GESCHICHTE

DER

LOGIK

IM

ABENDLANDE.

VON

• Dr. CARL PRANTL,

PROFKSSOK AN DER UNIVERSITAT UND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.

VIERTER BAND.

LEIPZIG,

VERLAG VON S. HIRZ EL.

1870.

 

VORWORT.

Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.

Leben des Sophokles) : „Keine Mühe ist vergebens , die einem Andern

Mühe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,

wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf'. Zu

gleich aber lag hierin für mich eine stetem Mahnung, meinen Gegenstand

so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine

Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach

möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,

dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder

Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung

Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst

begrüssen.

Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und

steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. üb ich bezüglich der Dar

stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Beniit/.cr beurtheilen.

Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen

den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,

welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclalur noch ein Wieder

abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,

einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer

erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine

litterarische Vertretung in dem Zeiträume von der Mitte des 14. bis ins

erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundert

iv Vorwort. ,

Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher

kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent

lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen

Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt

nur Wenigen zugänglich sein kann.

Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,

was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und

sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung

durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu

untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,

welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen

muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche

Begründung zu verleihen.

Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen

Wustes zu verwenden war , darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen

blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.

München, im Mai 1870.

C. Prantl.

ÜBERSICHT DES INHALTES.

Seite

XX. Abschnitt. Ueppig stes Wuchern der scholasti

schen Logik f 1 — 150

Zurücktreten der früher üblichen Controverson und Ueberwiegen

einer Fortbildung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund

lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf

des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einfluss Occam's auf

den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe

ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der

Logik missbilligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene

logica fidei an, folgt aber imllebrigen dem Occamismus und beschäf

tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubitia 7. Fortbildung

und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.

Johann Ruridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer

Conceptualismns 15; prineipinm identitatis 18; seine

Summula 20, ihr Anschlnss an die jüngeren Formationen in der

Lehre vom Urtheile 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,

desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),

Spuren seiner Insolubitia, Obligatoria und Consequentiae 37.

Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem

platonischen Realismus Wielef und Hieronymus v. Prag 38.

Reichere Ausbildung der Lehne betreffs Obligatoria und Inso

lubitia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40 ; ausführ

liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radulph

Strodus 45 (termini officiabites 50 und impositio 55) und durch

Richard Ferabrich 56.

Entscheidende occamistische Thätigkeii des Albert von Sachsen '

60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung

der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheile 70,

Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, planlose

Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die Insolubitia 79,

die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremala 83.

vt Uebersicht des Inhaltes.

Seite

Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberus

89. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.

Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occamistischen

Logik durch Marsilius vou Inghen 94; seine Lehre vom Urtheile

95, vom Syllogismus 93, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein

rich von Oyta 103.

Peter v. Ailly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des

Glaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundlage aller

sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom

Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men

talen Unheiles 110; ähnlich betreffs der Exponibitia und Consequentiae

115.

Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der

Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem

Haupttheile 120, terminorum probatio die suppositio und die exponibitia

umfassend 122; propositio zweiter Haupttheil 129, über

gehend in consequcntia 132, Wahrheit der Urtheile 134, katego

rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubitia 138, Sophis- -

men 139. Jacobus Magnus Toledanus' 140.

Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der scrmocinalen

142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien

144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen

Formalisten und Terministen 146. Ein Reftex dieses letzteren

Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.

XXI. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re

naissance 151 — 172

Erwachende Kenntniss der Schriften Plato's und Cicero's; eloquentia;

versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre

oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.

Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;

gleiche Richtung Boccaccio's 155.

Piatonismus und Antiplatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessarion,

Gemistos Plethon, Gennadius Schobrius 156.

Leonardus Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar

baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen

des Aeueas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch

lichkeit des Laurentius Valla 161. Rudolph Agricola hält die

Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist

der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus

Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius

Valla 172.

XXII. Abschnitt. Reiche Nachbliithe der scholasti

schen Logi k 173—298

Buchhändlerische Verbreitung alterer und neuerer scholastischer

Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts

UebersiCht des 'Inhaltes.

173 ; 'ein fortbaucndes Nachtreten der bisherigen Scholastik und

allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellnng 174.

Fortleben des Tbomismus bei Johann Capreolus 174, des Scotismus

bei Nicolaus Dorbellns 175, und des occamistischen Terminismns

bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler 'Formalismus in

der Syllogistik 178) und bei Paulus Pergulensis 180; syncretistische

'Richtung des Apollinaris Offredus 181.

Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der

Albertisten und der Thomisten bei Heimerich von Campen 182.

Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und

Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel

berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freiburg, Tubingen, Ingol

stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern

dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,

sondern im Unterrichts-Materiale 193.

Weitere Pflege des Scotismus durch Nicdlaus Bonelus 194,

Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der

scotistischen formalitates vertreten durch Antonius Sirectus '196

und Stephanus Brulifer 198.

Einflussyeiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:

Nicolaus Tinctor 198, Thomas Bricot und Georgius Brnxe'llenSis

199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann

Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die

nachweisbare Eselsbrödke 206 und die Exponibitia mit Memorial-

Worten 208); der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin

Molenfelt 210.

Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Scotisten

in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear

beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractäte Obligatoria,

'Insolubitiu, Consequentiae 217; die Parva logicalia und

der Parvutiis antiquorum und modernorum 219.

Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,

Johannes "Versor 220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der

Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus

de Monte 224, Thesaurus sopläsmatum 225, Prompluarium argumentorum

und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln

die Albertisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.

Einzelne Antiqui: Philipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas

229; mit sjncretistischcr Anwandlung Johannes a Lapide 229

und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritales 231.

Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die

Majorität für sieb. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan

denen Litteratur: Johannes Wesset, Martinus Magister, Gabriel Biel

231, Faventinus Blanchellus Menghus 232, Cajetanus de Thienis,

die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Biccius,

Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simoff

de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An

tonius Silvester, Jacobus Almain 238,

Uebersicht des Inhaltes.

Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik

ausbauen und bereichern : Johannes Raulin, Nicolaus Anwus,

Stephanus de Monte 238, Johannes Parreul 239, Jodoc Trulteder

lsenacensis 241, Rartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der

Hagenauer Commentar zu Petrus Hispauus 244; hauptsächlicher

Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 uud be

sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztern Schüler:

David Cranslon 251, Anton Coronel 252, Caspar Lax 255, Jo

hannes Dullaert 256, Robert Caubraiih 257; eine weitere Schüler

Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Holz

260, einem Anonymus 261, Ferdinand von Enzinas 262. Rück

wirkung dieser Schute auf Deutschland: Heinrich Greve 263, Jo

hannes Gebwiler, Michael von Rreslau, ein Anonymus 264, Johann

Attenslaig 265, Konrad Pschlacher 266, Kom ad von Ruchen Wimpina

267.

Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquila

und Johannes Magisu'i 268 nebst Erneuerung der formalitates

durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibernicus 269 und Antonius

de Fantis 270; ledigliche Nachtreter des Scotismus: Johannes de

Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus

Nuciarelli 271 ; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho

271.

Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominicus de

Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Franciscus Tägius, Mi

chael Saravetius, Franciscus Silvester, Martin Pollich, Erasmus

Wonsidel 273 ; Bartholomeus Manzolus will die terministische

Logik auf Thomismus zurückführen 274 ; Petrus Bruxellensis ein

Ueberläufer von den Terministeu zum Thomismus 275 ; Magnus

Hundt Albertisl und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.

Terministische Syncrelisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc

Clichloveus 280, Carolus Bovitlus mit realistischer Tendenz 282,

Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu

zählen 283 ; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln-

Ausführung die Modernen benutzend 284_. Die nun übliche Vor

anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklekticismus

in Giorgio Benegno 290.

Vollends Eklektiker: Johannes vonGlogau 291, Silvester Manzolus

de Pricria 292, Gregor Reisch und die logica memorativa des

Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.

Schlussbemerkungeu 297.

XX. ABSCHNITT.

UEPP1GSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der

geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige

Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen

uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.

Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhundertes waren

doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,

Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt

hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen

konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Bedeutung

der Universalien , der prima und secunda intentio , sowie in

Bezug auf principium individualionis oder pluralitas formarum u. dgl.

ein. Von derlei Controversen haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahr

hundertes fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst

vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der

Früheren anzuschliessen , und allmälig liess die Mehrzahl der logischen

Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der

logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.

So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor

Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die

Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates

lerminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,

deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode

sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus

schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen

Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin ist derartig, dass

für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,

als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich

von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche

Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende

Gesichtspunkte zu excerpiren , ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir

begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen

Pranxl, Gesch. IV. 1

2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.

Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-

Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich

der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein

sicht nähme. aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch

selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger

Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver

haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik

ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Recht

verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.

Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons

trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast

ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen

Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende

ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in

das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der

Scholastik ein äusserst zähes Lehen aufweist2).

Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver

werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch

darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und' der

natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in

dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern

auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik

Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser

Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen

denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo

gischen Seiten der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund

sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria

oder (richtiger) de Autricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto

lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere

Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene

Folgerungen der Auffassung üccam s erblicken können. Derselbe nemlich

steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.

Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em

pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht

berechtigter seien , als die denselben entgegengesetzten , sofort bei Seite

1) Wenn ich hiebei ausdrücklich nnd absichtlich die von mir in die Geschichte

der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so bernfe ich

mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.

Leipzig 1867"; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue archiolog.) nicht beliebt, an

Stelle einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider

legen, durch welche ich den nicht-lateinischen Ursprung der Summula des Petrus

Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner

Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).

2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der

Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab

schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es

sicher von selbst billigen , wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über

die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der

Renaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2—16).

3) Bulacus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.

XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Strassburg. 3

zu' legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes

der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,

bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem

Atomismus zu liegen scheint 4). Vereinzelt allerdings war damals noch

eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thalsache fest, dass trolz

aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik

das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar

der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich

zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.

So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.

i. J. 1357), welcher einen Commentar zum Petrus Lombardus verfasste 5),

in den üblichen Uaupt-Controversen einen thomistischen oder wenigstens

halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von

Colonna anschloss; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.

Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der

Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem

eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben

sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung

fähig sei ö) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er

nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen

Intellectus 7). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik

4) Die betreffenden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten

Aufgaben des Petrus Lombardus (ats Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus

a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentrt, Coli. iudic. d. nov. error.,

Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke

Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitndo haberi potest;

Uta tamen modica polest in brevi tempore haberi, si homines intellcctum suum convertant

ad res, non ad intellcctum Aristotelis et Commentaloris (d. h. Averroes)

Vidi in dictis Aristotelis et Commentatoris mitle quaestiones determinatus, per

quas videbatur mihi, quod i/o possent teneri rationes oppositae, sicut propositae ab

eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, passet in

modico tempore multum admirari, quod aliqui Student in Aristotele et Commentatorc

et usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res

morales et causam bnni In rebus naturalibus non est nisi motus localis

disgregationis et congregationis alomalium. Einen anderen speciellen Satz werden

wir unten bei Peter v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.

5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, eommentaria

in 1\ libros sententiarum. Genuae 15S5 fol. Es gehört jene ganze Leicht

fertigkeit, mit welcher R. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge

schrieben ist, dazu, um (Bd. III, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als

üccamisten zu bezeichnen.

6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1 , f. 6 v. A : Dico, quod theolagia est vere

seientia, quia itte habitus , qui probat aliquid de suo subiecto non minus infallibiti

ratione, quam oeconomica vel politica seientia de subiecto suo, itle, inquam,

habitus est vere scientificus Forte dicetur contra me , quod itla , quae

traduntur in theologia, non ostenduntur demonstrative Respondeo: aut per

demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem , et sie solum mathematica

esset seientia; aut intelligis syllogismum elficaeiter concludentem , quamvis pro

cedat ex aliquibus suppositis, et sie rationes theologicae possunt dici demonstrationes.

7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus

dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequato. Possumus enim considerare

intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem sine influentia superl*

4 XX. Thomas v. Strassburg.

gegen Occam , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug

auf das principium individualionis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,

Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anm. 380) an; und nur

folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die lndividuation

der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls

im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorität

folgt er auch in der Frage über unitas formae11), und betreffs der

naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem deo influente et

supernaturaliter ctoperante Si sumitur primo modo eius obiectum adaequalum

est ens phantasiabite mediate vel immediate ; et appello ens phantasiabite immediate

, quod proprie cadit sub phantasmate ; sed mediate , cuius cognitio argutive vel

itlative vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmale Si autem capacitas

intellectus sumitur secundo modo,.... eius obiectum adaequatum est ens inquantum

ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.

8) L. I, dtst. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universalia non dicuntur esse

ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia

sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuantibus , quae sunt hic et nunc, et per

consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicut natura

universalis non generatur per se, sed generatur ad generationem alterius, puta , ad

generationem particularium , ut ait aucior Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV, Anm.

461 f.), sie etiam non movetur per se , sed si sibi competit aliquod moveri, hoc

solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad motum particularium Nulla

substantia spiritualis est in loco circumscriptive.

9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua

tionis; unus in rebus materialibus, alius in rebus immaterialibus Circa primuni

est advertendum , quod appellando principium individualionis itlud, quo radicalitercontingit

, plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, -sie

quantitas est principium originale sive radicale ipsius individualionis, quia pro tanto

plurificantur aliqua in eadem specie , quia divisa est eorum materia ; sed secundum

modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem

Supernaturali tamen modo distineta individua materialia per divinum potentiam

possunt fieri in eadem specie sine omni quantitate.

10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individualionem substantiarum separatarum

est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt speeifice

differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod

per idem angelus constituatur in esse speeifico et in esse individuo. Secundum eos

aulem, qui plures ponunt angelus in eadem specie, esset dicendum, quod per proprietatem

hypostaticam angelus constituatur in esse individuali ...... art. 2, f. 143 r. B:

Quamvis dubium sit ad utramque partem, eredo tamen probabilius esse tenendum,

quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,

Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas

(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).

11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in hominc vel in quacunque

alia re essent plures formae substantiales, tunc itla res esset ens per accidens, quia

non haberet unam essentiam Si plures formae substantiales essent eiusdem rei,

tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri polest per

pauciora (B) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inelusionem

usque ad animam iutellectivam , quae virtutes omnium praecedentium in se comprehendit

et ideo ipsa sola posita in materia polest exercere operationes omnium ceterarum

(f. 113 v. B) Licet quaelibel pars diffinitionis dicat formam, tamen

huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, sed

dicunt eandem formam scu naturam secundum rem, sub alia tamen el alia ralione,

quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per

genus sub ratione communi el indeterminata. Die; Grundlage dieser Ansicht zog sich

seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70 u. 74)

durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu

Herveus (Anm. 421) hindurch.

XX. Thomas v. Strassburg. 5

intensio et remissio fomnarum schliesst er sich an Durand und Burleigh

an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen

den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus

nimmt 13). Auch bezüglich der formalitales befindet er sich im

vollen Gegensatze gegen -Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die

Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und

somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ebensowenig

theilt er über den Begriff „suppositum'' Occam's Ansicht (s. ebend.

Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.

Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben

über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.

ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er

die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen

will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.

Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotativum 17).

12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipil magis et minus

secundum diversos gradus in esse, secundum quod dal magis et minus esse subiecto

propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter

et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variala eidem subiecto dat

magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.

S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).

13) L. III, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,

quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes philosophos

ex materia et forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas

una, et per consequens ipsa materia, sicut spectal per se ad rei unitatem, sie spectat

per se ad rei quidditatem.

14) L. 1, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas; quaedam

absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens

diversitati non relativae, sed privativae, et ista identitas non est determinati generis,

sed transcendentis , quia in omni genere reperitur, sicut etiam ipsa diversitas. ^Alia

est identitas relativa, puta, qua idem relative respicit se ipsum, et itla non opponitur

diversitati relativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und

Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).

15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum crealum sie differt

a natura, quod tamen non ineludit in se rem aliquam intrinsece, quam non ineludat

natura, sed tantummodo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur

ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae taliter coniungitur, quod alteri supposito

in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con

stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantiae , et tamen realiter

differal a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.

16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui

tripliciter; uno modo largissime, alio modo propriissime, tertio medio modo nec nimis

large nec eliam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo

nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sie, diffinitio non est aliud, quam distincta

expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistincte ; ista modo

possunt diffiniri negativa, privaliva ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo

nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et spectet ad essentiam

eius; et sie sola substantia diffinitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,

quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam , tamen, quia dependet ab

aliquo extrinseco in lantum, quod sine eo perfecte notificari non polest, ideo talis

diffinitio dotur per addilamentum ; et sie diffiniuntur accidentia, et quia

diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo accidentia absoluta non possunt

perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.

17) L. I, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad

seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis Tale accidens copulalum

6 XX. Thomas v. Strassburg. Goddam. Holkol.

Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Vcrhältniss

des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und

beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes18). — Eine einzelne gelegent

liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene

Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen

in verschiedener Weise erweitert worden war 19).

Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichcn Zeit

angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik

finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung

oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei

Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur

das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen

Logik und Trinitätslehre nicht billigt, da das principium identitatis auch

für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden

solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenbeit

der Supposition zu lösen 20).

In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert

Holkot (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu l'etrus

Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Delerminaliones quarundam

quaestionum" besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,

(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. IV, Anm. 513) quantum ad sukhi

proprium significatum non debet sumi in sensu copulativo, puta, quod dieat absolutum

et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et relationem, sed dicit qualitatem

sub relatione ; et ideo non obstante itla connotatione, qua cernit respectum ad

seibite, ipsa tamen simpliciter loquendo dicitur qualitas absoluta.

18) Ebend. dist. 38, qu. 1, an. 2, f. 112 r. A: Deus certa scientia cognovit

futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scicntiae non

tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sit causa rerum

nisi mediante voluntate.

19) Ebend. disl. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dictio exelusiva addita uni

relativorum exeludit alterum, quia, quamvis dictio exelusiva non exeludat a lermino,

cui additur, itlud, quod est de suo coneeptu principali, exeludit tamen omne itlud,

quod est de coneeptu secundario; sed unum relativum non est de coneeptu principali

alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedam opinio, quae simpliciter

tenet oppositum Auius,.... quia dictio exelusiva solummodo itla exeludit ab invicem,

quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non potest

separari ab altera nec in essendo nec in intelligendo Sed itla non coneludunt,

et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden

wir Nichts derartiges.

20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 43

v. B: Dico, quod nec in divinis nec in ercaturis debent contradictoria verificari de

eodem simpliciter pro eadem re. Probatur , quia hoc esset oppositum primi prineipii

de quolibet esse ; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derisioni

infidelium Talia contradictoria verificantur de eodem coneeptu dei , pro alio

tamen et alio supponente ete. Was das prineipium identitatis betrifft, s. im vor.

Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).

21) Roberti Holkot, nalione Angli, professione sacri Praedicalorum ordinis,

In quutuor libros Sententiarum quaestiones argutissimae. Quaedam .... conferentiae.

De imputabititate peccati Delerminaliones item quarundam aliarum quaestionum.

Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.

Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben

dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : JVon

desunt, qui eas a diseipulis Holkol collectas putent, aut ab ipso inier profitendum in

gynmasio pubtico dictatas, cum alii etiam scriptas ab ipso velint.

XX. Holkot. 7

während er im Uebrigen denselben fast wörtlich' wiederholt. Er will

nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica

fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das Iden

titäts-Gesetz Verstössen dürfe und vor Allem den Salz zulasse, dass 1=3

sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles

nicht eingesehen habe ; • und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik

nicht- als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie

nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein

als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien

stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch

in der Lösung eines Einwandes betrefTs der Qualität (s. ebend. bes.

Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird

hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung iu propositio men

talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber

schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,

22) Super Sentent. L. I, qu. 5, FI: Non est inconveniens, quod logica naturalis

deficiat in eis, quae fidei sunt Rationalis logica fidei' alia debet esse a logica

naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,

aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae , quod

omne absolutum praedicaluv in singulari de tribus et non in plurali; alia, quod

unitas tenel suum consequens, ubi non obviat relationis oppositum (wie nemlich die

Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität) Estne logica Aristolelis

formalis an non? Dico, quod, si non vis vocare logicam formalem nisi itlam, quae

tenel in omni materia, lunc palet, quod non. Si vis vocare logicam formalem

itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit

instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam

singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speeificatione

diversarum naturarum. Ebenso Determ. quaest. 10, D: Est inquirendum , an

logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod

non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent

in omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et

tres Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instantiam

in terminis, quibus ulimur in divinis. Et ideo dicitur , quod Mae regulae non

sunt formales, quia sermo coneludens per se concludit in omni Catholicus

obligatus ad tenendum pro prineipio, quod una res est tres res, non est obligatus ad

sustinendum tales regulas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in

itla materia, pro qua dabantur ab Aristolele, quia non ab eo dabantur nisi in

materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.

ebend. E u. K.

23) Super Seut. L. 1, qu. 6, H: Proprie loquendo soli conceptus et voces

vel sattem signa ad placitum institula sunt in genere, .... quia tantum ista incomplexa

ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt

nisi signa vel coneeptus vel voces Posset esse dubium, an genera generalissima

et universaliter omnia ordinabitia in coordinationibus praedicamentatibus sint

voces vel coneeptus Quod non sint coneeptus, probo: Omnis coneeptus mentis j:st

qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est conceptus mentis; ergo substantia

est qualitas. Conelusio falsa, quia nulla substantia est qualitas

(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitatis loquendo

de praedicamentis , quae sunt coneeptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa

communia institula, vel naturaliter signa, sicut coneeptus, vel ad placitum, sicut

voces Sciendum tamen, quod conceplus positi in coordinatione praedicamentali

dupliciter possunt supponere; vel pro se, et sie vocatur suppositio simplex, vel pro

suis significatis , et sie vocatur suppositio personalis ; et secundum has diversas suppositiones

solvuntur argumenta.

8 XX. Holkot.

so ist auch hier zum ersten Male Hie. Ansicht Occam's dahin gesteigert,

ilass bei der propositio vocalis, welche gar kein einheitliches Urtheil sei,

überhaupt nicht von Wahrheit oder Unwahrheit gesprochen werden könne,

und dass die Wahrheit, welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein

wohnt , nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch

dasselbe bezeichnete „Sache" sei 24). Was über futurum contingens

gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer

über den syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),

wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich

hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeit

der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher

man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht 26). Ausserdem aber

müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass

bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der

Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige

primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber

zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an

24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Veritas et falsitas non sunt accidentia absoluta

vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas propositionis

non est res significala per propositionem , quia lunc aliqua propositio esset

vera, quae nullam haberet veritatem, ut.... „Caesar nom est chimaera", ubi termini

non supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confertur

hominibus, et de en sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis

posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nec est verum

nec falsum ; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subiectum est, praedicalum

non est (K) Propositio vocalis .... naturaliter habet quatuor ; primo,

quod producitur successive ; secundo, quod partes non manent ; lertio, quod est quaedam

multitudo vocum; quarto , quod est naturale s.ignum imaginationis ipsius

proferentis Sed ab impositione et ad placitum habet, quod significel homini

hanc rem exteriorem, quameunque voluerit (O) Patet ex dictis, quod nulla

oratio vocalis est vera vel falsaj ideo institulum est , quod sie debet iudicari

de oratione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti

prolalionis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,

quia significatio, quae repraesentat naluraliter vel phuntasialiter duas voces, non facit

propositionem, sed quandam congeriem intentionum.

25) Ebend. qu. 2, V: Restat videre, an in propositionibus de futuro in

maleria contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum et falsitas in

reliquo. Et videlur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra

pars in maleria contingenti est vera vel falsa. Opinio autem theologorum huic est

contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate

alteram partem ; alias prophetia esset impossibitis, nec ei oporterel credere. S. vor.

Abschn., Anm. 1039.

26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an

valeat in omni materia. El arguitur, quod non Non tenet in divinis, ergo non

est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus , hie

deus est pater, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam

syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabus praemissis singularibus , quarum

subiecta sunt duo pronomina demonstraliva cum aliquo lermino communi. Secundo

requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sie sit una, quod non sit

plura et quaelibel itlarum; , deus autem est plures res, quia plures personae et

etiam quaelibel itlarum; et sie intelligit Ockam, licet minus distincte hoc exprimat.

Tertia requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma tenet

uniformiter in quacunque maleria. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam

posset fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina

est realiter plures res et quaelibel persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.

XX. Holkot. Gregor v. Rimini. 9

bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,

enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und depositio21).

Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 ff., 191 ff., 311 ff.

Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht

bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir

schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia

beschäftigt habe2S), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,

307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.

Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher

die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte29), hat es

völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den

Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt

wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.

Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der

Logik zu dem Motive Goddarn's (Anm. 20), dass dann die Theologie als

etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren

Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das

Vergnügen entzogen würde , sich unter einander und mit den Kelzern

herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von

Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären

gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,

welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt 3 1),

27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logicales,

quae ... in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo sciendum,

quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens

est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente

„ponatur, quod ita s»(", vel aliquid aequivalens , fit respondenti una positio, quae

est species obligationis , si admittat. Secundo suppono, quod omne sequens ex for

maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum lanquam

impertinens Tertio suppono ex cadem arte, quod omnis positio aequivalel uni

depositioni , quia itla aequivalel respondenti, quia, si ponitur , quod tu es Romae,

tunc deponitur ista „tu non es Bomae", et ideo , qui posuit unum contradictorium,

deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hancregulam: Posito falso

contingenti non est inconveniens concedere impossibite per accidens.

28) Joh. Maioris Seotus, Libri quos in artibus ete. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)

II, f. XLIX r. B: Accepta itla mentali „Omnis propositio mentalis est universalis"

itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,

imo nulla propositio, polest supponere pro propositione, cuius est pars lstae

sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII

Anna. 439), quae fuerunt Olkol et Roseti ante eum.

29) Cregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo

Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.

30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.

vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), lalem modum arguendi in omnibus teuere

praeterquam in divinis, et causa eit, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum

nulla est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,

tunc quia sie dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid

circa divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos, pro libito

dicetur, discursum et omnem itlationem non valere, et sie nihit ex creditis aul

in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere. Tum quia sie dicere nihit

aliud est, quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae ralioni

plane eonfiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam proprio confessione asserere.

31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: Notitia intuitiva rei singularis est

prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:

10 XX. Gregor v. Rimini.

so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten

bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge

meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er

daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,

führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non

immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde *4). Nemlich Occam

hatte ja die Annahme einer speeles repraesentans als überflüssig be

zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Absehn., Anm. 757 ff.), Gregor

hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns au Herveus (ebd.

Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an

Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs

grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter

Weise (determinale, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und

erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge

nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae

sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact

verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identifleiren , was Occam

(s. cbend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum

bezeichnet halte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,

Omnis res creata, quam per intellectum cognoseimus, aut cognoscitur a nobis immediate

in sc ipsa sie , quod nolitia itla ad nullam rem vel medium repraesentalivum

terminalur, aut cognoscitur in specie propria a se causata, out in coneeptu aliquo

proprio aul communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.

32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.

33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata non possumus

intelligere nisi aliqua specie ficta seu coneeptu simplici sibi proprio; in coneeptu

autem communi iis et aliis possumus itla intelligere, non tamen distinete et in speciali,

sed confuse tantum et quadam notitia generali communi illi et aliis.

34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,

quae dicitur affirmatio et negatio. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,

aliqua sunt, ad quae huiusmodi notitiae immediate obiective determinantur , quaedam

vero, ad quae non immediate terminantur notitiae, sed ad eorum species seu imagines

in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam intellectualis.

S. ebend. Anm. 752.

35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellcctu sit

abstracta ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex

tensive nec situm Iiabens, et sie de aliis conditionibus materialibus et corporalibus,

non quaelibel tamen est sie absoluta in repraesentando , sed per aliquas species

rerum sensibitium inextensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstractas

singularia itla et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus

delerminate In intellectu sunt species delerminate aliqua singularia repraesentantes;

alioquin oportet concedere, quod nullius singularis absentis determinale

habemus recordationem aut memoriam vel aliquam cognitionem.

36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,

qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia

simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur

(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno

scitur etiam per eandem notitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata

est species ipsa In visione speculari, quam moderni vocant abstractivam, non

videlur res ipsa in se immediate, sed lantum mediante sua imagine Non omnis

visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imago, sed ea tantum, qua videtur

imago lanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs

tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non

aulem omnis intuitiva est abstractiva Notitia , qua ceinitur, ut est imago, est

XX. Gregor v. Bimini. 11

wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des übjectes substituirt 3 7).

Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht

auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstandes fällt, bleibt dennoch in

Folge jener eigenthümlichen Unentschiedenheit, welche uns schon bei.

Oceam selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade

das Zusammentreffen des subjectiven üenkgebildes (fictum , imaginatum)

und des äusseren Objectes (esse reale extra animam) hervorzuheben

(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich bei den bloss connotativen Be

griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch

bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei „vacuum'', zwischen

significalio und entitas unterschieden werden muss 3tl). Das Zusammen

treffen des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch

dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliouid, res, ens",

stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine

wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten 40). —- Die

Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's

(s. ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweisc 4 1),

und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),

welche er besonders an dem theologischen Begriffe „Caritas" erörtert,

intuitiva speciei el abstractiva rei ad extra (B) Imaginans aspicit iiliquid et

intuetur imaginem sive causatam a sensibus sive fictam per animam Per imaginationem

fictam et formalam idolum est imaginatum.

37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 r. B: Specialiter et proprie forma est

simititudo seii imago rei cognitae , per quam recognoscitur manens naturaliter in

anima; eliam postquam anima desiit actualiter cognosccrc, est apta nata ducerc ani

mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt

tatei species rerum sensibitium.

. 38) L. I, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Coneeptus naturaliter repraesentativus

praecise eam rem repraesentat et significat , pro qua eliam polest supponere,

nam .... coneeptus huiusmodi talis est in esse ficto el imaginato, qualis res, cuius

est coneeptus, est in esse reali extra animam; et ideo talis coneeptus nihit aliud

significat praeter eam rem, cui est sie simitis et pro qua potest supponere. Quapropter

coneeptus connotativus, sive affirmativus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,

sed ex institutione tantum. ,

39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia terniini est duplex. Una, qua cognoscitur,

quid significat itle terminus; alia, qua cognoscitur, quod itle terminus de ente verificatur.

Et istae multum distinguuntur , nam de aliquibus habetur nolitia prima, de

quibus secunda non habetur, sicut de lerminis „corpus infinitum, vacuum1' ete.

40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicut et ista alia

sibi synonyma „ens" et „res", possunt aeeipi tripliciter. Uno modo communis sime,

secundum quod omne significabite complexe vel incomplexc , el hoc vere vel fahe,

dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel

incomplexe , sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntur, ul

significant aliquam essentiam sive entitalem existentem.

41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine

tat substantiales formae, quot sunt praedicala, quae de ipso dicuntur in quid ; •

non sunt tot ponendae , quot habet homo operationen vitales ; non tot , quot

partes habet heterogeneas JVon est ponenda alia forma substantialis in homine

praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae

substantiales elementorum non manent perfecte integrac in ipso mixto .... nec manent

remissae el fraetae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt

actualiter secundum se in mixto.

12 XX. Gregor v. Riinini.

steht er auf dein gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und

Benützung der scotistischen formalitales entfernt er sich ebensosehr von

Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).

In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht

(Anm. 746) dahin , dass intuitio und iudicium (— über den Gebrauch

dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —-) zwei verschiedene Acte

seien, welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein

treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale

Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil

erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates

noch nicht besteht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der

propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden

hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur

Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome

gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu

stimmung noch eine Erkenntniss enthalten; die zweiten sind unabhängig

vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver

Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim

mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder

unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der

Zustimmung auf ein „Es ist nicht so" ; folgerichtig auch führt nur die

zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis

men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.

42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art 2.

43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio differat ab alia

et praedicalum diffcral ralione a subiecto, res tamen ipsa non differt ralione a sc

ipsa nec in deo nee in creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).

Et idco itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum unam rationem differt

a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,

sicut non est verum itlud, quod res considerata secundum unam rationem non

est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet inteltigi, quod ratio

una, secundum quam consideratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen

importans rem itlam secundum unam rationem differt ralione a nomine importante

eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinctio be

treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.

44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A : Nolitia simplex intuitiva et

iudicium affirmalivum vel negalivum sequens sunt diversi actus, sed tales duos

actus contingit esse simul ; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante

intuitiva itla tanquam cius causa effectiva partiali; igitur quando itlud primo causatur,

ipsa tunc actu est.

