipec, Sponac ; pro exceptivis: Casapes, Cenapa;
pro differt : Scipio ; pro incipit et desinit: Magistrans ineepit, sicut Desinere
instalnt; pro comparativo et supertalivo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben
conelusiones betreffs der mathematicae proportiones , welche zur Verdeuttichung der
Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur
theile.
369) Textus veteris artis, sc. Isagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis
simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Exercitata circa hoc secundum
doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudt sacrae
iheologiae baccalaureum formatum in atma Universitale Ingolstatensi. Am Schl.: im
presso per lacobum pentium de Leuco in Veneliarum urbe expensis Leonardi
Alantsee bibliopolae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 1492,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501).
370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An
tonius Andreas, Mayron , Peter v. Ailly, Marsilius, den Scotisten Petrus de Aquila
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.
371) Quaest. 1 De univ. Porph.: Velus ars non dicitur ideo vetus, quia esset
antiquior, .... sed metaphorice ; nam sicut vetus et senex praecedit prioritate temporis
iuvenem, ita partes argumentationis , de quibus tractat vetus ars, praecedunt et
sunt priores tota argumentatione, de qua tractat nova logica.
372) Ebend. : Polliceor, me secuturum in Ma materia Mos moderniores doctores,
videticet cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et
Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum
Occan , quorum fama et laus quasi nunc per totum orbem est diffusa; et non sine
ratione Mos imitor, quum, de quanto doctores fuerunt moderniores, de tanto solidius
scripsisse praeeipue in artibus et ingeniis sublitioribus floruisse eos arbitror.
-
240 XXII. Johannes Parreut.
Thomislen und Scotisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungen 374) gibt jhm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage ahermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeusserung über die Parteispaltung 37 5). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden 376).
373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et ralionis sive logicum. Univer
sale reale est res communis .... in participando , .... in causando , in intelligendo,
sc. quod universaliter omnia polest intetligere, in essendo, sc. quod in
sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Plalonis dixit,
quod universale reale in essendo in qualibel specie esset una idea separata et distincta
a suis individuis perpelua et aeterna extra mentem; hoc reprobal phitosophus.
Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re , sicut in nomine: Natura
vel quidditas, quantum est de se praeter operationem intellectus, est communicabitis
pluribus singularibus et habet unitatem sibi proprium; haec opinio polest latissime
impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Tliomistarum
est lalis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut
est humanitas, est duplex , sc. in potentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid
ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus Scolus lenet, quod haec natura,
quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulari; sed hoc Thomas non admittit,
sed natura realiter distinguitur a singulari Sed ul prolixitatem vitem,
commune principium modernorum adducam: Peccatum est, fieri per plura, quae possunt
fieri per pauciora Dico , quod universale reale in essendo est idem realiter
cum omnibus suis individuis et singularibus simut sumptis Et quicunque aliter
ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,
in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es fotgt die oben, Abschn. XX,
Anm. 592, angeführte Stelle) Universale logicum vel rationis est, quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriplos Secundum
logicam modernorum littera „universale" demonstrando itlum terminum „universale"
personaliter captum, qui significat omnia universatia, est subiectum attributionis (d.
h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni
versali simpliciter et in genere, non pro Mo vel altero singulari universali (vgl. Ger
son a. a. O., Anm. 601); et sie praedicabite est eius propria passio et differt ab
universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Franciscus
Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510).
374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditcr inquiunt, quod universale sit
genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheilung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im
Sinne der Modernen.
375) Quaest. 5: Dubitatur, quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inier modernos et realistas.
. . . . Respondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;
nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est ittud, quo mediante loquimur
de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod , quia est itlud,
quod praedicatur a nobis.
376) Quaest. 1 in Caleg.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non potest esse in praedicamento, ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia accidentalis
et o posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine
quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch
schliesst er sich ebend. betreffs der „ordinatio" der Kategorien an Occam an
(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gilbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkens
werthes mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in
De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes,
XXII. Jodoc Trutfedcr. 241
Ein peiulich ausführlicher Autor ist Jodoc Trutfeder aus Eisenach,
daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compeudium unter
dem Titel „Summulae totius logicae" 37 ') und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epitome seu breviarium" schrieb 378). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit 37 ö) und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich anschliessen
will 380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Organon erforderlich sei381), und hieran wörtlich
occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)
und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova
logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über
propositio , um sogleich auf terminus überzugehen ; an diesen knüpft er
die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)
und zugleich einen neuen Memorial- Vers vorbringt 383). Auch bei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch
die postpraedicamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue
Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates lerminorum auf Grundlage
377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum
Trulvetter lsennachcensem Tiieologum ex dogmatibus veterum recentiorumque omnium
in Gymnasio nuper Erphordiensi utpole suceus e floribus, laboriosissime compitatae. Am
Schl.: Expressum ab Lupambulo Sehendi Erphurdiae 1501. 4.
378) Epitome seu breviarium diatecticae, hoc est dispulatricis Scientiae, iterum
iam recusum Ptaniori siquidem et praeeeptorum et exemplorum fito, per D. ludocum
Isennachensem. Am Schl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg
gelassen sind hier An. post., Top. u. Soph. El.
379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqn., Aegidius,
Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Rob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolus, Nigri,
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Ailly, Gregor v. Iiimini,
Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsilius, Buridan, Gabr. Biet, Paulus Vennlus; Pau
tus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis, Prierias (s.
Anm. 727 ff.) u. Laur. Valla.
380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,
Themistius, Uammonius, Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis
famitia, et qui in horum locum nunc successerunt, Herveus, Occan, Byridanus, Mar
sitius, Visberus praenobitesque inier Neotericoteros Georgius Bruccellensis ac Thomas
Bricotus in hac diseiplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compendiaria
atque etiam honestiore.
381) Pcrspectum itaque est, quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta
et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nulla sine ea perfecte et
artificialUer, quamvis usualiter, potest haberi.
382) Ä'on de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por
phyrie wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantibus Uni
versale nominat coneeptum in anima aeque plurium repraesentatimm. Hierauf folgt
über coneeptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:
Est proprium medicus , bipes], canus quoque, ridens.
384) Für substantia :
In sub non esse, predicat un, significat hoc,
Mi contra, nec magis, contraria suseipit in se
d. h. in subiecto non est, praedicatur univoce, significat hoc aliquid, nitiit ei est
PIiahxl, Gesch. IV. 16
XXII. Jodoc Trutfeder.
des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibüia aus Paulus
Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial- Vers gebracht 3 8 s),
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und
bei Tartarelus (ob. Anm. 162) wirklich als selbständige Figur betrachtet
wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibüe für die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial-Worte ausgedrückt wird391). Nach
contrarium, non suscipit magis et minus, suseeptiva est contrariorum. Aehnlich für
quantitas :
JVon exigit contra nec plus, sed dicitur aequa.
Für ad aliquid:
Oppositum reeipit et plus, convertitur atque
Simul natura ponunt et muluo toltunt,
Per patrem natum, per nalum noscito patrem.
Für qualitas :
Oppositum reeipit et plus capit, atque per Wam
Dicatur simite ; sunt hau tria propria quali.
Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :
Senex superior, ordo, venerabite, causa.
Für simul die obigen (Anm. 202).
385) Er spricht von significatum Ultimatum u. dgl., theilt die suppositio in
personalis , formalis , simplex u. malerialis , und verflicht zugleich die distributio ;
dann folgen ampliatio, restrictio, appellatio, alienalio , status , und zuletzt die transscendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Pussiones categoricae propositionis"
nnd „Passiones modalium".
387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,
officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypotheticae propositionis, wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) JVon mo pari pri se, mi ne pri terque directe.
0. h. Non concluditur maiori particulari in prima et secunda figura und Minore ne
gativa (non concluditur) in prima et tertia directe.
389) Er erwähnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar
bari, Celaront, Celantos, Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die
vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinque directe
conctudentes et quatuor indirecte, ul prima figura, a qua differt per solam transpositionem
terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:
Bambara, Camcrent, Dimari, Fimero ; Bamalipton,
Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.
390) Nemlich:
Quatuor in primos primae ducendo sequentes
Maior erit minor ; oppositum conclude minoris
Verteque simpliciter; maior opposita conclu ;
Celantes duc ad Frises, Jiinc ad Darii duc.
Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem ete.
391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus
reducatur per impossibile , consideret ete Notalur insequentibus dictionibus;
unieuique syllabae respondet modus imperfectus sui ordinis, qui ad modum
XXII. Jodoc Trutfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243
einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex
propositionibus de praegnantibus" die sog. exponihlen Schlüsse nach
dem Vorbilde Occam's 3'j2), hierauf die inventio medii erklärlicher Weise
mit der jüngsten Formation der Memorialwörte Fecana u. s. f. 393). In
der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die
ganze distributio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu
in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh
rung , da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in
doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial- Versen dar
gelegt wird 394). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt
aus An. post. und Soph. El.
Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar
tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine litterarische
Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge
druckt wurde 395), und ausserdem Exercitia zum aristotelischen Orgaperfectum
coneludentem genus proposilionis vocali itlius syllabae designalum reducitur
in nunc modum :
Baralipton Nes- Celarent
Celantes ci- Darii
Dabitis e- Celarent
Fapesmo ba- Barbara
Frisesom tis Darii
Cesare 0- Ferio
Camestres di- Darii
Festino e- : Celarent
Baroco bam Barbara
Darapti Le- Celarent
Felapton va- Barbara
Disamis re- Celarent
Datisi ro- Ferio
Bocardo ma- Barbara
Ferison nis Darii
392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grundlage ist Ufer in
einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der liest der
An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eiue Menge von Vmsichtsmassregeln —
„Cautelae" — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Quadrifariam descenditur : copulative, disiunctive , copulatim, disiunctim
(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetns, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copula
tive et disiunctive descendere est arguitive inlerre hypotheticam copulalivam et disinnctivam
constitutum ex univcrsis singutaribus termini communis, sub quo descenditur
distributive determinate. Copulatim et disiunctim descendere est arguitive inferre rategoricam
de extremo copulato et disiuncto , et hoc modo descenditur sub termino suppunente
confuse tantum collective et non collectire. Id quod explicatur versibus:
Disiunctive dcter ; copulative quoque distri;
Confuse tantum disiunctim scandere debes;
In collectiris copulatim scandere debes.
395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke : Compendium Novum tolius logirae opera et studio singulari M.
Bartholomei de Usingen in Gymnasio Erphmdiensi collectum. s. 1. s. a. 4. und Summa
compendiaria totius logicae in famatissimo studio Erphurdiensi per magistrimi Bartholomeum
Arnoldi de usingen collecta. Am Schl. : Per Nicolaum Kessier civem
Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Propositio, Praedica
16'
244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus.
non 398). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie
bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt 397);
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus
enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Unrversalieu,
welche sich völlig an Occam anschliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,
ebenso sachgcmäss als vernünftig 398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Tnitfeder's über die Keduction u. dgl.
Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Commentar
der „Moderni" zum l. und 4. Tractate, sowie zu den proprielates
terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf
bitia, Praedicamenta, Proprietates logicales (d. b. suppositio ete.), Probatio terminalis,
Argumentutio, Argumentatio probalitis; nur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke
s. 1. s. a.. sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführticher ist ;
übrigens zeigt letzterer durchgängig als Coluinneu-Titel „Parvulus logicae". Eine
zweite Gruppe bilden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schl. : In Seliola
Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnatum ; effigiatum Er/furdiae
per wolffgangum Schenck. 1504. 4. und Ctjmpendium tocius logicae brevissimis figurulis
expositum in schola Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna
tum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titet,
am Schl. Impressum Metis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich
lautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio , Proprietates logicales, Probatio termi
nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.
396) Exercitium veteris urtis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum Bar
tholomeum arnotdi de Usingen instauratum atquc emendatum. Am Schl.: Excussum
Erffordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exercitium novae logicae ete.
ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.
397) Nach den üblichen Angaben über ars vetus und nova logica wird als
Subject der Logik der lerminus „argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheile
aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über
terminus geknüpft, beim hypothetischen Urtheile aber nur die ätteren drei Arien
desselben (conditional , copulativ, disjuuetiv) anerkannt; hierauf folgen die proprie
tates terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trulfeder, sodann wie dort pro
balio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, ofpciabitc) und die Exponibitia nach
Pauh» Venetus; hernach die Universalien (ohne Polemik lerministisch gefasst) und
die Kategorien mit den neu reeipirten Versen. In der Syllogislik verbleibt Usingen
bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur
mit Stillschweigen, knüpft uber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre
von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder. Den Inhalt der An. post. über
geht er und führt nur noch in Kürze Soph.tEl. an.
398) Antiqui passiones logices per prius rebus altribuunt, cum terminis
utamur loco rerum et lermini non per se, sed pro suis significatis praedicentur
Moderni passiones logicas per prius signis attribuunt, quia signa immediate propinque
et per prius subiieiuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro se, sed pro
suis significatis, rutione cuius signala remole dicuntur subiiei Quod antiqui at
tribuunt primo rei ex modo considerandi eius , itlud moderni signis rem tali modo
significantibus , quod rite intellectum a multis liberal prolapsibus In der Ein
leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per terminos primae impositionis,
et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.
399) Commentarium secundum Modernam doctrinam in Tractatus logices Petri
Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium
Marsitii, sc. Suppositionum , Amplialionum , Restrictionum , Appellationum , Contequenliarum,
Exponibitium , Itemque De Vescensu, De positione propositionum in esse, De
Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Vermuthung über
den anonymen Verfasser s. unten, Ann». 725.
_ -
XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. 245
die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Saltzburga, Cracovia"
die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 n. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der
Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva
logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,
erklärt401), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle.402). Die Erklärung des Testes
selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden
mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizalione , d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprietales lervninorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,
400) Subicctum attributionis totius logicae est itle terminus „argumentatio" capiiis
large.
4O1) Liber parvorum logicalium dicitur, quia valet pro parvis de novo logicam
incipientibus; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus
et modernis, ut Marsitio, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scieutia praesentis libri subordinatur phitosophiae minns principaliter immediate
sub sermocinali , immediatissimc suii logica.
403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypothelicae
affirmativac et totidem negativae, sc. conditionalem itlativam, conditionalem conventivam,
copulativam , disiunctivam, causalem, rationalem.
404) Si prima figura capitur large, quarta figura non est distincta a prima,
sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis
tantum, tunc sunt duodecim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celarent,
Darii, Ferio , Fapesmo , Frisesomorum., et alii sex transponendo solum praemissas in
his dictis, et Baralipton, Dabitis , Celantes, ut sie, non sunt modi saltcm distincti a
Barbara, Darii, Celarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro
praemissis et conelusione simul et primam figuram iterum modo ut supra, tunc sunt
viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , et alii
tres, sc. Barbari, Celaront, Celantos, et sie sunt duodecim, et cum hoc alii duodecim
transponendo solum praemissas in eis, ut Rabara , Didari, Laierent, Rifero et sie de
aliis. Alio modo prima figura capitur stricte et ita distinguitur a quarta,
quae sie erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae
missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca
piendo modum pro praemissis et conelusione simui, tunc sunt duodecim modi primae
figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Celaront et
Celantos Petrus Hispanus solum curavit ponere »nodos communiter et magis
usitatos , quibus habitis alii facititer haberi possunt Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis lantum solum sunt quatuor modi,
quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conelurione simul,
tunc sunt duodecim, sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, ef alii duo, sc.
Cesaron et Camestron directe coneludentes et alii sex indirecte coneludentes
Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis lantum sunt sex modi, quos
ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et cunelusione simul, tunc
sunt duodecim, sc. sex directe coneludentes et sex concludentes indirecte.
246 XXII. Moderni zu Pelrus Hispanus. Hieronymus Pardus.
ampliatio , appellalio als neues Thema, welches mit der ampliatio in
Verbindung tritt, die Erörterung „de positione propositionum in esse"
hinzukommt 40 5), um zuletzt Aber status, restrictio, alienatio, eonsequentiae
und exponibilia, — sämmlliches als erläuternde Wiederholung des
Mursilius —, zu handeln.
Ein hauptsächlicher Sitz aber der tcrministischen Modernen war
Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialectiees
406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals
wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er
fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritale et falsitate proprositionis,
wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile
kommt 408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo
dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae
unter grundsätzlicher Betonung der significatioi09), wodurch er
auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ff.) nach pro und conlra zu erörtern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an
achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 411), hernach die hypothetischen Ur
theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen
aus dem Gebiete der InsoluMlia^"1), dann die ampliatio mit Sophismen
nach Albert v. Sachsen413), die appellalio nach Buridanus und Georgius
405) Refei t dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio
ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis
est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius copula
principalis est ampliativa.
406) Medulla dyalectices edita a perspicacissimo artium praeceptore Hieronymo
pardo omnes ferme graviores difficullates logicas acutissime dissolvens de novo
correcta per honoranilos magistros magistrum. lohannem maioris .... nec non
magistrum lacobum ortiz ete. (Paris) Durand Gertier. 1505. fol.
407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam , Peter v. Ailly, Gregor v.
Rimini, Buridanus, Marsilins, Holcot, Strodus, Hentisberus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.
de Thienis , Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,
Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch
Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen O q u e I i n.
408) f. I r. B ff. z. B. Acceplo hoc complexe significabiti „deum esse" quaero.
an ineludat formaliter deum aul non; oder ähnlich bei „Socratem esse patrem Plationis"
u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Kadem res
potest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquantum polest
significari per aliquod complexum, vocatur complexe significabite, el inquantum potest
significari per aliquod incomplexum, vocatur incomplexe significabite; ideo ista, sc.
„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominationem extrinsecam.
S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.
409) f. IX v. B: Consequentia bona est illa, per quam impossibite est ita esse,
sicu significatur per antecedens vel potest significari de significalione Mali, quin ita
sit, sicul significatur per consequens vel potest significari, manente significatione pro
posilionum el terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.
410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.
411) f. XXXVIII ff.
412) f. XLI ff. S. ebend. Anm. 549 ff.
413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.
XXH. Hieronymus Parilus. Jobannes Majoris. 247
Bruxellensis 414), die modalen Urtheile auf Grundlage Occam's mit zahl
reichen Sophismen415). Hierauf folgt die Syllogistik 416), welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinitüt) controvertirt wird, so dass hei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss
macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil der consequentia durch viele Sophismen
erläutert418).
Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes
Majoris Scotus aus Ha d ding ton (geh. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Möns acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selhst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte
und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen
Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi
schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem. Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp
zum Buridanus, aufweiche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser
dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als „UM, quo»
in artibus emisit" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber
414) f. LXXX1V ff. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.