45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmatio et negatio in intellectu non

dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialitcr distinctis, quarum

una sit subiectum et reliqua praedicalum, sed aequivalent in significando pluribus

voeibus vel scripturis propositionem vocalem vel scriplam suo modo componenlibus.

S. bei Occam Anm. 770 f.

46) Ebend. f. 5 r. B: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam

enim est Carum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab sxterioribus

voeibus in animam derivatae vel per ipsam fictae, et istae non sunt

eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in latino ... .

Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium , quae nntlarum sunt simititudines

vocum nec secundum itlarum diversitatem in hominibus habentibus diversificantur,

sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naturaliter significantes

Hoc autem genus... subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum iutuitivis noti

XX. Gregor v. Rimini. 13

Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen

Syllogismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,

Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach

es drei Acte seien , da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei

Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier

nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,

sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen

begründet 49). Was aber das dictum de omni und den syllogismus expositorius

betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occaman50),

wie in der Lehre von der Definition 5 1). Hingegen die Frage über das

futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben

Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —

tiis quaedam ex aliis ab illis mediate vel immediate causatis causantur

Quaedam vero sunt, quae non ex talibus.... causantur, cuiusmodi sunt enuntialiones,

quibus quis enuntiat mente et iudicat , 'sie vel sie esse aul non esse, non cognoscens

tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sie se habent, quod

propositiones primi generis non sunt notitiae formaliter neque assensus (über

assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntiationes vocales,

quibus sunt simites. Secundi aulem generis propositiones sunt et notitiae et assensus.

Tertii autem generis .... quaedam sunt assensus, sed non notitiae Illi sali

syltogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,

dicuntur et sunt demonstrationes ; alii vero solummodo dicuntur demonstrationes,

quae sunt veris demonstralionibus in significando subordinati.

47) Ebend. f. 5 r. A: Conelusio demonstrationis mentalis proprio aeeeptae est

assensus de sie esse, sieul ipsa significat Circa taliter demonstratum vel scitum

non sunt ponendi tres actus distineti in anima ad enuntiandam conelusionem et ad

cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conelusio,

notitia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamet

conelusio demonstrationis mentalis proprie aeeeptae et actus cognoscendi, sie esse,

sicut conclusio enuntiat, nee nun actus assentiendi; eidem namque actui omnia ista

competunt.

48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,

ergo habitus conelusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia

non apparel possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita

sit affirmativa et negativa, universalis et particularis , et de diversis praedicatis

et subiectis ; constal autem, quod demonstrationis aliqua est propositio uni

versalis et aliqua particularis, aliquando etiam aliqua est affirmativa, aliqua negativa,

item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero actu potest

cognosci, sie esse, sicut enuntiant praemissae et conelusio.

49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B : Conelusio demonstrationis non est obiectum

scientiae aequisitae per demonstrationem .... nec res extra Significatum totale

conelusionis est obiectum scientiae.

50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulatus per

dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universalem in prima figura,

nisi per com denotelur, quod, de quocunque verificatur subiectum, de eodem verificatur

praedicatum Ad perfeetionem syllogismi expositorii requiritur , quod

quitibet lerminus sie sit singularis, quod non praedicetur de pluribus - quantumeunque

autem sit singularis, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.

Abschn., Anni. 967 u. 978.

51) Ebend. dist. 8, gu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidentia diffiniuntur tantum

per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.

52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus

praesciat fulura, et quod futura sint contingenter futura. Dico, quod sie

(f. 139 r. A) Ista propositio „Quia deus praescit, ideo res sunt futurae1' , si sit

causalis et non aequivalens praecise huic conditionali „Si deus praescit, res sunt

14 XX. Gregor v. Rimitii. Joh. Buridan.

Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre

von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die

schon früher (s. Ahschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer

nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere

abermals als malerialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass

er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification

berichtigt 54).

War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie

massgebenden Schulbuches , d. h. des Sententiarius , der Occamismus in

den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr

die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste

einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.

nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der

Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta

physik56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der

Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich

diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-

Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich

keinen Platz fanden , aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich

lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der

Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen

beiden Schriften einschalten lässt.

Buridan , welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturae",

et nomine praescientiae non ineludatur beneplacitum vel dispositiq, absolute

neganda est. -

53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablativi „voluntate" et „necessitate"

possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim leneri nominaliter, alio modo

possunt teneri adverbialiler. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo malerialiter,

ut construantur in ratione termini formaliter iienominantis , sieut dieimus, quod hoc

est album albedine ; alio modo significalive et in ratione prineipii elicitivi,

sicut dieimus, quod visibite disgregat albedine.

54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem, quia „eodem

addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),

dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum

et adiectivum respectu itlius, cui additur; in aliis autem multiplicem habet instantiam;

sequitur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitur „Deus contingenter

creat, igitur deus contingenter est".

55) Perutite compendium totius logicae 'Joannis Buridani cum praeelarissima

solertissimi viri Joannis Dorp expositione. Veneüis 1499 fol. und Commentum Jo

hannis Dorp super textu summularum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo

hanne Maioris cum aliquibus additiombus eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.

XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels

völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kteine Quaestio des Johannes

Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebrigens ist der Titel der jün

geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.

VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripta meo

super Summulas". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur

nach den Capitel-Ueberschriften citiren.

56) In Metaphysicen -Aristotelis Quaestiones argulissimae Magistri Joannis Buri

dani. Paris. 1518. fol.

57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros

Ans. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.

XX. Joh. Buridan. 15

mensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert

und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.

So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen

(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen

der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptus

nominalis) aufgegriffen wjrd, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus

nicht durch die in der Urtheilsforra bestehende Verbindung bedingt sei,

wohl hingegen alles Nicht- Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).

Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus

significandi aufnimmt (vor. Abschti., Anm. 757, 768, 776), schreibt er

diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das

Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je nach

dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Ohjectivität sich stellt

(prout delerminatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon

von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in

solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 76O bis

764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven

Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,

58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A : JVon comparamus metaphysicam ad theologiam,

quae procedit ex ignotis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis

In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum utraque consideret de

deo et de divinis, metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae

possunt probari et ratione demonstrativa concludi seu induci, theologia vero habet

pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex

huiusmodi articulis possunt deduci.

59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B : Duplex est nostra intellectio; quaedam

est simplex apprehensio, alia est coneeptuum simplicium compositio vel divisio

Omnis simplex apprehensiö est vera , et nulla est falsa, .... sed apprehenditur conceptu

simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff

„nominalis" dem des realen Quiddilativen gegenübergestellt); omnis conceplus

simplex habet debitam correspondentiam in re JVon omne verum est secundum

compositionem et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem

in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.

60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint

circa universalia et non circa singularia, quia itle actus intelligendi, a quo sumitur

hoc nomen „animal", non est determinale actus intetligendi rem unam numero solum,

sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Bichard v. Middleton,

s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus

animalia indifferenter, et tamen itla animalia , quae sunt Romae, nihit egerunt ad

itlum actum Consequenter debemus dicere de acta significandi, quia possibite

est, quod sit circa universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante

actu inteltigendi, tunc significat universaliter vel singulariter secundum exigentiam

istius actus intelligendi. Dico ergo, quod actus significandi huius termini „animal"

est circa universale, prout hic nolatur habitudo vocis significantis ad rem significatam;

et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo

possibite est, quod actus promittendi vel debendi est circa universale, et non circa

aliquid determinatum singulare, prout nolatur habitudo actus promissionis vel debitorii

ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A : Iste asinus sitiens

omnem aquam sibi convenientem appelit , sed tamen non appetit omnem aquam, quia

non appetit secundum rationem distributivam lta etiam dicendum de promissione

bovis Dicendo „Ego promitto tibi equum"- iste terminus „equum" habet suppositionem

confusam, non distributivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798

u. 885, u. unten Anm. 108.

16 XX. Joh. Buridan.

welche ein wahres Urtheil findet61); ja alle Verschiedenheit der inneren

Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originaliter) nur von der Ver

schiedenheit der Objecte her02). Dass die Universalien nur lermini sind,

versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Oceam

(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen

eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,

wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes

Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalitalem

und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letztere,

welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den

Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von

einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine

Bede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die

Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction

des Intelligenz- Actes, in Frage_ gestellt würde64). Kurz das Universale

61) Ebend. II, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,

quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera , quamvis haec nomina „verum" et

„ veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis

Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existvntia

propositionis apud animam , et lunc iterum nihit aliud est comprehensio pro

positionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo .... idem est, quod

inteltectio propositionis verae per modum obieeli ita, quod nos intelligamus propositionem,

sieul nos comprehendimus sive intelligimus lapidem; alio modo compre

hensio veritatis aeeipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus

propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).

62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B : Habitus intellectuales et actus intelligendi

bene se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum differentia,

dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab

obiectis.

63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi lermini apud animam

existentes vel etiam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera aul species

nisi secundum attritiutionem ad terminos mentales, quos designant.

64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Huribus modis aliquid dicitur universale.

Uno modo secundum causalitatem, et sie universalissimum in causando esset

deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, et isto modo .... universalia

sunt separata a singularibus Alio modo dicitur universale secundum praedica

tionem vel significationem , quia de multis est praedicabite et indifferenter significat

multa et supponit pro multis. Et lunc significatum ipsi oppositum est terminus

singularis seu concretus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est

unius tantum Et sie universale et singulare sunt termini mentales vel vocales

aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singularibus,

sc. posito, quod in mente tua tu formares aliquem conceplum communem, ... . licet

alii forment multos terminos singulares; sed tamen cum hoc est possibite, quod

singulare et universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista dietn non sunt

ad intentionem Platonis nee contra cum; imo per universalia intelligebat res

significatas per terminos universales ; et tum itle dicebal , universalia esse se

parata a singularibus. Sed statim videlur, quod talis opinio sit omnino absurda,

quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est homoii ete.

Ebend. qu. 16, f. LH r. B: Res eaedem alio modo intelliguntur singulariter et alio

modo universaliter Sensus nunquam cognoscit universale vel universaliter.

Ebend. qu. 9, f. XLVII r. A: Intentio Aristotelis est, quod superfluum esset ponere

species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......

nee propter approprialionem ad talem effectum producendum Aristoteles autem

non improbat Platonem ex eo, quod posuit substantiam separatam, sed ex eo, quod

posuit Mas ideas speciales.

XX. Joh. Buridan. 17

als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,

und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectivcr Dualismus

als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt

(aelernitas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und

eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie

beispielsweise gesagt wird , auch nach Vernichtung aller concrelen Rosen

verbliebe doch das die Rose betreffende Wissen 65). So muss sich

Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „Individuum"^),

sondern insbesondere auch über das Princip der Individuatiort in einer

mit Occam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden

Weise aussprechen67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae

(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,

bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den

Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch

65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Alii distinguunt inier universale

et singulare non solum secundum coneeptum, sed etiam in re extra; dicunt

igitur, non de singularibus, sed de universalibus esse scientiam, et ita seibitia dicunt

perpetua, licet eorum singularia sunt corruptibitia. Sed ego puto, quod universale

non sit praeter animam distinctum a singularibus Si omnes rosae nunc essent

corruptae sie, quod nulta modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret

scientiam, quam habet de rosa Alii aulem ponentes, quod universalia sunt

distineta a singularibus nonnisi per operationem animae, dicunt, quod seibite

pro re extra sie debet esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua lermini

conclusionis- scibitis supponant Sed adhuc puto, nee itlud esse necessarium,

quum, sieul dictum fuil, non oportet medicum amittere scientiam de rosis, si nullae

sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.

66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LII1 v. B : Apud logicum isti lermini „singulare"

et „individuum" verificantur pro ierminis synonymis, quibus opponitur commune vel

universale; el sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ier

minis signifieativis. S. b. Occam Anm. 839.

67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significalis

per terminos singulares nullam viam habemus ad pereipiendum differentiam inier individua

eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si esscnt duo

lapides omnino simites in figura, in magnitudine, in colore, et sie de aliis, et successive

apportarentur in lua praesentia, tu nullam viam haberes ad iudicandum, utrum

secundus apportatus esset itle idem, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch

das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",

welcher bekanntlich in den Schriften Bnridan's sich nicht findet, sondern nur der

Schul-Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels

auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coel. II, 13, 295 b 33, beruht, habe

ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge

wiesen). Indwidua eiusdem speciei, ut Socrates et Plalo, differunt substantialiter,

sc. per suas substantias tam per formas quam per materias ex eo, quod nec forma

Socratis est forma Platonis nec materia Socratis est materia Platonis; sed tamen

istam diversitatem non possumus iudicare nisi .per differentiam extraneorum.

68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Multis modis aliqui imaginati sunt, in

eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem

quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiales elementorum

'manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales

subordinatas correspondentes pluribus praedicatis quidditativis (f. L r. A) Sed

omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singulari supposito ;

.... ergo non sunt ponendae plures Diversi coneeptus subordinati secundum

superius et inferius proveniunt a prineipio ex diversis accidentibus naturalibus et

sensibitibus (B) Intellectus primitus polest intelligere confuse, sed postea

polest abstrahere conceptum subiecti a coneeptu accidentis, et tunc itle coneeptus

non amplius erit accidentalis, sed quidditalivus.

Prantl, Gesch. IV. 2

18 XX. Joh. Buridan.

von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die formalitates

r,f>) , welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder

aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden

heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,

als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,

sondern nur in bestimmtes Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden

tität oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen

heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen

„esse" und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche

ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem

selben abstrahiren kann 7 1)•

Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum

principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identitalis el

contradictionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.

Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.

Er führt zuflächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)

an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts

punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus

durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus

gedehnt wird ; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um

die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf

stellt, gelangt er schliesslich zu -einer Pormulirung, in welcher zugleich

das sog. princ. exclusi lertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz

laute „Quodlibet est vel non est" oder als synonym damit „Nihil idem

est et non est" 72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste

69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CL1II r. B: Non puto, quod esse et essentia

rei distinguantur in ipso. re praeter animam.

70) In Metaph. V, qu. 6, f. XXX r. B : Si identitas non est re» addita, ita

nec diversitas (Juaecunque dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in

illis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae

In illis, quae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,

quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, conveniunt vel disconveniunt , ideo

convenientiae eorum vel diversitate_s sunt res vel dispositiones eis additae, Aebnlich

ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.

71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lllae propositiones conceduntur : „Esse et

essentia sunt idem secundum rem, sed differunt secundum rationem" ; sensus

enim est, quod esse el essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur

hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen „essentia" ; aliter

Ma nomina essent penitus synonyma Sed tunc restat magis difficultas, cum itla

differentia rationum non debeat dici ficta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia

tatis rationum (B) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur

esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospectu cognoscentis, sciticet solum

quod res apprehendatur per modum praesentialitalis in conspectu cognoscentis ;

quanjdo autem per intellectum absolvimus coneeptum rei a coneeptu tunc imponimus res ad signifieandum per itla nomina „essentiat,alishopmroa,eselnatpiiase",.

72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ISem inesse

et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,

Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie

Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis accedentes ad

prioritatem secundum simplicitatem, quam secundum evidentiam et certitudinem, dicunt,

quod categoricae sunt priores hypothelicis, et Mae de inesse modalibus, et affirmativae

priores negativis, et itlae de hoc verbo „est" illis de Mo verbo „inest", et Mae de

hoc verbo „est" secundo adiacente illis de hoc verbo „est" tertio adiacente. Et se

XX. Joh. Buridan. 19

Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt

und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,

welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen

soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „Insolubüia" als auf

ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,

Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend

nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identitatis

vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald

unten (s. Anm. 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen

werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht

„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Salz „Sokrates

spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und

nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine

Spielerei mit dem Begriffe „simul", welche auch zu dem Urtheile „Socundum

hoc illi ponunt «nun» magnum ordinem principiorum indemonstrabitium.

Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non

ens non est", postea „Ens est ens" , deinde „JVon ens non est ens" ; postea de

modalibus „Ens polest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens

esse", „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, non ens esse" ; postea

sequuntur modales in simiti ordine de „est" lertio adiacente, ut „Ens polest esse

ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico, ut „Quodlibet est vel non

est", „Nihit est et non est"; simititer de lertio adiacente „Quodlibet est ens vel non

est ens", „JViAiJ est ens et non est ens"; postea de modalibus „Quodlibet polest

esse vel non esse", „Quodlibet esse vel non esse, est necesse", „ldem esse et non

esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est1' tertio adiacente; postea

propositiones" de verbo „inest", videlicct „Quodlibet cuitibet inest vel non inest',

^iihit eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet

possibite est inesse vel non inesse", „Necesse est, quodlibet cuitibet inesse vel non

inesse" ; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite"

Videndum est, quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam:

Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa (B) Propositio de „est" est

evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibiti

est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypo

thelico extremo est evidentior simplici categorica (f. XXIII r. A) Hypothelicä

de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de

„esj" secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio

adiacente . Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro

positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".

73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, . . . . utrum ambae contradictoriae

possint esse simul verae (v. A) Possent adduci sophisticaliones el omnia vocata

insolubilia; sed quia itla pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens

unum insolubite : Si eadem propositio est simul vera el falsa, ambae contradic

toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera el falsa,

el pono casum, quod Socrales dical „Plato dicit falsum" el e converso Plato dicat

„Socrates dicit falsum", el neuler dical aliam propositionem. Tunc ergo, si unus

dicat verum, atter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum, et alter

pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod

Socrates dicit verum dicendo, quod Plalo dicit falsum, sequitur, quod Socrales (der

Text gibt irrthümlich Plato) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum ;

ergo Socrales dicebat falsum; et sie sequitur, quod haec propositio Socralis erat vera

el falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas, quod Socrates dicebat falsum, quia, si

Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebal falsum, quia dice

bat , Socratem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsum;

ergo dicebat verum; et sie adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera et falsa.

Eine Erörterung dieses nenilichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XU

r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.

2*

20 XX. Joh. Buridan.

krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche

Lehre von der amplialio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).

Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula

Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast

wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 7o). Neu kommt aber hier hinzu,

dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile eingetheilt

werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen

Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Occam's Berücksichtigung

der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;

sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über

sensus divisus und sensus compositus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und

vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass "nach der Wahl der Beispiel

sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach

ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird76).

Ausserdem auch müssen wir Buridan's Ansichten über das Urtheil noch

aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen ; er interessirt sich

riemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der

Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen

Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen

Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während

sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben

den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,

74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" et „Socrales non

currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simul" determinel hanc

dictionem „possunt", sive quod determinent . . . . „verae" .... Si determinant hoc

verbum „possunt" , constat, quod ambae nunc habent potentiam, ul postea sint verae

....... Sed etiam si haec dictio „simul" determinet hoc „verae", revertitur idem, ....

quia possibite est, quod ista propositio „Socrales currit" erit cras vera per totum

diem; et simitiler etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"

erit cras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno toto tempore,

ergo simut (B) Sed ista dictio „simul" connotat, quod veritas unius

stat cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis

,, Socrales est vivus et Socrates est mortuus", et capio praesens tempus

sive parvum sive magnum • tamen ipsum habet unain partem priorem el aliam poste

riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus

praeteritum est tempus praesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne

tempus praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum

pro praeleritis ldeo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propter hoc,

quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nutl'us homo, qui est, est mortuus, ita haec

est vera „tempus praesens est praeleritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquando el valde

communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus ,, praeleritum" et „futurum"

respective ita, quod .... pars prior vocetur praeterita respectu partis posterioris.

75) Summul. Tract. I, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen

hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.

151 ist die deprecativa hinweggelassen.

76) Ebend. De propos. categ. : Propositionum categoricarum alia est de inesse,

alia de modo sive modalis. De inesse est itla, quae est de simplici inhaerentia

subieeli cum praedicato, ut „homo est animal" , „hominem currere est possibite".

Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subieeli cum praedicato, ut „hominem

possibite est currere" (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quaedam

est de praesenti, quaedam de praeterito, .... quaedam de futuro. Hierauf

folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.

77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negatio. Uno modo

aeeipitur pro diffinitione negativa, ul pro Ma diffinitione „non"; alio modo etiam

XX. Job. Buridan. 21

dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines

objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren

Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im

Anschlusse an Occam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch

die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere

Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus 80)

zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren

Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Absehn., Anm. 328 u. 894)

und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der

causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).

Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen

Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus

Hispanus nicht mehr als zei (gemäss gegolten zu haben. Abgesehen

nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die

Wahrheit der modalen Urtheile , welcher völlig conform ist mit den An

gaben über die kategorischen82), beginnt er mit einer Erklärung der

pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa Si loquamur

de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae accidentia, et si loquamur

de vocalibus , Mae sunt voces , quae sunt accidentia aeris (hier sonach läge ein

Motiv zu dem Vorwurfe vor , dass die Occamisten von „fiatus vocis" sprechen,

was Occam selbst nie gethan halte; s. vor. Anselm., S. 327 und vgl. unten Anm.

448) Sed alio modo aeeipitur negatio pro Mali significalo propositionis negativae

; et de hoc (B) videtur mihi dicendum , quod „deum non esse'1 nihit est,

quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,

quibus correspondent propositiones falsae.

78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. B : Non omnis propositio vera ex eo est

vera, quia, qualitercunque significat , ita est in re significata ; haec enim est vera

„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata Omnis affirmaliva

vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitercunque signi

ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritatis alieuius

propositionis ex parte rerum significatarum, Mae eaedem causae sunt causae falsitatis

suae contradictoriae Ad falsitatem affirmativae nulla est causa, quia

nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata et non vera; si enim

sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.

79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia

ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;

et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,

quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia

unus terminus eius determinat, quod non supponat pro itlo, pro quo alter supponit.

Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 145.

80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.

XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme

bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.

Anm. 156, sodann das hypothetische Unheit, d. h. Anm. 158.

81) Ebend. D. caus. lemp. Joe: Causalis est itla, in qua coniunguntur duae

categoricae per hanc coniunctionem „quia" Ad eius veritatem requiritur , quod

antecedens sit causa consequentis ; ad falsitatem, quod antecedens non sit causa

consequentis Temporalis est itla, quae continet duas categoricas coniunetas per

itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae

sint verae pro eodem tempore; Localis est itla, quae continet duas calegoricas

coniunetas per hoc adverbium „ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae

sint verae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.

Eigenthümlich ist es, dass Melaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung

der hypothetischen Urtheile doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.

82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales:... quaedam

vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer

22 XX. Joh. Buridan. ,

Modalität, welche ebenso wie oben (Anra. 76) nur den sensus divisus

darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grandlage der jüngeren

Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität 84)

als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs

der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die

qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung

finden 86) ; und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei

Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet

ist87); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die

iltis de inesse (s. Anm. 77 f.) . . . . Affirmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex

parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,

nihit requiritur in rebus significatis Simititer ad veritalem negativarum nun

oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis. quia propter idem et non

propler aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.

83) Summ. Tract. II, 0. modal.: Modus est aliquando delerminatio copulae et

aliquando delerminatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte

praedicati; et si delerminatio se teneat ex parte subiecti vel praedicati, non reddit

propositionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,

necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum dehent

situari inter subiectum et praedicalum, et totum aggregatum ex modo et verbo

est copula. Hebex die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgl. auch

Anm. 116.

84) Ebend. : De qualitate modalium sciendum est, quod negalio, si sit unicapraecedens

modum et verbum, reddit propositionem negativam; item licet nega

lio sequatur modum et praecedal hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est

negativa, ut „hominem possibite est non esse album" ; si vero nulla fuerit negatio,

vel quod fuerint duae, propositio est afftrmativa, ut „hominem non possibite est

non currere".

85) Ebend.: Tripliciter potest altendi quantitas earum: uno modo ex parte

subiecti sieul in illis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte

utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propo

sitionem universalem quantum ad tempus consignificalivum ; „possibite" autem sine

negatione praecedente reddit eam particularem.

86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regulae: 1) Singulares eiusdem

subiecti et eiusdem praedicati difjcrentes secundum qualitatem et quantitatem

modi sunt contradictoriae. Sed si (o/es singulares diversae qualitatis sint ambae de

modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particulari,

participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit

universalis et alia particularis, participant legem subalternarum. 2) Si propositiones

de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae

quantitatis tam dicti quam modi, itlae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis

sint ambae universales tam de dicto quam de modo , itlae sunt contrarias 4) Si

fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si

sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularis,

itlae sunt subalternae. <

87) Ebend. :

Socr. impossibite est curr.

Socr. necesse est non curr.

[Socr. non possibite est curr.

Socratem necesse est currere }

Socr. impossibite est non curr.

Socr, possibite est currere

Socratem possibite est currere 1

Socr. non necesse est non curr.

Socr, non impossibite est curr.

Socr. possibite est non curr.

Socr. non necesse est curr.

Socr. non imposs. est non curr.

XX. Job. Buridan. 23

übrigen quantitativen Urtheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.

bej., part. vern.) betrifft 88), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne

von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibüe, possibüe,

eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contingens,

verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden

allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über

88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,

impossibile, necesse folgendermassen ab: o., nt., qd., e., ee., n., pos., imp., nee, so

gestaltet sich die Figur:

O. Bnec.e.ee. A

O.Bimp. e.n. ee.A

O.Bn.pos.e.n.ee.A

Nl.Bn.nec.e.ee.A

NI.Bn. imp. e.n. ee.A

Nl.B pos. e.n.ee.A

JV. qd.Bn. nec.e.ec. A

N.qd. Bn. imp. e.n.ee A

N. qd. Bpos. e.n.ee. A

(O.Bpos.e. ee.A

O. B n.nec. e.n. ee A

O.B n. imp. c.ee.A

Nl. B n.pos. e. ee. A

Nl.B nec. e. n. ee.A

Nl. B imp. e. ee.A

N. qd.Bn. pos. e. ee.A

N. qd.B nec.e. n.ee.A

N.qd.Bimp. e.ee.A

Qd.B nec.e. ee.A

Qd.B imp. e.n.ee. A

Qd.B n.pos. e.n. ee.A

N.o.B n.nec. e. ee.A

JV. o. B n. imp. e.n.ee. A

N. o.B pos. e.n. ee.A

N.ut.Bncc. c.ee.A

N.nt.B imp. e.n. ee.A

[N.nl.B n.pos. e.n. ee.A

Qd. Bpos. e. ee.A.

Qd.B n. nec.e. n.ee.A

Qd.B n.imp.e.ee.A

JV. o.B n.pos.e. ee.A

N.o.B nec. e.n.ee.A

N.o.B imp.e. ee.A

N.ut.B pos. e. ee.A

N.nt. B n.nec. e.n. ee.A

[N.nl.B n. imp.e. ee.A'

O.B imp.e. ee.A

O.B nec. e.n. ee.A

O. B n.pos.e. ee.A

Nl.B n. imp. e.ee.A

Nl.B n. nec. e.ee.A

Nl.B pos. e.ee.A

N.qd.B imp. e. ee. A

N. qd. B n.nec. e.ee.A

N. qd.B pos.e. ee. A

(O.B pos. e.n. ee.A

O.B n.nec. c.ee.A

O.B n. imp. e.n. ee.A

Nl.B n.pos. e.n.ee.A

{Nl.B nec.e.ee. A

Nl.B imp. e.n.ee.A

JV. qd.Bn. pos. e.n. ee.A

N.qd.B nec.e.ee. A.

N.qd.B imp. e.n.ee.A

is

•3 »•

Qd.B imp. e.ee.A

Qd.B nec.e. ee. A

Qd.B n.pos. e.ee.A

N.o.B n.imp.e.ee.A

JV. o. ß n.nec. e.n.ee.A

N.o.B pos.e. ee.A

N.nt.B imp. e.ee.A

N.nt. B nec. e. n. ee. A

N.nt.B n.pos. e.ee.A

i u

Qd. B pos. e.n.ee. A

Qd.B n.nec. e.ee.A

Qd. B n. imp. e.n. ee. A

N. o. B n.pos. e. n. ee. A

(N.o.B nec.e. ee.A

JV. o.B imp. e.n. ee.A

N.nt.B pos. e.n. ee.A

N.nt.B n.nec. e.ee.A

N. nt.Bn.imp. e.n.ee.A

24 XX. Joh. Buridan.

die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht

ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8n).

Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach

bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale

Ausdruck „contingens" wieder neben „possibile'' erscheint 90). Und noch

in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der

obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus

compositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an

die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven

Thatbestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt

doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen

Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer

Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken

haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibel noch eine eigene

Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).

Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien

89) Ebend.: De aequipollentiis dantur regulae: 1) Aequipollentes Semper debent

esse eiusdem qualitativ et eiusdem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent sumi aequipollentiae

sicut in illis de inessc. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod

„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nullus" et „possibite" sicut

„quidam" et „possibite non" sicul „quidam non", tunc negatio postposita modo facit

aequipotlere suo contrario, et praeposita suo contradictorio , et praeposita et post

posita suo subalterno.

90) D. reg. modal.:. Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod

isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium" ampliant subiecta proposilionum

ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae

possunt esse. Ita haec est vera „Senex potest esse puer", quin id, quod est vel

potest esse senex, polest esse puer De conversionibus modalium ponuntur quatuor

regulae: 1) Omnis propositio affirmaliva de possibiti potest converti in particularem

affirmativam de possibiti; sie particularis convertitur simpliciter 2) Nulla

negativa de possibiti convertitur 3) Universalis negativa de necessario conver

titur in 'unam aliam universalem negativam de necessario; sed particularis ne

gativa' non convertitur 4) Nulla affirmaliva de necessario convertitur in aliam

de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti

91) Ebend.: Modalis composita solet vocari, in qua modus praedicatur de dicto

vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibite" vel „possibite est hominem

currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur

secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,

aliquando sumitur significative et tunc supponit pro re, pro qua supponeret subiectum

dicti Simititer modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae

entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.

De qualitate dictarum propositionum modalium compositarum dicendum est sicul

de iltis de inesse, simititer de quantitate , si termini modales capiantur,

proul sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, proul sunt differentiae entium,

tunc lerminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicato ampliat suppositionem

subieeli ad ea, quae possunt esse.

92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibel", quia est possibite esse et possi

bite non esse De isto dantur quatuor regulae: 1) Ad omnem propositionem

de contingenti sequitur propositio de possibiti tam affirmativa quam negativa

2) Omnis propositio de contingenti repugnal alicui propositioni de necessario et alicui

de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitatem

manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nulla propo

sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con

vertitur in aliam de possibiti.

XX. Joh. Buridan. 25

sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen93); nur wird unter üblicher

Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.

Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pali

aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi

nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und

habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten

habere um Eine Bedeutung vermehrt 97). In einer ontologischen

Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,

Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien

zugleich in Einem Objecte gemischt sein können95).

Die Lehre von der suppositio, für welche die Auctorität des Petrus

Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die significatio

, und zwar jene ad placitum (s. Occam , ebd. Anm. 774 u. 854)

ein weiterer Begriff sei, als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls

von der suppositio malerialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.

877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von

einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus

gesagt werden könne; nur sei darum die Bewahrheitung (verificatio)

nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.

753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").

93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.

Anm. 170, sind weggelassen.

94) Tract. III, D. act. et pass. : Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,

et passio , secundum quam aliquid pali dicitur; omnis enim actio et passio est mutatio

Species autem actionis et passionis ponuntur duae : una est, quae altenditur

penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit

secundum quid ; itla aulem polest dividi secundum intentiones novem praedicumentorum

accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignantur in

Praedicamentis duae et in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).

Prima est habere contrarium; secunda est suscipere magis et minus;

tertia, quod agens et patiens dicuntur ad aliquid invicem.

95) Ebend. D.praed. quand.: Termini de praedicamento „quando1' sunt, qui proprie

et convenienter respondentur ad interrogalionem factum per „quando'1 Termini

de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factum per

„ubi".

96) Ebend. D.prued. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sie

habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici polest, quod

praedicabitia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis

determinatus situs hubentes ud invicem De pruedicumento habitus.... sunt

/ proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse hubituutum.

97) Ebend. ß. postpraed.: Habere mullicipliler dicitur: tertio modo habere

habitum extrinsecum aul in toto corpore aut in uliquo membro, ut habere vestimenta

vel in digito unulum.

98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini

praedicamentales diversi abstracte aeeepti nunquum supponerent nisi pro diversis rebus

Hunc autem opinionem credo esse falsam ; eadem enim res secundum iliversos

coneeptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum

praedicamentorum.

99) Summ. Tract. IV, ö. div. supp.: Primo dicemus de differentia significalionis

et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significatione vocis ad

placitum ; nec intendo loqui de suppositione materiali , . . , . . sed solum de

suppositione , prout vox secundum significutionem sibi impositam potest nel alias non

potest supponere Cuiustibel dictionis est significare et uudienti cum conceptum

aliquem constituerc, .. .. sed non omnis talis dictionis est supponere, quia

26 XX. Joh. Buridan.

Die appellalio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),

als eine Modifikation der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die

beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich

finden müssen 10u). Hierauf theilt er die vox significaliva in incomplexa

und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im

Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung

ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädical sein

könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den calegorematischen

und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art

gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie

z. B. hodie, alicubi, nemo, nihil u. dgl. m). Die complexa hingegen,

welche als solche bereits den Namen „oratio" erhält, ist als perfecta

eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammatische,

in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines

Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts

eine eigenthümliche und von Späteren adoptirte Wendung ; nemlich die

complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter

mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein

Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans", insoferne declinirbare Satztheile

nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Complexion

könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo

non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige

Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore'1, suppositions-unfähig

sei , und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus

talis et omnis talis terniinus est nalus supponere, qui aliquo demonstrato per

hoc pronomen „hoc" .... potest rere affirmari de itlo Verificatio aulem dijfert

a suppositione , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio

est termini et non propositionis Si sit terminus distributus , oportet verifivationem

esse pro omnibus, pro quibus supponit.

100) Ebend. : Appellatio aulem differt a suppositione , quia est dare terminum

supponentem et non appellantim , sicut „animal", et est dare terminum appellantem

et non supponentem, ut „vaeuum" (vgl. Apm. 103), et est dare terminum

supponentem et appcjlantem, ut .. . . „homo albus" Terminus enim omnis pro

aliquo supponens et aliud, pro quo non supponit, significans appellat omne, quod

significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.

101) Ebend.: Vocum significalivarum ad placitum quaedam sunt incomplexae,

quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes

Incomplexarum aliae sunt subiicibites et praedicabites per se , aliae neque subiicibites

neque praedicabites, ut „non", „ergo", aliae praedicabites et non subiici

bites, ut „quodlibel", „omne", „albus" , sed nullae sunt subiicibites, nisi

sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer

Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädical sein können). Item vocum incomplexarum

quaedam sunt categoreumalicae, quaedam syncategoreumalicac, et quaedam mediae seu

mirtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceplus, quos immediate

significant, res illis coneeptibus coneeptas, sed non sunt per se subiicibites et praedi

cabites, vel quia implicant calegoreumalicas et syncategoreumaticas , ut „fortis (wohl

zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secum" et multa alia.

102) Ebend.: Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper

fecta Imperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinatione verbi

sine nominativo, ut „currit velociter" ; aliae ex nomine substantivo recto

calegoreumatico et aliquo alio apposito per modum determinationis , ... ut „asinus

Boberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunetione coniunetis, ut „homo

et equus" ; atiae ex solo categoreumate et syncategorcumale, ut „non homo".

XX. Joh. Buridan. 27

fachen Terminus, z. B. „vacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei

chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann

vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der

Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene

obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt104). Hier

auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition , wobei er

zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in proprio,

und transsumpliva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit

derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässl, nach welcher

die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.

877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher

die Supposition auf „ultimata significata" geht, wird wieder in zwei

nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden , nemlich einerseits in

103) In Melaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando

pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tali conceptu complexo

sumptus aliquando pro nullo supponit, quamvis sit incomplexus secundum vocem,

sicul isti termini „chimaera" et „vacuum" Est duplex complexio conceptuum:

una potest vocari distans, alia indistans. Distans vocatur, quando in propositione

praedicatum complectitur cum subiecto mediante copula affirmative vel negative;

indistans vocatur, quando adiectivum complectitur cum substantive sine copula media,

et etiam polest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis

sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nec per consequens

itla dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera"; est enim descriptio

„Compositum ex impossibitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vacuum" s. auch

Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).

In Melaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo

catur indistans, alia distans. Indistans est, prout determinatio complectitur cum suo

determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc polest fieri componendo vel

dividendo; et vocatur compositio , si Sit modo affirmative, .... ut „homo albus", et

vocatur divisio, si sit modo negativa, ul „homo non albus". Modo ergo composito

indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determinationem

sit eadem cumre, pro qua determinabite supponit, vel si ei adiaceat; el tunc itla

compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.

104) Summ. a. a. O.: Nunc dividendae sunt voces, quae possunt subiiei vel

praedicari, ab illis, quae non possunt, vel etiam, quae possunt supponere , ab illis,

quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulae: 1) Omnis terminus possibitis

supponere potest subiiei, sed non convertitur 2) Nulla dictio pure syncategoreumalica

polest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum

potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi

cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum

vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantivalum potest " subiiei vel

praedicari 6) Nulla perfecta oratio potest subiiei vel praedicari

7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi

modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo potest subiiei vel praedicari

9) Oratio imperfecta tertio modo potest, sed forte non omnis talis 10) Oratio

imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi

syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulla imperfecta secundo modo polest

supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan

tivo 12) De omni dictioneK cui correspondet conceplus complexus, dicendum est,

sicut de oratione, cui aequivalet . 13) Omne substantivum rectum, cui correspondet

conceplus simplex, potest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse

subkctum vel praedicatum, potest supponere.

105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, et quaedam impropria seu trans

sumpliva; propria dicitur, quando vox supponit secundum suam significationem sibi

communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem alterius

vocis ex transsumplione propter simititudinem vel ironiam aul huiusmodi aliam causam.

28 XX. Joh. Buridan.

communis und discreta, und andrerseits in absoluta und relatira; ebenso

verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in

naturalis und accidentalis , andrerseits zugleich in confusa und determinata

getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa

tantum zerfällt I06). Sodann spricht er ausführlich über die Veran

lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei

er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich

wie Occam (ebd. Anna. 887) auch die Worte „incipit, desinit, differl"

u. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen

der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'schen Beispiele

„bis" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders

wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er

scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf

106) Ebend.: Aliter dividitur supposilio in materialem et personalem ; et vocatur

personalis, quando supponit pro suis ultimatis significatis ; .... sed materialis

dicitur, quando vox supponit pro se aut pro sibi simiti aut pro suo significalo immedialo

, quod est coneeptus Suppositio personalis dividitur in communem et

discretam ltem dividitur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum

absolutum, et in respectivam sive relativam, quae fit per lerminum relativum.

Communis suppositio solet dividi in ... . naturalem et ... accidentalem. Naturalis

vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus , pro quibus

polest, tam praesentibus et praeteritis quam futuris; et hac suppositione utimur in

scientiis demonstrativis. Accidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit

solum secundum exigentiam verborum; et hac utimur in sermonibus historiographis,

qua ctiam maxime utuntur sophistae. Item suppositio personalis communis

dividitur in confus.am et delerminalam Vocatur determinata, ... si necesse sit

ad veritalem , quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposito .. . Sed vocatur

confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in....

distribulivam et non distributiv am, quae solet rocari confusa tantum. Distributiva est,

secundum quam ex termino communi potest inferri quodlibet suorum suppositorum

seorsim vel ctiam omnia simut Copulative Sed confusa tantum est, secundum

quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiunetive.

107) Ebend. : Multae autem sunt causae confusionis distributivae : 1) Signum

universale affirmalivum distribuit terminum immediale sequentem 2) Negatio

negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam . ... et nihit distribuit,

quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negationem infinitantem

ipsum 4) Per comparationem distribuitur ablativus sequens, et similiter

mediante dictione ,.quam" distribuit nominativum sequentem ; simititer etiam

* secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione ,jicut" Adhuc superlalivus

gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relalivo diversitalis,

.... ul .,homo est fortissimus", quia est omni alio homine fortior 51 Fit distributio

per muttas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negationes,

sicut sunt verba prirativa aut relativa diversitalis aut ista verba „ineipit, desinit,

differt" aut istae dictiones „sine, praeter, solus".

108) Ebend.: Etiam multae sunt causae confusionis non distributivae: 1) Signum

universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequentem

ipsum non immediale 2) Terminus communis confunditur non distributive per

duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumque sine reliquo distribuerct

ipsum, ul si dico „Nutlus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialia

confundentia sine distribulione terminos sequentes se, sicut termini, qui respondentur

ad „quoties", ul „ler, qualer"; etiam copulalio de praedicamentis „quando" et

„ndi" habet potestatem sie confundendi, ul „Hodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis

et Romae venditur panis" 4) Ista verba „scio, intelligo, cognoscou .. .. confundunt

sine distributione ; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur

debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".

XX. Job. Buridan. 29

in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An

schliisse an Occain (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte

rung über die suppositio relativorum anreiht, wobei aber Buridan die

lnconsequenz begeht, die relaliva diversitatis eigentlich der Lehre von

den Kategorien zuzuweisen, sie aber dennoch hier unter Benützung des

Petrus Ilispanus zu besprechen uo).

109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue willen nicht

unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Buridanus

selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von

1640, welche mir aber nicht zur Hand ist —), sondern nur in der Form, in wel

cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commentar verflochten hat. Hiernach

lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significato ultimato supponit

discrete. 2) Terminus materialiter sumptus restrictus per protiomen demonstralivum

supponit discrete. 3) Subiectum propositionis particularis vel indefinitae supponit

determinate. 4) Propositionis particularis vel indefinitae vel singularis affirmativae

praedtcatum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumptus, cui

non proponitur aliquod signum confusivum, supponit delerminate. 6) Cuiuslibel pro

positionis Maliter universalis affirmatwae totale subiectum supponit confusc et distri

butive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"

negantem copulam supponit confusc et distributive. 8) Terminus infinitatus communiter

tentus supponit confuse et distributive ratione negationis infinitantis. 9) Nomen se

quens comparalivum vel supertativum supponit confuse et distributive. 10) „Diffeit"

facit ablativum sequentem mediante praepositione „u" distribuibitem supponentem.

11) Adverbia simititudinis faciunt terminos sequentes se supponentes distribuibites.

12) Terminus communis, supra quem cadit immediale dictio exceptiva distribuibitis et

supponens, supponit confusc et distributive vel confuse lantum. 13) Aggregalum ex

recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .

14) Delerminatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer

salis affirmativae praedicatum, cui non additur aliquod confusivum, supponit confusc

tantum. 16) Subiectum propositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit

confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiter sequens mediale signum

universale affirmativum cadens supra copulam supponit confuse tantum. 18) Terminus

communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibet seorsim habet vim distribuendi,

in propositione particulari, indefinita vel singulari supponit confuse tantum,

in propositione universali determinate. 19) Terminus communis sequens dictionem

importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio , cognosco) supponit confuse

tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter

minus sequens copulatum ex terminis de praedicamento ,,ubiu supponit confuse tantum.

HO) D. supp. rel.: Relativorum quaedam dicuntur relaliva substantiae, alia di

cuntur relaliva aliorum praedicamentorum Relulivorum substantiae quaedam

dicuntur identitalis, alia diversitatis Relativorum identitatis quaedam dicuntur

reeiproea, .... atia non reeiproea Relativum identitatis solum refert suum ante

cedens pro illis eius suppositis, pro quibus erat verificatio categoricae , in qua ponebatur

antecedens, .... et supponit vel sumitur in propositione, sieut suum antecedens.

..... Dictio „Me" non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative

et aliquando etiam antecedentaliter ad retativum „qui" Relalivum „se", ....

si teneatur distributive, oportet descendere sigitlalim, non enim sequitur „Omnis

homo ditigit se, ergo emnis homo ditigit Socralem", sed bene sequitur „ergo Socrates

ditigit Socratem" Relativum „suus" refert suum antecedens .... in genitivo casu-

Relaliva „lale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualitatis

et quantitalis, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo

nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relativa diversitatis solcnt

poni „aliud, allerum, differens, diversum", sed mihi apparet, quod haec non sunt

relativa, proul hic de relativis locuti sumus, sed sunt termini de praedicamento „ad

aliquid", et ita etiam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich

hernach die Regel der Exposition jener Urtheile, in welchen j,atiud" verwendet

wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.

3(V XX. Joh. Buridan.

Die appellalio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was

Occam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotalivum bezeichnet und durchgeführt

hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus

(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For

mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und

die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus

selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als

eine unter Umständen eintretende Modifikation der suppositio und appel

lalio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem

Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht

hierauf die Fälle namhaft, in welchen amplialio11'1) und in welchen

-restriclio eintrete , an welch letztere er noch die „alienalio" knüpft,

welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles

oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider

sprechenden verbunden wird113).

111) D. appell.: Termini omnino nihit connolantes ultra ca, pro quibus supponunt,

non sunt appellativi proprie; sed omnis terminus connotans aliud ab eo, pro

quo supponit, dicitur appellalivus et appellat itlud, quod connotat per modum adiacentis

ei, pro quo supponit Terminus appellativus semper appellat formam suam,

sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.

Post appellat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit

praesentis temporis et praedicatum non sit amplißcativum, uppellal formam suam prae

cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius lemporis vel praedicatum

fuerit amplificalivum , tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in

differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem

pore, ad quod praedicatum ampliat .. .". . Magna est differentia quantum ad appellationes

in(er verba significantia actus animae cognoscitivae et inier alia verba;

nam termini respectu verborum non signiftcantium huiusmodi actus non appellant

nisi res, quas ullimale significant vel connotant; ..... termini aulem respectu

verborum signiftcantium huiusmodi actus, si sequantur itla verba, appellant

rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appellat

ittud, pvo quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termini „meus" et

„tuus" appellant me et te tanquam adiacentes, et sie etiam „nosteru et

„vester" , et „suus" appellat itlud, pro quo suum antecedens supponit.

112) D. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et restrictionibus

suppositionum et appellationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem

terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictus; itle potest assignari,

quando terminus praecise supponit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis

lemporis Terminus ultra statum ampliatur multipliciter : 1) Si ponatur in sua

calegorica ante verbum praeteriti temporis, ampliatur ad standum pro praeteritis, sive

in supponendo sive in appellando, una cum praesentibus 2) Proportionabititer

ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro fuluris 3) Positus

ante hoc verbum „polest" vel ante copulam propositionis divisae de possibiti am

pliatur ad standum pro possibitibus , licet non sint vel fuerint , unde haec est vera

„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" 4) Idem est dicendum

de termino posito ante copulam propositionis divisae de necessario 5) Ter

minus ampliatur ad praeterita, fulura et possibitia, si construatur cum verbo significante

actum animae sive a parte ante sive o parte post 6) Nomina verbalia

vel partieipia a praedictis verbis descendentia , si ftant praedicata propositionum,

ampliant subiecta, sicut verba.

113) Ebend.: Terminus aulem circa statum restringitur : 1) per determinationem

sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus suppositis 2) Etiam

adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenit

suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tunc nec amXX.

Joh. Buridan. 31

Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des

kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus

Hispanus 114). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs

der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem Intellectus

ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die

Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder

verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die

innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches115).

Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grundlage

auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird

auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge

halten, wornach der sog. sensus compositus nicht zur Modalität, sondern

zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus

übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Begeln

berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die

modalen Unterschiede der ohjectiven Dinge selbst betrifft116). Nachdem

hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und ,/alsum" da

durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss

fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen , welche Inhärenz-Urtheile

pliatur nec restringitur , sed alienatur ita, quod terminus non amplius supponit vel

tenetur pro praesentibus sed solum pro futuris vel praeteritis Suppositio et

appellalio eliam aliquando alienantur per negationem infinitantem - et

* aliquando etiam tota termini suppositio removetur; et hoc fit dupliciter: uno modo

per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad lerminum,' quorum

terminorum unus non convenit allen, ut „homo hinnibitis" ; alio modo per

huiusmodi complexionem privativam lerminorum, quorum unus de necessitale convenit

alteri, ut „homo non risibitis"..

114) Tract. V, D. syllog.'\g\. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo

rial-Verse, Anm. 181 u, 182, fehlen hier.

115) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibite polest capi dupliciter:

unn modo pro conelusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos

conelusionis Si quaeratur de scibiti pro conelusione demonstrativa , tunc iterum

erit distinguendum , quum coneluiio vel sumituf quantum ad suam realitatem 'vel

quuntum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitatem, tunc nulla conelusio

debet dici aeterna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conelusiones

de novo formamus tam in scriplo quam in voce vel in mentc, et ita ineipiunt esse

et desinunt, sieul colores et sapores. Si vero conelusio capiatur quoad eius veritatem,

omnis conelusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse

falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibite est aeternum, necessarium,

impossibite aliter sc habere, incorruplibite (B) Si autem loquamur de scibiti pro

re significata, sunt diversae opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie

über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.

116) Summ. a. a. O., D. sytl. mod.: Quaedam vocantur modales divisae,

aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Uli lermini „nevesse, possibite,

contingens" aliquando sumuntur, proul sunt differentiae entium, aliquando

autem, ut appropriate sunt differentiae propositionum, et sie debent sumi in

propositionibus , quas vocamus modales compositas, et debet in eis praedicari modus

et subiiei dictum vel e converso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet

rememorari, quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium, con

tingens" subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his , quae sunt, sed

pro his, quae possunt esse Item in lalibus divisis .negativae sunt aut, quia

negatio cadit supra modum, .... vel quod sequitur modum.

32 XX. Job. Buridan. .

sind 1 17), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen lf8),

aus zwei Nolbwendigkeits-Urtheilen 1 19), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilen 120)

und — unter Auslassung der Unmögliehkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,

welche die Modalität „scitum, opinatum" u. dgl. enthalten121).

Indem aber hierauf sich die verschiedenen Combinationen der Prämissen

anreihen sollen , werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben , welche

eigentlich der Lehre von Consequentiae angehören122); und sodann

folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und

ein Nothwendigkeits-Urtheil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-

117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum,

eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque

praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae

inferunt contradictoriam conelusionem cum modis fahi et impossibitis Non

oportet, si aliquac praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in

ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"

Propositiones de vero et falsa in sensu diviso aul nihit valent aul valent ittas de

inesse ; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.

118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes

modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit coneluditur.

S. bei Oceam, vor. Abschn., Anm. 981.

119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus

modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.

120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente universali

valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus neyativis

sive ex una affirmaliva et alia negativa In tertia figura valent omnes

syllogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nulli

syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.

121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non

valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.

Anm. 984.

122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,

possibite, necessarium" , quia ctiam solum de istis determinal Aristoteles. Et praemittendae

sunt regulae communes: 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio

de possibiti .... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur

propositio de possibiti 3) Quaecunque conelusio sequitur ad praemissas de possi

biti, itla conelusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .... 4) Ad

quascunque praemissas sequitur conelusio de necessario vel de contingenti, ad easdem

sequitur conelusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur

propositio de inesse subiecto sumpto cum relativo identitatis et aliter non. 6) Ad

quamlibet qualitatem de coniingenti sequitur quaelibet qualitas de possibiti. Vgl. ebd. v

Anm. 1027 f.

123) Ebend.: Si una' praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt

regulae: 1) Nun valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet

sequi conelusio de inesse. 3) In prima figura non vatent, si maior sit de inesse.

4) In prima figura non polest inferri conelusio universalis nisi cum itla additione

„quod est" (vgl. ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existente de

possibiti sequitur conclusio de possibiti particulariter. 6) In tertia figura valent

sytlogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis ; 7) negalivi valent, si

propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.

124) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario, dantur

regulae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad

conelusionem de necessario particularem , sed non universalem, nisi cum additione

„quod est". 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad

conelusionem de necessario pel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In

secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima

XX. Job. Buridan. 33

Urtheil125), ein Möglichkeits- und ein Nolhwendigkeits-Urtheil 126), ein

Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 127) , ein Nothwendigkeits- und

ein Zufälligkeits-Urtheil 128). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.

ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die

Combinationen aus Unmöglicbkcils-Urtheilen oder den dortigen ander

weitigen Modalitäten fehlen 129). Die Syllogismen, deren Prämissen einen

Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Occam nach den drei Figuren

erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse

mit dem von ihm regierten Dativ hinzu130). Auch die Behandlung der

Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam

figura Celarent et Ferio. 4) Baroco existente de necessario valet ad conelusionem de

inesse, .... et si maior sit de inesse, valet solum ad conclusionem de possibiti.

5) Maiore existente de necessario in tertia figura Darapti, Felapton, Datisi et Ferison

valent ad conclusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam. 6) Maiore

existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conelusionem de inesse, et alii modi

nihit mlent. S. ebd. Anm. 985.

125) Ebend. : Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti

ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requlae: 1) Non valent aliqui syllogismi

in secunda figura 2) In nulla figura sequitur conelusio de inesse 3) In

prima figura non valent, si maior sit de inesse ... 4) In prima figura non potest

inferri conclusio universalis nisi cum additione „quod est" 5) In prima figura

maiore existente de contingenti sequitur conelusio particularis de contingenti

6) In terlia figura maiore existente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi et Ferison

valent ad conelusionem de contingenti , sed Disamis et Bocardo nihit valent

7) in tertia figura maiore existente de inesse nuili modi valent 8) Quicunque

syllogismi in tertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....

illi valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 987.

126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...

sunt regulae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent

ad conclusionem de necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi valent

ad conclusionem de possibiti, et nulli ad conclusionem de necessario 2) Omnes

modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, quaecunque praemissa

rum fuerit de necessario. S\ ebd. Anm. 990.

127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur regulae: 1) In

quibuscunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem

sequitur eadem ex una de possibiti et alia de contingenti 2) In prima figura, si

maior sit de contingenti , omnes modi ad conelusionem de contingenti valent; sed

non, si maior sit de possibiti ... . 3) In secunda figura nulli valent .... 4) De tertia

figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.

128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regulae: 1) In prima figura

maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessario; et

si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti

2) Omnes modi secundae figurae valent ad conelusionem de necessario, sed nulli ad

conelusionem de contingenti .... 3) De tertia figura omnino est sicut de prima. S.

ebd. Anm. 991.

129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.

130) Ebend.: De obliquis et reduplicativis mullis modis syllogizare solemus. Ex

terminis obliquis primus modus est, proul hoc verbo „inesse'1 utimur .... loco huius

verbi „est", ita, quod aequipollent „Homini inest animal" et „Homo est animai"

Manifestum est, quod, in quibuscunque modis contingit syllogizare ex

rectis cum hac copula „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac copula „inest".

AHus modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in ohtiquo

fuerit distributus et rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, ohliquo istius

termini in conelusione attribuelur, quidquid primo obliquo attribuebalur in maiore,

v. gr. „Cuiustibet hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiustibet regis

asinus currit" Adhuc alius modus.... ad simititudinem secundae figurae est,

Pranxl, Gesch. IV. 3

34 XX. Joh. Buridan.

ab131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,

dass auch der Folgen des Vorkommens eines lerminus infinitus gedacht

wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der

Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe

gebraucht wird 132).

Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestale syllogismorum

ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).

Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht

von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes

Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu

ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie

eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und

commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.

Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels

brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,

für einen litterarischen Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition

allmälig bildete 134).

quando unum medium .... attribuitur in praemissis duobus lerminis obliquis ete

Item alias modus potest poni ad simititudinem tertiae figurae ete. S. ebd. Anm.

971, 974, 977.

131) Ebend. : De syllogismis autem reduplicativam conclusionem coneludentibus

notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste fiunt in prima figura et in

omnibus quatuor modis illms apponendo reduplicationem maiori extremitati In

omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conclusio reduplicaliva, si in maiore fuerit

reduplicatio addita maiori extremitati. In secunda autem figura non habent proprie

locum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-

Sätze fehlt hier.

132) Ebend.: Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis et ex

mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in—uns

propositione maneat etiam finitus in alia et omnis infinitus in una maneat infinitus

in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumalur infinitus in alia

aut e converso. Si primo modo syllogizelur , tunc in omnibus modis et figuris

syllogizandum erit, sicul ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in

omni figura ex duabus praemissis universalibus negativis sequitur conelusio universalis

negativa medio variato penes finitum et infinitum. In prima figura el secunda ex

maiore universali negativa et minore particulari negativa sequitur conelusio particularis

negativa medio variato Sed in lertia figura medio sie variato nihit sequitur,

si aliqua praemissarum sit particularis Ex affirmalivis praemissis in prima

figura el in lertia nihit sequitur medio variato Sed in secunda figura ex ambabus

affirmalivis sequitur conelusio negativa medio variato, si maior sit universalis.

133) S. Abschn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter

polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,

Anm. 190.

134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,

beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorität,

nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen

Dialectica ad mentem Scoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge

druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus

von Brucker angeführten Worte lauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum

sive modus idealiter ostendens , quo pacta extrema per negationem disiuneta copulentur,

diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sie medio extrema per negatio

nem intercisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex 1. Post. 27 ea arte solertes a

tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri

dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combinalion zu dem Glauben geführt

XX. Joh. Buridan. 35

Doch dürfen wir Buridan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu be

richten , dass anderwärts auch er ebenso , wie üccam (vor. Abschn.,

Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-

Beweises" ausspricht, insoferne er auf „experimentum" mit Einschluss

der Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens

hinweist, dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,

wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher

und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die

wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor

dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer

inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse136).

In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik137) als auch be

züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf

wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht

entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist

Sancrnsius eben nur aus dem Scotisten Tartarelus geschöpft habe, und somit das

Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte

jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke

gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger

Johannes Dorp; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der

inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.

Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man

hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was

bei seinem Commentator Dorp sich findet.

135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimitium

prius sensalorum iudicare de alio simiti occurrente Sensus, memoria

et experimentum non sunt nisi nolitiae singularium sive nolitiae singulares, sed

tandein intellectus percipit, in pluribus singularibus ita fuissc et non in aliquo fuisse

instantiam; ipse ergo per suam iuelinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)

ad veritatem consurgil ad consentiendum universali propositioni, . ... et talis propositio

est iam prineipium in arte suppositum, et sie intelligitur , quod ars fit experimentis

(s. Abschn. IV, Anm. 53).- Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per

üudium, libros et magistrum in scholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;

et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia illi scholares

neseiunt prineipia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne

rubarbarum (d. h. Bheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin

eipia, ipsi etiam neseiunt conclusiones nisi ex suppositione, sc. si Ma prineipia, quae

eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera. Secundo talis ars est imperfecta,

quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in terminis universalibus,

sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad lerminos singu

tares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit prineipia supposita

in arte doctrinali et, sicut poluit scire simpliciter conclusiones, etiam conelusiones

universales praescitas applieavit multotiens ad opus descendendo per ratiocinationem

ad lerminos singulares.

136) Super Eth. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non

esset risibitis, per induetionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod

induetio in aliquibus non concludit in aliis, nisi itla appareant eiusdem rationis illis,

in quibus induetum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est

induetio.

137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei

spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,

Atrebatenses, Ambianenses.

138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bilden hier Begeln,

durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne

aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze

zusammengestellt ist.

3*

36 XX. Job. Buridan.

aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese

beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam

(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und

die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 £f.) be

sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder

bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi

nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche

hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objecles zur Definition be

treffen140); sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.

Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,

nemlich quid nominis und quidditaliva und causalis und descriptiva

doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition

der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die

139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est multorum collectivorum in unum

separatio; compositio aulem est multorum invicem in unum coltectio Duobus

modis principatibus dicuntur totum et partes; uno modo lotum integrale et partes

integrales, alio modo totum praedicabite et partes subiicibites. Differunt aulem, quia

partes integrales collective sunt suum totum, partes aulem praedicabitis totius non sunt

itlud totum, quia nec plures species sunt unum genus nec plura singularia una

species Aliquando totius in suas partes integrales fit divisio per solam animae

considerationem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem

Mattis autem modis dicuntur tota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divisiones

corum: vocis in suas significationes, generis in suas species,

totius in modo in suas partes, subiecti in accidentia, .... accideniis in subiecla,

accidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae

imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observat proprietales , sc. quod sit sufficiens

et quod non sit superfiua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietatum

Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio

termini praedicabitis per alium terminum fmite et infinite sumptum, ut „Omne animal

est homo vel non homou ; alius, secundum quem oratio eadem secundum maleriam

dicitur composita vel divisa , prout est alia et alia secundum formam ; alius,

prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.

140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietates diffinitionum : 1) diffinitio et

diffinitum dicuntur per modum relalivorum .... 2) sunt ad invicem convertibites ....

3) diffinitio explicite est notificaliva diffiniti .... 4) diffinitio est oratio, el diffinitum

est terminus incomplexus 5) Nullum singulare est diffinitum 6) Nulla propositio

est diffinitum .... 7) Nulla diffinitio debel dari parabolice vel transsumptive. . . .

8) Nulla diffinitio debel esse superflua vel diminuta.

141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,

quid vel quae diffinitum significal aut connotat: et proprie vocatur interpretatio et

convenit ierminis incomplexis vocalibus, quibus non correspondent immediale conceptus

simplices, sed complexi, .... et convenit eliam propositionibus categoricis , quibus in

mente correspondent hypothelicae copulalivae, secundum suppositionem malerialem

mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditaliva est oratio indicans praecise,

quid est esse rei, per praedicala essentialia, et non datur de termino

connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse

rei, per „propter quid11; el ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obliquo;

et dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam

materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriplio est oratio in

dicans, quid est esse rei, per accidentalia seu per effectus, et est ex prioribus

et notioribus quoad nos.

142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLI1I v. A : Non alia significat „esse album",

quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi

ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregato ex ea et aliquo alio; sed

„esse album" significat albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea et subiecto.

XX. Joh. Buridan. 37

sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik

schliessen sich ganz an Occam an 143).

Den Schluss der ganzen Suinmula sollte nach Buridan's Absicht ein

eigener Abschnitt über die Insolubilia machen ; jedoch schon Johannes

Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,

denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben

(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten- ähnlichen er

sehen wir Proben davon , wie sich Buridan mit diesem Zweige der

damaligen Logik beschäftigte145). Ja, es müssen sich entweder doch

noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in

den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist

uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der Insolubilia

(s. unten Anm.s 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubüe

weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe146). Aus der

gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete

der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;

denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser

Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt

habe147). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie

Ebend. qu. 6, f. XLV r. B : Omnis terminus accidentalis debet diffiniri per subiectum,

i. e. per terminum substantialem, ex quo terminus accidentalis connotat substantiam

ultra significationem vel connotationem vel dispositionem accidentalem. Vgl.

bei Occam Anm. 1012.

143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.

144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem tractatus

partiales In nono de solutionibus quorundam sophismatum ; et Mae non habentur

in textu.

145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A: Non sufficit universaliter ad veritatem

affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc

manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in Mo folio sit scripta solum itla

propositio „Propositio scripta in Mo folio est falsa1' ; lermini enim pro eodem supponunt,

quia illud subiectum „propositio scripta in Mo folio" supponit pro itla propositione,

quae est scripta in isto folio, et simititer hoc praedicatum „falsa" supponit

pro itla propositione, quia ipsa est falsa et non vera. Igitur non sufjieiebat ad hoc,

quod propositio affirmativa fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehnliche

Insolubilia s. unten Anm. 310,

146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,

Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, ünden sich modernere Darstellungen

der Obligatoria, Insolubitia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach

dem Drucke S citire , f. LXIV v. B : Dicit enim Buridanus, quod propositio insolubitis,

v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod itlam praecise dicat et nullam aliam)

significat, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa

significat, et tamen esse falsam ; vull igitur, quod propositio ideo non dicatur vera

vel falsa. Hiezn eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.

147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXI1I r. A : Imponatur

A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),

in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum

„homo vel aliud ab homine". Deinde proponalur tibi ista „Homo est A".

Si concedis, est vera, et sie significat asinum Si negas, est falsa, et sie signi

ficat hominem Si dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vel alind ab

homine". Circa hunc modum obligandi per impositionem est controversia inier famosos.

Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignans causam, quia constitutio

propositionis pr ae supponit , dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hic

modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutum et esse veram

38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.

eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unhekannt; für sein Compendium

aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale

L'rtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben ,48).

Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik

steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen

stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über

gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd

ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef

nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf

fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des

Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,

Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke

sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient150).

Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be

zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass

man in solcher Weise jedweden „lerminus" realistisch versteht; denn

Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco

gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe

daher auch eine Idee des Singulären seihst151). Kurz es sei eine Sünde

gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen

Plato und Moses sprechen, für blosse „lermini" oder „conceptus" halte;

aut falsam, et deinde dictioni advenire significationem per impositionem Ideo

dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque respicit

impossibite.