415) f. CVI ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVI ff.
417) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXVH v. A : Con
sequentia debite formala secundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra
arguitur hoc modo: Non sequilur „Aliquis homo est rationalis; omne risibite homo
non est: ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur
in Frisesomorum ex eo, quod non polest redvei ad Ferio minore conversa simpliciter;
et ratio est, quia non polest itla minor converti simpliciter, nisi praedicatum distribuatur;
praedicatum aulem non distribuitur ; ideo ad bene arguendmm in Frisesomorum
requiritur , quod medium distribualur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur
ad bene arguendum in Fapesmo ; aliter argucretur ex puris particularibus.
418) f. CXLV ff.
419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-
Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des lohalles
hinzu. Insofern aber die Quaestio des Miijoris De complexe significabititms vorge
druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.
420) Acutissimi artium interpretis magistri lohannis maioris in Petri Hyspani
summulas commentaria. I.ugduni 1505. ful. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schl.).
Der mauigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer
Tractate (Top., Soph. El., Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister
loannes Maioris Scotus. Inclytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma
gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius
regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur onmia ordine sequenti reperies
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.
Primus Uber lerminorum. Secundus liber terminorum. Summulae Praedicabitia
Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.
Tractatus elenchorum. Tractatus consequentiarum. Abbrevialiones parvorum logicalium.
Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitia. Obligationes. Argumenta sophistica. Propositum
de infinito. Analogus [sie statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum. Venundantur
Lugduni a Martino boitlon. 1516. fol.
248 XXII. Johannes Majoris.
fässte er die aristotelische und die summulistische Logik in einein „Inlroductorium"
zusammen421); endlich kommen noch „Quaestiones" zur
vetus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel-
Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe
siynifieabüibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol
gen zwei Libri terwinorum, in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei
lungen des lerminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer
den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Beihenfolge behandelt 426), woran sich Abbreviationes parvorum logicalium
anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Commentar
zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson's Aetisserungen über den Nutzen der Logik 42S),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
421) Introductorium perutite in Aristotelicjm Dialecticen, duos Terminorum Traetatus,
ac Quinque Litiros Snmmularum compleclens , M. lohannis Mahris PIiitosophi,
ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigituntia repositum. Druckerzeichen
des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievon 1508).
422) Quaestiones Logicales Magistri loannis Maioris Hadyngthonani Theologi,
ac Phitosophi Parisiensis , lam primo in lucem emissae , cum eiusdem literali expositione
succineta in veterem Aristotelis Dialecticen loanne Argyropito Interpraele.
Ebenso. 1528. fol.
423) Libri, quos in artibus I, f. I r. A: Quaeritur, an sint ponenda romplexe
significabitia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;
iudicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitur ergo
modus communis ralioni consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime
capiendo vus Aliquid significatnr per complexum, ergo aliquid est complexe
significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrollaria
auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. II r. A : Terminus acripitur dupliciter; uno modo physice, vi convenit
rebus ad extra, secundo modo, ut convenit dieibitibus Tcrminum voco, in
quem resolvitur propasitio ete.
425) f. III r. B die Eintheilung in terminus mentalis, vocalis, scriptus; f. V r. A
in categorematicus und syncategorematicus, f. V v. B in complexus und incompletus,
f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. Vll v. A in ultimatus und non ultimatus,
f. X r. B in significativus und non significalivus, f. X v. A in transcendens und
non transcendens, f. XI r. A in communis und singularis. (Hierauf sind die divisiones
des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruekt.)
426) f. XXI r. A Eintheilung in terminus primeintentionaliter caplus und secundeintentionalitcr
captus, f. XXII r. A in categorematicus und syncategorematicus,
f. XXII r. B in complexus und incompletus und ersterer in distans und indistans
(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXIII r. B in significalivus und non significalivus,
f. XXIV r. A in prima und secunda impositio.
427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor
den , folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichsten Regein
zuerst f. XXV r. A ascensus und descensu* als Theile der consequentia (vgl. Anm. 418),
dann f. XXVI r. A ampliutio und f. XXIV v. A die Exponibitia.
428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.
429) f. XXVIII r. A : Das Wort „Summularum" bestehe aus den Anfangsbuch
staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modesti* (h)umitibus laboriosis,
acidiosis rebellibus vanitatum methodus".
XXII. Johannes Majoris. 249
den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wobei am Schlusse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricot's Vorgang) eine speciolle Erörterung
über contingens 43 1) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über
Variation des Mitlelbegriffes (nach finitum und infinitum) beigefügt
wird 432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über
Eintheilnng des lerminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über
praedicalio erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas
Neues eine „arbor praedicamentalü" beigefügt 434). In der Syllogistik
lehnt Majoris in schärferen Wot len , als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ab 435), führt
aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische
Gegen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. EL will er absichtlich
sehr kurz behandeln , da namentlich in ersterer Manches unnöthige
vorkomme 437).
Eine zweite Abiheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,
welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die In-
430) In der stets wiederkehrenden Form von ., contra" und „respondetur"
nehst Lösung in „propositiones" . Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität,
und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur hetrefTs der modalen Urtheile
aulgenommen (s. Ahschn. XX, Anm 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor
rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).
431) f. XC v. A : Terminus „ contingens" capitur duobus modis, sc. secunde
intentionaliter et tantum valel, sicut ..propositio contingens", ....prime intentionaliter
et tantum valet, sicut ,.res contingens" , et in istis aeeeplionibus capitur calegorematice;
alio modo delerminat copulam et est syncategorematieus .... et hic ca
pitur specialiter et tantum valet, sicut „neque necessarium neque impossibite" , h. e.
sicut ..possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum possibiti. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) f. C r. A : Dubitatur, utrum arguendo ab affirmativa ad negatwam praedicato
variato penes finitum et infinitum sit bona consequentia et e contra. S.
Abschn. XX, Anm. 132.
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transrendentia , unter
ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien , von
deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die
wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheilt sind.
435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura Circa
hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.
Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galienus solum multiplieavit verba super Aristotelem
et non realiter.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;
Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus senex est iuvenis. Der
gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ffi wird der syllogismus expositorius
ausführlichst besprochen.
437) f. CLI1I v. B: Quintus tractatus in ordine summularum (d. h. Topica)
mulla ponit, quae purum condueunt ad consummatum summulistam ultra ca. quae
in aliis summularum locis tangnntur. Propterea indignum censui , multum ibi immorari.
Ebenso f. CLV tt. ein kurzer Auszug aus Soph. Et.
438) II, f. I ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanns
behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urtheil zu den Exponibitia gerech
net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.
Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheile versinnlichende Figuren
ihrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majorig.
solubilia, bezüglich deren uns Hie Berichterstattung über die verschiedenen
grundsätzlichen Annahmen Anderer inleressiren muss 439), denn die dar
auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der hierauf eingefügte Commentar zur zweiten Analytik , welcher uns
keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,
deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver
schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht . in seiner
ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 ff.), eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind
die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,
während man Consequentiae und Exponibilia zur nova logica zählte 443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus
439) f. XLVII v. B: Circa insolubiies propositiones plures emergunt difficultates ;
sed opinionum varietas eas reddit indeterminabites ; ita quot fucrunt priscorum artistarum
capita et modernorum, tot volant in eis differentes opiniones Est una
positio tenens , quod nullum insolubiie est propositio (vgl. bei Paulus Venetus,
Abschu. XX, Anm. 569) (f. XI.VIII r. A) Secunda opinio', quod quodlibet in
solubiie est propositio et est verum vel falsum, sattem secundum quid, nullum
tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).
(B) Tertia est opinio , quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypotheticas
(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur
Buridanus parum differens ab hav Alberti , et pro fundamento tenel , quod quaelibet
propositio implical unum , cuius subiectum stat pro propositione, quae implicat , et
praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XLIX r. A) Quinta
est opinio, quam insequitur Occam tenens, quod pars propositionis non potest supponere
pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio
Petri Alliacensis tenentis idem cum Occam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ff es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).
(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,
licet eam non leneamus , quae nunc est communis, quod insolubiies sunt categoricae
et quod in illis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An
sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate, se non fore veram, est vera.
(f. LH r. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod
ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.
440) f. LIX ff.
441) f. LXXXII v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et consequente
et nota itlationis itlative tenta in forma vel in valore.
442) f. CIX r. A : Magistri Antonii Coronel ad suos discipulos exhortatio : ....
Tractatum de consequentiis et nonnullas insuper difficultates dialecticas in unum vo
lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in meutem, magistrum lohannem
Maioris praeceptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen
tiis inchoasse , nondum tamen illi finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex
adii rogalurus, ut copiam exemplaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam
petitioni meae perlibens annuit. Et quia regulas geuerales, deinde et speciales, sine
impugnalionibus conscripsit, volui impugnationes qvasdam superaddere ete. Die Grund
lage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die consequentiae ab
inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheile
aufgenommen.
443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractatus continent, sc.
tractatum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appellationum, alienationum.
Et isti tractatus sunt partes veteris logicae; quare tractatus consequentiarum
et exponibitium inier hos non enumerantur , quia sunt partes növae logicae.
XXII. Johannes Hajoris. David Cranston. 251
Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus
Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoriaiib') , ferner „Argu
menta sophistica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine Monographie De infinito
, in welcher alle mögliehen Sophismen , die sich um diesen Begriff
drehen können, ihre Erörterung finden447). Endlich der „Dialogus"
(s. Anm. 420) gehört nicht hieher448).
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 449), und die Quaesliones sind nur ein gewöhn
licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und OUigatoria schrieb451).
Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)
444) So werden behandelt: suppositio, descensus et ascensus, amplialio, appellatio,
dann positio vropositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), bieranf erst appellatio
rationis, dann äusserst kurz status, und noch restrictio ; die im Titel versprochene
alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logiealium (Anm. 427)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL r. B ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po
sitio erörtert (über letzlere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXLIV r. B : JVune adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris
impugnare quameunque propositionem volendo semper probare veritatem huius
„Homo est asinus'1 , quia eodem modo polest argumentari per eadem media in aliis.
Et arguitur primo sie: Bene sequitur „Socrates est asinus , ergo homo est asinus".
.. . Tum: Socrates est asinus vel Socrates non est asinus ; sed Socrales non est asinus,
ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinus vel tu loqueris; sed tu non
loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXL, VIII r. B (es sträubt sich fast die
Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.
447) f. CXLVIII r. B—CLIX r. B.
448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, welche in Bezug auf die
disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar
tige veröffentlicht). Die beiden logici des Dialoges sind lohannes Formann tind lohannes
Dullaert (über Letzteren s unten Anm. 488 ff.), der Magister heist lohannes
Amandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten
Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass
„cuppa" aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam
artistis.
449) D. h. er gibt zunächst die Eintheilung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 ff., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be
sonderer fietonung der Gegensätze des Urtheiles und des contingens speciat iler captum
(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequenliae
wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,
die Exponibitia (Anm. 438) und" zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorhellus
wiederholt.
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.
452) Circa materiam insolubitium inter doctos innumerae reperiuntur opiniones
dkentibus aliquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod
sunt propositiones plures; alii dicunt . quod sunt hypotheticae , novissimi vero dicunt,
quod sunt calegoricae (vgl. Abschn. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).
252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt
bleiben soll , in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re
geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthümlichen spitzfindigen Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen , deren erste das se ipsum falsificare
(s. Ansehn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454), während die zweite
darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequitur, sondern die Logik zu
Becht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass
contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen 456). Betreffs
der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben , welche wir
bei Pseudo-Occam (cbend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des lerminus
zusammen , wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe" begegnet 458).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen
453) Sequens opinio praecedentium opiniomm 'extremarum moderativa propter
insolubites propositiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.
Ad propositionem esse insolubitem non requiritur, quod sit plures vel hypothetica ;
imo stat, itlam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymne
sequitur falsificatio alterius Nunquam ex vero sequitar falsum Quemadmodum
non dantur contradictoria vera in insolubitibus , ita nec contradictoria falsa.
454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio sc falsificat, et si sie, an ad
falsificalionem unius sequitur falsificalio alterius Die Antwort ist: Nulla propo
sitio est ponenda insolubitis sive sc falsificans, cuius oppositum potest rationabititer
sustineri Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse falsam,
secundum signifieationem , secundum quam est ei synonyma, se falsificat JVunquam
sunt dabites duac propositiones omnino synonymac , quarum una est vera et
altera falsa secundum itlam signifieationem , secundum quam sunt synonymae.
455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi
falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antecedente
non habente nki unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet
parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,
nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regulas logicales, qui
extra insolubitia non patitur instantiam, solum propter insolubitia instantiam
habet.
456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,
quod non datur contra di et oria vera aul falsa Die Antwort: Non dantur con
tradictoria vera significantia , sieut est , aut necessaria in sensibus contradictoriis nee
in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria
falsa aut significantia, aliter esse, quam est, aul impossibitia extra insolubitia, sie
nec in insolubitibus.
457) Nemlich 1) Omne possibite est admitlendum. 2) Omne sequens ex posito
est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er theüt den
Terminus zunächst in pertinens und impertinens, womit eine zweite Eintheilung in
absolutus , connotativus und abstractus parallel läuft (f. XVIII r. B) ; der pertinens
wird getheilt in sequela und repugnantia, wovon erstere in convertibitis und non
convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si
XXII. Ant. Coronel.
Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Ur
lheile und der proprietal.es lerminorum unter dein Titel „Rosarium" 4C0),
eine Erläuterung der zweiten Analytik401), und eine Monographie über
Exponibilia und Fallaciae schrieb4C2); dass er ausserdem die Consequentiae
seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er-auf dem Titeiblatte der erstgenannten Schrift durch
Buchhändler-Ileelame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der
beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an
gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenthümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Disciplinen
gerückt hatte, s. Abscbn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethianischer
Auffassung parallel neben die lerministische Erklärung, so z. ß. schon
betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 4(i3) und desgleichen beim
Begriffe des Homonymen 464), während er überwiegend sich in terministischer
Denk- und Redeweise bewegt4ü5). Im „Rosarium" tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnificalionem und secundum duas vel tres significaliones; andererseits die repugnantes
zerfallen in disparali und oppositi (f. XVI r. A), wovon tetztere entweder relative
oder contrarie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgt. bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristotelis
secundum utriusque viae, realium sciticet et nominalium, prineipia commentaria.
Paris. 1513. fol.
460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronct, in qua De propositione mulla
notanda , De materiis propositionum , De contradictoriis in obtiquis, De conditionatis
et conversionibus ex tibro consequentiarum eiusdem assumptis, De modatibus, De
propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.
Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitula,
Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de relativis,
Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu et de descensu, Sextum
de ampliationibus, Septimum de appellationibus. Am Schl. : Explicit rosarium logicae
magistri Anthonii coronel hispani de regno castellae dyocesis segobiensis. 1512. Paris
bei Olivier Senant. fol.
461) Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.
Paris hei Dionysius Roca (das Druck-Privilegium ist v. 1510). fol.
462) Tractatus exponibitium et fallaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.
Ebend. 1511. fol.
463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum
per lotum librum agatur de praedicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;
sed rationabitius est assignare pro subiecto istum terminum „terminus in praedicamento
ponibitis".
464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocalum et aequivocans ; aequivocum
aequivocatum est res significatu per lerminum aequivocum aequivocantem ; terminus
aulem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus
ete.
465) Er benützt die Theiluug in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze
über concretum und ab stractum, und spricht auch von substantia primcintentionaliter
oder secundeintentionaliter eapla (vgl. Anm. 426).
254 XXII. Ant. Coronel.
Punkten deutlich hervor 46fi), als auch gihl bei Gelegenheit der Wahrheit
des Urthciles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre48'). Ja er
steigert noch die terministische Spitzfindigkeit, indem er die propositio
mentalis in zwei Arten zerlegt 16s), und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sophismen einzustreuen 469), auch ein eigenes Capitcl de
obliquorum contradictoriis beifügt 470). In gleieher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva lug ic alia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien
aus471). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
fertigende Exegese und die Exponibiiia , welche völlig dem be
treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt
neben allem Reichthume an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).
466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in
„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondelur — coroltarium" bewegt,
finden wir häufigen Anschluss an Occ;im und Buridan, sowie auch betreffs der
Einheit des mentaten Urtheites an f'eter v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezügtich der significatio an Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die terministische
Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die
couditionalen Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 551 ff), sowie aus ersterem die variatio penes infinitum (ebend.
Anm. 297).
467) Duae occurrunt opiniones, uns realium a suis facta falsis imaginationibus,
alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam clarior Prima ponit,
quod relatio raliunis est quidam respectus causatus per actum intellectus vel
voluntatis, ratione cuius fundamentum eius aliqualiter se habet, qualiter «on se nä
beret sine Mo .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine
necessitate ; dicunt enim, veritatcm propositionis esse ipsammet propositionem.
468) Duplex est propositio mentalis; quaedam est ullimata, quaedam non ultimata
Mentalis non ultimata est propositio, quae ad placitum et non naturaliter
significat vere vel fatse ; mentalis ultimata est propositio mentalis, quae naturaliter
proprie significat vere vel false.
469) Z. B.: Dens non potest creare veritalem itlius propositionis „deus nihit
creat" u. dgl. zu Dutzenden.
470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: htae duae contradicunt „Asinus
cuiustibet hominis currit" et „Quilibet asinus cuiustibet hominis non currit" , et in
aliquo cusu sunt simul verae vel falsae; ergo lex contradictoriarum nutla. Zu den
vieten ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates
portans lapidem non movelur" et „Socrates portans omnem lapidem movetur". Die
Lösung überall durch Supposition oder Distribution.
471) Brunellus est omnis asinus futurus et favellus est asinus futurus; ergo
fuvellus est vet erit brunetlus. Aehnliche Dinge in Menge durch atle Oapitel
hindurch.
472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Bichtigkeit des antecedens, consequens und der svquela.
473) D. h. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtheile und .
lässt dann die übrigen Exponibitia folgen, wobei er die Sophismen mit Schädeln
ausschüttet (besonders über Minimum und maximum), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über contingenter und omnis beitügt.
474) Expon. et fall. f. LXVItI v. A : Licet per regulas supposilionum et syllogismorum
possint omnes paralogismi dissolvi, Aiistoteles tamen in libiis clericorum
(natürlich zu tesen elenchorum) alias regulas assignavit, secundum quas antiqui doctores
dissolvunt paralogismos, quae quidem regulue ad minus secundum iocem differunt
a regutis, quibus moderni in eorum dissolutione utuntur. Und was hierauf folgt,
ist ein Commeutar zu Aristoteles, Soph. El.