148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et

solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ut nunc. Et ad veritatem consequentiae

simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum consequente

non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc suffieit, quod

possit fieri formalis per additionem unius verae quantumcunque contingentis. Vgl. vor.

Abschn., Anm. 1016.

149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. I. 1525. 4.

Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel

vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis'1

als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis" als

reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.

150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma

liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; unde Aristoteles

arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in loqica stulte coneipiens, quod idea sit

essentia absoluta distineta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligit? Sed

si Aristoteles bene coneipit, omnis talis idea foret superfiua. Sed intellcctualitalem

crealurarum oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutum per se exi

stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed dii

infiniti. Illi autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfecti phitosophi , satis concipiunt

distinetionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v. : Nec

Aristoteles seivit, istam sententiam Platonis destruere, sed aequivocando ac ignorando

veritatem sui sermonis multos homines duxit in devium , Istam logicam propter

ex ea sequentia debet quitibel fidelis despicere.

151) Ebend. C. 9 , f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum

incomplexorum aut significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt lales

ideae, quae nec sunt substantiae nec accidentia? Imo sie intelligendo lerminos posses

lolam phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Nee movet tua argutiu, si sin

gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam

omne incomplexum, tam categorema quam syncategorema , primarie vel secundarie

significat substantiam, imo divinam essentiam, et tunc nomina idearum significant tam

XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39

und sowie demnach für Wiclef die subjectiv* psychische Function völlig

gleichgültig, ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im

Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scötisten

aber sympathisirt er in der pluralitas formarum, insoweit mehrere

Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter

geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung

seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über

suppositio, welche hier in significaliva, materialis und mixta eingetheilt

erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubilia

knüpft 154). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen

Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei

seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören

musste 155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch

seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte t56). Dass mit

substantias quam divinam essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et

formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo terminos

praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII r. : Cum alia sit idea

universalium et alia singularium, intelligimus ergo res, quae per suas existentias

movent obiective intellectum nostrum.

152) L. II, c. 3, f. XXIII r. : Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.

Plato subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonueral

in prineipio Genesis, qui indubie species intellexit non esse terminos vel conceptus,

sieul somniant haeretici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus

sanetus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vocatur simititudo

habitudinalis,quam intellcctus habet, sive universalis sive particularis ; et intentio

vocatur nunc species, nunc actus intelligend i , satis aequivoce, cum omnes actus

animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale

in anima.

153) Ebend. c. 4, f. XXV r. : Forma superaddita non habet in qualibet parte

indivisibiti suae maleriae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed

indivisibitis quoad molem multiplicatur per totum itlud Elementa sunt realiter

in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenala, et secundum diversitates

generum proportionum sunt diversitales specierum mixtarum, ut palet ascendendo

a formis elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v.:

Hic tamen fratres elamant , quod itlud sit haereticum et impossibite , quod multae

animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore , quia,

cum forma substantialis dal esse rei, res sie formata esset in dispari specie pro

eodem instanti, quod est impossibite. Sed j>ro itla materia idiotae debent cognoscerc,

quod consonum est, esse mullas formas substantiales dispares specie in eodem composito,

dum tamen una sit subordinata alteri Una forma generalior et alia

specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.

154) L. I, C. 3, f. IV r. : Quaedam est supposilio pure significativa, quaedam

pure materialis, quaedam autem mixta. Pure autem significativa suppositio est, quando

terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio autem

pure materialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.

Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significato ad

extra et etiam pro se ipso; et itla mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ut patct in

155) Du Plessis d'Argentrt, Coli. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hieronymus,

quia in nonnullis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universalibus

realibus, et quod una communis essentia speeificasset plura eiusdem speciei supposita

ete , ideo ad excludendum intellectum erroneum et scandalosum dico,

assero et deelaro ete. ete.

156) Aus den Acten der philosophischen Facultät v. J. 1406 theilt Cas. Wundt,

der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulla irdinis phitosophici

40 Zwei Anonymi.

seinem Auftreten auch HuSs in Verbindung gebracht wurde, s. unten

Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.

Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein

specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen

wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen

konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).

Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt

hinweisen musslen, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von

mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolubilia,

welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote

lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.

In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano

nyme Tractale, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der

Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver

zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab

zudrucken , zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu

geniessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass

der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige

namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"

zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,

sondern auch die obligaliones gehören sollen 157). Der Verfasser

des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan recipirte Be

griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung

den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert

er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,

welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,

Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de

Praga , postquam receptus fuit ad facultatem artium, volens facere actum publicum,

quod importune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanum,

Marsitium ete. mulla mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,

eos non vere logicae aulores , sed vere haereticos, requisitus fuit per iuramentum,

qualenus praesentaret suam positionem, antequam exiret scholas, quod facere minime

curavit lntimatum fuit sibi sub sigitlo decanalus per iuramentum et sub poena

exelusionis perpetuae a dicta facultate, qualenus cessaret ab omni actu scholastico ete.

157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchurum,

duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse munifestare

..... Potestas talis consistit in duobus, sc. in contradicendo ieritalem et in

opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, gencralem artem

opponendi habere indigent Nos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis

logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi

et contradicendi colligentes tradi feeimus in scriptis Istum igitur tractatum in

quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in seeunda

modum contradicendi, in tertia de sophismalibus et eorum solutionibus et intelleclu

dütinetionum in his accidentium disputabimus aliqua , in quarta artem opponendi

obligationes solvendi.

158) Circa tractatum de insolubitibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"

dicitur tripliciter ; uno sc. modo, quod nullo modo polest solvi; alio modo, quod,

dum potest solvi quantum in se, propler aliquod impedimentum nunquam sohitur ;

tertio modo , quod propter sui difficultatem difficite sohitur. Ad simititudinem primi

dicitur vox invisibitis, ad siniilitudinem secundi dicitur lapis absconditus in terra

invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis ; ultimo autem modo intendimus

nunc de insolubitibus.

XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41

indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen

Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un

wahres sage (also im stoischen Wev86(isvog oder ' AXrj&Evcov , s. bei

Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder

durch „cassalio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über

haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restriclio" mittelst

richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,

oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be

nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon

eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen

status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder

festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft

bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in

positio, depositio, dubitatio ergibt160).

Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer

Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's

Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligatio als einer

für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest

stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der

jenigen überein, welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).

Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten

unterschieden. Als erste nemlich tritt die „inslitulio" auf, d. h. die

willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,

so dass z. B. „A" irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei

aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A" bedeute

„A bezeichnet Unwahres", die Begel aufgestellt, dass bei einer solchen

Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen

159) Est autem triplex oppositio circa insolubitia, sc. cassatio, restrictio, solutio

secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)

Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. 'Anm. 73).

Restringentes dicunt, quod littera „falsum" non polest supponere pro hac oratione,

cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl

von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.

160) Obligatio, secundum quod nos ulimur hoc nomine in sophismatibus , est

praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est autem status triplex , sc.

justinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praeßxio enuntia

bitis ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regula: Omne

vositum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum

Habito de positione possibiti sequitur de impossibiti Depositio est obligatio ad

sustinendum aliquid tanquam falsum Dubitatio est obligatio ad sustinendum

aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.

161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.

Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,

dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. el de litUr. 1867. Nro. 13, p. 195 u.

198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes

Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus

und Petrus Hispanus, S. 5.

162) Occam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A: Obligatio sie diffinitur a

multis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum uliquem statum, quando sc. aliquis

ex consensu proprio obligalur a poncnte ad aliqnid in disputalione , ad quod

prius non erat obligatus, et lunc fit obligalus. Obiigutionis autem mullne species

assignantur: institutio, pelitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.

42 XX. Pseudo-Oceam.

Satzes sein dürfe163). Die zweite Art ist „petitio" , vermöge deren ein

Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeständniss

erbittet 164). Drittens folgt die „positio", an welche sich jedoch sogleich

der von ihr verschiedene „casus", d; h. die blosse Setzung eines Falles

anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),

während die positio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend

ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend

festgehalten werde , bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"

das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen

positio possibilis und positio impossibilis unterschieden wird , schliesst

sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubile an, und ausserdem

163) Ebend. : Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputationis

et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae regulae. Una

est, quod nunquam pars polest significare totum, cuius est pars. Sed ista regula

capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum

significat totam propositionem ldeo dicendum est, quod, quamvis pars passet

significare tolum, cuius est pars, lamen lalis institutio non est admittenda, quando

per itlam totum significatum mutarelur a veritate in falsitalem et e converso ....

Per hoc solvitur hoc sophisma: Significet A praecise hoc totum „A significat falsum";

tunc quaeritur, an A significet verum an falsum. Si verum, ergo haec est falsa „A

significat falsum"; sed institutum est, quod A significet hoc totum „A significat fal

sum"; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significat falsum"; et A

significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itla institutio non

est admittenda pro eo , quod haec oratio „A significat falsum", quae est falsa,

mutaretur in veritatem Et si dicatur, quod hoc est possibite, quod A significet

hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter

poiitionem et institutionem ; unde, quia possibite est, quod A significet hoc totum

s „A significat falsum", quando accipis „Aul A significat verum aul falsum", respon

dendum est, quod nequc verum nequc falsum significat Et per consimitem

modum potest responderi ad multa alia sophismata, quae difficitia sunt non exercitalis

in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in theologia, ideo pertransco.

Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten

sollten, vermissen wir.

164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B: Alia species obligationis assignalur petitio, quae

obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab eodem,

sicut si opponens dicit „Feto, quod concedas primam propositionem proponendam a

me", quae petitio reeipienda est, quia non obligat ad impossibite Et potest esse

regula in ista. specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere

potest durante disputatione.

1Ö5) Ebend. c. 40: Tertia species obtigationis vocatur positio, circa quam sciendum

est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suseipiendum aliquid tanquam

verum Item casus semper debet esse de re particulari, sed positio potest

esse unius propositionis indefinitae Circa casum aliquae sunt regulae : 1) Casus

nunquam est reeipiendus, nisi fiat certificate de aliquo particutari. 2) Nunquam est

casus reeipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admittendus

ad sustinendum , quod repugnat actui responsionis , ut si aliquis velit tibi proponere

istum casum, quod tu sis mortuus.

166) Ebend. : Positio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,

quo propositio vera debet sustineri a respondente Et consistit ars ista in hoc,

quod in prineipio debet aliqua propositio poni , deinde debent propositiones poni, sc.

quod placet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando

vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus dalis potest opponens, quando

sibi placet, dicere „Cedat tempus". i. c. cessel tempus obligationis, et tunc videndum

est, an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibitis

et quaedam impossibitis.

XX. Pseudo-Occam. 43

folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,

gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen

werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus

dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm

eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man

sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ

nisse verführen lassen dürfe 167). Die positio impossibilis, welche nicht

zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile, dessen Vordersatz

und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,

welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf

die Lehre von den Consequentiae hinübergreifen 168). Als vierte Art

der Verpflichtung wird die „depositio" , d. h. die ausgesprochene Fest

stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei , in Regeln erörtert,

welche den für die positio gegebenen analog entsprechen169); das

Gleiche geschieht fünftens für die „dubitalio", welche darin besteht, dass

167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis positio est, quando ponitur propositio falsa

contingens vel contingens dubia. Et circa istam dantur mullae regulae: 1) Omne

positum in forma positionis „Propositum scitum esse tale" est concedendum absolute,

si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:

Ponatur ista „Alterum itlorum est verum" demonstratis illis duobus „Johannes est

episcopus" et „Johannes sedet" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";

haec 'est concedenda; deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et

alterum non est verum"; si negas istam et concessisti istam partem „Unum istorum

est verum41, oportet te negare alteram, et ita negas positum ..... Illud sophisma

est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et

tmc copulativa est vera, vel potest esse relativum, et tunc est neganda 2) Omne

sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse

tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito

bene negali in tempore positionis est negandum 4) Ad omnem propositionem

impertinentem , i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene con

cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,

et neganda, si sit falsa etc 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum

necessarium nec impossibite concedendum , sc. de necessario, quod semper fuit necessarium

ante tempus obligationis, et de impossibiti, quod fuit impossibite ante lempus

obligationis.

168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Positio impossibitis est, quando ponitur aliqua

propositio impossibitis ; et sciendum est, quod mullum refert ponere unam propositionem

impossibitem et aeeipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur ex

alio impossibiti, sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis" et

inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,

quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista

regula potest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposito consequentia

naturati vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se nolae est conce

dendum; simititer quod sequitur virtule talium regularum debite circumstantionatarum

Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,

potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones

ineludentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt contradictoria

concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con

cedendum , sed multa sequentia sunt neganda. \

169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Deposilio est obligatio ad sustinendum aliquam

propositionem tanquam falsam Istae sunt regulae: t) Omne Depositum sub

forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum .... 2) Omne contradicens

deposito est concedendum 3) Ad sequens et ad omne impertinens et ad re

pugnans, quod non est contradictoriam, respondendum est secundum sui qualitatem.

44 XX. Pseudo-Occam.

ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).

Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum" wird nicht unrichtig

bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder

dritten im Wesen zusammenfalle 171). Indem aber hierauf noch eine

kurze Notiz über die Insolubüia folgt, deünirt der Verfasser dieselben

ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich

aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassalio" , jener Behandlungsweise

an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden

Urtheile abzielt172).

Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung

der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als

Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll

nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C" schlechthin

disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,

oder Alles A ist C , hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt

werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B

oder C ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulativa"

und „de copulato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und

„de conditionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der

übrigen drei Arten des hypothetischen Unheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird

entsprechend von einem „de causali extremo, de lemporali extremo, de

locali extremo" gehandelt173).

170) Ebd. c. 43/ Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.

Regulae sunt istae: 1) Ad omne dubitalum in tempore dubitationis propositum

respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.

3) Ad consequens falsum respondendum est negando, et ad antecedens verum

dubie 4) Ad repugnans non contradictorium respondendum est secundum sui

qualitatem.

171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligatur

aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determinatum

actum circa itlam Et mihi videtur, quod ista obligatio non polest

multum differre a petitione et positione.

172) Ebend. c. 45: Non ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quin nullo

modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata

sunt, quando per consequentias apparentes , quae videntur regulari per regulas necessarias,

ex propositionc aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta

non possunt ficri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „ falsum" vel

simitem affirmative vel hunc terminum „verum" vel siniilem negative, sicut:

lncipiat Socrates sie loqui „Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquutur. Tunc

quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec

dicit verum nec falsum Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia in

solubitia, si solvendo ea velit naluram insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.

173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur

haec coniunetio „vel" , itla propositio potest esse distinguenda, eo quod potest esse

disiunctiva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"

potest esse disiunctiva et tunc aequivalet isti „Omnis homo salvabitur vel omnis homo

condemnabitur" , quae est falsa; vel polest esse de disiuncto extremo et tunc aequi

valet isti „De quolibet contento sub homine verificatur hoc totum „salvabitur vel con

demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunetio „et",

itla propositio .... potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut „Tria et duo

sunt quinque" , quia, si sit copulativa, est falsa, et si sit de copulato subiecto , est

vera. Simititer est de propositionc, ubi ponitur haec coniunetio „si", quia potest esse

conditionalis vel de conditionato extremo, sicut ista „Omne possibite, si est neeessaXX.

Rad. Strodus. 45

Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns

scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge

führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau

dererregender Ausführlichkeit diese neueren Gebiete bearbeitete, Radulph

Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor

ragenden Gegnern Wiclefs gehörte. Uns hier interessiren seine von

vielen Anderen . commentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga

tiones"11i), welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich

Bestandlheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);

denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die

Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch

eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).

Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet

sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,

was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in

bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,

est verum" polest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibite est

necessarium, omne possibite est verum" , quod verum est; sed si sit de condilionato

subiecto, tunc aequivalet isti „Dc omni Mo, de quo veiificatur hoc totum „possibite,

si est necessarium" , verifieatur hoc praedicatum „verum" " ; et hoc est falsum, nam

haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de

coniunetione causali, quia propositio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de causali

extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itla propositio polest esse

temporalis vel de lemporali extremo Simititer est de adverbio locali.

1 74) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum

dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam

deelarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter ineipit. Venetiis per

fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den

Deelaraliva des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des

Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commento

klexandri Sermonete, Deelarationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri

Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequentie Pdcardi de Ferabrich, Expositio

Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.

(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst

am Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar

des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier

in den Commentar des Serraoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch

gedruckt in : Tractatus Insolubitium et Obtigutionum magistri Davidis cranston de novo

recognitus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eins

diseipulos, cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. I. e. a.

fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.

175) Nicht weit vom Anfange der Consequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebatur

in tractatu praecedenti de hypotheticis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt

gleich im Anfange seines Commentares : Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium

auetorem gravissimum in hoc suo tractatu, qui est pars suae Logicae, intendere, quam

plures nobis regulas argumentandi notas facere.

176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam

partem libri Priorum aut ad ipsum isagogicon et per consequen's immediale

postponi debere ad librum Periermenias quia de consequentia hic tanquam de

subiecto agitur, quod communius est omni specie argumentalionis seu syllogismo simpticiter,

de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus

die Proprietates terminorum folgen Hess, erhellt aus dem gelegentlichen Citate: Quid

sit suppositio vel quid sit terminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und

ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen lnsolubitia s. unten

Anm. 180.

46 XX. Rad. Strodus.

sätzlich auf die significalio des Vordersatzes und des Nachsatzes , s deren

logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen

oder nicht entsprechen kann m). Die consequentia bona wird dann

eingelheilt in formalis und malerialis , welch letztere ihr wesentliches

Merkmal darin besitzt, dass die innere begriffsmässige Brücke, welche

vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt

bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be

gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia malerialis

gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln

schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu

einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,

und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz

folgen könne ; bemerkenswerth aber ist dabei, dass für die consequentia

hier auch die Bezeichnung „propositio ralionalis" gewählt ist, welche

wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,

Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter

dem Namen „causaJis", trafen 179). Hierauf entwickelt Strodus für die

consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast

unnöthigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände

und Sophistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor

führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be

schränke 180), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-

177) Consequentia est itlalio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua

bona et aliqua mala, quae valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius

non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,

sicut adaequate significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando

stat, sie esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae

quate significatur per consequens suum.

178) duplex dicitur consequentia bona: .... Consequentia bona de forma dicitur

esse Ma, cuius, si sie esse, sicut adaequate significalur per antecedens, intelligitur,

etiam sie esse, sicut adaequate significatur per consequens, intelligitur Sed con

sequentia bona malerialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu

antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut

„Homo est asinus, ergo baculus stat in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.

621) ldeo omnis consequentia bona et formalis est bona et materialis, sed

non e converso.

179) Pro consequentia maleriali sunt duae regulae: 1) Ex impossibiti sequitur

quodlibet 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, condilionalem

esse verum, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus

volat, asinus habet alas" et stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece

dens quam consequens esset verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Similiter

dicitur de qualibet consequentia, quae nuneupatur propositio rationalis, discursus,

argumentatio , et communiter, licet improprie, argumentum Sicut conditionalis

nihit ponit in esse, sie neque aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam

non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non

oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stat iste versus: „Ex falsis

verum, ex veris nit nisi verum."

180) Modi autem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,

sunt isti: 1) Si aliqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,

ergo et consequens est verum JVo« tamen sequitur mediantibus verbis de

praeterito et futuro, unde non sequitur „lsta consequentia est bona et antecedens crit

verum, igitur et consequens" Sed bene valet in istis verbis de praeterito et fu

turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lita conse

XX. Rad. Strodus. 47

örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche

Verflechtung mit der Lehre von den Obligaliones zeigen, womit sich bei

quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eins est verum, ergo tunc erit ila, quod

consequens eius est verum" 2) Si consequens est falsum , igitur et antecedens.

.... 3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando

non erit, sicut significatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaequate signifi

catur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem

concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi

sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione bene admisso vel

concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum

vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,

igitur et antecedens .... Contra istam regulam arguitur sie : Ponendo , quod omnes

propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono

(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo",

ipsa statim significet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequentiam

esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animal'" quia ante casum (s. Anm. 194 f.)

seivisti, .... et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc significaret

, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est, ad

quam nullo modo est respondendum 7) Si antecedens est possibite, consequens

est possibite 8) Si consequens est impossibite , igitur et antecedens est impossibite

Notandum tamen, quod non omne possibite potest esse verum; .... unde

stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando

ipsam primarie praecise esse veram Sequitur enim formaliter: „Hacc est vera,

„Nulla propositio est" , ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."

Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua

propositio est falsa et ex alia parte sequitur „Ista est falsa, quae praecise significat,

quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio est falsa". Unde

vatet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itla, quae

est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia

non valet 9) Si antecedens est necessarium, et consequens est necessarium

10} Si consequens est contingens, et antecedens est contingens vel impossibite.

11; Si antecedens est pure negaiivum, et consequens est pure negativum,

quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis ,

sed in nulla pure negativa intelligitur a/firmativa 12) Si consequens est pure

affirmalivum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu

lam arguitur sie: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse

est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab

una ad aliam valet consequentia et e converso , et tamen una est affirmativa et alia

negativa Dicendum , quod Aristoteles non vult, itlas propositiones simpliciter

aequivalere, nisi cum aliquo media affirmativo, vel quod phitosophus non capit

litteram „non" negative, sed infinite ..... Dicitur tunc littera „non" teneri negative,

quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,

sed quando stat infinite, negatur solum subiectum vel pars subiecti vel praedicatum

vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur 13) Si antecedens

est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet

consequens ad antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;

sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si

consequens est dubium, et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed

contra istam regulam arguitur sie: Posito primo, quod scias, Socratem esse unum de

tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen

tiam „Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demonstrare

solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod

antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum

a te Secundo arguitur sie: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,

ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub

iectum consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae, quo posito itla con

sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est

nescitum a te Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo ca

48 XX. Rad. Strodus.

der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubilia (— die

eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum,

sed nego consequentiam factum; stat enim, plures esse Socrates, et non

sequitur, quod dubitas, an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per

litteram „iste" demonstretur solus Socrates Ad secundum argumentum communi

via polest responderi, quando nego casum, quia pars propositionis non polest

pro toto supponere, cuius est pars, nec polest ipsum demonstrare Mullis aliis

modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, donec via vera

ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus clarius perscrutetur (s. oben Anm.

176.) 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem

negandum Sic ostenditur: Si consequens est negandum , ergo antecedens est

negandum per sextam regulam ; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est

oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo

dem dubitandum Sed contra istam regulam arguitur sie: Ponatur, quod nullus

rex sedcat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeal; quem sciat Plato

sie credere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Quo posito pat eonsequentia

ista „Socrates credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedel; ergo

Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista eonsequentia est scita a Platone esse bona,

et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.

Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Platone ne

gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,

dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sie, nego, quod antecedens

a Platone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo itlud

idem antecedit ad consequens 18) Si aliquid sequitur ad consequens , itlud

idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet eonsequentia

mediis non varialis, quando arguitur a primo ad ultimum, eonsequentia ultima ex

primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capta

ista propositione „Fitius est" sequitur, quod suus pater est et ex ista sequitur, quod

suus filius est, ergo sequitur „Fitius est, ergo suus filius est" Respondetur ,

quod ista non tenet in relativis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece

dente, ergo idem stal cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti ,

itlud idem repugnat antecedenti Sed contra polest argui facienda istam conse

quentiam: „Lignum corrumpebatur , ergo impossibite est, itlud esse"; et cum antece

dente stat itla „Aliquod animßl currit"; et itla non est possibitis „Aliquod animal

currit, et impossibite est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur relatio (d. h.

die Beziehung des Belativums „illud"), non oportet teuere per regulam 21) Si

arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antecedentis , itla eonse

quentia valet 22) Si arguatur ex opposito consequentis ad alteram praemissarum,

sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones

esse possibites: „Si tu scis, te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem", et „A

contradicit B et e converso , et tamen, si A est verum, B est verum" , ut si sit A

ista propositio „B est verum" et B sit ista „Nullum B est verum," tunc arguitur

sie: A est verum, ergo suum adaequatum significalum est verum; sed A significat

jrraecise, quod B est verum; ergo B est verum; ergo si A est verum, B est verum;

et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum

homo, et consimites 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est

intellectum a te Sed contra fial ista eonsequentia „Tu non intelligis A, et A

est;. ergo est unum non intellectum a te" ; et volo, quod A sit una littera non intelligibitis

; . . . . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Re

spondetur, quod aliquid significatur , quod nullus intelligit , ut „nihit" et simitia ;

sed .... respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa

suimet, est intelligibitis 24) Si aliqua eonsequentia est bona, ergo

oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,

quod semper oppositum consequentis repugnet antecedenti; multae enim propositiones

non staut simul nec repugnant, ul „Tu non es albus" et „Nihit est" Stat

ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantmn pater est, non tantum pater

est; nam si lantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non

tantum pater est.

XX. Rad. Strodus. 49

bindet, sowie ferner dass gelegentlieh der 12. Regel sich sogar die Spur

einer vernünftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu

allerdings schon hei Occam (vor. Ahschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares

Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch

die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns

noch lange nicht der Freude hingeben , etwa am Ende angekommen zu

sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln

vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, aber eigentlich doch

nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung

derselben tfart. auf das principium identitalis und hiedurch mittelbar zu

den abstrusesten Einwinden und deren Lösung181). Hierauf dann folgen

„specielle" Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus in pertinens

und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus

oder pertinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter

scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent

weder schlechthin convertibiles oder nur relalivi sind , und auch je

nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur

für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relalivi unter sich im

Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem

des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der

consequentia ab inferiori ad superius1*2). An dieselbe knüpfen sich

181) Alias regulas generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.

IV, Anm. 205 ff.), sciticet : 1) Ab affirmaliva de praedicato infinito sequitur negativa

de praedicato finito, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privato se

quitur affirmativa de praedicato infinito, sed non e converso. ... 3) Ex affirmaliva

de praedicato finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Probatur

prima regula et tertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur

de eodem , quod est contra primum prineipium (s. vor. Abschn., Anm. 522,

628, 672 u. ob. Anm. 72 f.) Secunda regula probatur ex descriptione termini

privativi Contra Mas regulas posset obiiei primo , quod itlud non est primum

prineipium; stal enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es

non currens", posito , quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt homines

nec non homines Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba

et alia nigra, arguitur sie: Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum; .... ergo

album et non album sunt hoc totum; .... ergo hoc totum est album et non album.

Simititer potest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,

si privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis

esset falsa „Dens est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socralis,

lunc Socrates est caecus, et tamen non est aptus ad videndum, quia nullo modo po

test videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,

ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum ineludit Ad

primum istorum ... dicitur, quod de quolibet termino simplici singulari supponvnte

pro aliquo, quod est, polest vere praedicari unum contradictoriorum, sed de nullo

ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod .... in negativis non lenet

argumentum a plurali ad singulare Ad sequens debet negari, quod totum est

suae partes Ad obiecta de privativis dico, quod Socrates est homo, cui

naturaliter inest videre,.... et capitur videre non tantum pro actu videndi, sed pro

visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitnr privative ad finitum nisi

per additionem exclusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in

lerminis non relalivis .... et non tenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,

Adid. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; et etiam tenent solum, cum praedicalum

ponitur post verbum et non ante verbum, i. e. a parte subiecti.

182) Videndum est de specialibus regulis concernentibus habitudinem terminorum

ad invicem Quibuscunque duobus terminis demonstralis vel sunt sibi invicem

Pranxl, Gesch. IV. 4

50 XX. Rad. Strodus.

zunächst Bemerkungen über den syllogismus expositorius (vgl. ebd.

Anra. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben

als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten

sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf

das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini

officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895

u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkart bezeichnen, wie

z. B. scio, dubito, apparet u. dgl. ,83). Sodann aber wird eine Menge

von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann

die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne ,84), und

erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über

pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter

potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ut ,.album" et „homo". Pertinentes

sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altera polest vere affirmative

praedicari, .... vel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,

est illativa propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert

aliam et e converso, vel sie et non e converso. Et utraque pars dividitur, quia vel

mutuo se inferunt respectu cuiuscunque verbi vel solum mediante hoc verbo

„fst"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter; si secundo

modo formaliter, dicuntur termini relativi ; simititer ex alia parte, si

ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „est", sie terminus

dicitur prior et alter posterior; si tamen respectu cuiuscunque vertri tam aparte

subieeti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlativus

superior. De quibus datur ista regula: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua

dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.

183) Et super hac regula fundatur syllogismus, qui vocalur expositorius , cuius

praemissae sunt mere singulares, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo

currit" ; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est currens, homo est hoc,

ergo homo est currens"; et etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito

rius negativus, ut „Hoc non currit. hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et

iste modus negativus tenet per istam regulam:' Ab inferiori ad suum superius cum

negatione postposita inferiori et superiori est bona consequentia ; simititer tenet cum

quacunque dictione habente vim confundendi postposita Dictio habens vim con

fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem

mutari; cuiusmodi sunt signa distributiva .... et comparativus , supertalivus , ineipit,

desinit , dictiones exclusivae, exceptivae , modales, et omnes termini officiabites, ut

scire, dubitare, velle , apparere , et celerae dictiones significantes actus mentales vel

officium mentis.

184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valel consequen

tia, sicut non tenet cum distribulione superius et inferius determinante , unde

non sequitur: „Quitibel filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod

animat, ergo quitibet filius alieuius animalis est asinus"; quando tamen distributio

non cadit super terminum inferiorem et superiorem , siat, consequentiam esse

bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exelusiva a parte subieeti

tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum

homo currit, ergo tantum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum

dictione habente vim negationis cadentis supra superius et inferius, unde non sequitur

„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali"; sed si

„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif

fers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu differs" Simititer non se

quitur respectu positivi vel comparativi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut

iste homo; iste est aliquis homo; ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo"; nec

comparalione, ut „Tu es fortior musca, musca est aliquod animat, ergo tu es fortior

aliquo animali" Nec sequitur „Tu scis, hoc currere; hoc est Socrales; ergo

tu scis, Socratem currere", nec sequitur „Dubito, an hoc curral; hoc est animal;

XX. Rad. Strodus. 51

„inferius" selbst, nemlich ilass dasselbe weder bei den singulärslen noch

bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,

dass es durch Hinzufügung eines Adjectives zu einem Substantiv als

„inferius per accidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiectiva

distrahentia" , d. b. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,

eine Ausnahme begründen 18f). Jene ganze Behandlungsweise aber,

in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin

vor Augen, dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren

und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu

wünschen übrig lassen 1S6), — ein Verfahren, welches er dann noch

besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort

setzt 187). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen speciellen

ergo dubito, an animal curral" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc

est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis

istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua

dignkale.

185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se ; sed de vi vocis nihit

dicitur superius ad terminum singularem, simititer nec aliquis terminus dicitur

inferior proprie ad genus generalissimum vel ad lerminos transcendentes , cuiusmodi

sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).

Inferius per accidens est unumquodque se habens per appositionem positivam

respectu allerius, ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur , ,appositione

positiva" propter adiectiva distrahentia et ampliativa, sicut „potens, praeleritus ,

futurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad

„homo" .

186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicalur de

„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" significal

hominem solummodo Item: Risibite praedicalur de „homo", et omne,

quod est littera „risibite", est non homo, quia omnis terminus est non homo; ergo

„non homo" praedicalur de „homo" Item'*: Cum dicitur „homo est animal" ,

quia „homo" significat omnem hominem et „animal" omne animal, ergo significat ,

omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itla „Asinus est

hominis" .... genitivus significat hominem solum possessorem Ad aliud non

concedo, quod litlera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer

ad lertium per litteram „animal" intelliguntur mulla animalia , quae non sunt homines,

sicut litlera „album" significat albedinem, itla tamen „Socrates est albus"

non significat, Socratem esse albedinem Item contra itlud, aliquos terminos

esse pertinentes disparatos et aliquos sequela, arguitur, quod istius divisionis membra

coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per

tinentes sequela solum ex hoc, quod se inferant mutuo cum hoc verbo „est", sed

oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de

terminis simpliciter convertibitibus , arguitur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit,

sed talis itlatio est discursum facere, ergo nullus terminus infcrt alium" Verumtamen

quitibel seit, quod de vi vocis est falsus itle sensus Contra itlud , quod

dicebatur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad lerminum „homo",

sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum

Respondetur, quod est itle modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi

consequentia.

187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non lenet generaliter, probatur,

quia non sequitur „lste est magister de Parisiis, ergo est homo de Parisiis"

nec „/sie est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi

nus Piatonis , ergo Socrates est homo Platonis" nec „Socrates est apparens

asinus. ergo est aliqualis asinus" nec „Ille terminus „chimaera" est, ergo

aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus, ergo tu es bonus homo"

nec „Hoc currit" demonstrando Socratem nlbum, „ergo album currit" .... nec

„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" nec „Aliud

4*

52 XX. Rad. Strodus.'

Regeln folgen, nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad

inferius m), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter

mini, d. h. für disparata und relativa 189), und endlich für die hypo

thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor

dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine

siebente Art in der „adversaliva" hinzufügt 190).

Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia

scholastica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,

a vero est falsum, cuius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius

contradictorium est falsum" nec „Hoc potest currere, et hoc est aliud a currente,

ergo aliud a currente polest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.

(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich

von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dicebatur, quod non valet argumentum

ab inferiori ad superius negatione praeposita; sed probatur, quod sie; quia beue se

quitar „Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" Respondeo, quod solum

lenel gratia materiae itla consequentia Item dicebatur, quod ab inferiofi ad

superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur

sie: Tunc valeret ista consequentia „Ille homo non est, omnis homo est animal, ergo

animal non est" item valeret „Homo non currit, ergo animal non currit"

item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lapidem, et „Hoc est aliquid, ergo

aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.

188) Sequuntur aliae regulae: 1) A superiori ad suum inferius sine aliquo

lermino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod

animal est asinus, tu es aliquod animal, ergo tu es asinus". ... 2) Arguendo

a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum

debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a

superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.

4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negalionis praepositis

tam superiori quam inferiori, ut sunt „differt, aliud, non idem". Hierauf

folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst

siegreicher Widerlegung.

189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium terminorum

disparatorum et convertentium: .... 1) A parte praedicali ex propositione , in qua

ponitur unum disparatorum simplex affirmativum , sequitur negativa, in qua ponitur

alterum, ul „Tu curris , ergo tu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum

convertuntur et copulae et praedicala, et propositiones sunt eiusdem quantitatis

et qualitalis et pro eisdem praecise supponunt , tunc ab una ad reliquam valet

argumentum 3) Relativa dicuntur ad convertentia, quia ex propositione, in qua

praedicatur verbum „est" secundum adiacens et subiieitur unus simplex terminus

relalivus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi

nus est, ergo senms est" 4) Simititer negative; tamen cum verbis adiectivis

non valet consequentia, unde non sequitur „Pater currit, ergo filius currit".

Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.

190) Ultimo videndum est de hypotheticis : 1) A tota copulativa ad alte

rum eius partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad totam, cuius itla

est pars 3) A disiunetiva cum destruetione unius partis ad aliam 4) A

causali ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibel eius partem,

et quaelibel bona temporalis aequivalet uni copulativae, ut „Dum tu curris, tu

moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet

eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se

quitur positio consequentis 8) Ad adversativa ad eius partem indeterminalam

valel consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , tu non es albus, ergo tu non es al

bus". Folgen ebenso Einwände.

191) Prooem.: Redargutum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute

respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cogitur, et

sie talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo con

XX. Rad. Strodus. 53

welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.

Nichl bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),

sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung

der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , impositio (ent

sprechend der obigen institutio, Anm. 163) und depositio; denn wenn

auch ausserdem noch certificalio, welche dem obigen „Sit verum"

(Anm. 171), und suppositio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent

spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung

der Lehre gänzlich in Wegfall192). Nachdem nemlich noch einige Be

merkungen über lempus obligalionis und über impertinens (vgl. oben

Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung

der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die

unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite

eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige 'abgeleitetere

fusionis angustias nullatenus poterit evitare Ad huiusmodi ergo scolasticae militiae

victoriam obtinendam prius exercendus ditigenter tirunculus est Dicit

enifli Vegetius de arte mititari (Inst. rei mil. I, 1 a. Schl.): „Nemo facere metuit ,

quod didicisse benc confidit", et non immerito militares actus scolastici poterunt appellari.

Exercendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,

et docelur convenienter respondere, sc. concedere concedendum et negare negandum ,

et etiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.

192) C. 1: Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum

vel se debere respondere. Qualiterque penes uium communiter disputantium per nolam

exigitur praecedentem , multiplices sunt tales notae, ut „pono , impono, depono,

certifico, suppono" Enuntiatio tota cum littera „pono" praecedente debel dici

positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus et positum.

Impositio non variatur a positione nisi in eo, quod Wo signo specialiter utimur

in obligationibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis

vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si

velit respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur

Certificatio fit communiter per verbum subiunetivi modi , ul cum dicitur „Stet oppositum

consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,

sustinelur positio et conceditur obligatio certificationis Utimur lermino

„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo

sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.

193) Ebend. : Tempus obligalionis dural ab instanti , quo casus admittitur ,

quousque dicat opponens „Cedat lempus obligalionis" vel se transfert ad disputandum

in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di

citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae

nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in angulo

(vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum

negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.

194) C. 2: Praesupponenda sunt aliqua: 1) Omne possibile scitum esse

tale non repugnans alicui posito vel admisso, cum ponitur, est a te admittendum,

et .... debel negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne

scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum

est concedendum et quodlibet sequens ex Wo, et quodlibet repugnans illi

est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est secundum

sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sit scita esse

falsa, neganda, si dubia, dubitanda0 4) Extra tempus obligalionis rei veritas

est falenda, quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet

5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus

obligalionis, i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instanti, quo casus

est positus.

54 XX. Rad. Strodus.

Regeln sich von selbst hieraus ergchen 195). In seiner Manier aber

lhünut hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so

eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild

davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-

Disputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen

über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunetive- Urtheile,

ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen

Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird ,97). Kürzer fasst sich

195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulae per modum conclusionum:

1) Non sequitur „Tu concedis falsum scitum a le esse falsum, ergo tu male

respondes" 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respondere

quandoque, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite repugnal

positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposita ncgari

debet 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.

196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum

Ponatur, quod omnis homo currit; admitlitur; deinde proponatur „Tu es

homo"; \conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu curris". Si

negatur secundum opinionem, negatur sequens ex posito et bene concesso, quod est

contra regulam, et sie male respondes ; si conceditur, Ma „Tu curris" est scita a

le esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a le neganda Respondetur,

quod non solum capitur „sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,

sed pro consequente ex posito et bene admisso cum bene concesso ete. C. 4 : Dubitatur

consequenter circa suppositiones et regulas datas. Si tenetur, quod omne scitum

esse possibite est admitlendum, pono tibi omne possibite. Si negatur casus,

ergo male respondes. .... Si casus ergo admittitur, propono tibi „Tu non es homo".

Si negatur, .... omne possibite fuit a le bene admissum, ergo concedenda. Si

conceditur, tnno proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concesso sunt duo contradictoria,

ergo male; si negas, fuit a te bene admissa, ergo concedenda

Die Lösung ist: Dicalur ergo non admittendo nec concedendo nec negando nec dubilando

, sed sie „Non admitto- casum" ; nullus enim est iste casus, quia tunc

ali qua propositio forel omnis propositio possibitis C. 5 : Contra secundum suppositionem

ponatur itle casus: Pono tibi propositionem, quam cogito. Si admitlitur,

propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus1'. Si negatur, contra:

Cedat tempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlum „Tu es asinus", quae fuit

a te admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam

cogitas, dico non admittendo Main, et si dicitur „Quari?", dico „Quia nescio , quae

sit itla" Demonstratis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Plalonv et

Cicerone, ponatur tibi itla „Aliquis itlorum currit"'. Admittitur. Deinde proponatur

eadem. Conceditur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est concedendum a

le'' demonstrato Socrate. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est

concedendum a le" demonstrato Piatone. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum

currere, est concedendum a le" demonstrato Cicerone. Si conceditur, cedat tempus

obligationis, et arguitur, quod non debuisses itlam infra tempus concedere, quia de

facto fuit falsa ; ergo nullum istorum currere , est concedendum a te .... Die

Lösung: Respondelur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito

cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cesset certificate. In gleicher Weise

werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Aum.) aus

führlichst bebandelt.

197) C. 13: Sunt ponenda sophismala sive casus concernentes hypothetica, et

sie est videre de positione in copulativis. Supponatur regula, quae traditur ultimo

in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlam copulativam „Tu curris et tu

non curris". Est tibi posita et a te bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra

idem tempus obligationis sunt a te concedenda .... Dico , quod itla duo non sunt

contradictoria lanquam sequens In disiunetivis autem servetur taUs regula: Si

sit aliqria disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars

vera; si sit solum una pars falsa, negatur itla; si sit una pars impossibitis et aha

possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens

XX. Rad. Strodus. 55

Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen

Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er

auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctive Urtheil 198).

Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der

obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss

der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen

oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser

Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution ofTen

lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt

werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott

ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise

durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an

die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiel

una sequitar ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una

pars impertinens alteri, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con

ceditur secunda proposita.

198) C. 14: De specie obligationis , quae deposilio vocatur, non est magna vis,

cum depositio sit alicuius propositionis quasi posilio sui contradictorii, et tantum valet

„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pom, quod non curras" Servetur

ergo pro regula, .quod omne antecedens tibi deposilum est ncgandum et simititer omne

falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulativae

palet , quod, cum deponitur copulativa , cuius utraque pars est falsa , admittitur et

iugatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur

falsum; si sit una pars necessaria et alia contingens, conceditur necessarium et negatur

contingens ; si sit utraque pars vera contingens et una pars sit antecedens ad aliam,

pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars

primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita' negatur. .... De disiunctivis

servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunetiva; cuius una pars est neces

saria vel cuius oppositum est impossibite, debet quaelibet eins pars principatis

negari.

199) C. 15: Sequitur de modo respondindi ad casus possibiles de varialione

significationis propositionis et termini Sotum scripta vel in voce significativa sunt

ad placitum, ideo de Mis solum fit talis impositio ; coneeptus enim mentalis naturaliter

significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod ' aliter significet

Sed tam scripta quam vocalia sie significant ad placitum, quod licettt respondenti adniittere

bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum instituerc ad

significandum Servetur talis regula, quod propter impositionem non est responsio

varianda ad propositionem, respectu cuius innuitur significatio immutata, ut, licet

imponalur, quod illa „Tu es asinus" praecise significet, quod ' „deus est", debet admitli

et concedi, quod illa sie significet; nam qualitercunque ponatur vel varietur

significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel

quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enimponam, quod littera

„Roma" significet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur

Roma.

200) C. 16: In illa materia possunt fieri talia sophismata: Imponalur, quod

littera „Deus est asinus" praecise significet, te currerc; admittitur; deinde proponitur

tibi illa „Deus est asinus" ; si admittitur, propono eandem; conceditur etc

Die Lösung: Dico: licet posuisti, itlam significare, te currere, non sequitur id, quod

significat in rei veritate üuic simite est tate sophisma: Imponatur, quod

illa „Animal currit" significet praecise, coelum cadexe, vel consimite impossibite;

deinde facio itlam consequentiam „Homo currit, ergo animal currit"; conceditur;

tunc sie „lita consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos

sibite, quod est inconveniens Respondetur concedendo consequentiam et negando

tamen, quod sit bona.

201) C. 17: Sicut responsum est in illis, ita respondendum est de mutationc

significationis alieuius termini, sicut posito, quod itle terminus „homo" convertatur

56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.

stische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das

Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht203), und zuletzt

noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Boctrin

die similitudo vorgeführt wird 204).

Der Zeitgenosse des Strodus Richard Feribrigus oder Ferabrich

steht in seiner Darstellung der Consequentiae2®5) grundsätzlich auf

gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal

tigere Formulirung. Er theilt die consequentia von vorneherein in bona

et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen

vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie

zerfällt in: ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius, converlibüe,

und hypothelica; hingegen die bona et non formalis liegt bei

ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus imperlinens

war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis

(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An

wendbarkeit auf analoge Urtheile 20 6); und in letzlerer Beziehung gibt er

cum Mo termino „asinus", admitto; deinde proponitur „Homo est asinus"; negatur

et conceditur; .... si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negatur con

sequentia, sed conceditur, itlam esse bonam.

202) C. 18: Aliud sophisma polest fieri respectu lerminorum ex demonstratione

tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram

„hoc" in itla propositione „Hoc est homo", sie quod nihit, quod demonstratur, dubitas

esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominem; admittatur ;

deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositio „Hoc est homo" significel

praecise primarie; deinde propono tibi itlam „Hoc est homo" ; si conceditur vel

negatur, cedat tempus; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,

quam non intellexisti de facto.

203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: Ponatur, quod

littera „A" in propositione scita a te esse vera significel praecise asinum, et in pro

positione scita a te esse falsa significet hominem, et in scita a te esse dubia significel

hoc disiunetum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures propositiones,

quam istae „Tu non es A", quam scis esse veram, et „Asinus est A" , quam credis

esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an sit in rerum

natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quaelibet pro

positio habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde proponitur

„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequitur, quod

tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlarum

„Deus est" et „Homo est asinus", sed lateat te, quae itlarum sit A ete.

204) C. 20 : Solet difficultas assignari imponendo, propositiones esse simites vel

dissimites, quam partem obligatoriam reputo frustra fore vel inanem Regula de

positis esse simitibus datur talis : quandocunque alieuius bonac consequentiae ponuntur

antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negandum,

quia talia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi

tiones esse simites , quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,

respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum

est, oppositum consequentis et antecedens esse simitia, sicut ubi tam antecedens

quam consequens sunt impossibitia vel necessaria Respondctur secundum communem

viam admlttendo casum et negando consequentiam.

205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom

Jahre 1507. 4.

206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non

formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia

syllogistica seu discursoria; secunda, sicut est enthymematica. Et itla secunda dicitur

quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, e contra, .... ab

aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alleram

XX. Richard Feribrigus. 57

an einigen Beispielen unter Benützung der Obligationes eine nähere Be

gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar

legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach

Wegräumung eines Einwandes, welcher gegen die Vollständigkeit der so

eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),

zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen

stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen

Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige" Stücke vermehren

können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad

eins partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex :

imo modo, quando ex impossibiti coneluditur propositio sibi impertinens, ut „Es

asinus, ergo tu curris" ; alio modo, quando coneluditur necessarium ex propositione

impertinenti , ut „Tu curris, er-go deus est"; scd itlum modum arguendi non reputo

bonum nec aliquam itlarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est consecutio

sive relatio, quae est inier antecedens et consequens ; tertio modo arguendo

ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis

terminis.

207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequentiis : Prima est

haec „Tu credis praecise, quod aliquis Iiomo deeipitur; ergo aliquis homo deeipitur".

Secundus modus est itle „A significat praecise, quod quodlibet verum erit falsum;

ergo A erit falsum". Tertius modus est itle „Socrates credit praecise, quod omnis

homo deeipietur; ergo Socrates deeipietur". Hierauf nun wird in ausführlicher

Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine

derartige consequentia wohl bona , nicht aber formalis sei ; der Grund für letzteres

ist, quia non valet consimitis forma in aliis multis terminis, z. B. bei der ersten der

drei genannten Consequenzen: non enim sequitar „Credo, quod homo est albus; ergo

homo est albus". Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverftochten

ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben

bezeichnung „A" auf „impositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb

der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus", „negalur

casus" u. dgl.

208) C. 2: Redeundum est ad ea, quae dicto, sunt de consequentia bona et formali,

et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,

quod fuit hoc, quod consequentia enthymematica est bona et formalis, quando arguitur

ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite.

Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis , ubi non

arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sie „Nullus homo est homo albus,

igitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione ad suum

convertibite et non ab inferiori ad superius Sed quod consequentia sit bona et

formalis, probatur, quia ex opposito consequentis sequitur formaliter oppositum antecedentis,

quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albus, ergo omnis

asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus"; itle syllogismus est in

Darapti et per consequens formalis Die Lösung: Respondeo et dico, quod haec

consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,

quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se, non

tamen formaliter.

209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo

contra communes regulas de quolibel eorum dalas arguitur. Primum ergo membrum

fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,

et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita

Arguitur contra secundum; nam itla consequentia non valet „Tantum substantia non

est accidens, ergo tantum aliquid non est accidens", et tamen hic arguitur ab infe

riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non

est bonus universaliter ; aliquando enim sequitur modus arguendi, aliquando non; non

enim sequitur „Homo albus non eurrit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur

„Homo albus currit, ergo homo non currit" (('. 4) Sunt quaedam dubia vul

58 XX. Richard Feribrigus.

inferius führt hauptsächlich auf Sophismen , welche die Supposition be

treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobüitalwm" und

„immobilitatum" bereichert erscheint210). Audi bei der dritten Art,

nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die

Lösung einiger Zweifel211). Indem sodann noch die Schlüsse aus den

verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen , bei deren Auf

zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiuncliva

keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copulaliva

sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch

der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich

zu der Frage führen, ob aus wahren Bestand theilen ein unwahres copulatives

Urtheil hervorgehen könne 2 1 3). Gelegentlich der Einwände,

garia: 1) „Homo Socrales non est; Socrates est homo; ergo homo homo non

est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab hominc est differens,

ab homine differt; igitur ab homine differt homo" 3) „Aliquis homo est;

et omnis homo est; et aliquis homo non est omnis homo; ergo ab aliquo hominc

differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequentiam.

210) C. 5: Circo secundum membrum itlius divisionis est dubium, numquid

universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur e contra consequentia

cum nota negationis vel cum dictione habente »im negationis, sicut cum nota alietatis

et differentiae Et ex Mo oritur itlud dubium: Quidquid mobititat immobititatum,

immobititat mobititatum et e contra (nemlich „mobititatum" , welcher Ausdruck uns

hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio cunfusa

et distributiva mobitis zulässig ist, sowie „immobititatum" derjenige, bei wel

chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn. , Anm. 887 f.)

In hac propositione „De necessitate omnis homo est animal" supponit „homo" immo

bititer, sed hoc est ratione istius dictionis „de necessitate" ," quia ea dempta

supponit „homo" mobititer, quod itla dictio habet vim confundendi vel immobititandi

terminum virtule negationis importatae, sicut palet per suas exponentes,

eo quod sie exponitur „Omnis homo est animat, et non potest esse, quin omnis homo

sit animal", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et

negatio praeposita lermino stanti immobititer facit itlum stare mobititer Solvitur

di facultas , quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem terminum in

propositione, sed modificat totam propositionem.

211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid univer

saliter affirmative ab exelusiva ad universalem de terminis transpositis et in terminis

rectis valeat consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun

dum est, numquid ab exelusira ad suas expunentes valeal consequentia et c contra.

Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid

in exclusiva vera affirmativa praedicatum removetur a quolibet exeluso Numquid

universaliter universalis habens singulares veras et singulares falsas potest verificari

per exceptivam itlorum, pro quibus falsificatur.

212) C. 8: De qvarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur regulac:

1) A tota copulativa ad alteram eius partem tenet consequentia. 2) Ab

altera parte disiunetivae ad totam 3) A conditionali cum suo antecedente ad eius

consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) ,4 causali ad alteram

eius partem.

213) Ebend.: Circa materiam relativorum, in qua intentio est improbare primam

regulom, tria dubia sunt: 1) Numquid in materia relativorum oppositum copulativac

sit una disiunetiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejahend an

folgendem Deispiele: Oppositum itlius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"

est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars

disiunetivae significat sie, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia

„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens

2) Numquid sit possibite, quod A, B et C sint tres propositione s verac, ex quibus

copulativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Pluto

XX. Richard Feribrigus. 59

welche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabricb an, dass

er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da bei

jeder der von ihm benützten fünf Arten auch die verneinende Form,

welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).

Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die lemporalis und die causalis

ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige

Folgerungen besprochen , welche sich auf die Verba „incipit" und „desinit"

beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae

betrachtet werden dürfen216). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer

grossen Menge" anderer Sophismen aus dem Gebiete der ExponiMlia

currant et proferatur propositio „Aliquis homo currit" , quam aeque audiant Socrates

et Plalo, et dicat Socrates itlam „Socrates non est itle", sicul Plato itlam „Plalo non

est itle". ..... Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates

non est itle" et propositio a Socrate prolata est vera, et propositio prolala a Piatone

est vera; ergo omnes itlixe tres sunt verac, et copulaliva facta ex illis est falsa

„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Plato non est itle" Die

Lösung ist : Dico, quod neutra itlarum propositionum prolatarum a Socrate et Platonc

est vera vel falsa, nisi secundum relationem vel respectum ad uliam 3) Numquid

in materia relativorum in propositionibus singularibus non referat, praeponere vel

postponere negalionem loti Die Lösung lautet: Non universaliler est verum,

quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulare; et causa est, quia, licet

per totum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen includit in sc

partes, quae plura supposita habent.

214) Ebend. : Contra lertiam regulum arguitur sie: Non sequitur „Necessarium

est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo neeessarium est, quod tu es", quia

antecedens itlius est verum et consequens falsum Die Lösung: Negatur consequentia,

et dico, quod non requiritur, quod sit condilionalis Ma propositio, ....

quod ista nota „si" non unit Mas propositiones invicem „Necessarium est, quod tu

es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".

... . (C. 9) Circa materiam de conditionali dubilatur, utrum oppositum conditionatis

debet dari per negalionem praepositam Respondetur coneedendo et consejuenter,

quod oppositum huius „Si Socrates currit, Plato currit" est ista „Non, si

Socrates currit, Plato currit"; et ulterius dico, quod hßee hypothetica non est copu

lativa nec disiunctiva nec condilionalis et sie de aliis, imo est oppositum condilionalis ;

et dico, quod decem sunt species hypothelicae , sicut copulaliva et suum oppositum et

sie de aliis.

215) C. 9: Contra quartam regulam arguitur sie: lita consequentia non valel

„Socrates credil, quod homo est asinus, quando Socrates non deeipitur; ergo Socrates

non deeipitur" Die Lösung: Negatur consequentia, et dico, quod polest

antecedens esse verum sine consequente; ideo non valel consequentia Ad quiutam

regulam respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itla causalis est

vcra, quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa proposilionis subscquentis,

nego itlud".

216; C. 10: In materia Hierum verborum „incipil" et „desinit" solvendac sunt

quuedam consequentiae, quae bonae esse videntur et non sunt: 1) Socrates incipil

scireA, ergo Socrates incipil ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et

immedialc ante hoc non fuit verum, ergo A incipil esse verum 3) Hoc A nunc

non est verum, et nullum erit lempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,

ergo hoc A incipil esse verum 4) Nec A nec B in C instanti fuluro erit verum,

et nullum erit instans post C instans, quando ante itlud A et B erunt vera, ergo in

C instanti A et B ineipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socratis,

quod erit primum instans esse Piatonis, ergo quando Socrates incipil esse,

Plato incipil esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo potest

ineipere esse vera 7) A modo est, et A modo non poterit esse, ergo A modo

potest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae consequentiae

seien.

60 XX. Albert v. Sachsen.

gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,

und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.

Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von

Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich

in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo

telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu

Occam's Logik217), Quaesliones zur zweiten Analytik218), und ausser

dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 2 19),

an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss

220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als

Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der

damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.

Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in

den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten, dürfen wir

sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin

weisen, welcher in der Unterscheidung der nolitia in eine intuitiva und

eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa

und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung

knüpft, dass nolitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von

Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be

zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens

217) Gedruckt in Occam's Expositio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,

Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift

(s. ebend.) Interpolationen ans der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen

frater Marcus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):

Notandum est hie, quod interdum quaedam inier has duas litteras, sciticet F Mr

intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Marco operis correctori sunt adscribenda

ete.

218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super Hbros posteriorum. Am

Schlusse: Castigatae et correctae per Joannem baptistam thollentinalem et

Jacobum baptistam de Alovixiis ravennatem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische

Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)

219) Logica Albertucii. Perntitis loqica Alberti de Saxonia ordinis Eremilarum

Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigata.

Venetiis 1522. fol.

220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendata. Am Schl.: Impressum est

parisii hoc opusculum sophismatum obligationum ac insolubitium alberti de

saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes

Buch ; der Text der Obligationes und der Insolubitia ist dabei identisch mit den

gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".

221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur

zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)

begründet, sodaDn eine bejahende (quod sie); dann folgen distinetiones über Wort

bedeutungen, hierauf conelusiones auf Grund von Anctoritäts-Stellen; zuletzt wird

(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall

der Einflnss der durchgebildetsten Lehre von Consequentiae und Obligatoria in den

stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia est fiona, Antecedens palet

per se, Consequens probatur sie, Ponitur casus, Admittitur" u. dgl. Nur ein belie

biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert ((pj. 6) sagt, die Behauptung,

dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,

seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu

mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters

nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.

XX. Albert v. Sachsen. 6t

angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand

punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den

„signa", welche „lermini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung

derselben begründet 223); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,

789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch t. B. ein Wirthshaus-

Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen

Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis

und scriptus, welch letzlere beide ad placitum sind (ebd. Anm. 769,

782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter- den

ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung 225); denn dass ein Terminus

einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der

natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse

der Unterordnung 226). Die engere oder weitere Wortbedeutung des

„lerminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit

222) Quaest. s. An. post. I, qu. 1, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua aliquis

apprehendit rem praesentem; nntitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem

Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis

apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , itlam rem esse

animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel

divisio Notitia abstractiva incomplexa est rei absentis simplex apprehensio, . ...

complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,

qua aliquis propter aliquam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine

ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia autem complexa

imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius

modi vocatur opinio.

223) Quaest. s. Occam, Prooem.: Cum logica solum sit de signis, qui sunt termini,

aul igitur est de signis, qui sunt termini incomplexi, aul est de signis, qui

sunt termini complexi. Si autem de signis incomplexis , aut de signis incomplexis,

qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die Isagoge), aul de signis incom

plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis

complexis, hoc dupliciter: aul de signis complexis, quae sunt propositiones [De

interpr.), aut de signis complexis, quae sunt argumentationes ; hoc quadrupliciter,

quia aul de argumentatione simpliciter (An. pr.) aut de argumentatione demon

stratw a (An. post.) vel sophistica (Soph. El.) vel dialectica (Top.).

224) Perut. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit

hoc nomen „terminus" Nomen „signum" uno modo se extendit ad omne

itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dieimus,

circutum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509)

mundo modo aeeipitur pro Mo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem

et cum hoc aptum natum est pro Mo supponere in propositione vel Mi addi

vel pro Mo, quod est compositum ex talibus, ul calegoremata, syncategoremata,

orationes.

225) Ebend. c. 2: Terminus , qui est signum naturale, vocatur lerminus men

talis Terminus autem, qui est signum ad placitum institutum , significat

ex impositione voluntaria, sicut vocalis vel scriptus; et hie lerminus

dicitur illi termino mentali esse subordinalus in significando, non quia significet Mum

mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis signißcat

naturaliter.

226) Quaest. s. Occ. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pla

citum institulorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et coneeptus,

quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse signifkativum

coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo itlius conceptus, qui est sua

naturalis simititudo ; alio modo itlius, cui itle lerminus subordinatur in significando.

Secundarie sive ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.

Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.

62 XX. Albert v. Sachsen.

den Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in

sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nicht

reine, so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus

der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans

auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise

wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „in" 230), sowie

jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der

Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen

in der Wirklichkeit Nichts entspricht231); zugleich aber unterscheidet er

bei jenen Bestandlheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe

Objcct supponiren , zwischen einer praedicaIio accidentalis , welche bei

connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae

dicalio essentialis , bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum

bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Subjectes

trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher

227) Log. c. 4, f. 3 r. A : Nomen „terminus" primo modo accipitur pro

omni Mo, quod potest esse extremum propositionis , sive sit complexum sive incomplexum;

secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum

et polest esse extremum propositionis , sive accipialur materialiter sive personaliter, et

sie syncategoremata possunt dici termini; tertio modo pro omni itlo, quod significative

acceplum potest esse extremum propositionis, et sie aeeipiendo syncate

goremata non sunt termini.

228) Quaest. s. Occ. Pericrm., qu. 1 De nomine: Vuplicia sunt syncategoremata;

quaedam enim dicuntur pura non ineludentia categorema, sieul „omnis" ; alia

non pura ineludentia aliquod categorema, nam „aliquid" vaiet, quantum „aliquod

ens", simititer „nihit" valet „nullum ens"; tunc dico, quod talia signa aeeepta

ratione categorematum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicata propositionum.

229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est coneeptus complexus complexione

indistanti (z. B. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.

„homo est albus") Dico, quod coneeptum complexum complexione indistanti non

oportet esse verum nec falsum, qualis est coneeptus, cui subordinatur hoc nomen

„chimaera" ; . coneeptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum

vel falsum. S. ob. Anm. 102.

230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum significat oppositum termini finiti

sine connotatione alieuius aptitudinis, sieul „non iustus" significat omne, quod

non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,

sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aptum nalum

est esse iustum.

231) C. 6, f. 4 r. A: Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro

eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non supponunt

pro eodem , est falsa In propositione negativa quando subiectum et

praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro

eodem, est falsa Quando subiectum et praedicatum propositionis affirmativae

non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ul „chimaera est chimaera".

Propositio negativa, cuius subiectum pro nullo supponit, est vera, ul

„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.

232) Quaest. s. Occ. Qu. De differ.: Praedicatio accidentalis est, quando, licet

subiectum et praedicalum supponant pro eodem, tamen praedicatum super subiectum

addit connotationem extrancam, i. e. connolat aliquid, quod non est de esscntiu significali

per subiectum, ul „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be

griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.

unten Anm. 263) Praedicatio autem essentialis est, quando subiectum et prae

dicatum supponunt pro eodem et praedicalum non addit connotationem extraneam, ul

XX. Albert v. Sachsen. 63

Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied

zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda

impositio über, bei welch beiden er Occam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)

schärfer und kürzer präcisirt234).

Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er

nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit

nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft

vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven

gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die

Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben

werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige

Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni

versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini 237),

bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass

„Homo est rationalis" ; licet enim „rationale" eonnotat formam substantialem hominis,

quam non connolat subiectum, tamen ilta non est extrinseca rei significatae per subiectum.

Ebenso Qu. De propr.

233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomen „subiectum" capitur dupliciter; uno modo

pro Mo, qvod substal alicui realiter sibi inhaercnti, alio modo dicitur subiec

lum, quod est pars propositionis praecedens copulam. Vollständiger lautet diess aller

dings in Quaest. s. Occ. Qu. 2 ad /sog.: Hoc nomen „ subiectum" dicitur quadrupliciter:

uno modo quantum ad existentiam; secundo modo subiectum praedicationis;

tertio subiectum alieuius passionis ; quarto modo aliquis terminus

communis praedicabitis de omnibus subiectis conclusionum scitarum in atiqua scientia.

234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam terminis verificabitibus tam de terminis

primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo

de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis

vocatur itle terminus mentalis, qui est significalivus rerum non ea ratione, qua sunt

signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naturaliter est significativus

rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt

termini vocales vel scripli, qui sunt signa aliquorum ad placitum non ea ratione,

qua itla ulterius sunt signa uliorum. ..... Secundae impositionis sunt termini vocales

vel scripli ad placitum instituti significalivi aliquorum, quae ulterius sunt signa, et

ea ratione, qua itla ulterius sunt signa aliorum.

235) Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad Isag.: Dico, quod non convertuntur universale

et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch

diess ist eine Steigerung Occam's, s. dort Anm. 800.

236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale est terminus incomplexus, qui significalive

acceplus naluraliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aptus

natus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif

ferenter Nullum universale, prout hic aeeipitur universale, est substantia, quia

quitibet talis terminus est aptus nalus ingredi propositionem, sed nulla sub

stantia est talis, nam si sie, tunc posset esse propositio, cuius subiectum esset Pari

siis et praedicatum in Anglia. Ebenso Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad lsag.: Nullum

universale est substantia simpliciter. Probatur; Omne universale potest ingredi pro

positionem, sed nulla substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio

nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et

praedicatum Romae Nego, quod substantia secunda sit substantia; sed bene

est signum substantiae. Et si invenialur aliqua auetoritas sonans, aliquod uni

versale esse substantiam, exponalur sie, quod aliquod universale est de praedicamento

substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.