XXII. Caspar Lax. 255
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich Termini*"^), Obligalionesi16)
und Insolubilia*11) , dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung "desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben
Anm. 424 ff.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligalivnes
beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheit, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerlichkeit der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)
und Fülle der Modernen geschmäht wird4'8). Lax selbst wählt unter
den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen470), und formulirt
auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
praefingere und admittere 480). Nach casuistischer Erörterung der vier
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli
gatio in positio, depositio und dubie positio durch 48 2). Die lnsolubilia
475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendati per ipsum cum
nonnullis addilamentis intertinearibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi
le Feuure Parisiensis bibliopolae. S. a. (wohl sicher 1512). fol.
476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schl.
Impressae Parisius opera lohannis de la Roche. 1512 (am Titelblatt das Buch
händler-Zeichen des Le Feure). fol.
477) lnsolubitia magistri Gasparis lax aragonensis de sarinyena noviter impresso
et per ipsum correcta. Am Schl. Impressa Parisius expensis^ Hemondi le feure.
1512. fol.
478) Utas languescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque parum iueundas bubulcitantium
atque blaterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter reliquerant,
ul ipsis soiis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,
perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ul Borysthenis duleedinem atque
abundantiam sentire videantur.
479) Polest capi littera „obligatio" active el etiam passive et eliam formaliter.
Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obligatio est oratio composita
ex signo obligationis el obligato; capiendo passive tantum valet, sicut littera
„obligatum" ; sed capiendo active sie polest diffiniri: obligatio est praefixio
alieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum. Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über lempus , cedat tempus, pertinens und imperlinens.
480) Praefingere aliquam propositionem est explicare, se velle, quod secundum
aliquem certum statum ipse dcfendal ei itlam Ponere .propositionem est innuere
alicui, quod talis vult , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum statum
affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est
negare eam neque dubitare, sed est promittere, se responsurum ad itlam secundum
tatem statum, secundum quem proponens praefigit.
481) ltubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne
gare eandem propositionem in e'odem sensu ferendo eam ad idem instans infra idem
tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise el in erdine ad unam obligationem.
482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,
depositio, petitio, sit verum, dubie positio Positio est una species distineta obli
gationis Non est ponenda impositio obligatio distineta a positione. ..... JVoit
256 XXII. Caspar Lax. Joh. Dullaert.
stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum
falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur
relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
falsificare selbst betrifft483), während die zweite auf die Coexistenz
contradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be
züglich des „decipi'' näher ausgeführt wird 48 6), worauf noch eine fünfte
Frage ebenso, wie bei Cranston (oh. Anm. 453 ff.), dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der Insolubilia aufrecht zu
halten 487).
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaesliones zu den Kategorien 488) und
zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debel poni petitio distincta species obligaiionis „Sit verum" ium est species distiucta.
. . . Dubie positio debel puni tertia species Tantum sunt tres species
obligationis non coincidentes et distinctae quoad rem, sc. positio et depositio et dubie
pusitio. In der Detait-Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependens,
cadens und renascens, welche wir bei Atbert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 ff.), auf sämmtliche drei Arten angewendet.
483) An aliqua propositio passii se falsificare aul impossibititare aut propter
reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,
requiritur et sufficit, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum
aliquam certam significationem, ratione cuius reflexionis ex ipsa secundum itlam significatiunem
cum uliquibus in uliquibus sensibus potest inferri in bona consequentia,
ipsam esse falsam secundum talem significationem.
484) An in se fatsificantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel
simul fatsa reperiantur Sicut stat, quod duarum contradicioriarum quaetibet se
falsificel secundum se et quamlibet sibi synonymam, imo quod dentur duae contradicloriae,
quarum nulla potest contrudicere nisi falsificanti se saltem in aliquo sensu,
ita polerit ittud stare de impossibititalione.
485) An eadem propositio in insotubitibus vera et falsa copulative aul pussibitis
simul et impossibitis vet contingens et necessaria reperialur Tota diffiiultas dependel
ex assignatione ittius, quod requiritur et sufficit ad atiquam proposilionem in
aliquo certo sensu alicui repugnare in aliquo certo Requiritur et sufficit, quod
Mae habeant atiquas significutiones et quod secundum aliquam ittarum una sit reflexiva
supra se vel aliam, ratione cuius destruit suam compossibititatem cum Ma,
vet quod non possit dari, ita esse, sicut per tales potest significari in illis sensibus,
quod consequatur incompossibititas.
486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul decipi et non decipi
seu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis deeipiatur, requiritur et sufficit,
quod firmiter dissential vero vel significanti, sicut est, in sensu vero, vel quod assenliat
firmiter falsa vel significanti, uliter esse, quam est, in atiquo sensu, secundum
quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.
487) Dubitalur ultimo, an regulae logicales, quae communiter solent poni, salventur
in propositionibus insoiubitibus Omnes regulae logicales sine errare tenenl
in insoiubitibus eodem modo, sicut extra insolubites^ et non magis paliuntur instan
tia)» in insoiubitibus, quam extra.
488) Quaestiones Uoctissimi Magistri Ioannis dullaert a Gandavo in librum praedicameniorum
Aristotetis. Secundum viam mminatium nunquam Hactenus in lucem
emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus Bernardi. Aubry. S. a. (das Druck-
Privilegium ist v. 1523). fot.
489) Quaestinnes super duos libros Pcritiermenius Aristotelis una cum textu e/us»
dem clurissima expositione magistri lohannis Dutlaert de Gundavo. A magistro Clodoaldo
cenalis Parisiensi de novo pluribus mendis abstersae etc. Am Schl. Impressae
per magistrum Stephanum Butund (Paris). 1515. fol.
XXII. Joh. Dullaert. Robert Caiibraith. Wilhelm Manderston. 257
innerhalb ileren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie
er überhaupt bei jeiler dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen
bekennt 49ü). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenthümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weit
auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende
Figur entwirft4'1"), um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszuilrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492).
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Schotte
Robert Caubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegen
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begrilf,
d. h. lerminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma"
haben 495), um hierauf zunächst das Verhältniss der Contrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen
Gegensatz zu behandeln 49T). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung 498), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlichen
fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulalim und copulative, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal
len 5Ü0). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemlichen
Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).
Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston,
dessen Epitome dialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa" wahrlich nicht .verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hentisberus,
Buridanus, Peter v. Ailly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per
gulensis, Georgius Bruxellensis, Apollinaris Otfredus, Cajetanus de Thienis, Simon
de Lendenaria, Martinüs Magistri, Faventinns Menghus, Joh. Dorp und Hieronymus
Pardus , auch theilweise Jacob Faber (s. Anm. 636 ff.), ja er spricht sogar von
einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und Uominiciis de Flandiia (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in
praedicam. bei aequivocum sagt er: Hae diffinitiones (res positae in textu rectae sunt
seemdum viam nominalium. Ponant Thomistae et Scotistae smm imaginationem.
Prantl, Gesch. IV. 17
258 XXII. Joh. Dullaert. Robert Caubraitb. Wilhelm Manderston.
Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebergang zur äivisio
und von da unerwartet rasch zur argumentalio nebst consequentiae
491) Nemlich:
Caasalis
affirnv.
-eontrariae -
Disiiuwt.
negat.
492) f. CXXIII v., woselbst eine völlig entsprechende Figur dir die 1
und die verneinenden Urtheile der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der
Möglichkeit sich findet.
XXII. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 259
darbietet 504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicaliaso*i). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).
493) Quadrupertitum in Oppositiones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri
Roberti Caubraith omnem ferme difficultatem dialecticam enodans, ditigenter recognitum
et labeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. II r. A: Praesupponendae sunt aceeptiones huius Oppositio logicalis subdividitur in oppositionem terminorum leetrmpirnoipos„iotpipoonsuimt.io".
495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,
vgl. unten Anm. 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B: lstae contrariantur „Cuiuslibet
hominis albi quitibet asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibet
asinus non fuit currens", et tamen in casu sunt ambae verae.
497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propositionibus
de extremis complexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),
sowie die Urtheile, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheilen führt er das Verhältniss
des subeontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).
498) Z. B. f. LIII r. B : Dubitatur super conversione istius „A est homo" po -
sito, quod, quandocunque A ponitur a parte subiecti, significet homines, et quandocunque
ponitur a parte praedicati, significet asinos.
499) f. LXVH1 r. B: Notabis , hanc coniunctionem „si" trifariam accipi: itlative,
promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied
zwischen copulative und copulatim ; letzleres soll aber wieder zerfalten in copu
latim complexive und copulatim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiunctiva
(f. CVI ff.).
500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditio« alis , wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antieliristus
praedical. "
501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens
speciatiter caplum (f. CXXXIX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
502) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens
emendata, et innumeris quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem
quaestio de futuro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage
wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)
503) In prima parte quaedam eommunissima principia explicabimus ; in secunda
quasdam terminorum logicaiium speciales divisiones subiungemus ; in postrema parte
alias terminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent , modo compendioso
et doctrinali colligemus.
504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem
explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione; diffinitum vero remotum est res significata
per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf
die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheile aus Petrus Hispanus
, jedoch nur um der argumentatio willen , und dann die consequentiae ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilung des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie
bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf
die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.
f>06) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und
Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relativorum,
amplialio, positio propositionum de inesse, appellatio formae et rationis ,
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen
nach Formulirung der Lehre von consequentia.*
17 *
XXII. Johannes Dolz.
Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dem Titel „Termini" 5V8), einen Commentar zum ersten
Tractale des Petrus Hispanus 509), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"
verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel
cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt512), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Eintheilung
desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen
zu knüpfen513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor
heben könnten , nöthigl uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt
Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft
aber hier an die übliche Einlheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „similis consequentia" verwerthet 515). Hierauf sucht er die
508) Termini cum principiis necuon pluribus aliis ipsius dialectices difficultatibus
magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aedc Hemundi
le /eure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) Disceptationes super primum tractatum summularum (cum nonnullis suorum
terminorum intetlectionibus) magistri Iohannis dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.
510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.
1511. fol.
511) Termini f. Hr. A: Tractatum nostrum bipartitum esse censeo; primo termini
ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, succincte deelarabuntur ;
demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divisionibus
propalabitur.
512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. III r. B) auf das conditionale Unheil über, und lässt (f. IV r. A) dann
definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)
über complexe significabite im Sinne der Terminisien äussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis con
stitutum 4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale
6) signum ponibite in propositionc consueta 7) signum, quod ex impositione,
quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,
Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliqualiter, pro quo in propositione
taliter poni potest ." 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel
praedicatum vel tanquam exercens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbisy
non autem ratione Ultima videlur clarior. Die hierauf folgende Eintheilung
des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.
514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalitate
consequentiae quid requiratur et sufficiat; in secunda tangemus regulas generales
ad omnem consequentiam syltogisticam; in tertia de unoquoque modo et unaquaque
figura specialis fiet mentio.
515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis
Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit dare unam in
simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requisitas
ad aliquas consequentias esse simites. ..... Prima est, quod sit simitis qualitas ;
secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis amplialio,
simitis restrictio, simitis appellatio Circa haec est difficultas, utrum, si in antecedente
alicuius consequentiae sit contradictio, i(o quod antecedens talis consequentiae
sit una copulativa composita ex partibus contradicentihus , in quacunque alia simitis
XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus.
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen 5le),
streut aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittelbegriff
nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik
hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass
auch aus zwei particularen Prämissen518) und ebenso aus zwei negativen
Prämissen ein Schluss möglich' sei 5 19). Sodann aber macht er sich auch
noch daran, gegen sämmtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi
stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine
Probe anführen will 520).
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta
sophistica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei
chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander
wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be
kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von
formae antecedens debeat esse etiam una copulativa composita ex contradicentibus.
Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor
geführt.
516) Ponemus conditiones , quae requiruniur ad hoc, quod aliqua consequentia
dicatur syllogistica Prima, quod medium sil Male extremum in aliqua praemissarum
; secunda, quod quaelibel extremitas sit totale extremum; .... tertia,
quod in conelüsione aliqua extremitatum sit totale extremum.
517) Principia regulativa syllogismorum .... solent communiter explanari pro
syllogismis, qui communiter fiunt , et pro illis, in quibus medium distribuitur; pro
aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur, oportet alia principia
ponere.
518) Prima regula „Ex puris particularibus nihit sequitur" potest habere
duos sensus ; unus est capiendo propositionem particularem ut in quantitatibus ;
alius sensus est intelligendo regulam de medio , ita quojd sit sensus „ex puris
particularibus particularitate medii non sequitur aliquid syllogistice" JVon est
dubium , quod regula in primo sensu intellecta muttas patitur instantias : Con
sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est
homo Socrales ineipit esse animal, Plato est et fuit animal, ergo Plato Socrates
est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,
ergo risibitia sunt alba. ... Non lantum homo est rationalis, omne risibile est ratio
nale, ergo non tantum risibile est homo u. s. w.
519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihit sequitur" .... Bene sequitur
syllogistice: Nullus homo est et non est animat, nullum risibite est homo, ergo nullum
risibile est et non est animal u. s. f.
520) Barbara est primus modus lste syllogismus est in Barbara: Tan
tum omnis homo et omnis asinus utrumque ens sunt , tantum omnis alba sunt homo
et asinus, ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt Cuiusiibet hominis quodlibet
ineipiens esse ineipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cuius
libet hominis ineipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum ineipit esse ho
minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)
521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem
esse verum vel falsam. Am Schl.: Et sie habes .... argumentaliones sophisticas in
omni maleria necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelbtattes sagt
Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications-Briefe : Congestus est
.... iste libellus et transcriptus et tandem chalcographis datus in lucem sine certi
autoris nomine per quosdam phitusophiae amatores ete.
522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradictionis altera pars est falsa ;
sed „deus est deus" est contrudictionis altera pars; ergo „deus est dem" est falsa.
262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.
Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicalia 523)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentheile zugleich
wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter
nimmt 524).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent
lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit
bearbeitete 525), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab
sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betrefl's der verschiedenen Urtheilsformen
abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,
dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkes 526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
„Deus est deus" est propositio vera vel non est propositio vera ; sed „deus est
deus" est propositio vera; ergo „deus est deus" non est propositio vera Omnis
propositio differens a vero est falsa ; sed „deus est deus" est differens a „vero" ;
ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est propositio ; sed „deus est
deus" est propositio; ergo ,,deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig „ar
gumenta" hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.
523) Problemata logicalia magistri Hieronymi de Hangest. Venunduntur parrhisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, neque subcontrariae
simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut
falsae. An das Beispiel: Istae contradicunt „Socrates est asinus, si non est asinus"
et „Socrates non est asinus, si est asinus" , et sunt simul verae, knüpft sich eine
lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen
Urtheile mit dem Beispiele : Istae sunt contradictoriae „Socrates et Plato assentiunt
aliquibus propositionibus, quibus dissentiunt" , et „Socrates et Plato non assentiunt
ete." et sunt simulbverae casu; dann die signa collectiva mit dem Beispiele:
Istae sunt contradictoriae „Omnes apostoli sunt duodeeim" et „Non omnes apostoli
sunt duodeeim" et sunt simul verae ; hierauf die disjunetiven Urtheile mit: „Omnis
homo vel omnis asinus non est animal" et „Non omnis homo vel omnis asinus non
est animal" und mit: „Omne animal est vel non est homo" et „Non omne animal
est vel non est homo". Mit analugen Beispielen werden dann noch die contradictorischen
Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der suppositio
materialis , suppositio relativorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrates
sciens omnem propositionem est homo" et „Socrates sciens aliquam propositionem nun
est homo"), der modalen Urtheile, der ampliatio, des futurum contingens, der appellalio
; und zuletzt folgen die „actus syncategorematici" mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der propositio mentalis.
525) Primus tractatus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum lextu petri Hispani,
nuper qua potuit ditigentia recognitus. Parisiis 1528. fol. Und dazu : Oppositionum
Uber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractatum petri
Hispani pertinent, disputantur; cum nonnullis additionibus recenter impressus atque
suae integritati restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-
Titel hat „Liber secundus de Relativis atque oppositionibus in propositionibus in
quibus ponuntur relativa", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An
hang beigegeben; nemlich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Hälfte
lediglich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der
Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile beginnt, ist es ein
Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über
gangen ist.
526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. Hr. A sagt: Hoc opus in tres libros partiar ;
in primo propositionum , in quibus nec relativum nec signum exponibite syncalcgorematicum
ponitur, oppositiones declarabimus ; in secundo de oppositionibus rela
XXII. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263
Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit
sogleich eine Erörterung über „similis forma'1 der Urtheile 527), sowie
über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 528), und führt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen , Sophis
men und Lösungen derselben durch sämmtliche Arten der Urtheile hin
durch 529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die
Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relalivorum
das logisch entscheidende Moment ist 530).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte
Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh
rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund
sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung
der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf suppositio, distributio
, amplialio , restrictio , appellalio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar ; nur bringt er bei den Exponibilia wieder Memorial- Worte der be
treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert
werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequenliae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes
tivonim dicemus ; in tertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —
so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu
mal da am Schlusse des zweiten Buches zu lesen ist : „Expliciunt duo libri oppositionum
mgstri Ferdinandi de Enzina" ; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugänglich.
527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge
gensetzung bei signa collectiva , f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones
conditionales, f. XL in propositiones conditionatae, f. XL1I in copulativen Urtheilen,
f. LI bei uterque, f. LlX in disjunctiven Urtheilen, f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.
530) Zuerst f. LXXXIV die relativa substantiae, dann f. LXXX1X die relativa
diversitatis , hierauf f. XCIH die reciproca , f. CIV die alietas, und zuletzt wird
dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis, quodlibet combinirt.
531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicatia ad multa tum utitia
tum necessafia praecipuc ad veritatis falsitalisque diversarum propositionum etiam
omnium ariium indagationem plurimum conducunt ete. ete. Am Schl. Finiunt parva
loicalia nuper per Magistrum Henricum Greve de Güttingen in florido studio lypsensi
disputata. 's. 1. s. a. 4.
532) f. I. v. : Moderni dicunt, quod subiectum huius tractatus est suppositio et
eins propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus
, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eins passio. Auch
sonst citirt er unablässig die „Modernen" als Auctorität.