237) Quaest. s. Occ. Qu. 4 ad lsag.: Universalia, de quibus hic agitur, sunt

termini secundae intentionis vel impositionui ; secundae intentionis quoad terminos

mentales, secundae impositionis quoad lerminos ad placitum institutos, sieul sunt

lermini vocales vel scripti.

64 XX. Albert v. Sachsen.

er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer

Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt 238); ja er will die Lehre

von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen

unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem

Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, ßrito,

Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,

637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in

praedivando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und

der Piatonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor

brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 2ii). Gerade Occam's

Auctorität aber ist es , durch welche auch Albert dazu geführt wird , in

wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,

804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in

anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni

versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.

Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243) , und

wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des

238) Ebeud. Qu. 3: Respondetur concedendo, quod isti lermini „deus" et „sol"

sunt lermini universales; et ullerius dico , quod, licet non significent plura nec supponant

pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nali sunt supponere pro pluribus,

unde, si qualitercunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ler

mini pro illis supponerent absque hoc, quod oporterel eos de novo imponere.

239) Ebend. du. 1 : Diceres tu, quod universalia sunt perpelua et aeterna per

Aristotelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,

quod lermini universales, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,

unde secundum Aristotelem in perpetuum, cum formabitur lue terminus „homo", pro

aliquo supponel in propositione.

240) Ebend. 0«. 2 : Universale polest sumi tribus modis : in causando , et sic

est deus universalis ; alio modo , quod coneurrit ad plures effectus , et sie sol

est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ...De universalibus

in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni

versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo , ut quando dieimus

„omnis" ; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis

cum signo universali; alio modo in causalitate ; quarto modo in praediratione

et significatione et suppositione , et isto ultimo modo aeeipitur in proposito.

241) Ebend. 0«. 3: Si universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singularibus

vel separalum ab ipsis, rediret opinio Plalonis, .. . . nec polest dici, quod

sint coniuneta singularibus ; tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis aliquod

universale esset coniunetum uni suorum singularium, quam alteri, et sie esset

coniunetum cuitibet, et ita universalium esset multiplicatio.

242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existens in mente, qui

naturaliter est aplus natus de pluribus praedicari; tales nullius sunt linguae.

Universale vocale est terminus prolatus, qui secundum modum suae impositionis

est aplus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriptus , qui oculo

corporali videtur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est

existens in anima , est ens , quia est accidens animae Quodtibet universale

vocale est ens, quia omne, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum

est ens, quia oculo corporali videtur Quodlibet universale est ens per accidens.

243) Ebend. Qu. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni

versale est genus" hie terminus „universale" supponit malerialiter; nam quandocunque

terminus supponit pro Wo, pro quo impositus est ad significandum, supponit

personaliter; sed sie est de isto lermino „universale", cum dicitur „ Universale est

genus", nam hic supponit pro se ipso.

XX. Albert v. Sachsen. 65

„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterung der Universalien, als deren

gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"

sind245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus

drücken „non idem, diversus, differens" 24(i) und auf die verschiedenen

Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (oh. Anm. 141),

als an Occam anschliesst ; nur lässt er Buridan's vierte Art, d. h. descripliva,

wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definitio und

definitum nicht das Nemliche sind 24'). Auch hält er es für nöthig, die

Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer

Ausführlichkeit zu erörtern , um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,

Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Universalien

folgt, bietet Nichts bemerkenswerthes dar 249).

Betreffs der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's

über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver

einbarkeit mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorität

darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym , nicht jedoch syno-

244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dupliciter capitur singulare; uno modo pro Mo,

quod est «na res in numero, .... et sie .... universale est singulare, quia universale

est unus terminus; secundo modo pro Mo, quod apium natum est, unum et non

plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad lsag.% Dicitur singulare dufiliciter:

uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significationem ,

quod aplum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.

245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequi

vocus praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et

noianter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio je

nem non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"

erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).

246) C. 12, f. 5 v. B : „Non esse idem" est in plus, quam „esse diversum",

quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit diversa

ab homine „Diversum" est in plus, quam „differens", unde solum itla

dicunter differentia,, quae sunt sub eodem genere.

247) C. 12, f. 5 v. B: Diffinitio pure quidditativa est, quae explieile indicat,

quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid

est res, et cum hoc et explicat, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia

cuius sit res; diffinitio exprimens quid nominis est, quae explicat, quid per

nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec proposiiio est

falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitercunque aeeipiatur diffinitum ,

nnn est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlau

tenden Stelle Quaest. s. Occ. Qu. 5 ad lsag. wird nur noch hinzugefügt: Diffinitio

exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini

supponentis pro nullo, ut lermini „vaeuum".

248) C. 14, f. 6 v. B : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".

Semper est conveniens, terminos aeeipere secundum suppositionem personalem,

nisi appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab auetoribus

Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel malerialem,

po(esi trahere subiectum ad supponendum simpliciter vel materialiter ,

nisi sit aliquid aliud, quod prohibeal Signa universalia vel particularia addita

termino communi existenti subiecto prohibent, ne praedicatum trahal subiectum

ad suppositionem malerialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est

concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.

s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund , warum das Urtheil

„Aliquis homo est species" unzulässig sel.

249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.

Anm. 842—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).

250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.

Pranxl, Gesch. IV. 5

66 XX. Albert v. Sachsen.

nyra ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch

Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Abschn.,

Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein

falle, dass durch Infinitation , d. h. durch Hinzufügung des „non" zu

irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.

non = homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und

es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Rela

tion eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relaliva aequiparantiae

und disquipaxantiae an 252).

Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von suppositio folgen, welche

er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener 253); aber die Defini

tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen

durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden

Theorie. So wird hier die suppositio simplex schärfer und präciser

von der personalis geschieden 254), und die suppositio materialis führt

zu einer Unterscheidung betreffs der significalio naturalis, insoferne

dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch

die Arten und Unterarten- der suppositio personalis mit einer merk-

251) Quaest. s. Occ. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ensu

non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.) ; sed cum hoc dicuntur

esse decem generalissima univoca ad eorum inferiora; el talia non sunt plura in usu,

quam decem non aequivalentia in significando; et hoc in terminis finitis, licet nihit

prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si termini de praedicamento substantiae

infinitentur, lunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulares et

minus communes , post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. So

dann Qu. 4 De quantit. commentirt Albert ausfuhrlich Occam's Angaben über die

Nicht-Substanzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den

folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. Bei der Relation erscheint

ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relatiou non

est vere praedicabite essentialiter de istis terminis „pater, filius, dominus'1.

252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relativorum quaedam dicuntur relaliva aequiparan

liae, quaedum disquiparantiae. Relaliva aequiparantiae sunt , quae non differunt nisi

casu, et non connotatione , sicut se habet simite ad simite Relaliva disquiparan

tiae differunt ratione et connotatione , ut pater, fitius. S. ebd. Anm. 538.

253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.

254) C. 2 ebeud. : Supposilio simplex est statio seu aeeeplio termini vocalis vel

scripti in propositione, qui aeeipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad significandum.

Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum, terminum

mentalem non posse supponere simpliciter, sed malerialiter vel personaliter ;

el simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si terminus

supponeret pro intentione animae, ad quam imposilus esset ad significandum, lunc

non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter.

255) C. 3, f. 11 r. B: Supposilio materialis est aeeeplio termini, qui aeeipitur

pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et

cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naturaliter proprio

significat Significant aliqua naturaliter proprio el atiqua naturaliter rommuniter;

iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprio significare, quod

significat ex imposilione voluntaria, per terminum ad placitum institulum, qui subordinatur

termino mentali , et quando hic terminus mentalis supponit pro aliquo

tali, non supponit malerialiter, sed personaliter. Iste autem terminus mentalis dicitur

significare naturaliter communiter , quod ab itlo significatur , sed non per terminum

subordinatum , et tunc supponit malerialiter, v. g. si formarelur haec

propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgl. ebd. Anm. 880.

XX. Albert v. Sachsen. 67

würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 2ä0). Die hierauf folgen

den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus Buridan entnommen, und es

wird dabei nur Eine neue hinzugefügt231); hingegen die. zehn Regeln

der suppositio relalivorum hat Albert entweder selbst neu formulirt

oder aus einer anderen uns nicht mehr' zugänglichen Quelle geschöpft 258).

Bei der amplialio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei

und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen

256) C. 4, f. 11 v. A : Suppositio personalis est aeeeptio lermini vocalis vel

scripli, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeeeptio termini mentalis pro

itlo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis

communis est aeeeptio lermini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones

positas in diffinitione suppositionis personalis. . . . Suppositio personalis discreta est

aeeeptio termini discreti vel communis cum pronomine demonstrativo Suppositio determinata est aeeeptio termini communis pro quolibperto, uqnuoodtasnitgunmi.

ficat ex impositione vel naturaliter proprie, sub quo virtute talis aeeeptionis licet

fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio confusa

tantum est aeeeptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vel na

turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singularia per propositionem de

disiunelo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nee copulativam

(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distribuliva est aeeeptio termini vocalis

vel scripti copulative pro quolibet vel qualibet vel quantolibet pro singulis generum

vel generibus singulorum secundum exigentiam sibi appositi , cui impositus est ad

significandum, vel aeeeptio termini mentalis pro quolibel vel quantolibel vel qualitibet,

quod naluraliter proprie significat sie, quod sub eo contingit deseendere copulalive

ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendam descriptionem suppo

sitionis confusae distributivae mobitis non oportct nisi addere .... litteram „uniforr

miter", et ad habendam descriptionem immobitis addalur littera

„difformiter" ; et intendo per litteram „uniformiter deseendere", quod omnes singulares

sunt eiusdem qualitatis, sed deseendere difformiter est, quando non omnes

singulares sunt eiusdem qualitatis.

257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B — 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die

Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Amn. 109 die Nummern 1,

3, 6, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,

Immobititat mobititatum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.

258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.,

Anm. 890) Quandoque relativum ponitur in propositione categorica, quandoque ....

in hypolhecia Piopositio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus relativus,

aequivalel uni propositioni copulativae hypotheticue Propositio negativa

categorica, in qua ponitur terminus relativus, aequivalct uni disiunetivae hypotheticae.

Regulae: 1) Relativa accidentium non supponunt pro illis, pro quibus supponunt

sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo

suum antecedens 3) Relativum identitalis non reeiprocum non supponit pro

od'o, quam pro itlo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relativum identitatis

reeiprocum, quod non est possessivum , non supponit pro alio, quam pro quo suum

antecedens, v. g. „Socrates ditigit se". ... 5) Relativum identitatis reeiprocum, si

est possessivum, supponit pro aliquo importato per terminum, cui additur, quod est

possessio rei 6) Loco relalivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum

est ponere terminum consimitem suo antecedenti, ut „Socrates currit et ipse disputat".

7) Si antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem

vel consimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit

regula 8) Relativa accidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositionem

sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit eodem modo sicut

suum antecedens 10) Si antecedens distributum ponitur in una propositione et

relativum suum in alia ita , quod distribulio unius non cadat super distributionem

alterius, tunc non esset inconveniens, loco relalivi ponere suum antecedens distribulum.

5*

68 XX. Albert v. Sachsen.

Urtheile hinzu 259); auch für die appellalio gibt er eine neue Formulirung

von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt 2U").

Die darauf folgende Lehre vom. Urtheile beginnt mit einer äusserst

complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn., Anm.

887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form

und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 1 03) beigezogen wird261).

Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Urtheiles

in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge

sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 262)-

Der üblichen triplex materia (s. Abschn. XVU, Anm. 155) gibt er die

259) C. 10, f. 15 r. B: Ampliatio est aeeeplio alieuius teimini pro aliquo vel

pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo aeeipi denolatur. Hierauf fol

gen die obigen sechs Kegeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens

respectu verbi „contingit" ampliatur ad supponendum pro eo , quod est vel contingit

esse. 8) Terminus, qui subiieitur respectu partieipii temporis praeteriti, quamvis copula

sit praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copula

existente de praesente, praedicato vero de fuluro, subiectum ampliatur ad supponen

dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Circa propositiones,

in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliativi, bene caute procedendum est

quoad earum conversiones ; unde pro regula observandum est, quod, sicut sub

iectum erat ampliativum in convertenda, sit etiam amplialivum in convertente,

v. g. „Aliquis homo est generandus" debel sie converti „Aliquod generandum est vel

erit homo".

260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprielas praedicati; solemus enim

dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula.

Dantur regulae: I) In propositione de praesenti praedicatum appeltat suam

formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellal

suam formam 3) In propositione de fuluro praedicatum sequens verbum ap

pellal suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest" appellal

suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel

passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognosco u. dgl.) , ... dictio adiectiva

sequens verbum non solum appellal suam formam, verum etiam complexionem eins

ad substantivam dictionem. Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.

261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum quaedam sunt categoricae, quaedam vero

hypotheticae , quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significandu , ut

exelusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,

quae non aequivalent hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici

inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificata Item catego

ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis amplialis, quaedam

de non ampliatis; item categoricarum de subiectis amplialis quaedam sunt de

praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de fuluro; item categoricarum de

praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiucente.

Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo

complexo; item cateyoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione

alieuius coniunctionis vel adverbii, quaedam cum interpositione ; item

sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adieetko vel ex

recto et obliquo, quaedam de complexis ex determinatione et delerminabiti ;

cum interpositione quaedam de extremo disiuncto, quaedam de copulato,

quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de lemporali, quaedam

de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particularis , alia

indefinita, alia singularis (f. 17 v. A) Item propositionum alia affirmativa, alia

negativa.

262) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 1 De enunt. : Non omnis propositio est oratio ;

palet de propositionibus mentalibus et simititer de scriptis Propositio vocalis

est aplior ad exprimendum mentis coneeptum, quam aliae propositione s; nam

vocalem possumus facere in lumine et in lenebris, sed scriptas non nisi in lumine ete.

XX. Albert v. ' Sachsen. 69

Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta

sein kann, je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge

kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des

„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten , während

er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs

grund hält264). Eine Frage betreffs der Casus obliqui, welche Occam

der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er

in erträglicher Weise 265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien

gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 26c). Und nicht viel

besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.

906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267), sowie wir es

für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass

Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjeclsbegriffes an der

Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 288). Die Lehre von den

263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: Illa propositio dicitur esse in naturali materia,

quando praedicatum naturaliter inest subiecto, et itla dicitur esse in naturali materia

directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicato, dicitur esse in materia

naturali indirecte Illa propositio est in materia contingenti, quando praedicatum

inest subiecto accidentaliter transmutabititer vel e converso (sonach auch hier die

sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232) Illa propositio dicitur esse in

materia remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum

praedicato.

264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod semper hoc verbum

„est" est nota eorum, quae de alten dicuntur, diversi diversimode exponunt;

alii sie, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedicat

praedicatum de subiecto; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum

subiecto Alia adhuc polest esse expositio, quod „est" facit ipsum praedicatum

supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qualiter non facit

de subiecto; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel

fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ul „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,

265) Ebd. 0". 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheilen wie z. B.

„Hominis asinus currit" oder „Quitibet hominis asinus currit" das Subject sei, dahin

beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,

sondern die ganze Wortverbindung das Subject sel.

266) Ebd. Qu. De nom. et verb. transp. : Non est eadem sententia „Semper

homo fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in

prima „homo" supponit confuse lantum, in secunda autem determinate Variatur

sententia „Socrates bonus est elcricus" et „Socrates est bonus clericus" Istae

non idem significant „Homo est albus" el „Homo albus est' ex eo , quod in secunda

ablata est determinatio a suo determinabili. S. Abschn. IV, Anm. 216.

267) Log. HI, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus

communis stare pro quolibel suo supposito per modum copulationis , pro quo aptus

natus est distribui Signum particulare est, per quod denotatur terminus com

munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam di

cuntur distribuliva substantiae, quaedam vero accidentis Distributivorum substantiae

alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus

subiectivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi lermino nisi in nominativo,

ul „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, ul „unusquisque".

Distributivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro

omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ul „neuter, uterque" (die letzteren gram

matischen Eintheilungen sind möglichst einfältig).

268) C. 3, f. 18 r. A: Restat videre, quae propositionum habeant plures causas

veritatis, utrum propositio de termino distributo, vel propositio de lermino non distri

XX. Albert v. Sachsen.

modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass

in denselben die Copula eine modificirte ist, wornach, wie wir bereits

bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),

nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der

sensus compositus den lnhärenz-Urlheilen beizuzählen ist209); auch er

wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die Ausdrücke

„scitum, opinatum" u. dgl. (s. bei üccam, vor. Abschn., Anm. 895)

keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge

der Ausscheidung des sensus compositus die Angaben Occam's (ebd.

Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modificiren

27u), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne

gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt 271).

In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Ur-

{heil, dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 272).

Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),

die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der

selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,

buto Dico, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distributo

habet vel habere potest sibi consimites in forma plures causas veritatis , quam propositio

de eodem termino distributo.

269) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate

est animal" hoc aggregatum „de necessitate est" potest dici copula verbalis , sc. co

pula modificata ; et ergo categoricarum quaedam sunt de copula modificata et quaedam

de cofula non modificata Propositiones modales debent dici categoricae,

quod ista „Socralem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhaerentia

et, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde soA

tum propositiones, quae modales divisae, vere sunt modales, Mae autem, quae dicuntur

modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sie vocentur Exclusivae

et exceptivae et reduplicativae et itlae, quae sunt de verbis „ineipit" et „desinit",

aequivalent propositionibus hypothelicis , et simititer, in quibus ponitur verbum

„fil" vel „corrumpitur".

270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales

reputatae ab omnibus , quaedam vero non reputatae ab omnibus modales , in

quibus copula verbalis detcrminalur aliquo istorum modorum „ scitum, creditum, opinatum"

Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero

compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter, ut „Hominem

possibite est currere", aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere", aliquando

adverbialiter, ut „Homo possibititer currit" Ad veritatem compositarum requiritur,

modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istius propositionis ;

ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit verificabitis

de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud , pro quo supponit

subiectum, et praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt

eiusdem quantitalis, cujus sunt propositiones correspondentes.

271) Quaest. s. Occ. Perierm. Während beim zweiten Theile des Buches De

interpr. Atbert in Qu. 1—3 nnr Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor

nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheile: lllae dicuntur mo

dales compositae, quarum subiectum vel praedicatum est ipse modus, ut „Possibite est,

Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,

quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sie sc habent, quod suae

copulac pars est ipse modus, ut „Deum necesse est esse" In modalibus divisis,

quae vere dicuntur modales, contradictio sumitur penes negationem praepositam verbo,

intelligendo per verbum infinilivum, qui est pars dicti totalis.

272) Ebend. Qu. 3. De enunt. : Omnes hypotheticae dicuntur affirmativae , in

quibus nota hypothelica affirmalur; itlae autem negativae, in quibus negatur.

XX. Albert v. Sachsen. 71

Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben

Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"

und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das

disjunctive 274), das conditionale 275), und das causale Urtheil 27ti); karger

allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch

letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be

wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen

dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten

haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-

Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen

„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirten

Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer

273) Log. III, 5, f. 19 r. B : Ad veritatem copulalivae requiritur, quod utraque

pars sit vera Ad falsitatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod

sit possibitis, requiritur, quod una pars sit alleri compossibitis Quod sit impossibitis,

sufficit, quod partes sint incompossibiles Quod sit scita, requiritur,

utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam partem esse dubiam.

Quod sit concedenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu

quaelibet pars est concedenda, et tamen copulativa est neganda (diess letztere weist

natürlich auf die Obligatoria hin).

274) Ebend. : Ad veritatem disiunetivae affirmativae sufficit, unam partem esse

verum Disiunctiva negativa aequivalel uni copulativae, ad cuius veritatem requi

ritur, utramque partem esse verum Ad necessitalem disiunetivae, semper intelligendo

affirmativae, requiritur, quod altera pars sit necessaria Ad possibititatem

sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititatem requiritur, quod

utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.

Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.

275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliqui, quod requi

ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non

valet; requiritur, quod impossibite est, qualitercunque significai antecedens, esse,

quin, qualitercunque significat consequens, sit, si formelur. Ad falsitatem oppositum

requiritur Ad necessitalem idem requiritur, quod ad veritatem Ad impossi

bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,

quod sciatur, quod impossibite sit, sie esse, sicut significat antecedens, quin sie sit,

sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitelur.

276) Ebend.: Ad veritatem causalis affirmativae requiritur, quod itlud, quod

significatur per antecedens, sit causa, quare sie est, sicut significalur per consequens.

Ad falsitateni sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,

si negatio praeponitur toti causuli, sufficit , quod non sit causa ; si vero

negatio ponalur post primam calegoricam, requiritur, quod prima pars sit vera

et eliam sie esse, sicut prima significat, non sit causa sie esse, sicut secunda signi

ficat Ad necessitatem requiritur, quod utraque pars sit necessaria et antecedens

sit necessaria causa consequentis Ad possibititatem requiritur, quod utraque pars

sit compossibitis alleri. Ad impossibilitalem requiritur , quod partes sint incom

possibiles Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eius

veritatem.

277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem

tempore ita sit, sicut significant categoricae illms temporalis Ad falsitatem requi

ritur oppositum itiius.

278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur

adverbia non denotantia motum, quaedam aulem, in quibus ponuntur adverbia denolantia

motum. Ad veritatem primarum requiritur, quod ila fiat in eodem loco, sicut

suae categoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denotans

motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquando

requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates

vadit Romam, unde revertitur Plate". Ad falsitatem sufficit oppositum itiius.

72 XX. Albert v. Sachsen.

,. ü »eigentlichen" (impropria) spricht, welch letzlere auf dem bloss sprach

lichen Verhältnisse der Aussage beruht278); sodann reiht er die Exceptiv-

Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen

des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),

und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Oecam , ebd. Anni.

923 11'.), was er über die reduplicativen Ürtheile vorbringt281); betreffs

aber der Verba „incipit, desinit" schliesst er sich unter Erwähnung

einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an üccam an 282). —

279) C. 6, f. 20 r. A: Sequitur de propositionibus aequivalentibus hypotheticis

el primo de exelusivis „Solus" aliquando tenetur calegorematicc et lunc

denotat privatwnem societatis, aliquando syncategorematice „Unieus"

denolat exctusionem solum in itla specie, de qua est subiectum Regulae: 1) Si

dictio exclusiva addalur subiecto, propositio exponitur per copulativam compositum ex.

una affirmaliva el alia negativa cum hoc relative diversitatis „aliud" 2) Si

addalur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est terminus connotativus,

improprie exponitur sie: „Socrales est lantum albus" exponitur „Socrates

est albus el Socrates non denominatur aliquo alio accidente" ; proprie aulem ex

ponitur sie „ Socrales est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) Si dictio

exelusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) Si additur copulae, exponenda est sie, sicut quundo eastddipteurrpprriamedaimcarteogntam.

6) Si negatio praecedit dictionem exelusivam, est exponenda per disiunetivam

7) Ab exelusiva affirmativa in reclis ad universalem de terminis trunspositis est bona

consequentia 8) Quando dictio exclusiva additur termino significanti totum in

tegrale, propositio potest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio

exelusiva additur lermino significanti numerum 10) Quando additur termino

communi distributo habenti plura supposita, potest exponi proprie et improprie.

Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.

280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio „praeter" potest teneri proprie el lunc est exceptivu:

alio modo improprie el hoc est tripliciter: negative, ul „Socrales praeter Platonem

currit", h. e. Socrates currit et Plato non currit; additive, ul „Socrates debet

solvere decem libras praeter expensas" ; subtractive, ul „Socrales debet

solverc decem libras praeter hoc, quod solvit" Prima conditio est, quod subiectum

sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceplum sit

minus; tertia, quod praedicatum verificetur de aliis, quam de excepto;

quarta, quod subiectum capialur cum signo universali Regulae: 1) Propositio in

loto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falsificari per exceptionem

2) Sub subiecto propositiouis exceptivae contingit descendere 3) Non debel fieri

descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceptivam sequitur purticularis

affirmaliva el simititer particularis negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto

universali vel a toto communi 6) Ab inferiori excepto ad superius exceplum non

valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.

Folgen fünf Sophismen.

281) C. 8, f. 22 r. B: „Inquantum" aliquando lenet concomitalive , aliquando

causuliter (s. vor. Al^hn., Anm. 924) Ad veritatem reduplicativae, in qua sunt

duo termini simites, ul ,,Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas

copulativae compositae ex quatuor propositionibus , ul quod homo sit homo, et

quod homo sit risibitis, et quod omnis homo sit risibitis, et quod, si aliquid est homo,

itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel

dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebalur ad possibititatem vel impossibilitatem

copulativae.

282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones , in quibus ponitur „ineipit" solent

exponi uno modo per positionem de praesenti et remotionem de praeterito cum additione

syncategorematis „immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et

positionem de futuro Simititer „desinit" Jsli imaginantur, quod instans sit

una res indivisibilil Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus

et successivis lita lamen expositio non videtur esse bona Ideo

alias est modus, quod in illis verbis „ineipit" et „desinit" ineluduntur adverbia

XX. Albert v. Sachsen. 73

Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster

Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere

„Eigenlhümlichkeiten" des Urtheiles, nemlich Umkehrung und Aequipollenz,

rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)

zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae2^3).

Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen , finden wir,

dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei

Strodus und Feribrigus genommen halte, keinen Gebrauch macht, sich

näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen

Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die

consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem

consequens bestehende und durch eine „nota'k ausgesprochene Verhältniss

fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer

entschieden in die significatio , und theilt die consequentia einfach in

formalis und malerialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,

während die letztere in simplex und ul nunc zerfällt 284). Für die

nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Occam) die con

sequentia malerialis voraus , und indem er von dieser die consequentia

ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche

er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit

höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative Begriffe vorläufig

ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,

consignificantia tempus breve Dico, quod tales propositiones semper debent exponi

per affirmalionem de praesenti; et non aliter exponendum est in permanentibus,

quam in successivis, quod illud, quod ineipit, prius ineipiebat et prius erat, et

omne, quod desinit, adhuc desinet et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.

283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de lerminis et eorum proprietatibns et de propositionibus

dicendum est de proprietatibns et habitudinibus propositionum ad invicem,

sieut sunt oppositio, conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,

quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiae, ergo una cum aliis consequentiis

in sequenti determinabitur.

284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequentiis videndnm est, quid sit ante

cedens et quid consequens et quid nola consequentiae et quomodo dividitur Dicunt

aliqui, quod itla propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse verum

alia non existente vera; alii dicunt itlam, quam impossibite est esse verum alia

non existente vera, si formaretur Aliter dicendum est, quod sit itla, quae sie

sc habet ad aliam, quod impossibite est, qualitercunque est significabite per cam, sie

esse, quin, qualitercunque alia signifiect, ita sit Nola antem consequentiae dicitur

coniunetio copulaliva copulans antecedens cum consequente, per quam designatur,

antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est

propositio hypothetica composita ex antecedente et consequente et nola consequentiae.

Consequentiarum alia formalis alia malerialis Consequentiarum materialium

quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliae quae vocantur conse

quentiae ul nunc.

285) C. 2, f. 24 r. B: Regulae circa consequentia s simplices: 1) Ad propositionem

impossibitem sequitur quaelibel alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamiibet

propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet sequitur

quaelibel alia, cuius contradictoria non polest simul stare cum ipsa 4) Ad contradictorium

consequentis sequitur contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).

5) Ouidquid sequitur ad consequens , sequitur ad antecedens, et ad quid quid

sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi

bite est, ex rem sequi falsum et ex possibiti impossibite et ex necessaria

non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,

lunc B sequitur ad A solum 8) Quaelibel talis consequentia est formalis „So

74 XX. Albert v. Sachsen.

welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom

Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Umkehrmig und

der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die Inhärenz-

Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die

Umkehrung des einfachen kategorischen Urthoiles betreffen und hiebet

gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen

Urtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi

gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Piädicate

stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel

chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über

die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich

tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori

schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann

crates est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulo" 9) Si omnis causa

veritatis unius propositionis est causa veritatis alterius, tum mutuo sc sequuntur

10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitativ et de eisdem terminis eodem modo

supponentibus et de eadem copula, mutuo se sequuntur 1 1) Ad omnem propositionem

de termino distributo sequitur alia de eodem lermino non distributo

12) Ad nullam propositionem de termino supponente confuse tantum sequitur propositio

de Mo lermino supponente determinate non remola distributione 13) A

proposittone habente plures causas veritatis ad propositionem habentem pauciores non

valet consequentia 14) Quandocunque subiectum amplialur et non est propositio

universalis, nullae lales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae

non valent, quando propositiones sunt universales affirmalivae, ul „Omne

A est B, ergo omne, quod est A, est B" , nam quaelibet ülarum polest habere unam

causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „ Omnis

rosa est intelligibitis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibitc" ; posito enim, quod

nulla rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur

„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum B est A" 18) In quibuscunque propositionibus

non ponitur aliquis terminus ampliativus, lales consequentiae (d. h.

wie die vorgenannten) sunt bonae.

286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius

categoricae de inesse ad aliam Regulae: 1) Nulla conversio per contrapositionem

est consequentia formalis 2) A propositione negativa de praedicato

fvnito ad affirmativam de praedicato infinito non est consequentia, 3) sed est

consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finito ad

negativam de praedicato infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln

betreffen unier dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),

die Umkehrung, nemlich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.

6) A particulari affirmativa vel indefinita ad particularem vel indefinitam

7) A singulari affirmativa ad singularem 8) Ab universali negativa ad univer

salem negativam 9) Ab universali negativa ad particularem negativam

10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuetum, i. e. ubi negatio ponitur

post praedicatum, ad universalem negativam non est consequentia, quia non

sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" 11) Ab

universali negativa de consueto modo. loquendi ad particularem negativam de inconsueto

modo est bona consequentia 12) A particulari negativa vel indefinita

negativa non est consequentia 13) Ad particularem negativam de inconsuelo

modo loquendi sequitur particularis negativa de inconsueto modo (vgl. hingegen vor.

Abscho. 941) 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel partieularem

vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.

287) C. 4, f. 26 r. B : Itestat videre de conversione propositionum , in quibus

ponitur terminus ampliativus Regulae: 1) Ab affirmaliva ad affirmativam est

bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia

3) Non sequitar „Homo est mortuus, ergo mortuum cst homo" 4) Bene sequi

XX. Albert v. Sachsen. 75

über jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen

heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher

die damalige Logik bereits angekommen war , wenn z. U. in dem Urtheile

„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be

zeichnet wurde288)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen

Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges

(Anm. 2fi9) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus

divisus seine betreffenden Regeln erhält 289), sondern auch der sensus

compositus zur eigenen Formulirung von Regeln. beigezogen wird 290).

tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 51 Sequitar „Nullum

mortuum est homo, ergo qnod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „Nullus

homo est mortuus, ergo nullum mortuum est homo" 7) Sequitur „Album fuit

nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) Si praedicatum cum

copula est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum polest exprimi cum

coputa, fiat conversio, ut „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si autem

propter defectum vocum in grammatica non potest fieri talis explicatio, debet

exponi, ut „Homo amatur, ergo quod amalur, est homo" 9) Si est propositio

de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium

adiacens 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, debet fieri ex

plicalio, ut „Decet te benefaeere, i. e. decens est te benefacere".

288) Ebend. f. 27 r. A : Circa conversiones propositionum de obliquis ,

duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponalur solus obliquus,

iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lapis", haec dictio „muro" est

subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus polest esse subiectum

propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem

de subiecto recto per additionem relativi ..rnius, ad quem, a quo" vel

huiusmodi, v. g „murus est, in quo lapis est", et hoc facto fiat conversio

secundum regulas Secunda autem opinio bene concederet, quod istae sunt bonae

consequentiae , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum

luxta autem secundum opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est

asinus", i. e. „Aliquid hominis est asinus" et tunc itla convertenda est;

aut debet fieri explicalio, v. g. „Equum videl Socrales", i. e. „Equum videns est

Socrates", et convertitur in „Socrales est equum videns".

289) C. 5, f. 27 v. A: De modalibus divisis regulae: 1) Propositiones de possibiti

et impossibiti per aequipollentiam muluo se consequuntur dictis earum se habentibus

simititer et modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario

se consequuntur modis se habentibus simititer et dictis dissimititer

3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur dictis et modis se haben

libus dissimititer 4) In omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum

est amplialum pro Iiis, quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullam affirmativam

de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est", sequitur aliqua de

inesse nec e converso 6) Ad particularem negativam de necessario non sequitur

aliqua de inesse 7) Ad universalem negativam, si subiectum non sit restrictum,

sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non

sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmativam de inesse sequitur particularis

affirmativa de possibiti Nun folgen specicll de terminis transpositis , d. h. be

treffs der Umkebrung: 10) ad affirmativam de possibiti sequitur particularis affir

mativa de possibiti 1 1) ad nullam negativam de possibiti sequitur negativa de

possibiti 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativam

13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti

modum affirmativum habentem sequitnr alia de possibiti.