533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheile (Tantum homo
currit, Tantum homo non currit, JVon tantum homo non currit , Non tantum homo
currit) dienenden Urtheile werden bezeichnet durch „Mitle, Scholas, Plato , Fecit*'.
Entsprechend für die Excepliv-Sätze : „Cavate , Peccala, ldolo , Commoti", und für
die reduplicativen (f. L v.): „Adamasti, Solamenti, Sinonimo , Pro honore". Vgl.
ob. Anm. 175 ff.
534) Unier abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Begeln ganz
besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,
Anm. 183 ff.) erörtert.
261 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 535) einen Abriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Joh. Parreut und
dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas
und. Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).
Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge
hört bieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 538) der
üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus contractus und incontractus
540), und ebenso die Eintheilung des syllogismus expositorius,
dass derselbe entweder virtualiter oder formaliter auftrete541). Was
hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen
Litteratur an 542).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanalio" des Pelrus
535) Magistralis Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper Basiteorum urbe
novo ere et arte emanata, castigationis lima recognita ete Natura Unirersalium
praeelare in hnius operis calce per modum quaestionis pro et contra investigatur.
Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.
536) lste libellus compendium seu parvulus logicae intitulatur non a paucitate
consideratorum, sed a compendio verborum. Dividitur in octo tractatus partiales sumptos
et extractos partim ex libris Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.
Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheile nach Petrus Hispanus mit mo
dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quelle mit Benützung des
Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliatio,
alienatio, restrictio ganz aus Marsilins, der 5. die lsagoge völlig nach der Auffas
sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis
mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir bei obigem
Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequentiae in einem
Auszuge aus Slrodus.'
537) S. ob. Anm. 373.
538) Introductorium dyalecticae , quod Congestum Logicum appellalur ; nuper
denuo revisum et accurata ditigentia fideliter emendatum. Am Schl. : Congestum per
Michaelem de Vratistavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Cotlegiatum
finit. Impressum Xrgentinae per loannem Knoblauch. 1515. 4.
539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis n. s. w., wobei
er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio
bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheile, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verfticht; beim hy
pothetischen Urtheile nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditionat,
copulativ, disjuncliv, rationat, causat, temporat, local).
540) Syllogismus contractus dicitur itle, qui est contractus ad aliquam specialem
maleriam, incontractus vocatur syllogismus simpliciter dictus.
541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est terminus
communis restrictus in una praemissarum per relalivum identitatis ; expo
sitorius formaliter est, cuius medium est terminus singularis singulariter lentus.
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. Et. reihen sich die proprietates
terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio, restrictio , appellatio
und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die Consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt
noch ähnlich wie bei Gebwiler (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu
gefügt.
XXII. Anonymus. Altenstaig. 265
Hispanns publicirt 543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministischen
Einleitung die Parallelisining des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Schl.) in Form von Versen vorbringt 544),
sondern er übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt 545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Alten Staig aus Mindelheim,
welcher für die Converrtualen des oberbayerischen Augustiner-Klosters
Polling eine „Dialectica" verfasste 54 6), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von
der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu
können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile
und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlichen
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
543) Explanatio in nonnulla Petri Burde galensis , quem Hispanum dicunt , volu
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogalionum ex iis elieibitium et Sophismatum
Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Malus Isenachcense.
s. 1. s. a. 4.
544) ld quod multi sequentibus versiculis signare volebant:
Kespondct primus Perier. , purphyque secundus ,
Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,
Sextus Elenchorum, Logicalia parva dal imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"
folgt unmittelbar das Sophisma „Omne animal fuit in arrha Noae"; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"
unmittelbar das Sophisma ,,Omnes apostoli dei sunt duodeeim" ; ebenso auf „An de
finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis currit" u. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.
546) Dialectica congesta et collect* ditigenter et non sine labore, a loanne Al
tenstaig Mindethaimensi , ex auetoribus verioribus et fide dignissimis , pro fratribus
Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regularium ete Am
Schl. : Expensis loannis Rynman de Oringan, et labore Henrici
Gran in oppido Hagenau. 1514. 4.
547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,
welche durchaus nicht gewillt waren, sich vom ,. heiligen" Thomas und den fana
tischen Nachtretern desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen
an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, billigte wie Parreut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung
mit Wärme den Cicero und die Humanisten Filelfo und Vitlorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trulfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.
Ailly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Maisilius und Gabr. Biel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stillschweigend
benützt.
548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere inteudimus, quid sit
diffinitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.
549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,
arguere , et verum a (also discernere Solei trifariam partiri a quibusdam: in
naturalem, vsualem. artificialem.
550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima ralianes significandi et
praedicandi simplicium signorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum
naturas, species et passiones investigahimus ; postremo argumentationum
varia genera perspiciemus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stoffes
s. unten Anm. 716.
266 XXII. Altenstaig. Pschlacher.
spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) üher die Arten
der Entgegensetzung der Termini551). Auch das Uebrige, was naturgemäss
zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedicatio , die
Universalien, die Kategorien und die proprietales terminorum, behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze
probatio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche
Exponibilia auf ; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In d^er Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trutfeder 554) ; die Topik und Soph. El. behan
delt er sehr kurz 555).
In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in
Oestreich ob der Enns), dessen Commentar zu Petrus Hispanus, zur
zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt
wurden 556J. Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva
logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietales lerminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach
gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er
551) Termini quidam sunt contradictorie oppositi; et sunt duo termini, quorum
unus est positivus et aller sumitur cum negatione negante vel iufinitante; qui
dam sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter
praecise et adaequate contrarias qualitates non potentes verificari de eodem tertio singulari;
termini relative oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae
non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem verificari.
552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsilins (Abschn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria , erstere in convertilitis und non convertibilis , letztere in
disparata tind synonyma (vgl. ob. Anm. 458). eine zweite Unterscheidung betriffi
essentialis und accidentalis, sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei
den Universalien verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen
Erörterungen über significatio (ultimate und non ullimatc a. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Ailly (Abschn XX, Anm. 482) eingeführte Eintheilung
der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non coltectiva,
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum , ampliatio,
restrictio, appellatio, status, alienatio.
553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quot sunt coniunetionum vel adverbiorum,
quae possunt esse copulae in illis ; septem autem veluti frequentiores a
Petro Hispano enumerantur, sc. condilionalis, copulativa, disiunctiva, causalis, rationalis,
localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-
Verse sind hier aufgenommen.
555) Vgl. ob. Anm. 437.
556) Parvorum logicalium liber ; succineto epitomatis compendio continens perutites
argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et elarissimi phitosophi
Marsitii logices documenta cum utitissimis commentariis. Per virum praeclarum Conradum
Pschlacher de libera civitate artium professorum Viennae Austriae Collegam
gymnasii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum
quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introduetorium. Am Schl.: Im
pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.
557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam
dantibus traditur , tum etiam quia ea, quae praesmiti in tibro docentur, sunt parva
magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibus Plalonis, Aristotelis et aliorum
magnorumphitosophorum excerpta. Biue est, quod tractatus Petri Hispani parva
logicalia coniinentes summulae vocantur.
XXII. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial- Verse er wiederholt, und er
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig terministischer
Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angahe des Inhaltes der
Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probationes lerminorum des Paulus Venetus auf und schliesst
sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). Bezüglich der
Proprietales lerminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones
zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes
dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubilia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).
Endlich Kon rad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre 1531) will in seiner Congestio novo, proprietatum logicalium 564)
die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicher
Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen
Definition des Terminus 566) sofort auf suppositio über, wobei er uns
mit einer eigenthümlichen Wendung der suppositio formalis unter Da
nebenstellung einer „copulalio" , sowie mit einer sehr modificirten Eintheilung
der Supposition überrascht 667). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r. : Subiectum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter
dictus.
559) f. 41 r. : Subiectum attributionis huius tractatus est terminus „universale"
captus secundeintentionaliter et personaliter.
560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter. tunc plures quam tres figurae,
ut etiam lenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 U. 540. Auch
die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik ßnden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 ff. S. Abschn. XX, Anm. 400 ff.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan
delt; vgl. Anm. 482.
563) f. 238. Aber sowohl in den Obligaloria als auch in den Insolubibitia
(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes
Holandrinus, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.
564) Congestio Textus Nova Proprietalum logicalium cum commentatione non
vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dicto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.
565) In der Einleitung: Intendit aulor, si qua obscurius aut profusius apud
Aristotelem (!) in dialecticae tibris de proprietalibus lerminorum commemorantur , hie
sub compendio tradere Congruere videbatur, eas tractare passiones, quae magis
ex significatione, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam constructos,
i. e. vulgo parva logicalia dicta consequerentur.
566) Terminus est vox signißcativa rei universalis vel particularis per impositionem.
567) formalis supposilio est acceptio termini substantivi pro aliquo formali
significato per ipsum; dico autem „formale" rem nive naturam Copulalio est
acceptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theilt nemlich die supposilio
von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gleichmässig eine reichge
gliederte Unter-Eintheilung tinden; nemlich zunächst in discreta und communis,
letztere in naturalis und accidentalis , diese letztere in simplex und personalis ; die
simplex zerfallt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letzlere in
simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in dcterminata und
268 XXII. Wiiupina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung säramtlicher einzelnen Regeln 568),
und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue
Memorial-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae
völlig an der Hand des Strodus 57u).
Ilaben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen
Faden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen
eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung
festzuhalten, diejenigen „Antiqui", sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlings-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scolellus"611) nur einen Commentar zu Petrus Lombardus
mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,
wiederholt.
Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magislris") verfasste
Quaestiones zum Organon 572) und einen Commentar zu Petrus
Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Scoconfusa,
und letzlere in confusa tantum und confusa distributiva , wovon die letztere
wieder in pro singulis generum, pro generibus singulorum, proprio. und accommodata.
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptivund
Reduplicativ-Partikeln, hierauf incipit et desinit, differt, Comparativ und Super
lativ, sodann die suppositio relutivorum , distributio, descensus; hernach alle mögli
chen „signa" (nemlich omnis, nullus, nihit, ncuter, lotus, quam, quidquid, quanto,
an, quin, nisi , bis), hierauf amptiatio , appellatio, restrictio , und zuletzt die gesammte
probatio terminorum aus Paulus Venetus und Petrus ManUiauus.
569) Für die Exceptiv-Sätze : Abbatem intrare begarda rogabat adortos in choro
devotis colloquiis ; für die reduplicativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,
alpes diras , in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
tenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.
570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.
571) Ich kenne nur die neue von Sleph. Novelletius besorgte Ausgabe: Petri
de Aquita Minoritani Scotellus ete. Paris. 1585. 8.
572) Questiones veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schl.:
Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte arestotitis secundam
mentem doctoris subtitis foeliciter finiunt. Der zweite Theil hat den Special
titel: Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris explanative nove
logice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen : Finis questionum et veleris et nove logice
cum textus explanatione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii
subtitisque scoti sectaloris fidelissimi. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) Dicta circa summulas magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis
magistri introduetoria in doctrinom doctoris subtitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte
Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: a viro doctissimo Mo gallico more „lohannes magi
stri", nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes magistri",
non „magister lohannes de magistris" nomen sit.
XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269
tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all
gemeineren Fragen574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln
punkte, z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.
Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus
und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit
„contra" und „ad raliones in conlrarium") ; übrigens erläutert er als
einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumatab1ü).
Auch die scotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder
holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
welcher auch Quaestiones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta
des Scotus schrieb577), unter dem Titel „In Scoti formalitates" einen
höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfasste 578),
wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum
Thomismus hinneigend verdächtigte 579).
Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico
(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus
über die Universalien und über modus significandi 580) auch Epitomata
in scoticas formalitates heraus 581), wobei er den Trombeta als einen
Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den
Letztereu zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten
der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus
scheidung der distinclio modalis aus der distinctio ex natura rei zu
acht unterscheidbaren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt
hatte582).
574) Omnium conclusionum est unus habitus scientificus rationalis ab aliis distinctns
Logica artificiatis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria
Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,
est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter speculativa.
575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter
est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber
den Ausdruck „secundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 n. 465.
576) S. ob. Anm. 221 ff.
577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.
578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet. 1514,
1526 u. 1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Circa formalitates est una propositio
disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „Omnis distinctio est aut
realis aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae
negant.
580) Lectura accuratissima Mauritii Hibernici in q. doct. subtitis super ysagogis
Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculativae eiusdem subtitis
Scoli, ut fama est, tructalus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den l. J. 1499 in Ferrara ge
haltenen Vorträgen über die Isagoge noch den Commentar zur Schrift De modis
significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit
(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie
Anm. 83 u. 139 ff.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.
1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: Vistinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est
propria, de qua loquuntur formalistae Distinctio rationis est alietas seu diversitas
270 XXII. Antonius de Pautis.
Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fanlis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalitales des Sirectus
583). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu
Petrus Lombardus 584) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
„Tolius disciplinae ralionalis provincia" bHb), woselbst er in einer langen
Reihenfolge von „dif'ficultales" mit anerkennenswerther Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen 5b0).
Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operationen! collativam inteltectus Identitas rationis est non-alietas
alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura
rei est atietas , inier cuius extrema distincta polest fundari contradictio seelusa quacunque
operatione intellectus (p. 131) Identitas ex natura rei est non-atietas
ulicuius quidditatis, de qua absolute concepta nulto modo possunt praedicata contradictoria
formari Distinctio modalis est alielas seu diversitas, quae uritur inier
qmdditatem et modum intrinsecum vel inier modum et alterum modum eiusdem vel
alterius quidditatis Identitas modalis est non-alietas alicuius modi a se
ipso, et secundum atiquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est
atiefas seu diver sitas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem
comparaturum, quarum neutra ineludit aliam quidditatem per se Identitas for
malis est non-atietas qmdditatum, quarum una ex natura rei aliam ineludit quidditative
Distinctio reatis est atietas seu diversitas entium habentium aliam ei atiam
realitatem formaliter positivam actu existentem (p. 133) Identitas realis est
non-atietas aticuius entitatis actualiter existentis ad se ipsam actualiter existentem, et
dicitur esse rationis Distinctio essentialis est alietas vel diversitas extremorum
ex natura rei actu separatorum vel saltem actu separabitium Identitas essen
tialis est non-atietas alicuius entitatis ad se ipsam ex natura rei ab alia actu separatae
vel separabitis Distinctio se totis subicctive est atietas , cuius extrema
ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) Identitas se totis subiective
est non-atietas eiusdem extremi ad se in aliquo individuo ex natura rei reperti.
Distinctio se totis obiective est alietas extremorum in nullo communi quidditativo
ex natura rei convenientium Identitas se totis obiective est non-alietas
alicuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei commune illi conveniens
quidditative.
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetiancr Ausgabe v. 1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" lebenden Autor.
584) Tabula generalis rerum scibitium sive mare magnum Scolicarum speculationum
ex umversis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar noch l.
J. 1617 Venetiis. 8. Naturtich sind daselbst alle jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir setbst zur Darstellung des Scotus verwenden mussten.
585) Hobes in hoc votumine candidissime tector difficitem totius disciplinae ra
lionalis provmciam, ubi praecipuas Aristotetis et Averrois ac sublitissimi loannis
Scoti necuon divi Atberti sententias variis in disciplinis excuttas percipies ; .... hnbes
phitosophorum difficultates, quus adeo expolitas , adeo concinnas adeoque
incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elucubravit , ut nihil
hac in nostra tempestute uberius nitiitque praesiantius, nihit denique animo iucundius
ex peripateticorum fontibus emanarit ete. Venetiis 1504. fot. (Trotz der Markt
schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Tbeil mittheite, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)
586) Er erwahnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus
(diesen besonders haufig), Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidius, Gilbertus
Porrelauus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfolge der difficullates selbst
ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofori von der Defi
nition zur zweiten Anatytik Uber, kommt dann auf die Universalis zu sprechen,
dann auf das Urtheit u. s. w.
i
XXII. Antonius de Fa titis und andere Scotisten. 271
merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er
den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch
im Sinne des Dorbellus versieht588), sowie dass er für die in albertistischer
Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft589).
Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines servum
pecus commentatorum. übernahmen, waren Johannes de Colonia,
welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb590), Jo
hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietates lerminorum des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste
592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der
Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus .
hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594). v%
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische MiU
terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marfhö
IS
587) Art. 1 benözt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisten,! dsfs«4i<Ä^
Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1 : Vetus logica appellata est aut, ut quidam rhetoricv pamnHhM^^eo
quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem , et nova dicta est, qui#>fh1htopims
eam perfecit, aut verius , eo quod vetus de partibus tolo prioribus avquirit.
nam tota nova logica de lolo perhibetur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et
infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur
tegistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia. ...
Uno videtur iuris notitia nullatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium liberalium
cognitione distincta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,
secundum quod voluerunt reges vel imperatores condere leges ete Logica dicitur
sciendi modus scientiarum reatium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.
590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,
ed de anima lohannis Scoti. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. 1. s. a.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit © bezeichneten Aus
gabe des Pelms Hispanus.
592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium
Petri Hispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium
opiniones deelarantes probabitiores aeeeptando -alias refellendo. Am Schl.: Impressum
Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.
593) f. I r. : De 'subiecto huius scientiae sunt variac opiniones. Prima est nominalium
dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est sub
iectum, et hoc aeeepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositione
et simititer capta logicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum
et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par
vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est
subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinctiones
ete.
594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe scotistischer
Schriften f. 32 r. B—33 r. B.
272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.
in Oxford 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch
tigen Einfluss der Modernen bezeugt5"6). Eine oceamistische Erörterung
über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinnert51'7), geht der Auseinandersetzung der proprietales terminorum
voraus 59!s). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich
net 5 "). Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich
auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-
Daistellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Ur
lheile 60 0).
Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur
Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule
blinder Autoritätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als
dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er
läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta
physik, die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher
Breite jeden Satz des „doctor sanctus" rechtfertigt0"1); ferner Thomas
fidjetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De
enW et essentia6®'1) , sowie in seinen Collectanea de principio individtoatiemis.
1'03) nur Nachbeter und Anbeter des Thooias sein will604).
noh Iii. ri-iincrwbsi*
:j«i
595) Cempendium praeclarum quod parva logica seu summulae dicitur ad introdnctjxm&
»\W»e(ium In jacuttate togices per fratrem Hieronymum de santo marcho oritints
müHm/mi sacrae theologiae baccalaurio nuperrime in amplissima Oxoniensi uniwiüjld
quam utititer compitatum ad mentem doctoris subtitis Scoti. Am Schl.:
Impressum in atina coloniensi universitate In aedibus Quentel. 1507. 4. (Eine Buchhändter-
Reelame auf dem Titeiblatte emptiehtt das Buch nicht bloss den Scotisleo,
sondern auch den Atbertisten und Thomisten !).