290) C. 6, f. 28 r. B : Videndum est de propositkmibus, quae dicuntur modales

in sensu composito Regulae: 1) A pnrtirulari ad universalem sine transpositione

terminorum est bona consequentia 2) Universalis affirmativa convertitur per

accidens 3) Omnes praeter universalem affirmativam convertuntur simpliciter

4) Omnis, in qua modus subilcitur, convertitur simpliciter praeter particularem nega76

XX. Albert v. Sachsen.

In der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch

liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die

Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge

meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv au, welches

denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll , nemlich

die Hinzufüguug von „quod est" zum Subjecte des Obersatzes 29i). Nach

dem er sodann wie Occam die mathematische Combiuation der mög

lichen Schlussweisen vorgeführt 293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.

vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen

der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,

denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und

Celaro , für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafepton,

Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch

eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in

deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die dislri

butive Supposition, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch

die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung, welche Occam

tivam 5) Omnis affirmaliva convertilur quantum ad dictum, sieul proposüio

correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particularc coniertitur in

universalem de falsa vel de impossibiti 7) Omne dictum in propositione de conlingenti

affirmativa convertitur secundum oppositam qualitalem in dictum contradictorium

8) Ad affirmativam de necessario sequilur suum dictum 9) Quidquid

sequitar ad dictum necessariae, est necessarium ; et ita de possibiti 10) Ad

nullam affirmativam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad

nullam aßrmativam de necessario sequitur divisa de necessario.

291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.

292) Ebend. f. 29 r. B: JVuHi syllogismi sunt formales sine ista additione

„omne, quod est" vel cum littera „nihit, quod est"; unde iste syllogismus non est

formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animat, ergo omnis homo est

substantia", quia invenitur instantia esse in aliis lerminis; non enim sequitur „Omnis

deus est paler, omnis filius est deus , ergo omnis filius est pater" ; nam praemissae

sunt verae, et consequentia est haeretica; sed bene sequitur „Omne, quod est deus,

est pater; filius est deus; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est

mirum, si conelusio est falsa.

293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.

294) Ebend. f. 29 v. B : In prima figura coniugationes et combinationes sunt

utites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent etc Notandum

est , quod quinque istorum modorum utitium coneludunt etiam istam , quae ad

eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari et Celaro (soll

jedoch jenes vorangehende „quinque", wie es ja auch möglich ist, zu Recht be

stehen , so ergeben sich Barbari, Barbaris, Celaront, Dariis, Celantos) In

secunda figura sunt quatuor combinationes utites et istae possunt assignari per

dictiones : Cesare, Camestres ete., et duo coneludentes indirecte , quae possunt assi

gnari per itlas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad

Festino et Baroco per solam transpositionem praemissarum (während sonach diess den

theophrastischen Schhissweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier

die schon von Occam hinzugefügten Modi) In tertia figura sunt sex combi

nationes utites et designantur per dictiunes: Darapti ete., et tres indirecte con

eludentes, quae designantur per itlas dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et

redueuntur ad Felapton etc. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche

Halbheit wie bei der zweiten Figur).

295) C. 9, f. 29 v. B: lte syllogismis ex terminis obliquis Aliquando

aggrigalum ex recto et obliquo unica distribulione distribuitur , sieul hic „Quitibet

hominis asinus tarnt"; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiusiibel

XX. Albert v. Sachsen. 77

den Schlüssen aus ampliativen Prämisssen hatte zu Theil werden lassen

(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des

Syllogismus hinzu ; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus

„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposi-

Iion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;

du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 29U), und andrerseits

entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener

Syllogismen, in welchen der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht

gleich bleibt, sondern durch die sog. Infinitation geändert wird 297).

Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be

rücksichtigung Buridan's lediglich an üccam an, dessen Lehre er mit

manchem Mangel an Gonsequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur

hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch

des „quod est" hinweist299), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil

wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciter" nennt 300).

hominis asinus currit" ; aliquando solus rectus distribuitur, ut „ Hominis quilibet

asinus currit" Sit regula: Ex omni propositione de lermino distributo,

sive iste terminus distributus sit obliquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur

lerminus sub isto termino distributo, est bonus syllogismus , sive iste terminus distri

butus sit subiectum sive pars subiccti. Vgl. bei Occam Anno. 971, 974, 977.

296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syltogizandum ex propositionibus

hypotheticis relatieis , sit regula: Ex propositione hyjiothetica relativa de ter

mino distributo alicuius praedicamenti in prima eins categorica et eius relativo in secunda

categorica, una cum alia, in qua sumitur aliquid de lermino distributo respectu

eins, quod ei attribuitur , polest coneludi itlud , quod relativo attribuebalur , v. g.

„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"

In tali enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum relativa

non Iicel sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti

praeterquam sub distributione praedicamenti substantiae; sub Mo enim possunt sumi

termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc ampliatio impediut; non enim se

quitur „Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem

macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui

nunc sit impingualus , conelusio est falsa üuando tamen non est ampliatio,

beue valei (folgen noch Beispiele).

297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio variato

penes finitum et infinitum, sit prima regula : Nisi ampliatio impediat, in prima figura

valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conclusionem ncgativam, si me

dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Omne animal est substuntia; omnis

lapis est non animal; ergo omnis tapis omnis substantia non est" Simititer

in secunda figurd; simititer in lertia Secunda regula: In omni figura

ex ambabus negativis varialo medio penes finitum et infinitum valet syllogismus ad

conelusionem negativam.

298) C. 12-18, I. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.

299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duahus propositionibus de possibiti divisis subiecto

non restricto per litteram „quod est" in prima figura sequitur conelusio de possibiti;

in secunda non valet ad conclusionem de possibiti; in lertia valet;

si prohibetur ampliatio per litteram „quod est", non valet Ex ambabus de

necessurio in prima figura sequitur conelusio necessaria quoad conelusiones directas;

in secunda figura subiecto. non restricto per titteram „quod est" sequitur

necessuria ; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto

seu ampliatione prohibente ncc primus nec secundus nec tertius modus secundae

figurae vatet.

300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso C. 17,

f. 32 r. B.

78 XX. Albert v. Sachsen.

Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Alhert in sein Compendium

nicht auf (üccam halle es gelhan, s. vor. Ansehn., Anm. 1006 Il'.j; wohl

hingegen müssen wir aus dem Commentare , welchen er zu derselben

verl'asste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Kiinim (s. ob. Anm. 49)

das durch den Schlusssatz bezeichnete {signatum conclusionis) als den

eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete301), sowie dass er für

die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke

„a priori" und „a posteriori" und entsprechend das Adjectiv „posterioristicus"

gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität

ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua

listischen Bedeutung berufen kann302). Auch das principium identitalis

(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor 303).

Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche

natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von

der „maxima" (d. h. propositio maxima) entwickelt 3"4). Die nähere

Darlegung, welche in den sämmllichen zahlreichen Beispielen die stete

Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach

aus Petrus llispanus, modilicirt jedoch denselben zuweilen mittelst des

Boethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu

folgen, dass er die Topen ab oppositis unter die loci medii einreiht30").

301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2. f. 3 r. B: Signatum conelusionis scitac est

obiectum itlius propositionis, cui intetlectus assentit Signatum conelusionis est

verum lllud dicitur obiectum scientiae, quod terminat actum sciendi complexum,

sed ita est, quod signatum conclusionis terminat actum scivndi. Ebend. Qu.'!, f.

7 r. A: Quaedam est cognitio conelusionis , qua cognoseimus, quod ipsa formalur , et

apprehendimus significalionem conelusionis; secunda est coynitio conclusionis

adhaesiva propter atiquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.

Ebenso ebd. 0«. 33, f. 23 r. B.

302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis

ad effectum et vocalur demonstratio a priori et demonstratio propter o/io est demonstratio procedens ab effectibus ad causas, et talisquviodcaetluprotidsesmiomna;

stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus

drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. Qu. 22, f. 17 i. A und öfier.

303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Duplicia sunt prima prineipia: quaedam incomplexa,

ut deus et intetligentiae, et de istis non est ad propositum; o/io sunt complexa

, et »i/o sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes lerminorum

non manifeste se ineludunt vel excludunt (das Beispiel ist „ignis est calidus" oder

„reum barbarum sanat choleram", s. ob. Anm. 135) o/io autem, quorum rationes

lerminorum manifeste se ineludunt vel excludunt , de quorum numero hoc prineipium

est „Verum est de quolibet esse vel non esse, et de nullo simul". Ebenso ebend. II,

Qu. 12, f. 29 r. B.

304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser

eigenthümlichen Verwendung der älteren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165

-— entstand durch Vermittlung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung

unseres Fremdwortes „Maxime '), alius dicitur differentia maximae; locorum differentia

maximae alius intrinsecus, alias extrinsecus, alius medius Locus maxima

dicitur regula confirmativa consequentiae probativa Locus differentia maximae

est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis

de terminis positis in antecedente vel consequente consequentiae per maximam firmatae.

305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Beihenfolge der Topen ist nemlich

hier: Loci intrinseci , und zwar zunächst o substantia: a definitione, a descriptione,

ab interpretatione , a synonymo, a differentia constituliva speciei, a subiecto ad propriam

passionem; dann a concomitantibus substantiam: a toto (subiectivo , iutegrali,

in quuntitale, in modo, in tempore, in loco), a causa {efficiente, materiali, formali,

XX. Albert v. Sachsen. .79

Unmittelbar darauf lässt er einen höchst ausführlichen casuistischen Commentar

zu Soph. lüenchi folgen 30fi).

Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren

Begriff auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158

u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der

Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste

Insolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich

nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein

ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene

Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass

die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe

sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqualiter)

vom objectiven Thatbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche

Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),

schickt. aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus

(ob. Anm. 183) so genannten lermini officiabiles, d. h. die Verba,

finali), a generatione et corruplione , ab usibus , a communitur accidentibus. Hierauf

loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a simiti, a proportionc , ab auctoritate. Zu

letzt loci medii: ab oppositis (contradictorie, privative, relative), a coniugatis, a principalibus,

a casibus.

306) V, 1—12, f. 37 v. A— 43 r. B.

307) VI, 1, f. 43 r. B: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo

sint solubitia, sed quia solvere ea est difficite. Et exemplariter aliqua insolu

bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , qualiter ,

si aliqua alia formentnr, possint sulvi.

308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono

itlud insolubite: „Ego dico falsum" supposilo, quod nihit aliud dicam nisi istam

propositionem „Ego dico falsum"; et quaeritur, utrum propositio prolata a me sit

vera vel fatsa. Si dicitur, quod sit vera, contra: ergo qualitercunque significat, ita

est, et cum ipsa significat, me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum ;

et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico fatsum", sequiiur, istam

propositionem „Ego dico fatsum" esse falsam; et per consequens non est vera, cuius

oppositum tu dicis Si autem dicas , quod sit falsa, lunc sie: Igitur laliter

est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,

qualiter ipsa significat, sequitur , ipsam esse verum, et per consequens non falsam,

cuius oppositum tu dicis Respondctur , quod propositio praedicta est falsa et

significat, se ipsam esse veram, sed nd ipsam esse veram sequitur ipsam esse falsam;

et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa significet, se esse falsam, taliter est,

qualiter ipsa significat", concedo; et cum ulterius dicitur „Igitur ipsa est vera", nego

conscquentiam ; unde quamvis sit tatiter, qualiter ipsa significal, non tamen qualiter

cunque ipsa significat, ita est, quod tamen oporteret ad hoc, quod esset vera

Sicut purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adveutum, ita propositio vera fit

falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.

309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubilia behandelt:

2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Plate, posito quod

Ptato proferat unam propositionem falsam et nullam ali am, sc. „Homo est asinus",

et sit ista B; et propositio, quam ego profero sit ista „Nulla alia, quam ego profero,

est simitis propositioni , quam profert Plato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A

sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est falsa-", posito quod per litteram „haec"

demonstralur itlamct propositio, et vocetur B. Quaeritur , utrum haec propositio B sit

vera vel falsa. 4) Ponalur , quod Socrates dicat ittam „Plnto dicit falsum" et Plato

dicat itlam „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit

vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi

nus" , „Deus non est", „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia

80 XX. Albert v. Sachsen.

welche eine geistige Thätigkeit bedeuten , die hauptsächliche Rolle

spielen 3t").

Den Schluss des üompendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei

Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des

periinens und des imperlinens vorausschickt 3 1 Auch die hierauf

folgenden allgemeinen Regeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit

denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167

u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312).

sit vera. 6) Ponutur , quod Socrates dient, Platonem dicere fulsum, et Plato dicat,

Cicermem dicere fatsum, et Cicero dical, Socialem dicere fulsum. Tunc quaeritur ,

utrum Socrates dical veram. 7) Dicat Socrates „Deus est'', et Plato dicat „Solus Socrales

dicit verum", el non sint alii loquentes in mundo. Tunc uuaeritur, utrum

Plato dicat verum. 8) Sint tan tuvi tres propositiones in mundo, sc. „Homo est unimal",

„Deus est", „Omnis propositio praeter exceptivam est vera". Uuaeritur, utrum

lertia sit vera. 9) Dical quitibet homo excepto Socrale „Deus est", el Socrates dicat

„Omnis homo praeter me dicit verum". 10) Dicat Socrates „Deus est", et Plalo dicat

„Homo est animal", et Cicero dicat „Homo est asinus", el Marcus dical „Tut dicunt

verum, quol dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est el

aliqua copulutiva est falsa", et sit sie, quod nulla alia copulativa sit in mundo,

quam haec ipsu. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vet aliqua

disiunctiva est falsa", ei sit nulla alia disiuncliva in mundo. 13) „Si deus est, atiqua

conditionatis est falsa" , et sit nutla atia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista

consequentia non valet".

310) f. 45 v. B: Nunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex uctibus

nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe

werden hiemit angeführt: 15) Posito, quod in mente Sucratis sit ista „Socrates deeipitur"

et nulla alia, et Socrates credat, ittum ptopositionlm esse veram, quaeritur,

an Socrates credendo, eam esse veram, deeipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,

posito quod fingere sit osiendere sc tulem, qualis non est, et quod sophista

ostendat se talem , quatis non cst. 17) Possibite est, Socratem se scire errare, posito

quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.

18) Posito quod Uta propositio „Rex sedet vet atiqua disiunctiva in hoc folio est Socrati

dubia" sit scripta in itto folio el nulla atia, posito quod Socralem laleat, an

rex sedeal vel non, posito ulterius quod Socrales sit ductissimus in arte et inspiciat

hone propositionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itta propositio sit scita a Socrate

esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit talis conditionis,

quod non vull invadere Platonem, si Plalo non invadit cum, el Plato sit talis condi

tionis, quod non velit invadere Socralem, si Socrates vull invadere eum, el si Socra

tes non vult invadere eum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeritur, utrum So

crates invadit Ptatonem vel non.

311) V1, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composita ex signis

obligationis et obligato Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum

depositi, ad quod concedendum infra tempus obligationis mediante obligatione el admissione

respondens obligalur Periinens alicui dicitur, quod ad ipsum sequitur

vel sibi repugnal Impertinens alicui dicitur, quod nec iibi repugnal nec ad

ipsum sequitur. Bei periinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe

obligation! tantum oder obligalioni el admissioni oder obligato tantum oder obligato

et bene concesso pertinel.

312) C. 2, f. 47 r. B: Regulae obligutionum : 1) Obligalum et ab aliquo admissum

et eodem tempore obligationis propositum est ab eodem concedendum

2) Omne sequens ex obligato et admisso vel concesso vel opposito bene negali est

concedendum 3) Omne- repugnans obligato cum cuncesso vel cum opposito bene

negali seitum esse lale est neyandum 4) Ad omne impertinens respondendum

est in tempore obligationis secundum sui qualitatem 5) Eadem propositio infra

idem tempus obligationis in uno locu proposita est impertinens, in alio loco proposita

est periinens 6) Durunte tempore obligationis est certificanda quaecunque

XX. Albeit v. Sachsen. 81

Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.

163 — 171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von

Anderen empfohlene Vorsicht (Amn. 163 u. 199) dahin formulirt, dass

keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem

durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser

dem slaluirt man eben unmittelbar sofort ein Insolubile —); und in

solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens, welche

nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung

der impositio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen

Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren

lassen können311). Bei der hierauf folgenden posiIio hatte bereits

Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulaliven und disjunctiven

Urtheile gerichtet (ob. Amn. 197), und wohl hiedurch wurde Albert Ver

anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen 15). Somit spricht

er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von posiiio simplex316)

quaestio 7) Ad quod sequitur contradictorium, non est admittendum

ii) Possibiti obligato et admisso, ticet false, non tamen propter hoc est negandum

necessarium per se nec concedendum impossibile per se 9) Possibili obligato et

.admisso, licet false, non est inconveniens , concedere impossibüe per accidens vel negare

necessarium per accidens.

313) C. 3, f. 48 r. B: Sex consueverunt poni species obligationis, sc. impositio,

posiiio, depositio, pelilio , sit verum, dubitatio Impositio est obligatio, mediante

qua comptexum vel incomplexum complexe vel incomplexe imponitur ad significandum,

tatem sigiäficatiouem intra tempus obligationis esse sustinendam (v. A)

Nunquam impositio est adnrittenda, ubi significalio itlius, quod imponitur, dependct ex

veritute vet falsitale propositionis , in qua ponitur ; est euivi e contra, quia veritas et

fatsitas dependcut ex significatione impositorum Impositio dependens dicitur ,

quae dependet ab aliquo actu utentis ; circa quam est regula, quod non est admittenda

nisi sub conditione. Aus der grossen Zaht von Beispielen sei irgend ein betie

biges (f. 48 v. B): Imponatur, quod haee oratio incongrua „Hominem est'' significet

laut um praecise, sicut isla „Dens est"; deinde propono tibi isla»» „Hominem est";

si concedis et bene respondes, sequitur, hanc orationem „Hominem est" esse verum,

et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est falsum. Si autem negas

vel dubitas, contra: Tu negas vel dubitas, quod cum vero el necessario scis esse convertibite

; ergo male respondes ete.

314) Quaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus polest imponi duobus modis;

uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destituatur a

significatione eius primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,

non tamen destituitur a significatione primaria, sed obtinel antiquam cum nova

Terminus transcendens, sicut est „ens" vel „aliquid", non polest imponi primo modo

nec secundo, nam iam significant omne ens, ergo ad nihilum possunt imponi de novo.

Terminus mentalis non trunscendens non polest imponi primo modo, bene

potest secundo modo Tam terminus vocatis quam scriptus non transcendens

potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur

finis impositionis, non est admitlenda.

315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est posiiio; posiiio simplex,

quando ponitur propositio categorica; posiiio vero composita, quando .ponitur propositio

hypothetica ; el si ponitur copulativa, dicitur posiiio coniunetiva; si disiunctiva,

dicitur indeterminata ; si conditionalis, dicitur dependens.

316) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibitc, licet

fatsum, non repugnans obligalioni nec admissioni nec Iiis simut, est admitlendum.

Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B): Sit rei veritas, quod non sint nisi tres homines

in mundo, sc. Socrates, Plalo el Cicero, et quod Socrates solus loquatur. Tunc

pono tibi istam „Socrates lacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde

pono tibi istam „Atiquis homo loquitur" ; concedenda est, quia vera et impertinens,

Frantl, Gesch. IV. 0

82 XX. Albert v. Sachsen.

und hierauf von positio composita, welche entweder eine coniuncta ist,

wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft317), oder eine indeterminata,

wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,

wenn ein conditionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder

zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine

conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder

aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er

sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und

verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende

Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper

Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Einlheilung

in absoluta und respectiva 32 1); und die noch übrigen zwei Formen,

Heinde propono tibi istam „Socrates loquitur" ; neganda est, quin repugnans posito ;

deinde istam „Plato toquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formatiter; deinde

istam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sie, videlur ,

aliquam particutarem vel indefinitam esse concedendam et quamlibet cius partem esse

negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.

317) Ebend. f. 50 r. B : De positione composita, et primo de coniuncta

est regula: Quando ponitur aliqua copulativa, sive sit simptex sive ipsa composita,

videndum est, an aliqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulativa impossibitis

, non est admittenda nisi in positione impossibiti; si aulem utraque pars eius

fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda ; si autem partes sint possibites ,

non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibet pars sit possibitis

et quaelibet cuitibet compossibitis , est admitlenda. Eines der Beispiele : Sit

rei veritas , quod nullus homo curral; pono tibi istam „Omnis homo currit et nihit

est tibi positum" u. s. w.

318) Ebend. f. 50 v. B : De positione indeterminata , qua ponitur propositio

disiunctiva, sunt regulae: Videndum est, an utraque disiunctivae pars sit

possibitis vel ad minus una; et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,

tunc non est admittenda. .... Quando utraque pars est possibitis vel una , ubicunque

ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non

sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una

pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista , quae est consequens,

sive sit vera sive falsa, est concedenda.

319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub

conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis , dicitur, quando

aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dieatur „cedat

tempus" ; ii. g. sit rei veritas , quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratemesse

album, donec proponalur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,

positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aliqua positio cadit et

iterum renascitur.

320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligatus infra tempus

obligationis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur

categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regutae: Omne depositum

infra tempus obligalionis est negandum Omnis propositio repugnans deposito est

concedenda Antecedens ad depositum est negandum. .... Sequens formaliter ex

deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.

.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.

321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obtigationis obligans ad aliquem

actum circa obligatum exercendum, .... et differt a positione, quia positio obligat ad

sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta , ut „Peto te concedere , te

esse rationale" , et alia respectiva, ul „Peto te concedere primum propositum a me".

Regula; Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite concedatur,

et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.

XX. Albert v. Sachsen. 83

nemlich (s. Anm. 313) „sit verum" und „dubitalio", überlässt er über

haupt dem fleissigen Schüler zum Selbstnachdenken322).

Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik

dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,

ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.

Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,

254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten

gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt

in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be

dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen

gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern ; die ersteren führen

sämmtlich auf distributio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,

sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser

abermals nach Occam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden

und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zueist Sophismen, hei

welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein

fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann

jene, wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige

fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326) , oder sei es mit

322) Ebend. f. 51 v. B: Ex his, quae superficialer dicta sunt circa illas

quatuor species obligationis , polest ditigens scholaris viderc, quid sit dicendum

ad alias species.

323) Ob rogatum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophismata

ex parte diversorum syncategoreumatum difficultatem habentia Primo

tractabo sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum,

secundo ex parte negativorum vel terminorum ineludentium negationem, tertio ex parte

copulae praeleriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo itloram modorum „necessario,

possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.

324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia , secundum quod

lalium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ut

„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ut „quotiescunque", et talia

ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt

indifferenter pro substantiis vel accidentibus , quaedam autem pro accidentibus

solum ; distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,

quaedam pro partibus integralibus ; distributivorum pro partibus subiectivis

quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; distributiv a

pro omnibus aliquando adduntur termino simplici, aliquando lermino composito

lntendo declarare diversa sophismata secundum dictam diversitalem syn

categoreumatum.

325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativo

rum distribulivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino

simplici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: 1) Omnis homo est

omnis homo (s. Abschn. XVII. Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.

242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in arca lioae (s.

Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodeeim (ebd. Anm. 240).

5) A est verum et B est verum, et non est nisi unum A et nisi unum B, et tamen,

qualitercunque B significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,

aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio

„Aliqualiter est, qualiter B non significat esse", et sit B ista propositio „Aliqualiter

est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"

zu schaffen hat, scheint es eine Interpolation zu sein).

326) Nunc restat viderc de sophismatibus, in quibus „omnis" additnr ter

mino compiexo sine interpositione coniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho

minis currit, posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socralis omnis

6*

84 XX. Albert v. Sachsen.

Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjunctiven 327) oder

einer copulativen 328) oder einer conditionalen 329) oder auch des Relativ-

Pronomens „qui" 330) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf

der suppositio relalivorum beruht331), und diejenigen, in weichen

asinus currat et cuiustibet alterius hominis omnis asinus non curral. 7) Omnis pater

patris filii est pater, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Socrates , Plato et

Cicero , it quod Socrales sit pater Platonis et Plato pater Ciceronis , ita quod Cicero

sit filius et non pater. 8) Cuiustibet hominis asinus currit, posito quod quitibet homo

habeat duos asinos, quorum unus currat.

327) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complcxo coniunctione

disiunctiva interposita: 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo

currat. 10) Omnis propositio vel eins contradictoria est vera (— soll an diesem

Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire

ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est

vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; consequentia tenet ,

et antecedens probatur; nam formelur ista „Homo est asinus", et non formetur eius

contradictoria; tunc ncc ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quin

eius contradictoria non est. Arguitur sie: Omnis propositio vel eius contradictoria

est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis

propositio falsa est vera; conelusio est falsa; ergo aliqua praemissarum ; non minor;

ergo maior. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed

omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo uliquid falsum est verum ;

conclusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae

missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae

— wer sollen diese sein ? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi

dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum

divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod

littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius con

tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho

mines et asini sunt asini.

328) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione copulativa

interposita: 12) Omnia vera et falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus

cununt, posito quod quitibel homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi brunellus.

14) Omne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et

deum esse differunt. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo

homines sunt tres homines. 18) Omnis homo et alius homo sunt (s. Abschn. XVII,

Anm. 244).

329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali

interposita. 19) Omne falsum, si est impossibite, non est verum. 20) Omne

animal, si est Socrates, differt a Piatone.

330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc relativo „qui"

interposita: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines

albi et aliqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur

, movetur , posito quod aliquod ens moveatur secundum quamtibel eius partem

et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulativa, cuius quaelibet pars'

est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.

331) Sophismata difficultalem habentia ex suppositione relativi: 25) Animal

est Socrales et asinus est itlud. 26) Animal non est lapis et asinus est itlud.

27) Quoddam animal est Socrates et Plato non est itlud. 2S) Quoddam animal non

est Socrales et Plato non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibet homo est itlc.

30) Aliquis homo est et nullus homo est itle. 31) Omnis homo Antens equum equital

itlum. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est

falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus

currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo

sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius

contradictoria est falsa.

XX. Albert v. Sachsen. 85

„ulerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be

jahende Syncategorema, neralich „totus" , für die Bestand-Theile des be

treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel

chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf

folgende zweite Hauplgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,

und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter

u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt

332) Sophimata difficultatem habehtia ex parte syncategoreumatis „ulerque" :

38) Uterque istorum est ulerque istorum, demonstratis sc. Socrate et Platone. 39) Uterque

istorum portal lapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal u%um lapidem

et alter alium. 40) Ulerque istorum seit arithmeticam, posito quod non sint nisi centum

conelusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Plato alias

quinquaginta. 41) Uterque istorum seit septem artes liberales, posito quod Socrates

sciat tres artes et Plalo quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, ut vincant se. 43) Ab

utroque istorum enuntiatum est verum u. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uter

que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.

333) Sophismala difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „tolus" :

45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) Tolus Socrates est

pars Socratis. 47) Tolus brunellus est Socralis. 48) Tota disiunetiva est vera, cuius

altera pars est vera. 49) Omne totum est maius sua parte.

334) Sophismala difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distributivorum

pro accidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sinl quatuor homines tantummodo

et tantum tres qualitales, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plalo

logicus et currat, Cicero rhetoricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et

ihetoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibet u. s. w., s. Abschn. XVII,

Anm. 253. 52) Quotlibet entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).

54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo

numero finito. 57) lnfinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.

59) In infinitum continuum potest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum

in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Platone, posito quod Socrates maneat

sub eodem gradu albedinis et albedo Platonis remittatur. 62) Infinitam albedinem

habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pondus

Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Plalo, posito

quod Plalo proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates non audiat itlam

negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus seivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque

fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est aliqufd,

si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.

335) Secunda pars tractat sophismata difficultatem habentia ratione negationis

vel terminorum ineludentium negationem 68) Negalum esse animal est

verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animal. 69) Tu non potes vere

negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demonstrata ista negatione

„non" tunc haec est vera „Hoc est", tunc „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,

quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio

disiunetiva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.

74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo currit, si aliquod

animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani

mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem

videat. 79) Chimaera est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non

homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite

de omni homine. 83) Non homo est convertibite cum hoc communi „homo". 84) Nihit

est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimaera sunt fratres. 87) Nihit est,

si aliquid est. 88) Si nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, tu nihil

scis. 90) JVi7>i7 est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animal.

92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es

asinus. 94) Neutrum oculum habendo tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).

95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem

86 XX. Albert v. Sachsen.

involvirt ist, so däss sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die

Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunction „si",

welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht

und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird

hominem currere sequitur otimem hominem currere. 97) Nullum hominem currere se

quitur ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est.

99) Julius potest scire, quod aliquis potest scire. 100) Socrates potest scire , quod

deus non potest scire. 101) Nullum animai, dum dormit, vigitat.

336) Sophismata circa dictiones exelusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito

quod Socrates calefiat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eius. 103) Tantum

unum est (d. h. onme ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan

tum unus homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit

septem artes liberales, posito quod Plato sciat tres et Cicero qualuor , el quod non

sint nisi isti tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et

Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur

falso. 110) Tantum calidum contrarialur frigido. 111) Socrates tantum est

asinus. 112) Non tantum ehimaera currit. 113) Socrates seit, tantum tres hominis

currere, posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.

114) Possibite est, Socratim videre tantum omnem hominem non videntem se , posito

quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum pater

est, ergo non tantum pater est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movetur.

117) Tantum homo currit, ergo tantum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,

est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus

Socrates ineipit currere, posito quod Socrates et multi alii cueurrerunt ante, sed

omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solas Socrates est albus vel niger ,

posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est albior,

posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So

lum genitivum praecedit solus nominativus.

337) Sophismata e.r parte dictionum exceptivarum: 125) Omnis homo videt om

nem hominem praeter Socratem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibet

decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem

praeter se. 129) Omnis homo praeter Socratem excipitur, posito quod non sint nisi

tres homines et solus Socrates currat. 130) Quodlibet enuntiabite prolatum praeter

unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones: „Deus est", „Homo est

animal", ..Quodlibet prolatum praeter unum est verum". 131) Omne enuntiabite praeter

verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito

quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Platonem.

133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter tttos

fert lapidem , posito quod quitibct homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant simul

unum lapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.

338) Sophismata difficultatem habentia circa dictionem „si": 136) Si nullum

tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es

ubique , es in ista domo, et si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).

138) Si tu scis , te esse lapidem, tu non scis, le esse lapidem (d. h. si es lapis,

nihit scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Plato loquitur, posito quod

Socrates solum dicat Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hypocritam, So

crates non est hypoerita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrates

dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam „ Socrates dicit falsum"

el nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia.

144) Si nullum A est B , omne non B est non A. 145) Si Socrates non est homo

et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis

homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non

est A, est B, et nullum C est A, omne C est B. 148) St animal est Socrates, el

homo est Socrates, homo est animal. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,

est vera. 150) Si nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato

est, homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) Si A est B,

non B est non A. 154) St iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est

XX. Alberl v. Sachsen. 87

der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst

„differt" und „aliud" 339), dann die Comparative und Superlative mit

Einschluss der Conjunction „sicut" 340) , hierauf Verna , welche an sich

einen negativen Sinn involviren 341), und zuletzt noch „incipit" und

„desinit" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen

sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.

157) Si album est coloralum, magis album est magis coloratum. 158) Si

aliqua propositio est falsior ista „Deus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est

deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si

A et B adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam B reddat ipsum, tune A

est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est

albus. (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser

sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)

339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrates differt

ab animali. 163) Omnis Iiomo differt ab nomine. 164) Socrates non differt nisi ab

asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam

homo, et aliud, quam animal.

340) De comparativo et supertativo et de „sicut": 167) Socrates est fortior Iio

mme, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Piatone et Cicero fortior

Socrate. 168) Animal, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod

sint duo animalia, sc. A et B, et A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam B,

et B aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua

stella. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super

lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut

aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plalo sit aequaliter sapiens cum So

crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis

homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita 'magnus, sicut

Plato erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliter augeantur usque

ad aliquod instans.