596) Neben Tartaretus, welcher für ihn die hauptsächtiche Auctorität ist, be
nutzt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus, dann in categorematicus
und syncategorematicus, in absolutus und connotativus, nebst Bemerkungen
über sigmficatio.
598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von
dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appellatio, exponibitia.
599) Galienus verba multiplicat, non realiter. S. ob. Anm. 436.
600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut
significutur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.
601) Der Commentar „In O. Thoinae Aquinatis Commentana super libris Posteriorum
Analyticorum Anstotelis", welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De
faltaciis (s. Abschn. XVU, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Venetiis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen hautig gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim Cursus logicus des Pollichius, s. Anm. 608.
604) In der Voriede zur Isagoge: Thomistarum et praeeipue nostrae religionis
fratrum profectui me totum dedi Non ea mihi cupido est, ut aliorum dicta
etiain mala urgucre aut itlustrium expositorum dicta omnia compitarc vel necessaria
respueic aut surripere velim, sed antiquoium quandoque divique Thomae indefesse
vestigia sectaturus praesens aggredior opus. So linden wir auch z. B. betreffs
der Utiiversatien nicht einmal Controversen , sondern lediglich Wiederholung uud
XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273
Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis
erläuterte, gehört ehen dahin(i05), sowie Michael Saravetius,
welcher seine Quaestiones über analogia entis, über die Universalien und
über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb 006). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An
schauung 60 7).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen
Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (hei der
Gründung der Universität Wittenberg betheiligt , gest. i. J. 1513) in der
Druck- Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 60S), woselbst
wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilhertus Porretanus treffen 009). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an; seine
Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde
sogar officiell von der Facultät approbirt 610), zeigt uns aber nur den
gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo
derner Terminologie bemerklich ist 6 1 1). Im Anschlusse an Thomas
wird sowohl ens ralionis 012) als) auch die Universalienfrage erörtert613).
Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus
Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 ff. n. 296 ff.).
605) Lectura in tibellum Thomae Aquinatis de fallacäs. Pavia. 1511.
606) Eximii .... magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis
contra Scotistas Quaestio de universalibus. . Tractatulus de prima et secundu
intentione. Romae 1516. 4.
607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.
608) Cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem
Wappenschilde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquere magistri,
Cernis in hoc parvo, tertor amice, libro: Si quid habent igitur togices compendia
laudis, Gloria Mar Uno sit referenda seni Tantum docte tibi voluit succurrere,
Irctor, Potlic hius nosbi gloria magna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Metchiarum
Lotter. 1512. fol. Seine übrigen Schrifien, namentlich seine „Laconismen",
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.
609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er
in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht
natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige
Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristotelis" an.
610) Exercitium totius veteris artis a viro Erasmo wonsidel acutissimo philosophiae
studii Liptzcnsis magutro congestum. Nunc denuo ab inelita facultate artium
eiusdem famigerathsimi gymnasii assumptum rt ad communem omnium promovendorum
utititalem institutum et apprubatum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per lucobum Thanner.
1511. fol. Hiezu als zweiter Theil Exertitium [sie] totius novae logicae ete.
wörttich ebenso. Ebend. 1511. fol.
611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ebend. f. II v. A: Ens rationis, inquantum stat sub intentionibus secundis,
est subiectum logices.
613) f. II v. B : Unifersali primointentionaliter capto pro essentia et natura in
singularibus existente non repuynat dici vel esse in pluribus f. III r. B: Uni
versale est aliquid seelusa omni operatione intetlectus, quod alias secundum doctrinam
beati Thomae dicitur res ralionabitis , a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge
nommen nicht völlig richtig).
Prantl, Gesch. IV. 18
274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf
nahme614).
Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaeus
Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam
Pauli Fen«(*"615) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent
halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-
Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Bichtung
der Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen
Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen 61 0). Manzolus, wel
cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen
will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietales lerminorum nebst Consequentiae,
Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die
an Irrthümcrn reiche terministische Logik in ganz Italien (•— sicher eine
Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei 617).
614) Nov. log. f. III v. B: IVon est ponenda quarta figura; nam non differret
a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum , quae figuram non
variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageti
u. s. f. anschliesst, aufgenommen.
615) Dubia super logicam Pauli Veneti iuxta viam realium phitosophorum praesertim
S. Thomae extricata et resoluta. Am Schl.: Dubia exaetissima fratris Bartholomei
Bononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus
lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.
616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoli sagt: Causa
scribendi viro doctrina insigni fuit, ut agitatam inter dialecticos diu controversiam
tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam
voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de
rebus, realem dialecticam constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus
existentes; illi vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim
dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per se de lerminis atque coneeptibus , se
cundaria autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lügen der Thomisten ; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten
Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullam rem constituat
universalem, sed universalia omnia terminos esse contendat Quod cernens
Bartholomeus ratus, non ultra ferendam esse terminalis insolentiam, quasi suppelias
circumventae atque labanti reali sie lulit , ut non solum represserit adversariam , sed
etiam expugnuverit ac profligaverit Studio igitur et opera viri praecellentis
pristinam realis vim ac maiestalem recuperavit , et vetus ac pertinax diatecticorum
inter se certamen diremptum atque sopitum est.
617) Er selbst schreibt in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,
ut, quid sentirem de his , quae o Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripto
proderem. liulta enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,
multa item, quae contra communem hominum sententiam esse videntur, qualia
sunt ete. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellere nitebanlur
, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,
errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli attinet, a quo adeo
in sublime eversa est ac tantum virium accepit, ut per omnem ltaliam pro vera recipialur
(in Padua wurde allerdings l. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als
officielles Lehrbuch erklärt; s. Facciolali, Fasti gymn. Patav. II, p. 113) Contuli
me ad seribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiulus fui, quod
pauci eorum logicas composuerunt, quia supervacaneum putaverunt, post Aristotelem,
Porphyrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non
oportuit eam logicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appellationibus,
XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275
So will er seihst auf jene Lieblings-Gegenstände der Terministen eingehen
und fällt nun Satz für Satz über den Paulus Venetus her, um jede ein
zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün
den und zurückzuführen 618).
Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an
Petrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaestiones zum
Organon619) und einen Commentar zu Petrus Hispanus nebst Quodlibeta
schrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris
gewesen , lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Benommisterei Ver
anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles
Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen
oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den
Schriften des Thomas vorlag621). Allerdings war eine Folge dieser Be
kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein
wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er
von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,
und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich ausführcunsequentiis
, probationibus lerminorum , obligationibus et insolubitibus , quam reales
nostri praeter arlmodum paueos fere lotam reliquerunt, terminales vero, quantum valuerunt,
ditigenter perseeuti sunt JVec mihi quispiam succensere debet, quia contra
terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria atiqui
possent, quomodo logica Pauli Vmeti tanti fiat ab ltatis, apud quos adeo invaluit, ut
in omnibus (?) ltatiae gymuasiis legalur , ita ut fas non sit, ei contradicere ; nam
etsi urguta et subtitis sit, nulla tamen est, quae longius absit a veritute aul
quae plures falsilates doceat.
618) Es sind 270 dubia, welche dieser Tendenz dienen.
619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristotelis logicales
titiros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae
interprelis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Marnet. 1514. fol.
620) Summularum artis dialecticae utitis admodum interpretatio fratris Petri de
bruxeltis sacri ordinis fratrum praedicatorum super textum magistri Petri hispani
eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fruetuosis quibusdam
quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 1508, 4.
621) Sein Ordensgenosse Michael Satmantinus schreibt an ihn (auf der Rück
seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosophandi ratio tibi epl o«
Mis, qui nugas suas non sine magna litterarum iactura quotidie in vulgus exponere
non desinunt , Quorum audacia eo usque processit , ut antiquorum praeeeplionibus non
tam neglectis quam eontemptis scioli ipsi nova exeudere moliantur Posteaquam
in nominalium academiis nutritus doctior inter Mos evasisti, coneessisti te ad nos.
Quidquid ingenii aut sublititatis vel acuminis in libris modernorum aliorumve
inveniatur, id uherrime in saneti Thomae operitms prius fuisse, liquide ostendisti.
622) In der Epistola ad lectores (von der Hand eines anderen Dominikaners),
welche der Summula vorgedruckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des
Thomas Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de
Flandria und des Thomas Cajetanus de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch
gesagt: Ktiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum dactissimi magistri
Maioris ferulae man um subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special
titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: Fccundae plurimum et utitis summulae
Reverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum claram, soßdam
firmamre sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.
18*
276 XXII. Petrus Bruxellensis.
lichen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei
dem gesaminien aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich
auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben
festzuhalten , mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den
thom istischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich
zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus" im Urtheile
sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst
ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über veritas626); zuletzt
aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz
vor 627).
623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei
spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomistischen
Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.
Bei der inveutio medii aber nimmt er (f. LXVII r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welche sich um Fccana, Cageti u. s. f. dreht.
624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder
holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,
als dass er beim nomen die Dreitheilnng in mentale, vocale, scriptum vorbringt.
625) Duae sunt opiniones (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter
tenent nominales dicentes , terminos subiiei vel praedicari ; .... terminum autem
vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam
in prologo sententiarum probabitem asserit, quod res subiieiuntur et praedicantur
(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge
oder eine Dummheit, — bei einem Tbomisten freitich kommt uns Beides nicht
unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.
Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).
Sunt autem nonnulli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,
sed rem coneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et
terminis ; in aliqua propositione terminus principaliter subiieitur; .... alieuius
propositionis praedicatum principalc est ens reale extra animam Universalia
sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des
Anseimus betreffs des „flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.
vgl. Abschn. XX, Anm. 77 «. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vcrtreter des
Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis
non possit esse terminus mediatus, potest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so
kommen freilich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 40ft u. 461 , aber
wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie
gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).
626) Propositio non dicitur vera ab aliquo complexe significabiti , sicut imaginatur
Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,
tamen non oportet, quod, qualitercunque per eam significatur, ita sit Si
quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem verum;
et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritalem esse propositionem mentalem tantum
; alii dicunt, quamlibet propositionem verum esse veritatem ; alii sunt reales distinguentes
veritatem a propositione (diess sind höchstens die Scotisten).
627) Palet, veritalem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro
euius terminalione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac propositione res subiiciatur
vel terminus; secundus de veritale ; tertius de necessitate; quartus de istius
propositinnis veritale „Adam est homo".
XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277
Thomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem
Frieden vereinigt (vgl. ob. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und
296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel
cher den sog. „Parvulus antiquorum" (s. ob. Anm. 254) in erläuternder
Bearbeitung herausgab 628), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um
Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht halten 629). In einer
breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,
wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die
Auctorität des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be
züglich des wesentlichen. Gegenstandes der Logik die drei bestehenden
Parteien in einer ziemlich doctrinären Weise631). Sodann erläutert er
in arger Weitschweifigkeil die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,
welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus,
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt
abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 033). Irgend Bemerkenswerthes
haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 034).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine
Quaestio de demonstralione potissima®i&), in weicherer gegenüber den
628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Parvulus Antiquorum appellatur.
In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus
eollectis ex magnifico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione
P. H. (d. Ii. Petri Hispani) , quam publice legii, opiniones beati Thomae, venerabitis
Alberti declarantibus , studiosis admodum profieuis. Liptzk. Impressit Melchior
Lotler. 1511. 4.
629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogastis saepenumero, optimi adolescentes,
eam, quam ex praeceptoribus meis circa compendium logicae, quod Parvu
lus antiquorum dicitur , conscripsi deelarationem , alicui traderem impressori librorum
ete.
630) f. VI r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen
vctus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.
631) f. VII r. : Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; ita loquitur
beatus Thomas. Argumentatio est logicae subiectum specialitatis ; ita loquitur Albertus.
Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scotus (v.) Thomas
dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,
Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scotus, quod inten
tionem secundam et non primam.
632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIU r.:
O pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanetum,
Ad'portum duc, quaeso, ralem iam fiuetivagantem.
Aehnlich bei den übrigen- vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universalien werden (f. LI ff.) ihomistisch-albertislisch erklärt, bei
den Kategorien findet natürlich Gilbertns Porretanus Aufnahme; gelegentlich der
inventio medii werden (f. CXII v.) die Regetn Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne
Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung
etlicher Hauptregeln der consequentia (f. CXVIH r.) behandelt, desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.
635) loannis Autonii Scolii [sie] Neapolitani de demonstralione potissima quaestio
unica. Gedruckt in der Ausgabe des Coramentares des Aegidius z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. Ueber die Sache selbst s. Abschn. XVII,
Anm. 340, 476. 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Joh. Ant. Scolus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas
vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benützte.
Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripaletiscben Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „termin istische Syn
kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken.
Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris lehrend^ gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum
Urganon636) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb 637).
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern
kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn. , Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei638), und gibt dann von
Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der
636) Jacobi Fabn Stapulensis peripateticae disciplinae indagatoris solertissimi in
libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad archetypos recogniti cum novis ad literam
commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum
iuceessus in lucem prodeant ferantque literis opem ete: ete. Paris. 1525. fol.
637) Introductiones in Suppositiones , Praedicabitia, Divisiones , Praedicamenta,
Librum de enuntiatione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Fallacias, Obligationes,
Insolubitia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten
Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines
Freundes Bovülus, s. unten Anm 665.
638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus addueuntur, adventitia quaedam et
peregrina, circa quae toios annos lam iimportunis quam vanis aller calionibus neequidquam
conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut , cum de
logicis dissereretur , nulius logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et
extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante
id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ul a nemine legi satis
sincere potuerint ; et quam tunc venia dignandi, tam nunc et in futurum culpandi
putandi sunt, qui reparalis instauratisque uteunque instrumentis ad futitia haec et
inania prolabentur u. s. f.
639) In diesem gleichsam philologischen Verfahren der Esegese nähert sich
Faber bereits jenen Autoren , welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.
Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,
XXII. Jac. Faber Stapulensis. 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches
Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Anm. 567) erinnert 840); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
amplialio, restrictio und appellatio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als aul allgemein bekannte be
ruft 042), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er
die Praedicabüia , d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge
legentlich zu einer Eiulbeilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644)..
Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze
die Kategorien 646), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle dfe Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Philoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln
Fecana, Cageti u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 ff. Er theilt nemlich die suppositio vorerst in malerialis und personalis,
letztere in absoluta, respectiva, proprio, impropria; dann die propria in accidentalis
und naturalis; letztere in discreta und communis; letztere wieder in determinata
und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva ; endlich
letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio
relativorum vierzehn Kegeln der Supposition
641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re
strictio, f. 54 v. zwei über appellatio.
642) f.- 55 v.: Termini propositionum exponibitium eodem modo supponunt, ampliantur,
restiinguntur, uut appellant, quo modo et in suis exponentibus.
Tanta sries, praeter Cameras, vigitabis et inquam;
Fortior immunes, ignavos differ, in oris.
In exponibitibus iter est breve per exempla, per praeeepta vero longum et inefficax.
643) Clichtovens nemlich sagt f. 56 r.: Pro expositione istarum exponibitium
ponuntur duo carmina propositknes exponibites recie exponendi artem continentia, in
quibus per cuiusque exponibitis signum huiusmodi generis exponibites intetligendae
sunt: per „Tanta" exelusivae, per „Praeter" exceptwae, per „Inquam" li. e. „inquantum"
reduplicativae, per „Fortior'1 comparatieac, per „Differ" propositiones de differt,
per „In" propositiones de ineipit. Cuique autem signo subiecta dictio artem designat,
qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syllabarum
designat numerum exponentium , et cuiusque syllabac vocalis sifinificat qualitatem et
quantitatem exponentis per talem syllabam designatue Sonach z. B. „Tanta
seies" bedeutet: propositio exelusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima
est partirularis affirmativa et secunda universalis negativa, u. so die übrigen.
644) f. 64 ff. Er theilt die praedicatio in essentialis und accidentalis ; die
erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere
derselben in generis und zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale
aber in differentiae (und zwar constitutivae und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae
und subaltemae) ; dann die accidentalis in proprii (und zwar specialissimi,
subalterni, generalissimi, transcendentix) und accidentis sowohl separabitis als inseparabitis.
645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855.
6J6) f. 76 ff.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cums princijalis copula
est nota itlationis. Hotae itlationis sunt: „ergo, ideo , igitur , itaque, si , siquidem,
utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheilung der
consequentia und vier Regeln derselben.
280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichloveus.
um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung
der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus
divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Schlusse aber be
handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsifieare se
ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet 655).
Dürfen wir die' Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben
(Anm. 490) begegneten , anwenden , so gilt dieselbe vor Allen von
Jodocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines
Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben
gleichfalls eine Introductio in terminorum Cognitionen schrieb 656). In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des terminus 657), woran er die
649) f. 120 ff.
650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures Iiabens categoricas
partes principales sui atque invicem coniunctas. Er beginnt mit conditiönalis , lässt
dann copulativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.) : sub copulativa continentur:
temporalis, localis, simititudinis , expletiva, causalis , relativi substantiae , quantitatis,
qualitatis, et exponibites ; hierauf folgt noch disiunctiva.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor, hauptsächlich das hypothe
tische Urtheil betreffend.
652) f. 138 ff.
653) f. 145 ff
654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum
aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concedere,
negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio,
positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v. : Insolubile est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsificet,
cum falsa ponitur, videtur statim sc ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo
sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamet intelligitur .
Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se
deelarat debere esse falsam , et cum falsa , debere esse veram. Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirkticher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines lnsolubite.
656) Introductiunes artificiales in Logicam lacobi Fabri Stapulensis , per ludocum
Clichtoveum Neoportunensem collectae, ac famitiari Commentario deelaratae. ludoci
item Cliehtovei in Terminorum cognitionem Introductio, cum altera de Artium divisione,
eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Slephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die lntroductio
in terminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge
druckt (mit Commentar des Joh. Cäsarius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.
657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid elaudit et terminal; terminus rei est
cuiustibet rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis extremum.
Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theile, des
terminus mentalis, vocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.
XXII. Jod. Clichtoveus. 281
Eintheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentalio 660) und consequentiae
überzugehen661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-
Regeln des Schliessens anreihen U62). In der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anra. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichendc Figur 663), und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren
gewonnenen Schlusssätze an 664).
658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über
malerialis und personalis , complcxus und incomplexus, absolutes und connotativus,
communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis.
659) f. 9 r. ; s. Anm. 645.
660) f. 10 r. : Argumentalio est unius propositionis ex alia per consequentiac
notam itlalio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima
pars antecedentis, minor secunda ; consequens est argumentalionis secunda
pars.
661) f. 12 r. : Concedere propositionem est ipsam veram esse admitterc
Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, et consequens simul verum esse
est necesse.
662) f. 14 v. : In diseiplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus
doctrinalibus termini ngnificative et non materialiter aeeipiuntur Ter
mini logici in secundae intentionis significatione sunt aeeipiendi a. s. f.; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Dispntirens und beruhen sonach häufig auf den Ob-
Ugaloria.
663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezügtich der Exponibitia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts
punkte der Lehre vom Uitheile , u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs
der modalen Urtheile unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpurea , lliace o. s. f.
664) f. 161 r. : Ad quascunque praemissas aliqua sequitnr conelusio, ad easdem
sequitur convertens, subalterna et omnes conelusiones aequipollentes.
A E 1 O
i o ne na
no ni nan nen
en an is 0
ip es 0 0
0 op o 1 0
. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summa ponuntur
vocales A, E, I, O significantes qualitatem et quantitalem conelusionum
Subiectae autem eiusdem limitis syllabae significant conelusiones, quae aut per conversionem
aut legem subalternarum aut aequipollentiam sequuntur Vocales pracpositae
litterae „p" designant propositiones convertentes per accidens; .... praepositae
litterae „s" designant convertentes conversione simplici; vocales cum littera „n"
praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negationis praepositionem,
cum littera „n" postposita significant aequipollentem suae contrariae per
negationis postpositionem.
282 XXII. Carolus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),
in der Jugend Schüler Faber's und später inniger Freund desselben,
gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte
den 1. Tractatus der Introducliones Faber's 665) und steckt dabei in
terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea
lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche über
haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen
sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
syncalegoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführen 666),
und so spricht er sieb in heftiger Beredsamkeil gegen die occamistische
Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel
cher alle suppositio, amplialio, appellalio u. s. f. nur in die momentane
Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und
daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal
ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur
dienstleistende (adminiculalivae, s. Abscbn. XIX, Anm. 365 u. 436) für
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) Ars suppositionem lacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli
viromandui annotationibus. Darunter das Druckerzeichen des lehan Petit (Paris). Am
Schl.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron nicht (Memoires
pour servir d l'histoirc des hommes itlustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Philos.
des Car. Bovillus. Würzburg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthümlichem
Wohlbehagen für den „katholischen" Philosophen Bovillus schwärmt. Sicher
aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss
über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanus, Paris 1510. fol.)
verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen
Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovillus innig mit Nicolaus Cusanus
zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.
666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovillus: Quibusdam in
se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate
refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inaccessibitis Quae
igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim
cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi
et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritatis dialecticae lucem
conarentur, brevibus innolanda duxerimus, in auroram a nobis dimissa prodierunt.
667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore
realium aequisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputant Qua
autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , - haec parvorum
est, ut appellant, logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.
Quippe si ea dialecticae dumtaxat ut congenca necessariaque sunt adscribenda , quae
veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositiunum,
ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob Da
rias ex temporum differentia deduetas extremorum propositionis aeeeptiones, itlam vero
ob actualem rei, quae tota lempori permittitur, existentiam nssignaverunt. Quod utique
non recie fecisse statim deprehenduntur , nec enim quidem ad diseiplinas momentum
habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oblivioni est, ut non
triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin- perpetuum mente
potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec carundem propositionum veritas
singularis effiagitat rei existentiam ac rursus sensualem ciusdem ipsius demonstratio -
nem, in qua tamen utique universum statuunt suarum suppositionum substantiam. . . .
Et si rursus iidem ipsi disertissimi aulores horrendas syncategoreumatum lenebras ab
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat heim terministischen
Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.
Als einen eigenlhümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt
kopf aus Könitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),
einen Parvulus antiquorum6''1), ferner Parva logicalia6'12) und eine
Monographie De inventione medii, sowie desgleichen De propositionibus
modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An
merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum, dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. oh. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die thomistische Angahe über den Gegenstand der Logik wie
derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia
völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall
omni suarum disciplinarum luce elarissimoque radio procul dedignantur, supervacanea
Uerum erit appellationum exponibitiumque propositionum dialecticae steritis inferta
execntio Qwu fit . ut in tntum vana appareat universa parvorum logicalium
determinatio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium
barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundal Suppositionum
deternrinationem excogitarunt ob singularem rei tempore permutabitis existentiam
sensualemque eins demonstrationem, quod nullam posse reram esse improld assentiantw
propositionem , cuius non extremis res actu singularis respondeat Conscquitur,
suppositionum scabram determinationem nullius prorsus dccedere posse disciplinarum
aequisitioni accommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditalis
sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva currum scandente trium
phalem adminiculalivarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminandam.
668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singularibus , quas ex
prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur
Prima unio rerum est, secunda vero terminorum.
669) So spendet auch Bovillus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo
gischen Verhältnisse der Exponibitiu ; s. ob. Anm. 663.
670) Excerpta Libr. Posteriorum Aris. cum commentariolo per Magistrum Gregorium
Bredekoph de Konitz congestum. Am Schl. : per lacobum Tanner Herbipolensem
in praeelaro oppido Liplzensi. 1506. fol.
671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum totam paene complectens logicen;
cum brevi facitlimaque commentationc pro novitiorum instructione per Maqistrum Gregorium
Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticet Ampliutione, Restrictione,
et Appellati one , Insuper de Expositione et Consequentiis. Magister Gregorius
Laticephalus de Konitz. Am Schl.: Impressum Liplzigk per me lacobum Thanner.
1507. 4.
673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens
difficullates. Hexastichon magistri Gregorii Konitz ad Icctorem ete. Am
Schl.: Impressum per baccalaureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.
674) In der Einleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primum attributionis totius
logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.
675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.
Anm. 201 ff.) an und benützt auch hei den proprietates terminorum, welche or
übrigeus sehr knapp erledigt, die probaliones terminorum des Paulus Venetus.
284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernen 677); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der suppositio relalivorum einen kleinen Abschnitt de signis in
propositione mutuo se impedientibus einreiht 078). Die Abhandlung de
inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Worte Fecana, Cageli u. s. f.
drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier
Arten (possibile, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die amplialio modalium hinzu 679).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte
bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar
zu Petrus Hispanus 68t), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia^2),
676) In der Vorrede zu Parva Logic. : Licet Aristoteles non tradiderit tractalus
parvorum logicalium in propria forma, posuit tamen prineipia, ex quibus habentur
illi tractatus Tractalus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dicit
„Berum quaedam sunt universales, quaedam particulares" Tractalus appellationum
trahitur ex proprietale substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia videtur
significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio truhuntur ex primo Etenchorum.
.... Tractatus distributionum trahitur ex primo Perierm. ; syncategorematum
trahitur ex primo et secundo Perierm.
677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheilung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf ampliatio, restrictio, appellatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbilde die
Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Urtheiles.
678) lnterdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua, et unum
lollit virtutem alterius, et neuler terminorum distribuitur , ut „Nonnullus homo est
animal" Quando se impediunt in propositione particulari , indefinita vel singulari
, tunc terminus, super quo se impediunt, supponit determinate; quando
in universali, praedicatum supponit simpliciter u. s. f.
679) Necessarium et impossibite ampliant copulam vel compositionem ad omne
tempus copulative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunetive.
680) Aristotelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;
Argyropito traductore; a Joanne Eckio Theologo faciti explanatione dcelarata; adnotationibus
compendiariis itlustrata ; ac scholastico exercitio explicata ; videbis o Lector
priscam Dialecticam restilutam ; ac Neotcricorum subtititati feliciter copulatam. (Augs
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.
681) loan. Eckii Theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et succineta.
sed suecosa explanatio pro superioris Gcrmauiae scholasticis . Augsburg ex Officina
Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 95$ bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavonis. Logices exercitamenta Appellala parva logieatia. a lohannc
Eccio In regio Friburgiorum archigymnasio cantalissimo congesta ac examinala. In
XXII. Johann Eck. 285
und ein Elementarius Dialecticae('HS). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheit rühmen müssen(i84), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden
falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisteti gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
schen Aniu. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich
benützen ü!<5).
Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über
notitia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 686); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam's 68?). Auch in der lsagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die Occamisten an 688) und
eo cuntubernio, quod Pavonis Bursa nuncupatur. Am Schl.: Impressum Argentinae
per Mathiam Hupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXXIV—CXI).
683) Elementarius Dialecticae d. loan. Eckii. Am Schl.: Augustae Vindelicorum
in ofßcina Mitterana. 1517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518. 4.
G84) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert
Capit», Herveus, Aureolus, Ant. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,
Greg. v. Kimini, Thomas v. Strassburg, Hotcot, Buridan, Marsilius, Peter v. Ailly,
Gersom , Paulus Venetus , Dorp , Brutifer, Gabr. Biet, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bruxelleusis , Dorbellus, Jacob de Fortivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Montista Colonicusis) , die Mainzer Summula (als Moguntinus), Johannes
Magistri, Petrus v. Aquila, Johannes Majoris, Job. de Wesatia (z. Organon f. XXXIX
v. B), Menghus Faventinus, Parreut, Pschlacher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,
Faber Staputeusis, Clichtoveus, auch Georgius Trapezuntius und Reisch (s.
Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich
tich ttiessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er
auch den Bovillus an.
685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe
des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu
' den „Neoterici" gezählt, s. H. Schreiber , Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.
686) Er bespricht nolitia ubstractwa und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),
und seine Aeusserung (f. III v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält
genau den auf das Urtheit gestutzten Conceptualismus des Occam (s. ebend.
Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulare" den von
denThomisten verabscheuten occamistischen Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über togica naturalis, usualis, artificiatis,
wobei im Anschlusse an Atbertus Magnus und Scotus (Abschn. XVII, Anm. 363, u.
Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik ats das Eine Drittel der scientiae sermocinales
bezeichnet wird.
687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqua sui parte est speculativa, pro atiqua
sui parte est practica; vetus ars principatiter est specutativa Cum autem
finis principalis logicae sit argumentatio , sequitur , lotam logicam principaliter esse
practicam. Vgt. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.
688) f. XIII r. B : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo
et significando f. XV r. A: Prima est opinio Platonis cum suis ideis ; .... ista
tum a phitosophis quam a theologis est reprobata Secunda est opinio Scoti.
(f. XVI r. A) Tertia est sententia Occham, Gregorii Ariminensis, Buridani, Marsi/
ii, Gabrielis (d. h. Biel), Gersonis ct communis viae Neotericorum f. XVII r. A ;
286 XXII. Johann Eck.
macht hei der frage üher <las principium individuationis die ganz annehmhare
Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein
principium universalisalionis handle 089). Die Erläuterung des aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu
Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt090), führt
ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheit, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Strömung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem
Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könne ü92). Die modalen Syllogismen behandelt
er völlig nach üccam 093), und die inventio medii ausführlich nach der
' modernen Tradition des Fecana, Cageli 094). Die Erläuterung zu An.
posl. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. EL erledigt.
Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,
woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt 090), folgt er in der Einleitung
JVom sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel conceptus,
quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significationem et
repraesentutionem. Vgt. Anm. 699.
689) f. XVII r. B: Nutlum est principium individuationis, nisi quod est princi
pium effectivum rei; unde vere pIiitosophantes rectius universalisalionis, quam
individuationis, principium perquirent. Vgt. Abschn. XIX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei stets zuerst als explanalio textus eine getreue Wort-Um
schreibung, dann folgen annotaliones zur näheren Erklärung und hierauf explicalio
schotustica, d. h. Exercitien, hautig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotativa, bei der Lehre
vom Urtheile die Unterscheidung in comptexa und incomplexa, sowie bei den mo
dalen Urtheiten den sensus divisus und compositus , noch dazu nnter Verwerthung
dir consequentiae (f. LXXXVII1 ff.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gitbertus Porretanus bei Seite lasst; das Gegentheil hievon s. Anm. 700.
691) Pars II, f. XII r. A: Mulli derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in
messem alienam ponendo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et
Averroes lestatur , ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus
renarrat tonge aliam sententiam Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt
(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden
Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et laudare.
Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recentiores
forme omnes novem ponunt, quatuor piimos indirecte coneludentes , reliquos
directe, isto pacta ete. (s. Trulfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise
die Mainzer Summula, Anm. 404) Quomodo prima figura bifariam
usurpetur, in Summulis disquirito (Anm. 701) Respondetur , quartam figuram
esse ponendam ab uliis distinctam; palet, quia figurarum distinctio sumitur ex diversa
habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta
peculiarem habitudmem; ergo est distincta figura.
692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.
693) f. XVII r. s. Abschn. XIX,- Anm. 980 ff.
694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur dos Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis
adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit.''
695) In summul. I'. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: Inprimis plurimum
vobis (d. h. dem Sebast. Usung und dem Leonhard v. Eck) debet alma vrtium et
XXII. Johann Eck. 287
dem Dorbellus, dessen Memorial- Verse er wiederholt, bringt aber dann
bei Gelegenheit der significalio, welche er nach Weise der Modernen
behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein impurum vor696); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er
in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faber Stapulensis nur drei wesent
liche Arten an ü97), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der
Lehre Occam's 698). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so
entschieden terministisch wie in der Erläuterung des Organons, wobei
allerdings die Schwäche 'der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte099); gelegentlich der
Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominativum zu einer
Unterscheidung der praedicatio , welche eine Verwandtschaft mit jener
bei Altenstaig zeigt 70u). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son
dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso
wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinflusst
ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be
denken701); bei der reduclio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder
philosophiae facuttas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquitiis ac prolixis
logices commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristolelis se confert phitosophiam,
Summulas tamen Petri Hispani Burdegallensis non negligens, ob quam rem
nec iuventus ipsa nec alma facultas unquam pro meritis condignas vobis vices rependere
potest.
696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddam est
purum seu merum universale, quod nihit aliud ineludit nisi actum universalem ; scd
impurum est, cui correspondet actus et conceptus Affirmativa pura : omnis,
qmlibet, quicunque, quivis ; impura: ulerque, ubique , semper, quotlibet, ab aeterno.
Negatwa pura: nuttus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nultotiens.
697) f. XVI v. B: Tres sunt species propositiunis hypothelicae communiter usitatae
et irreducibites ; ptures enim sunt aliae , sc. temporalis et localis, quae
reducuntur ad copulativam, et causalis et ralionalis reducuntur ad conditionalem (s.
ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
698) f. XX r. B, wosetbst er auf jene occamistischen Modalitäten scitum, opinatum
u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und compositus verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).
699) f. XXIII r. A: Vtfinitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est terminus
categoremalicus univocus incomplexus formaliter communis natus praedicari
secundum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomplexum,
quod natum est ex modo significandi dici, i. e. praedicari de pluribus
essentialiter distinctis dieisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,
sed differunt ratione ; .... nam universale diffinitur per „esse in", i. e. significari,
et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX c B, woselbst er die praedicatio zunächst in essentialia und accidentalis
theilt, erstere dann in quidditatwa und qualificativa, letztere in convertibitis -
und contingens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützt er hier zur Eiklärung
der tetzten Kategorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.
7ul) f. XL. VIII v. A: Distingue de prima figura, quia large aeeipi polest pro
syllogismo , cuius medium subiicitur in una et praedicatur in atia; stricte vero defi
nitur esse ea figura, cuius medium subiieitur in maiori et praedicatur in minori. Si
primo modo loquumur de prima figura, tunc includit quartam; si vero stricte
usurpetur , tunc sunt quatuor figurae Aristoteles quartam figuram praelermisit,
quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi sola transpositio
pramiissarum.
288 XXII. Johann Eck.
die Memorial- Worte Nesciebatis u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Üoph. El. 703).
Die übrigen Traetale des Petrus Hispanus finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel
„liursa pavvnis" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Litleralur
der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen ürganons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,
welche einen von theologischem Ilasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichein Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Anm. 153) den Wortausdruck „Parva logicalia" aus
dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorbellus
überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber unter den betreffenden
Traetaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica 10b). In der
Einzehi-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondem benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen 760). Bemerkt mag werden, dass er suppositio collectiva
als eigene Species zählt 707) und neben der alienatio auch der „remotio"
-- 702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.
703) Getegentlich der Soph. El. benützt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische
Figur aus Cor. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185). welche
entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit
dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreieckes haben.
704) f. LXXXIV r. A: Nee quemquam moveut eloquens itla bestia Laurentius
Valta in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutites reprobans <et nullum
discrimen fore uffirmans inier has „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuit
mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) ... Sed putrescat itle quidem inscitia
sua, cum doctis omnibus ludibrio habealur.
705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: lres sunt
logicae partes secundum vener abitem inceplurem Withelmum de Ocham, sc. terminus,
propositio, argumentalio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt
termini, quare, cum illi tractalus passiones termini considerent , non iniuria parva
logicalia appeltati sunt. Ceterum non ignoro , quosdam opinari, parva dici respective
ad mugnam loyieam Aristotelis, quibus non omnino refragor lsti tractatus pertinent
ad veterem artem, tractatus vero consequentiarum ad novam logicam.
706) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Commeutar folgen lässt. Inhatttich verflicht er mit der suppositio occamistische
Lehren und auch die Angaben Buridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),
sowie die moderne Eintheiluug in significatum ultimatum und non ultimatum, ferner
descensus und asiensus ; auch behandett er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
ampliatio als eine Art der suppositio, nimmt status und alienotio auf, und bespricht
auf Grundtage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appeltatio formne et
rationis.
707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principe s et praeeipui non
posuerunt, ut Ocham, Mursitius, quo nullus in logica aculior, Buridanus, ...
Georgius Bruxeltensis el alii complures; atii eam affirmant, ut iam communis schola
Viennensis et Ertphurdiana tenet, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio
collectiva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und bei Prierias (unten
Anm. 735), theilweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulcnsis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
XXII. Johann Eck. 280
eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequen
tia, welche er in einer modificirten Weise definirt 70") , unterscheidet er
iUaliva und probaliva als besondere Arten 7 10) und nimmt in hewusster
Absicht die gesammte Lehre der probationes terminorum aus Paulus
Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte Tatita
scies u. s. f. auf711). Die Obligatio behandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor
bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die Insolubilia unter Erläu
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).
Der „Elementarius dialeclicae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde 714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch
die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" bei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urthcile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-
708) f. XCVIIt r. A: Remotin est terminus non supponens propter aliquid additum,
quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis plagis vapulabil."
709) f. C r. B : Consequentia est oratio Iiabens implicite vel explicite antecedens
et consequens et notam itlationis affirmatam.
710) f. C v. B: Consequentia itlativa tantum est, in qua antecedens de necessitate
infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens
non de necessitale infert consequens, tamen probat probabititer et topice ; itlativa et
probativa simul est, ubi antecedens de necessitale infert consequens et probat.
711) f. Cll v. A: Ordine congruo imitaturi Paulum Venetum expediemus materiam
probationum, quia probntio, de qua hic agitur, est consequeutialis ; f. CHI r. A
die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.
712) f. CVI r. A: Obligatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam
secundum aliquem statum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich positio, depositio, casus, impositio, petitio, sit verum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.
713) f. CVIII r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.
714) Im Dedicationshriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeningen : Dialectices
elementarium pro tirocinium in logica agere volentibus extemporarie effudimus
potius, quam scripsimus.
715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Eintheilung
desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien ; dann folgt das Urtheit,
wobei das hypothetische in sämmtlichen sechs Arten (condit., ration., cansal,
copul. , disj., tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu
Petrus Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.
Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. post., Topik mit Einschluss der „probativae consequentiae" , d. h. die
probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. El. Zuletzt
gibt Eck unter dem Titel „Dc modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge
meine Regeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligaloria
angehören.
Pranxl, Gesch. IV. 19
290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).
Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Giorgio
Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices111) noch ein sehr
fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so möge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer
kung über den Unterschied zwischen logica und dialectica116) beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de divisione und de definitione einzuschalten719). In der
hierauf folgenden „argumentalio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik
an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu
gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse
für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das
Material der modernen Terministen einzutreten721).
716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)
und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anna. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripla
a Georgio Benegno Archiepiscopo Nazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facitc
principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur etc. Romae 1520. fol. (Zu An
fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht
mehr).
718) f. III r. : Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi
ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut
plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appellatur , aeeipitur
Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum prineipia vi am
Iiabens.
719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe
nutzt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.
720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in
maiori et subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opinioni
adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,
Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute com amplexus
sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem
prorsus respuo; eadem enim est prima et quarta, in utraque etenim est eadem habitudo
medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVH) die modalen Syl
logismen und fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothelico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageli (f. LVII).
721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus
Pergulensis (f. LVIII, s. ob. Anm. 38 ff.), lässt dann Topica folgen (f. LXV v_),
womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetus
; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre
von suppositio, ampliatio und appellatio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er
noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und
reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXII. Johann v. Glogau. 291
In dem Umstände aber, dass neben einer syncretistischen Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf tiefere Diffe
renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Ural so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachhlüthe
der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,
welche chronologisch jener nemlichen Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1507), welcher ein Exercitium novae logicae , jedoch nur
An. pr. und Soph. El. enthaltend m), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit hei den Soph. EL, woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden , dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),
er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von Insolubitia (f. CXLIV).
722) Exercicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et Elenchorum Mgri
loannis de Glogavia pro lunioribus rccollectum ac noviter emendalum. Am Schl.:
In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter rccognitae ac impressae.
1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Boze Chuiala am Ende der vorletzten
Seite bedeuten doch wohl den Drucker).
723) Das Titelblatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte Uber posteriorum
analeticorum ; auf der Rückseite desselbeu steht unter Anderem: Ui Aristotelis
in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad inteltigendum sit facitis
quaestionumque Magistri lohannis Versoris intetlectus sit planior et addiscentibus levior,
ego magister Iohannes Glogaviensis almae ftorentissimaeque universitatis studii Cracoviensis
maioris collegii artistarum collegialus .... nodosum et perplexam sententiam
in leviorem modum recotligere institui. Aegidii Romani, Thomac Aquinatis, Alberti
Magni , Paulique de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et explanationes
adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Hatler civis Cracoviensis
1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in dueali opido Lipsensi per
Baccalarium wolffgangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsätzen erwähnten OertUchkeiten (s. Anm. 399 f.) will ich die Vermuthung
nicht unterdrücken, dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar
verfasste, vietleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter
der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprüngtich eklektischen Standpunkte
aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.
19*
292 XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus
nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cageli u. s. f. aufnimmt 72C).
In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarischen Gegner
Luther's bekannte Sil ves t er Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).
Derselbe will in seinem Compendium dialedicae 121), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste 72 s),
in der Thal die zwei viae, d. b. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,
vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Amn. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni
versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida veritas" und „vetustas"
parallel stellt, hingegen den nominales oder terministae oder
sophistae das Gebiet der figmenta und der disputalio zuweist, will er
in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litteratur
das Passende sammeln. Der erste Haupltheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst
insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731).
Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des
Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei er vollständig den
Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Univcrsalien
726) f. 45 r., woselbst er auch die Worte wiederholt : quae figura communitvr
propter eins apparentem dif/icultalem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.
727) Compendium dialeciicae fratris Sitvestri de prierio Sacri ordinis praedicalorum.
Am Sehl.: Venetiis arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.
728) Apologia magistri sitvestri de prierio in dialeeticam suam cum explanationc
clarissima lotius materiae intentionalis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Rogerium.
1499. 4.
729) Comp. dial. am Anfang : Adolescentium labori compatiens realistarum ac
nominolium doctrinas, quantum dialeciicae veritas patitur et proprium ingenium suppetit,
in unum conserui, quatenus studiosus quisque solidam veritatem simul et disputandi
solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod relalio
est in rebus intelleciis excogitata (ut nomen , oratio et argumentatio) formaliter vet
sub suo formali { sumpta , seeluso docendi online tractans tribus libris opus omne
distinxi iuxta triplex rationis operatum. In der Apol. spricht er sich ähnlich au.- :
Diffinitiones ac regulas sie ium moderatus, ut cum mea docirina quisque, quam voluerit,
viam lueatur ; cum enim suppositio usus lermini sit, hie quidem nunc usum
solum in propositione esse profitebitur, itle vero forte eliam extra ; nam si quempium
ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine
eins illato auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel sola terministarum
figmenta vel solam realistarum vetustatem noverunt Asseverant, qiwl
in Albertuccium tam patentia furta commiserim, a quo Insolubitia Obligalionesqi.it
sübripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realislurum
sophistarumque doclrinas, me scribere non infitior.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge
nommen, s. ob. Anm. 82.
731) Tractatus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consequitur,
secundum quod reperitur [in signis seu terminis simplieibus eommunibus ad
lernunos primae et secundae intentionis.
732) Quaeritur igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae deelarari
circa materiam intentionalem Adducam aliauas auctoritales Thomae,
XXII. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedicabilis)
mehr in occamistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den
Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortausdrucke
bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 734). Hier
auf folgt die suppositio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der amplialio,
restriclio und appellalio (mit Ausschluss der distributio) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt 735). Darüber, dass er die proprietales
terminorum noch zum ersten Haupltheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um terminus
simplex handle 736). Die secunda operalio ralionis aber, d. h.
die Urtheils-Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenlhümliche
Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).
Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).
el pnnam aliquas collationes inier Herveum et Capreolum. Zu dieser thomistischen
Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge
nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in
Cremona 1497 u. noch 1649).
733) Universale est res intellecta ut apta natu esse in pluribus ul res
Praedicabile vero est res intellecta ut praedicabitü de aliquibus. S. Abschn. XIX,
Anm. 765 ff.
734) Tractatus de eodem (d. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis
terminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien naher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Relation.
735) Er theilt nemlich die suppositio zunächst in matmalis und formalis,
letztere in impropria und proprio, diese letztere in simplex und personalis, diese
letztere in discreta und communis, letztere in determinata und confusa, letztere in
cottectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,
endlich letztere in absoluta und accommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe
dingt oder bedingt ist).
736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus
tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio
statim profitear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt el ut potius sentio, suppositio
passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id cgi,
quia certum quidem est, suppositionem propriam esse termini simplicis, sed utrum in
propositione necne, dubium. Im Compend. ist ihm das Unheil als Gegenstand des
2. Buches: ens rationis, quod secundam operationem rationis consequitur.
737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheile die Un
terscheidung des modus consuelus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,
Anm. 2S6), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (conditional,
disjnnctiv, copulativ, causal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und
ausserdem die Behandlung der exponiblen Urtheile als aequivalentes hypotlieticis (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber tertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationem consequi
lur. Dabei wird mit den Conseqnentiae ans Marsilius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und effectus) begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),
nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-Schliisse ; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.
739) Am Schlusse der Obligationes ; Pro maiori aulem intelligentia dictorum
291 Gregor Reisch. Thomas Murner.
Gregor Reisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Beichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. J. 1525) hat in seiner vielbenützlen Margarita
philosophica, d. h. einer Encyclopädie zum Bedarfe der Studirenden
der philosophischen Facultät 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
Hauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder
nen Tenninisten unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 74 1).
Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Logica memuraliva" , merkwürdig durch die logischpädagogische
Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein offizielles Zeugniss bei
bringen konnte , nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden
Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das
ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliqua notabitiu subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe naeh Erläuterungen
zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.
740) Maritarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft
his 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus .
gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina deut
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorgedruckt,
wovon der die hiulcctica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelblatt figurirt.
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomen, verbum
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131) , hierauf die Lehre vom Urtheile
aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles hält , indVm er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen
(mit Aufnahme der Regeln Fecana, Cageti u. s. w.) , sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Sopli. El. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel passioues terminorum in kurzem Auszuge aus
Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositio , ampliatio,
restrictio, appellatio, distributio und Exponibitia.
742) Logica memorativa Chartiludium logicae, sive tutius dialecticac memoria;
et modus Petri hyspani textus emendatus ; Cum iueundo pictasmatis exercitio ; Eruditi
viri f. Tlwmac Murner Argentini; ordinis minorum; theologiae doctoris eximii. Am
Schl.: Argentinae industrius vir loannes gruninger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite: Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego
magister loannes de Gloi/ovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Collegiatus
.... testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis
filium hanc eliartitudiorum praxim apud nos finxisse , legisse et
.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes et indocti .... sie
evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,
'tuiddam magicarum rerum infudisse poiius, quam praecepla- logicae tradidisse. ...<..
Ad expurgationis rrsponsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,
sie a nobis approbalmn , quod divinum potius ingenium hubuisse unanimi voce
iudicaremus.
744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logicae") figurirt folgender Holzschnitt :
Ein Jäger geht auf die Jagd ; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem
duae praemissae als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Ann bedeutet
argumenta; nuf seiner Brust ist cunelusio geschrieben; syllogismus ist sein Waidmesi-
er, quaestio der Bogen in seiner rechten Haud ; seine beiden Beine sind praedicubilia
und praeduamenta ; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
XXII. Thomas Murner. Aventinus. 205
sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgenile als mnemonische
Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 740), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist747), so
dass nach Murncr's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden soll 748). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,
äusserst Weniges hinzu 749).
Endlich als em Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo
hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i. J. 1474, gesl. i. J. 1 534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
veritas und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor
dergrunde rechts wuchert das Kraul der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde
steht das Gestrüpp der Insolubilia und Qbligatoria, hinter welchem sich die sitva
opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Occamistae, Scotistae, Thomistae,
Aibertistae).
745) Es werden als Zeichen , welche für das ganze Chartitudium gelten , vor
läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntialio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein
Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialectieus,
6) ein Kurhut fallacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,
9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appellalio', ll) ein Rabe distributio, 12) der
Halbmond exposilio, 13) eine Katze exclusio , 14) ein Wappenschild exceptio,
15) eine Kaiserkrone reduplicalio, 16) eine Schlange descensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bilder
zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im
Kartenspiele) deutlich der Beihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter ; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier ; zuletzt sieben ein
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll
ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint
mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunei, Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbild enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmllich als mnemonisches
Mittel zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für
sich allein einüben könne.
749) Nemlich bei sonus elc. einige Bemerkungen über significalio und intentio
prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheile die Unterscheidung zwischen lermimis
communis und singularis, sowie auch die Umkehrnng und die Modalität hier aus
führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Enthymema , und
bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XXII. Aventinus.
Universität Ingolstadt war750). Er knüpft dabei, offenbar durch thoinisüsche
Litteratur veranlasst (s. ob. Amn. 84 u. 625), an eine Notiz über
Roscellinus an und betiebtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk
liches Wissen betreffs der objectiven Dinge anstreben, während die
„Neuen" oder „nominales" sich im Uebcimass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen , und nachdem er sacbgcmäss hervorragende
Auloren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benutzte Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge halte, welcher zwischen Antiqui und
Moderni betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungs
kreise ticrsons angehörte (s. Abschn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt er den Paiteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer
salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-
750) Aventinus. Annal. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hiscc. quoque lemporibus
fuissc repcrio Rucelinum Britannum ete. (s. Absehn. XIII, Anm. 317)
Eo nnmque autore duo Aristoteticorum Peripaleticorum genera esse coeperunt , unum
itlnd vetus, locuples in rebus proercandis, quod scientiam verum sibi vindicat, quamobrem
reales vocantur; alterum novum, quod eam distrahit, nominales ideo nuneupati,
quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse
asscrtores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; itlius Thomas
Aquinas Ilalas et Iohannes Dans Scotus, huius Withelmus Ocromensis , cuius sepulcrum
marmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo l'raneiscanorum monstratur
(— nicht mehr vorhanden —), Marsitius Haideiber gensis academiae , loannes Buridanus
Viennensis gymnasii institutor , Gregorius Ariminensis Viennae humatus, antesignani
sunt. Alios et tot munitos Peripatelicae famitiae phitosophos et proximos
quosque a prioribus dissentientes praelcrep ; aliis subinde aliae opiniones, alia placita
sunt; ita fit, nt nulli duo concinant Veterani scientiam utpote aemuium naturae
de rebus sive in rebus existere (nempe notatio nalurae et sensus animadversio peperit
artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente , cogitatione dumtaxat distinguunlur,
diversa quoque esse contendunt, sind est numerus et res, quae numeratae sunt (s.
bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tinnum caterva haec , quae solum intelligentia et
cogitatione separantur, idem esse censent, uec enim atiud numerum, quam res nunieralas,
caecitatem, quam caecum esse, ipsis placet; hi scientiam quoque potisshnum
de dictionibus et nusquam nisi in animi nntionibus atque rationibus esse docent. . . .
De ideis quoque digladiantur Aristoteles primus huiuscemodi
species labefuetavit Stoici nullam talem ideam in natura rerum sed notiones
in animo esse dixerunt Antiqui Aristotelis opinionem , recentiores Stoirorum
sectantur. lsta.ee nova Aristoteticorum secta a veteribus paene explosa et exsibitata
a Withelmo Occomenn nersus excitata, aueta , atque de integro instaurata est; haue
ob causam a suis venerabitis ineeptor vocari solet. Vicitque manus Withelmi adeo,
ut celeberrima Athenaeu Galliarum Lutetia (ob. Anm. 406—530), Germaniae magnae
Krdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscorum Angitostadium (Anm. 75 u. 369 ff.),
Noricoium Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in itlius verbu iurarint. Exstal in
Rucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nitoris cuttusve, sed lestimonii
gratia subscribo:
Quas Ruceline doces, non null dialectica voces,
lamque dolens de se non vult in voeibus esse;
Res amat, in rebus cunetis vult esse diebus ;
Voce rctractetur ; res sit, quod voce docelur.
Plorat Aristoteles, uugas docendo senites
Res sibi subtractas per voces intitulatas ,
Porphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.
XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297
griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus
anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris
(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trulfeder), Ingolstadt (Parreut) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit
einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In
der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine einlhei
lende Uebersicbt der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass
er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianischer Auf
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden752).
Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die
Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Qui res abrodit, Ruccline, Boethius odit.
Non arqumentis nulloque sophismate sentis,
Res cxistentes in voeibus esse manentes.
751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyclopedia orbisque doctrinarum
hoc est Omnium artium. scientiarum , ipsius phitosophiae index ae divisio, scriptores
eorundem verum. Ex Platone Aristolele Cicerone Varrone Quintitiano Lactantio divo
Hieronumo Divo aurelio Augustino Themystio Boethio Severino Alberto magno episcopo
Ratisbonensi Albino (d. h. Alcuin) praeeeptore Caroli magni. loannes Aventinus Thurhomarus
lectori ete. Am Schl.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana
1517. 4.
752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione; dieselbe
wird eingetheilt in grammatica (de oralione recta) und rhetorica (de oratione quatenus
persuadet) und dialectica (de oratione, ut ait Cicero, ratione conelusa, s. Abschn. VIII,
Anm. 23 ff.). Hierauf theilt er die Philosophie in adminiculativa und principalis,
wobei er von ersterer sagt: Adminiculativa, quae et minus principalis logica ab
Aristotele in Topicis dicitur communi rocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm, 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, qvod non de rebus, sed de
rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae. quae in rerum
cognitione rersatur ; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibusdflm
peripatetiris. Dann theilt er abermals die phitosophia minus principalis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreiht:
Dialectica est ditigens ratio disserendi dispntondique , ,.reden non den sachen auff
bedertay parthey und weg aussrechnen" , officium dare, modum viamque sciendi, docendi,
discendi, i. e. docere facere ratio cinationem , „lernt mass. weis und weg,
rechnung machen, w:e und vun wan sy sein sol"; qraeci syllogismum voeant ; finis,
investigare rem ignotam , „wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das
er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ul catulus ex odore
investigat feram. Libet propter imperitos crassiore uti musa ac vernaculo sermone
„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,
pass nachgedencken , mues aussrechnen, item kans nit aussrechnen'1; Ha cuiusque rei
ignotae nolitiam aequirimus per ratiocinationem. quam docet facere dialectica. Huius
scientiae prineeps est Aristoteles, Uti etiam Cicero sentit; a \peripatelicis vocabula
peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Schlussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceronianern, welche
uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als man gemeinig
lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so
eben an uns vorüberzogen , äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer
Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig
erloschen sind , von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten.
REGISTER.
Absolutum — connotalivum 5, 109.
actus intelligendi — significandi 15.
intelligibitis 108.
adiectiva distrahentia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adversativa propositio 52.
Aeneas Sylvius 160 f.
aequiparantia 66.
Aequipollenz 74, 130, 179.
Agricola Rudolph 167 ff.
Ailry Peter von 103 ff.
Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.
Albertislen 184, 223, 227 ff.
Alexander Sermoneta 235.
alienatio 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Joh. 265 f.
Araans Nicolaus 238.
ampliatio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
177, 246, 279, 293.
modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Angelus Poliiianus 170 f.
Anglicus Johann 196.
Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.
Anliqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,
182, 185 ff., 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 ff.
de Fantis 270 f.
Sitvester 238.
Sirectus 196 f.
Scotus 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Üffredus 181 f.
appellatio 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
ralionis 202, 259, 288.
apprehensio simplex 15.
a priori — a posteriori 78, 144, 240.
aptitudo 143.
Aquila Petrus de 268.
arbor praedicamentalis 249.
Aretinus Leonardus 159 f.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophistica 251, 261.
Ariminensis Gregorius 9.
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Rartholomeus 243 f.
ars opponendi 40. S. auch modus.
auctoritates 231.
Aventinus 295.
Barbara, Celarent a. s. f. 76, 178, 242.
Rarbus Paulus Soncinas 229.
Rasel Universität 189 f.
Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274.
Begriff vorangestellt 289 f.
Regriffe entgegengesetzte 252, 266.
BeDegno Giorgio 290.
Renedictus Victorius Faventinus 235 f.
Rernardinus Petri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Blanchellus Faventinus 232.
Boccaccio 155.
Bonetisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovillus Carolus 282 f.
Breslau Michael von 264.
Breytkopf Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 ff.
300 Register.
Brulifer Stephanus 198.
Bruxellensis Georg 199 ff.
Petrus 275 f.
Buchen Konrad von 267 f.
Buridan Johann 14 ff.
Cajetanus de Thienis 233.
de Vio 272 f.
Campen Heimerich 182 f.
Capreolus Johann 174 f.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 f.
Caspar Lax 255 f.
cassatio 41.
casus 42 f., 137.
casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,
254, 293.
Catalanus Joh. 221.
categorema — syncategorema 216.
categorematicus 109, 120, 123.
Caubraith Robert 257.
cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.
certificatio 53.
chartitudium 294 f.
Ciceronianismus 159 ff., 169.
Clichtoveus Jodoc 280 f.
Clienton 90.
Colonia Johannes de 271.
comrminicabititas 123.
complexc significubile 11, 112, 207, 246,
248.
complexio distans — indistans 26, 62.
complcxum — incomplexum 26, 93, 104,
109, 123, 236.
compositio 111, 216.
conceptistae 222.
Conceptualismus 17.
conceptus 28, 108.
complexus — incomplcxus 109.
nominulis 15.
concomitantia 117.
conditionatim 131.
conditionatum 44.
confuse 10.
conuotativum 5, 30, 62, 109.
consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,
73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff,
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 ff., 239, 242, 246 f.,
250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,
288 ff.
simitis 260.
probativa 289.
coniingens 203, 249, 251.
ad utrumlibet 24.
contrahibititas 194.
copulalim 131, 257.
copulatio 267.
copulatum 44.
Coronel Anton 252 ff.
Cranston David 251 f.
decipi 256.
Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,
265, 290.
demonstratio potissima 184, 277 f.
quia — propter quid 78.
depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,
210, 255.
descensus 208, 243, 247.
desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233.
ditemma 167.
disiunctim 131.
disiunctum 44.
disparatus 49, 52, 133.
disputalio 292.
quodlibetica 209, 251.
disquiparantia 66.
distans — indistans 204.
distinctio 195, 197 f., 269.
distrahens terminus 124.
distrahentia adiectiva 51.
distribulio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 f.
Dominicüs de Flandria 272.
Dorhellus Nicolaus 175 f.
Dorp Johann 237.
dubio positio 210, 255.
dubitatio 41, 43, 83.
Dullaert Johann 256 f.
Dulmeulon 90.
Dumhleton 196.
Eck Johann 284 ff.
Eintheilung s. divisio.
Eklektiker 291 ff.
Etenchi sophistici 35, 79, 243, 254,
291.
eloquentia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
ralionis 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthymema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 1.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs-Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 ff.
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.
esse obiectale 145 ff.
exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208. 249.
exclusiv 6, 71, 86, 102, 116. 125, 130,
208, 249, 263.
exemplum 167.
experientia 105.
experimentum 35.
explelivus 131.
exponibitia 86 ff., 1(12, 115 f., 125 f.,
177, 199, 204, 208 f., 225,
Register. 30 t
230, 239, 242, 249, 254,
2G3, 268, 279, 293.
exponible Schlüsse 167.
extremum complexum 44, 129.
disiunctum, copulatum u.s.{. 44.
Fabir Johann de VVerdea 203 f.
Stapulensis 278 f.
Fabristen 257, 280.
fallacia secundum quid 41.
futsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,
280.
Fantis Antonius de 270 f.
Faventinus Uenedictus Victorius 235 f.
Blanchellus Menghus 232.
Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,
224, 228, 237, 243 f., 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Enzinas 262 f.
fit 118.
Flandria Dominicus de_272.
forma intentionalis 145.
formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
unitas 4, 11, 17, 38, 94.
formatistae — terministae 146 ff.
formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,
148, 163, 176, 195 ff, 205,
222 f., 269 f., 295.
formaliter — formalissime 135.
Franciscus Sylvester 273.
Tägius 273.
Freiburg l. Br. Universität 190.
futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 f.
Galenische Schlussflgur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179, 205, 207, 242,
245, 264, 274, 286 f.
Gebwiler Johann 264.
genus generalissimum 162.
Gennadius Scholarius 156 f.
Georgius Bruxellinsis 199 ff.
Gemistos Plethon 156 ff.
Trapezuntius 156, 169 f.
Valla 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 f.
Gerson Johann 141 ff.
Glogau Johann von 291 f.
Goddam Adam 6.
Gorkutn Heinrich von 220.
Gregorius Laticephalus 283 f.
von Rimini 9.
Greifswald Universität 190 f.
Greve Heinrich 263.
haccceitas 121, 176.
Hagenauer Commeritar 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Harderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universität 187.
Heimerich de Campo 182 f.
Heinrich von Gorkum 220.
Greve 263.
Oyta 103.
Hentisberus 89 ff.
Heynlin Johann 229 f.
Hibernicus Mauritius 269.
Aie- et nunc 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 f.
de Nuciarellis 271.
Pardus 246 f.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrinns Joh. 267.
Holcot Robert 6 ff.
Hundt Magnus 277.
Jacobus Almain 238.
Faber Stapulensis 278 f.
Magnus Toledanus 140 f.
Riccius 235.|
identitas 269.
analogica 184.
idolum 10.
imago 10.
immobititatum 58.
immutatiii vitulis 108, 234.
impertinens 43, 53, 80.
impositio 53, 55 f., 81, 210.
dependens 81.
prima et secunda 63, 110, 123.
ineipit s. desinit.
Individuation s. prineipium individ.
Induction 35, 167, 234.
inesse 33.
inferius ad superius 49 ff, 57 f., 133,
263.
Infinitation im Syllogismus 34, 77, 99,
249.
infinitum 251.
Inghen Marsilius von 94 ff.
Ingolstadt Universität 190, 297.
insolubilia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff,
103, 110 ff., 138 ff, 180,
203, 209, 217 ff, 238, 246,
250 ff, 255 f., 267, 280,
289 f., 293.
instantia 35.
institutio 41.
intensio et remissio s. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secunda 63, 109, 123.
Interpolationen zu Petrus Hispanus 21 1 1).
intuitio 12.
inventio — iudicium 181.
inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,
243 f., 284, 286, 292.
Jodocus Clichtoveus 280 f.
Trutleder Isenacensis 241 f.
302 Register.
Johannes Altenstaig 265 f.
Anglicus 196.
Anlonins Scolus 277 f.
Buridanus 14 ff.
Capreolus 174 f.
de Colonia 241.
Dolz 260 f.
Dorp 237.
Duttaert 256 f.
Eck 284 ff.
Faber de YVerdca 203 f.
Gebwiter 264.
Gerson 141 If.
v. Gtogau 291 f.
Heyutin a Lapide 229 f.
Holandrinns 267.
Magistri 268 f.
Majoris Scotus 247 f.
de Monte 271.
Parreut 239 f.
Raulin 238.
Venator 235.
Versor 220 t.
Wessel 231.
Isenacensis 241 f.
iudicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 f.
Kategorien 25, 65 f., 162 f., 203, 214,
222 f., 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Köln Universitat 148 f., 223 ff.
Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.
Lambertus de Monte 224 1.
Landuttus 221.
Lapide Johannes a 229 f.
Laurentius Vatla 161 ff.
Lax Caspar 255 f.
Leipzig Universität 190 f.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Bruni 159 f.
Lintholz Joh. 229.
logica artifieialis 202, 204, 241, 245.
fidei 7.
formalis 7.
memorativa 294 f.
naturalis 7, 202, 204.
usualis 202, 204.
lumen naturale 104.
Magistri Johannes 268 f.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledauus 140 f.
Mainz Universität 192.
Mainzer Summula 233 f.
Majoris Johannes 247 f.
Manderston Wilhelm 257 ff.
Mantuanns Petrus 176 ff.
ivtanzolus Barthol. 274.
Marcho Hieronymus de 271 f.
Marcus 60.
Maricalmus Wilh. von 221.
Marsitius von lnghen 94 ff.
Martinus Magister 231.
Molenreil 210.
Pollichius 273.
Mauritius Iliberuicns 269.
maximae propositiones 168 f.
Maxime 78, 168 f.
Mayr Johann 284 ff.
Mayronisten 196.
M.izotinus Sylvester 292 f.
Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.
-Worte bei deu Exponibilia 208 f.
im Syllogismus s. Iturbara.
Menghus Faventinus 232.
mentale — vucute — scriptum 61, 106,
108 f., 202, 207.
Michael von Brestau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
mititia scholustica 52.
mobititatum 58.
Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und
reales.
modus disputandi et solvendi 289. S. auch
ars.
intelligendi 107.
loquendi consuelus — inconsuetus
74, 96. 293.
significandi 106 f., 109, 142, 145,
269.
Molenfelt Martin 210.
Munte Gerhard de 223 f.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 f.
Stepbanus de 238 f.
Mucagata t'hitipp 229.
Murner Thomas 294 f.
Muttersprache 167, 297.
negatiu praegnans 129.
Negation 20, 49, 95, 165.
neolerici 285.
Nicolaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 f.
de Orbettis 175 f.
von Oresme 93.
Tinctor 198 f.
Nicoleluis 118 ff.
Nigri Petrus 221 ff.
nominales 142, 205, 292.
und rea/es 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Antiqui und
reates.
non 216.
notilia 10, 108, 241, 285.
abstractiva — intuitira 60, 201.
Novo Castro Andreas de 246.
Nuciarellis Hieron. de 271.
ubiectale — reale 145,
Register. 303
obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 CT., 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.,
210, 218, 233, 251 f., 255,
267, 280, 289 f., 293.
Occam Pseudo- 41 ff.
Occamismus 2.
Offredus Apoltinaris 181 f.
Olivier von Siena 234 f.
Oquelin 246.
oratio tentativa 137.
üresme Nicolaus von 93.
Oyta Heinrich von 103.
Pardus Hieronymus 246 f.
Paris Universität 186 f., 297.
Pariser Cursus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parreut Johann 239 f.
Parva logicalia 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Parvulus antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
modernorum 219.
Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.
Pergulensis 180 f.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pertinens — impertinens 49, 80, 133,
137, 218.
petitio 42, 82, 210.
Petrarca 152 ff.
Petri Bernardinus 237.
Petrus von Ailly 103 ff.
de Aquila 268.
Bruxellensis 275 f.
Hispanus Interpolationen zu 211 ff.
Mantuanus 176 ff.
Nigri 221 ff.
Tartaretus 204 ff.
Thomas 195 f.
phitosoplua realis -— sermocinalis 148.
Piccolomini Enea Silvio 160 f.
Platoniker 156 ff.
Plethon 156 ff.
Politianus Angelus 170 f.
Pollich Martin 273.
pons asmorim 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,
255.
dependens cadens — renascens 82.
propositionum de inesse 246, 259.
posterioristicus 78, 98. S. auch o priori.
potestales syllogismorum 215.
praedicatio 249, 266, 279, 287.
essentialis — accidentalis 62.
identica — formalis 95.
praefingere 255.
praegnans negatio 129.
proposilio 243.
lerminus 130.
Prag Universität 191.
Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.
principium exelusi tertii 18.
identitalis 18 f., 49, 106, 144.
individualionis 4, 17, 78, 184,
286.
universalisationis 286.
prioristicus 98. S. auch a priori.
probatio terminalis 233.
terminorum 122 f., 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuarium argumentorum 227.
propositio mentalis — vocatis — scripta 7 f.,
12, 111, 254.
descriptibitis , exponibitis , officiabitis
128.
plures 114.
rationalis 46.
simitis 180, 257, 260, 263.
Pschlacher Ronrad 266 f.
yjevä6fj.evog 171.
Pseudo-Occam 41 ff.
quod est 76 f., 94 f., 98 f.
Radulph Strodus 45 ff.
ratio obiectalis 145 ff.
ratiocinatio 169.
Raulin Johann 238.
reale — obiectale 145.
reales 232. S. auch Aotiqui und nomii
nales.
in metaphysica 146, 148.
und moderni 239.
und terminales 274.
realistae 292.
reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Reisch Georg 294.
relativa 29.
relalivi termini 49, 52.
Renaissance 151 ff.
res 38, 154.
praedicabitis 276, 293.
restrictio 30, 100 f., 279, 293.
Rhetorik 162.
Riccius Jacob 235.
Richard v. Capsalis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Rimini Gregor von 9.
Robert Caubraith 257.
Holcot 6 ff.
Rosetus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetius Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 ff.
Scholarius 156 ff.
seientia rationalis 161.
realis — sermocinalis 176.
304 Register.
scio, dubito o. dg] . 50.j
scitum, opinatum u. dgl. 32, 99.
Scotisten 194 CT., 268 ff.
termiuistische ]98 II'..
Scotus Johannes Antonius 277 f.
Majoris 247 f.
sensus compusitus — divisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 ff., 128, 180 f.,
205, 280, 284.
sequela 133.
sermo 105.
seimucinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Atexander 235.
si 257.
Siena Olivier von 234 f.
signa 61, 142, 164, 203.
se mutuo impedientia 284.
siynatum conctusiunis 1 3, 78.
significare quieieeuter 123.
significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,
120, 134, 142, 144, 170 f.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva — formalis 113.
significatum adaequalum 134.
totate 13, 134.
ultimatum 27, 99, 110.
universale 287.
signum — consignum 107.
Sitvester Antonius 238.
Kram.iscus 273.
de Prieria 292 f.
simitis consequentia 260.
forma propositionis 180, 257, 260,
263.
simititudo 56.
essentialis 168.
Simon de Lendenaria 236 f.
simul 19.
Sirectus Antonius 196 f.
sit verum 44, 83, 210.
Soncinas Pautus 229.
Sophismen 83, 92, 139 f.
sophistae 292.
sorites 167.
species intelligibitis 142.
naturalis 105.
repraesentans 10.
Stapulensis Jacob Faber 278 f.
status 30, 100.
Stephanus Brulifcr 198.
de Monte 238 f.
Stipulation 15, 28.
Strodus Radulph 45 ff.
subiectum 175.
Suiseth Richard 90.
nimmulae 248.
superius ad inferius 52, 57 f., 133.
suppositio 25 ff., 39, 66 ff., 99 f.,
116, 123, 176, 182, 207 f.,
226, 267, 279, 282, 288,
293.
suppositio materialis 192.
personatis 145, 147.
sustinere 41.
Syltogismus contractus — i«ron<racius264.
ixponibter 243.
expositorius 8, 13, 50, 98 f.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregularis 136.
kategorischer 31 ff., 76 f.,
98 ff, 136, 165 f., 169 f.,
178 f., 205 f., 236, 242,
245, 247, 249, 260 t.,
267, 281, 287, 291. S.
auch Galenische Schlusstigur.
mentalis 13.
modaler 31 ff, 77,99, 166f.,
286.
resolutorius 179.
Sylvester s. Silvester.
syncategoremata 62, 83 ff., 215 ff., 225,
269, 282.
geminata 83.
mixta 26, 110.
syncalegoremalicus 120.
Syucretisten termioistische 278 ff.
tabula rasa 143.
Tägius Franciscus 273.
Tartaretus Petrus 204 ff.
Teerstege 223 f.
tempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.
nominales 186 f.
terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 f., 267, 280 t.,
292.
communis 121.
exponibitis 122.
mentalis 108, 121.
officiabitis 50, 79, 88, 122,
127.
praegnans 130.
resolubitis 122, 179.
singularis 121.
vocalis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,
146.
thesaurus sophismatum 225.
Thienis Cajetanus de 233.
Thomas Bricot 199 ff.
Cajetanus de Vio 272 f.
Petrus 195 f.
v. Strasslnirg 3.
Thomisten 220 ff, 272 ff.
Tinctor Nicolaus 198 f.
Toledanus 140 1.
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
Register.
305
tractatus de modo opponendi et respmdendi
227.
transcendentia 144, 162 f., 205, 234.
transumptivus 27.
Trapezuntiiis Georg 156, 169 f.
Trombeta Antonius 269.
Trutfedcr Jodoc 241 f.
Tübingen Universität 190.
Tungris Arnoldus de 228 f.
Turmair Johann 295 f.
Tysbcrus 89 ff.
ultimatum significatum s. significatum.
unitas formae s. forma.
Universalien 7,16, 38, 63 f., 105, 142f.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 f.
Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.
Urtheil 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff., 129 ff.,
164 f., 169.
Entgegensetzung 257 f., 262.
hypothetisches 21, 44, 52, 54,
58, 70 ff., 130 f., 214, 246,
257 f., 266, 287, 289.
modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
Umkehrung 74 f., 95 f., 130,
179, 205, 257.
Usingen Bartholomeus von 243 f.
vacuum 11, 26 f.
Valla Georg 172.
Laurentius 161 II.
Venator Joh. 235.
Venetus Paulus 118 II.
ventus 107.
vvrificatio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 f.
verum — falsum 31.
veteres — moderni s. Antiqul.
vctus logica 176.
via antiqua — moderna- s. Antiqul.
realium — noniinalium s. Antiqul.
Victorius ßenedictus 235 f.
Vio Thomas Cajetanus de 272 f.
vox 104, 222.
Werdea Joh. Faber de 203 f.
Wessel Johann 231.
Wiclef 38.
Wien Universität 189, 297.
Wilhelm Manderston 257 (I.
Wimpina Konrad 267 f.
Wirthshaus- Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
Pranxl, Gesch. IV.
Leipzig, Druck von C. P. Metzer.