341) De verbis ineludentibus negationem : 174) Materia caret forma. 175) Anima

intellectiva quiescit. posito quod sit tota in toto homine, et quod pes hominis quiescat

et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo

metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Ignorato

motu ignoratur natura. 178) Immediatae sunt partes continui.

342) Sophismata de verbis „incipit": 179) Homo incipit esse albus, quando

nullus homo incipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt

et sunt et erunt nigri. 180) Socrates incipit esse coloratus, posito quod fuerit niger

et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus incipit esse in instanti. 182) Socrates incipit

esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.

184) Socrates et Plato ineipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) /am

incipit esse omne, quod est. 186) Socrates incipit esse alter itlorum, posito quod

Socrates prius fuit et Plato nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum

Piatonis Socrates incipit equilare, posito quod faciant convenientiam, quod equus

Socralis sit Platonis et e converso. 189) Socrates incipit scire omnem propositionem,

posito quod sint tantum lres propositiones , et duas prius seiverit et tertiam de novo

sciat. 190) Socrates incipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).

191) Unam propositionem Socrates incipit scire. 192) Socrates incipit scire plura,

quam Plalo, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Plato sciat tres et

addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Quod est

calidum, ineipiet esse frigidum. 195) Calidissimum incipit esse frigidum. 196) Cuilibet

homini simitis esse desinit Plalo, posito quod nunc Plato desinat esse. 197) So

crates desinil esse simitis Platoni, posito quod ulerque transmutetur in nigredinem.

198) A et B desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.

199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Plato

albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So

crates est albior, quam Plato ineipiat esse albus. 202) Socrates est albior, quam Plato

88 XX. Albert v. Sachsen.

irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die

selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der

ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög

lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als lermini officiabiles

(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich

die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus compositus

(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).

immediate post erit albus. 203) Socrales ineipit esse albior, quam Plato ineipit esse

albus. 204) Socrates immediate prius erit senior, quam Plato immediale post. 205) Socrates

prius ineepit habere esse, quam ineepit habere fuisse. 206) Spatium incipit

esse pertransitum. 207) Spatium ineipiet esse pertransitum. 208) Socrales ineipiet

pertransivisse spatium. 209) Corpus ineipiet esse bipedale, posito quod augealur continue.

210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul ineipiet esse

album et nigrum. 212) A ineipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranseundum

ab A mobiti, cuius prima pars sit B.

343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia

ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel futuri vel ex eo , quod copula verbulis

est modificala aliquo modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo

est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit

senex, erit puer; ergo senex erit puer u. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito

quod Socrates iam sit iustus et cras furelur equum et post suspendatur. 218) luste

damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Deus erit cras. 221) Deus in

quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et JVoo fuerunt. 223) Helena peperit

decem filios , posito quod successive peperit. 224) Omnis homo fuit in ista domo,

posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in Ma domo successive.

225) Omnis homo fuit in ista domo, posito quod ante domum nulli homines fuerunt,

et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista

domo, et postea multi sunt generali, qui nunquam ibi fuerunt. 226) Album fuit disputaturum,

posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus, et

quod sit disputaturus et non disputal nec disputavit.

344) De copula verbaii determinata aliquo modo: 227) JVora scribentem possibite

est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit currat nisi asinus.

229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontem. 230)" In omnes

partes continuum potest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.

232) Socrates potest scire plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones et

cras sciat tres. 233) Socrales tantum pondus potest portare, quantum potest portare.

234) Omnis homo de necessitale est animal. 235) Omne creans de necessitate est

deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrates currit,

necessario movelur. 238) Si Socrales necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.

h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. w.). 239) Chimaeram

necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,

quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris

impossibite est sequi falsum.

345) De verbis „scire, credere, apparere" et simitibus: 244) A Socrates seit

esse verum , posito quod A sit itla propositio „Deus est", et quod hoc lateat Socratem.

245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates

patrem suum credit asinum, posito quod paler Socratis induat se pelle asinina ete.

247) Socrates apparet esse aliud ab itlo, quod est, posito ete. (wie so eben).

346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultatem habentia

ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionis: 248) Necesse

non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"

; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. Sic

arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus

non esse hic, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse

Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,

aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem

XX. Hentisberus. 89

In dergleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus

(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,

gestorben um d. .1. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu

composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen

besitzen347). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus

diirisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus

Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie

rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles

auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen

Verba ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder

Arten modaler Urtheile an , in welchen eine besondere Vorsicht geboten

sei 349). Betreffs der InsoluMlia aber weist er zunächst auf das Vor

handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen

annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse

hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; lapidem esse hominem, est impossib'le

; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite

non est, hominem esse asinum (ähnlich).

347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem

Titelblatte: Tractalus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. P,egutae eiusdem

cum snphismatibus . Deelaratio gaetnni supra casdem. Expositio [Caietani de

Thienis] litteralis supra tractalus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,

in quibus contingit motum fieri]. Quaestio messini de motu localium cum expletione

gaelani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bcrnardi torni annotata supra

eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractalus hentisberi

de veritate et falsitnte propositionis. Conelusiones eiusdem. Am Schl. Venetiis per

Bonetum l.ocatellum 1494. fol. (Von den „Conelusiones" findet sich unter dem

Titel Probatinnes conclusionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie dpr

Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text

derselben — , selion 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift

De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Vi'ctorins wieder

gedruckt Bonon. 1504. 4.)

348") D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composito ad sensum

divisum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua

cautela, qua contingit frequeniius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,

nuae redueuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter intelligendum,

quomodo sit sensus cnmpositus et divisus; et frequenter sunt isti duo sensus

simites multum seeundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad

formam arquendi Novem modis accidit diversitas componendi et dividendi.

(B) Quando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione obsque alio relativo

implicativo sequenti. tunc est sensus divisus. et tunc tenetur itlud verbum ampliativum

in tali propositione personaliter ; .... sed quando tale verbum vel suus modus

tolaliter praecedit in aliqua propositione, tunc est sensus compositus .... et significat

identitatem instantaneam respectu propositionis sequentis, et tunc tenelur lalis terminus

ampliativus impersonaliter.

349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet : 1) mediante verbo amvliativo

„possum" vel quorunque simiti , ut „convenit , verum , possibite, impossibite,

contingens"; 2) mediante termino habente vim confundendi , ut „requiro , indigeo,

praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo , teneo, debeo , necessarium, in aeternum,

immediate"; 3) mediante termino relativo „qui, qualiscunque, quidquid ete."; 4) me

diante termino quandoque categoremalice sumpto quandoque syncategorematice, ut „infinitus,

lotus" ; 5) mediante copula „et"; 6) mediante determinalione „ita" vet ..sieul" ;

7) mediante disiunetione ,.vel" ; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis

sive intellectus significantibus , ut „sCio , haesito, credo, volo, desidero, appelo" ;

9) mediante termino accidentali posito a parte subiecti respectu verbi de praeterito

vel de futuro.

90 XX. Hentisberus.

i *

gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,

vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 —), Andere hingegen dem Insolu

bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.

Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser

Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass

jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr

seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,

wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich

aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciter insolu

bile" überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich

die Bedingungen, durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar

wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus

zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle

(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunetive Urtheile

handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio

mit dem objectiven Thathestande eine Bede sein könne, wornacb wir uns

so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter" befinden, welchen

bereits Albert (a. a. O.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung

350) De insol., f. 4 v. A: Scribit una opinio, quod in insolubitibus satis est

possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat omnino,

sicut non est, et ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet

praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. Est

autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod

neque falsum , eo quod nullum insolubite est propositio Tertia autem opinio

tenet hanc canclusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum

tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,

quod nullus est casus possibitis, qui aliquod simpliciler insolubite qualitercunque

ineludat; unde non est iste casus possibitis, quod haec propositio „ falsum est" vel

aliqua talis sit omnis propositio, et quod itla praecise significet, quod falsum est.

Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum

positionum est suisset, secunda ponitur a dulmentone, tertia est ricardi clientonis in

sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen R icha rd

Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phil. III, p. 850 ff.)

einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculalor"

gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift , vgl. jedoch auch folg.

Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei

Pitseus (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten

Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.

351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunetim,

deinde contra singulas Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non

in totum satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse

propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est itle, in quo fit mentio

de aliqua propositione , quae si cum eodem casu significet praecise, sicut verba itlius

communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.

Propositio insolubitis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si

ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise

significet, sicut lermini istius communiter praetendunt , casus iste nullatenus admittatur

Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubite

significet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sie praecise, admisso isto casu

concedendum est itlud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (B)

Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare copulative'praecise

, sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius copulali non

possit stare cum toto casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti et

XX. Hentisberus. 91

und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren

Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubitare steht,

hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter

verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung

solcher Begriffe durch ihre Bückbeziehung einigermassen restringirt

werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe

„incipit" und „desinit" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit

der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig

keit, aufweiche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),

cum hoc supponatur, quod itlud insolubite significet praecise disiunctive , sicut verba

praetendunt , nisi itlud disiunctum cum Mo insolubiti possit stare cum toto isto

casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum

est, quod non est possibite, quod aliqua proposilio insolubitis significet praecise, sicut

verba illius communiter praelendunt, cum toto casu Hindem insolubitis.

352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur

ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponalur,

quod tu scias , quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoriis tibi dubiis

„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sie quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,

ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod

hoc sit hoc, demonstrato Socrale, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod

scias, quod hoc sit Socrates vel Plato. nescias tamen, an hoc sit Socrates, nec scias,

an hoc sit Plato. 4) Sint A, B, C tres propositiones , quarum A et B sint scitae a

te, et C sit tibi dubia , et nescias , quae itlarum sit A vel B Ad haec omnia

generaliter respondetur , quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit

schweifigster Casuistik näher erwiesen).

353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa coneurrunt, ad

quae solvenda diversi diversa prineipia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relativum

convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam

quaad modum supponendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animat, et itlud

est homo" ete Ponunt autem alii, quod relativum convertitur cum suo antece

dente, non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut

etiam ad subiectum ; unde dicunt isti , quod itla copulativa est impossibitis Sequitur

tertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne relativum

quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,

Jirout est relalum ad itlud; unde neganda est copulativa „Aliquid est, et quodlibel

est itlud", et aliae huiusmodi.

354) C. 4, f. 23 v. A : Incipere dupliciter solet exponi , sc. per positionem de

praesenti et remotionem de praelerito, ut quod in praesenti instanti est et immediale

ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi

tionem de futuro Desinere etiam dupliciter polest intelligi, sc. vel per remo

tionem de praesenti et positionem de praeterito , vel per positionem de prae

senti et remotionem de futuro Qualitercunque autem intelligitur unum vel

aliud , qualecunque ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet

vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen

Einwände).

355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima circa finem seu terminum tam

activae potentiae quam passivac divisiones fieri solent, quae diffievltatem respondendi

frequenter ingerunt Respectu termini seu finis potentiae activae per affirmationem

de maximo et negationem de minimo disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;

quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.

In potentia enim Socratis activa , cum ipsa finita fuerit , erit dare maximum,

quod Socrates sufficit portare , aut minimum, quod non Sed potentia Socratis

Passiva, cuiusmodi est virtus visiva, e converso se habet, qnia non est dare maxi

mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non potest, sed maximum,

quod videre non potest, vel minimum, quod potest (anch diess wird ausführlichst

durch gleiches Verfahren erwiesen).

92 XX. Hentisberus.

und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien , unter welche

der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann , nemlich der

Quantität, der Qualität und des Ortes 35C). Hierauf bespricht und löst

Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen , nemlich zu

nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits

von Albert behandelt worden war 357); sodann aber gruppirt er

die übrigen nach den so eben erwähnten Gesichtspunkten, d. h.

er führt zuerst solche vor, welche sich um Belative drehen 358), dann

mehrere betreffs „incipit vel desinit" 359) , hierauf über scire und dubi-

356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt praedicamenta vel genera, in quibus contingit

motum fieri proprium ; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,

quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der

Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich nm den

Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uniformiter — difformiter),

sowie um die Frage, inwieweit jeder Theil eines Ganzen an der Bewegung

des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der

Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei

dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).

357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)

sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.

2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „coloralum" sowohl Prädicat als auch

Theil des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in quantitale. 4) gleich

mit Albert 104. 5)= Alb. 21. 6) Anrma antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.

8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo

morietur. 11) Tu es quodlibet vel differens a quolibet. 12) = A. 41. 13) — A. 42.

14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,

dass in A B C bis duo, nemlich A B und ß C enthalten seien !\ 16) = A. 17.

17) = A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid

sris. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) = A. 8. 24) == A. 3.

25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 22.1.

30) Socrates dccipitur, nisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensari, si

aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt

folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik

(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)

besprochen gewesen war.

358) f. 188 v. A: 33) lnfinitae sunt partes Socratis aequales non communicantes

, quarum nulla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones „Rex sedet" et

„Tiullus rex sedet" et „Tu stas" et „Tu non stas", omnia compossibitia istorum

sunt, et itla nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et

nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) In

cipit esse instans , quod post hoc incipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.

39) Incipit aliquis punctus moveri, qui per tempus terminalum ad hoc praesens

instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari , quae non desinit esse dissimitis

assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.

359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates

desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius

incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plato in infinitum

larde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam

Plato. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punetorum moveri, quorum

iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in duplo albius alio.

47) Socrates desinit videre omnes partes continui , et tamen nullam partem desinit

videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Plato , et tamen nec incipit nec incipiet

esse tantus. 49) Immediale ante erit Socrates tantus, sicut erit immediale ante Plato,

et tamen immediate ante non ernnt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates

continue augebitur per totam horam, et tamen desinel augeri ante finem itlius horae.

52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun

XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93

(are360), über maximum und minimum361), und zuletzt einige be

züglich des Begriffes der Bewegung 362).

Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von

Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner

ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort

stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.

Derselbe nemlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und

incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem

überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,

da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3e3),

eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz

quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Plato , et tamen Socrates

incipiel esse maior, quam Plato. 54) Punctus pertransit lineam prius, quam Ma erit

per tran sita. 55) Punclus incipit et desinit pertransire partem lineae , et tamen nec

est nec fuit nec erit pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit ita, quod So

crates incipit esse maior, quam Ptato, et tamen Socrates nunquam incipiet esse

maior, quam Plato.

360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod

A sit altera istarum „Deus est" et „Uomo est asinus" . 58) A scis esse verum, et

tamen nultum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, e{ tamen A nescis

esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sit nigrum, et tamen hoc non

apparet tibi nigrum, supposito, quod oculi ineipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,

ie scire, regem esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam propositionem esse verum, et

tamen quaetibet propositio est tibi dubia. 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc

est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.

361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Socrales sufficit portare. 65) Non

datur maximum , per quod antichristus potest esse futurus. 66) Non datur intensissimus

gradus , quem habet calidum. 67) Non datur remissus gradus, quem non

habet calidum. 68) Datur maximum, quod Socrates non polest videre. 69) Non

datur minimum, quod Socrales polest videre. 70) Datur maximum activum, a quo

passivum non polest pati. 71) Non datur minimum activum, a quo passivum potest

pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.

73) Datur maxima quantitas, quae polerit pertransiri in hora. 74) Datur maxima

distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) Non datur minima distantia, quae

uniformiter non polerit pertransiri. 76) Non datur primum instans, in quo A poterit

langere B. 77) Non datur primum instans, in quo tu poteris esse. 78) Non dalur

maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) Non datur minima pars magnitudinis,

quae non rarefit. 80) Non datur maxima resistentia difformis, cuius aliquam partem

sufficit A dividei'e. 81) Nun datur minima potentia, quae sufficit portare A. 82) Non

datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.

362; f. 198 r. B: 83) Est molus uniformis quoad tempus et difformis quoad

subiectum. 84) Est mötus diffurmis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.

85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eins intendit motum

suum. 86) Mobite continue velocius movetur, et tumen quitibet punctus remittit

molum suum. 87) Tolum in motu circulari non movetur ita tarde, sicut aliqua eins

pars (weil der Mittelpuukt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie

lereien über augmentatio und über alteratio.

363) Bricot, Quaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.

Notandum zur 1. Quaestio) : Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholao Oresme,

tenens, nullam 7iolitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:

nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non

est nisi complexorum; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed

haec opinio non mihi videtur esse vera, quia tunc nullos haberemus terminos men

tales de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in

jseiner (noch ungedrucklen) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.

94 XX. Marsilius v. Inghen.

der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können , welche das logische

Urtheil bereits bei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).

Von grossem Einflusse aber auf die Litleratur der Summulae, d. h. des

Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen

Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer

sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien

entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu

Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und

aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.

proprietates terminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings

nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind

für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestiones zu De interpr.,

sowie der Original-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den

Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und InsoluMlia^s. unten

Anm. 424 f.

Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun

mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be

nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen

(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein

Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus

und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen368); aber im Gebiete

der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand

punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung

(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf

fassung der Universalien kund 3ln). Und wenn er auch in der Frage

über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker

364) Quaestiones Marsitii super qualtuor libros sententiarum. Argent. 1501. fel.

365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana

lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.

366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit II und V

bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theil (unter fortlaufender

Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel: Ctarissinii philosophi Marsitii de lnguen

textus dialectices de suppositionibus , ampliationibus , appellationibus , restrictionibus,

alienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore mendaque

purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus ete. (ich citire nach V).

367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De Iiis autem magis habetur in Quaestio

nibus libri Periermenias. lieber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu

Isag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.

368) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum

lenent etiam in divinis terminis, dummodo fiat debita distribulio in praemissa

regulante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de

nulto, quia sie cidebitur non reperiri instantia; ilta signa distributiva sunt

„Omne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nultue res, quae sunt,

Omne idem, Nihit idem" Aristoteles neseivit huiusnwdi trinitatis mysterium et

ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.

369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen „substantia"

dicitur a verbo „substo" ; verum itlud substare sumpsit phitosophus non pro

esse subiectum realis . inhaesionis, sed pro esse subiectum denominativae praedicationis

(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim lermini praedicamenti substantiae

in omnibus terminis concretis aliorum praedicamentorum substare.

370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Si esset homo universalis, ut

phitosophus videtur imponere opinioni Plutonis , qui praedicaretur nomine suo de

quolibet singutari homine , haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".

XX. Marsilius v. Inghen. 95

betont, als Occam 371), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der

intensio et remissio formarum wieder völlig an 372). -

In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicalio iden

tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,

und eine praedicalio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz

ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen

satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz

teren die praedicalio formalis in nominalistischem Sinne genommen

werde und daher auch denominaliva oder adiectiva heisse373). Die

Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier , wie bei Albert von

Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile

des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-

Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten

der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig

keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht

die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst

ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan

hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich

als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-

371) Ebend. III, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore

hominis sit forma corporeitatis substantialis distincta contra animam eins intelleclivam.

Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.

372) Ebend. II, qu. lt, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum

opinio , quod formae substantiales elementorum non suscipiunt magis neque minus,

nec mauent in mixto in acta, sed quod maleriae eorum manent cum qualitatibus consimiiibus,

.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis

reputo prohabitem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essentialis

perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm.. 819.

373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicalio

identica, quaedam formalis, quam veteres vocabant per inhaerentiam , moderni vero

denojninativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum

secundum suam rationem propriam immediale dicitur de subiecto, ut „Homo est

albus"; identica dicitur , quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed

mediante aliquo expresso vel intetlecto , ut „essentia est generans" , quia ratio generandi

non immediale convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.

374) S. Are. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmaliva et

negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est iustus" est affirmuliva

et negativa, conceditur, quod est negativa, et negalur, quod est affirmaliva;

quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Soerates est non iustus", et quod sc

inferant, non est bona consequentia , quia, licet affirmaliva forte inferal negativam,

tamen neguliva non infert affirmativ am Quando dicitur: haec „ Soerates animal

non est" est affirmaliva et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est

affirmutiva; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce

ditur, sed non sequitar „ergo est affirmativa" . Ad Petrum Hispanum, quando dicit,

quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem

inteUexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur copulam;

in aliis autem generatiter negativa dicitur, cuius copula negatur; et sie est de ista.

Quando dicitur: haec „Nullus homo est animal" est negativa et affirmaliva,

dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie

est negativa tantum valens, quantum haec „Quitibet homo non est animal" ;

sed si litlera „nulla" tencretur infinitanter et in sensu improprio , tunc esset affir

maliva tantum valens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animal",

96 XX. MarsiIius v. Inghen.

cisere Ausdrucksweise gewählt werde 373); aber die Einzeln-Ausführung

der Lehre für die verschiedenen Arien des L'rtheiles bewegt sich bei

ihm mcht so fast in der Kedeweise der Consequentiae , sondern in 'der

älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass

das erwahnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des

Unheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu

führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert's Unterscheidung eines

modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund

sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius

vorerst das allgemein verneinende Urtiieil 37u), hierauf das particular oder

singulär verneinende 31 '), dann das allgemein bejahende378), hernach in

bunter Unordnung einige expomble Urtheile, nemlich nur die exceptiven

und die reduplicativen und „incipH" 37 ü;, dann wieder das particular be-

3?5) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum propositionum categoricarum

utroque termino ordine contrario partieipantium unius ad aliam formalis consequentia

Conversio dicitur simplex non ex eo, quod careal compositione , sed

ex eo, quod servatur eadem quantitas; simititer dicitur conversio per accidens

non ex eo, quod accidentatiter teneat, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu

eitend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et

de verbis personalibus est consequentia formalis, dum tamen subiecto tam conversae

quam convertentis praeponatur hoc addilum „quod est", ut „Nihit, quod est B, est

A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgl. Anm. 36b.

37b) Ebeud. Qu. 11, f. 6 v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto

non convei titur - .... unde non seqmtur „Omnis sol ptane la non est, ergo omnis

planela sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpliciter;

„Nutlus homo est antichristus" simplictter non potest converti nisi in

haue „ Nihit, quod est antichristus, est homo" Omnis universatis negativa in esse

de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus amptiativus, de modo lo

quendi consueto, in qua praedicutum est sine ali quo syncategoremate , et ubi subiectum

non atieno restringitur, potest converti simpticiter.

377) Etiend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam

sunt de modo loquendi consueto, aliae de modo loquendi inconsveto, in

qmbus praedicutum praecedit neyationem, ul „Quidum homo animal non est"

Proposilio particularis negativa non potest formatiter converti in aliam particulfirem

neyativam de modo loquendi consueto Polest converti quandoque gralia maleriue

solum, ul „Atiquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite nun est

homo" Potest formaliter converti in particutarem negalivam de modo loquendi

inconsueto, quia optime sequitur „Aliquod animal non est homo, igitur aliquis

homo animal non est" Sinyularis negativa de singuturi praedicato convertitur

simpliciter, ul „Socrates non est Plato, ergo Plato non est Socrates"; de prae

dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per accidens in universalem

neyativam, ut „Socrates non est asinus, ergo nutlus asinus est Socrates" ; de

modo toquendi inconsueto convertitur in particularem negalivam, ut „Socrates homo

non est, ergo homo non est Socrates".

37h) Ebeud. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus planela est

luna, eryo omnis tuna est infimus planeta" ; .... sed non est conversio, sattem proprie

dicta Universalis alfirmaiiva de messe de praesenti et de recto, in qua nutlus

ponitur terminus amptiativus, cuius praedicutum est terminus caplus sine atiquo siyno

syncategorematico, polest converti per accidens conversione propriissime dieta. Vgl.

Uccain, vor. Abschn., Anm. 940.

379) Ebeud.: In convertendo exceplivam littera „praeter" debet mutari in

„aliud", ut „Omnis homo praeter Socratem currit, ergo aliquod currens est homo

atias a Socrute" in convertendo redupticativam tolum praedicutum ex una

conditione , super quam cadit reduplicatio, debet reduci ad subiectum In con

vertendo universalem a/firmativam de „ineipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"

XX. Marsilius v. Inghen. 97

jahende 380), ferner die Urtheile, deren Vernum im Futurum oder im

Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus

vorkömmt3''2), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,

deren Suhject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die

modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die

Möglichkeits-Urtheile 3S5) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her

vorgehoben werden 380). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich

in suum participium, ut „Omnis homo incipit currere, ergo aliquod incipiens

currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.

380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particularis affirmativa de praedicato singulari

convertitur per accidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Socrates,

ergo Socrates est homo" Omnis particularis de praedicato communi capto sine

aliquo syncategoremate , et in qua nullu est aliena restrictio, polest converti simpliciter

conversione propriissime dicta.

381) Ebend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae

expresse, aliquae occulte, quia praedicatum in eis est participium praeteriti, ut

„homo est corruptus". Eodem modo est de illis de futuro Atiqui volunt tales

propositiones exponere per disiunetivam, ut „Homo moriebatur" exponunt sie „Quod

est homo vel quod fuil homo, moriebatur" ; et minus bene Oportet in conversione

istarum frequenter mutare copulam, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dieimus

„Quod moriebatur, est vel fuit homo" ; simititer „Aliquod animal curret" oportet

dicere „Aliquid, quod erit currens, est vel erit animal" Propositiones de prae

terito et futuro convertuntur simititer sicut Mae de praesenti, addito, quod fiant

mutationes copulae (Qu. 16, f. 8 v. B) Copula existente de praesenti et prae

dicato existente partieipio praeteriti vel futuri vel termino terminato in „bite" vel in

„tivum" subiectum ampliatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum

temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmaliva, in cuius praedi

cato ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpticiter, sicut affir

mativa de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negativae

convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.

382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A: Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,

antequam convertantur , debent resotvi in propositiones de verbis personalibus,

ut „Taedet animam me am vitae meae" resohetur in haue „Anima mea habet taedium

de vita mea" et tunc convertitur sie „Habens taedium de vita mea est anima mea".

Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut itla de

recto. Vergl. ebd. Anm. 942.

'383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina

primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime

sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito , quod idem homo proferal

ambas.

384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)

compositae modificatae his modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad

partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse

ammat, est falsum; ergo aliquod animat non esse hominem, est falsum" Modi

ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad

dictum converti sicut Mae de inesse; bene possunt converti supposita in ante

cedens eonstantia propositionis , pro qua supponit dictum consequentis.

385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. B : Propositiones divisae de possibiti, in quibus

nuila ponitur negatio, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus ponitur solum

una negatio praeposita modo , convertuntur sicut Mae de inesse In quibus po

nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itlae de inesse In quibus

duae ponuntur negationes, una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut

itlae de inesse.

386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo

uffirmuto convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur

duae negationes, convertitur formaliter In qua nulla ponitur negatio, non con

vertitur sicut itla de inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam

Prasxl, Gesch. IV.; 7

98 XX. Marsilius v. Inghen.

auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard

von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens

zu Gottes Vorherwissen 3'7).

Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert

(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche

Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibile

remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibile remotissimum

gegenüberstellt38''). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die

vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,

Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die

Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntnis» der betreffenden

Stellen des Averroes (Abschn. IX , Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)

den Galenus als Urheber dieser Neuerung389). Gelegentlich des Dictum

de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen

(ob. Anm. 302) die Begriffe „prioristicus" und „poslerioristicus" 3SI0).

Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb

lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"

erreichbaren Präcision 39I), sondern bemüht sich auch, die besonderen

Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 3a2) oder

aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 3'13). Be

sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Hinde

possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subiectum Negativae

de necessario, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut Mae de

inesse. >

387) S. Sent. t, qu. 40, art. 1, f. CLX1V ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:

Dicta sexdeeim venerabitis Ricardi de Capsali de futuris contingentibus (gedruckt

in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.

Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch

hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.

388) S. An. pr. I, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est scibite: scibite propinquum, et

vocatur conelusio demonstrata ; scibite remolissimum , et vocatur res significata per

terminos in conelusione positos; scibite remotum, ul terminus Si demonstretur

ista „Homo est risibite", ista propositio ipsa est scibite propinquum, et iste terminus

in ea positus est scibite remotum, et res signata per terminum „homo" , i. e. animat

rationale, erit scibite remotissimum.

389) Ebend. Qu. 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiae

volens falcem suum in messem alienam mittere posuit quatuor figurus Quumcunque

conelusionem quurta figura infert, eandem prima figura ex eisdem praemissis

transpositis infert multo evidentius et clarius.

390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nulto nihit est aliud,

quam praedicatum dici in praedicari descendendo sive affirmative sive negative

Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den

so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum vere affirmari

de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.

391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: fiuatuor modi primae figurae tenent gralia

formae praeponendg subiectis praemissantm et conclusionum hoc additum „quod est".

392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particularibus bene sequitur syllogistice

expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmativa

cum relativo identitatis ; valet ex maiore affirmativa et minore negativa coneludendo

de modo loquendi inconsueto; valet, si aliquis terminus distribuatur in

maiore; valet capto medio affirmativo in maiore et distributo in minore.

393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes

finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.

XX. MarsJlius v. Inghen. 99

blicke auf eine Stelle Holkot's (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu

nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"

auf 394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög

lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss

weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in

nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber

dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen

Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. dgl. 397), während er die Berück

sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Infinitation

sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert

(Anm. 297) entlehnen konnte 39s). — Den Inhalt des zweiten Buches

der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare

3").

Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im

Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der

etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum

ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan

394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. B: Syllogismus expositorius est bonus,

inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.

(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod o termino singulariter tento sit bona consequentia

ad ipsum sumptum cum huiusmodi dici de omni, ut „Haec essentia divina est

pater", si debet ex ea fieri itlatio, oportet quod accipiatur loco istius „Omne, quod

est haec essentia divina, est pater".

395) S. An. pr. I, qu. 8, f. 4 r. B : Utrum syllogismus expositorius affirmalivus

valeat in omni figura (v. A) Principium, per quod tenent syllogismi expositorii

tffirmativi, est hoc: Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se

Uta propositio, si sie intelligatur : ,,Quicunque termini coniunguntur in eodem

tertio termino discreto et pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de

omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod

syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur:

quod medium sit terminus singularis et retentus singulariter ; quod ipsum acci

piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem

de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus

expositorius negativus valeat in omni figura (B) Principium, per quod huius

modi syltogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid

negalur de uno, etiam negatur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particulariter;

conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum etiam

requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form

knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Triuität.)

396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117-128.

397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis propositionibus

mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex

praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex illis de

necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conelusio de inesse

In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conclusio modatis

divisa In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negato,

sequitur conclusio de inesse In tertia figura ex maiore universali modali sequitur

conclusio modalis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 -997.

398)' Qu. 51, f. 28 r. A: Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in

quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ex terminis infinitis Multi

syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variato penes finitum ei infinUum, qui

nihit valerent sine hac variatione.

399) In 22 Quästionen, f. 28 r — 37 v.

400) In obigem (Anm. 365) mit \ bezeichnetem Drucke f. 151 A: Supposi-

(ionum alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam

7*

100 XX. Marsilius v. Inghen.

. (s. ob. Anm. 99 u. 106) die suppositio simplex sowie die immobilis

weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik

gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder

nus" bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint4"1).

Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört

lich aus Buridan entnommen 402). Auch die suppositio relativorum

bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar

hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt

(ob. Anm. 111—113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige

Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; ncmlich er spricht

zuerst von der amplialio 404), dann schiebt er plötzlich die appellalio

ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appellatio

pro formali significato und appellalio pro ralione zuspitzt 405),

und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück, was Buridan bezüglich der

amplialio und restrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40(i),

quaedam est discreta materialis, et est aeeeptio termini discreti stantis singulariter pro

suo significato non ultimato Nota, quod „signifieatum non ultimatum"

termini vocalur ipsemet terminus, sed „significatum ultimatum" termini dicitur

res, quam - talis terminus significat Alia est suppositio personalis discreta

Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formaliter, licet stet pro pluribus,

ul non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem"

(f. 154 B) Suppositio communis dividitur, nam quaedam est determinata, quae

dam confusa Dividitur autem suppositio communis determinata, nam quaedam

est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Suppositio vero confusa est

aeeeptio termini communis in propositione pro aliquo vel pro aliquibus disiunetim vel

copulative, de quo vel de quibus talis terminus verificatur mediante copula

(f. 156 A) Et dividitur suppositio confusa; quaedam enim est suppositio confusa tantum,

et dividitur: quaedam est materialis, quaedam personalis Sed suppo

sitio confusa distributiva dividitur conformiter in personalem et materialem.

401) f. 161 B: Sed circa dicta dubitatur, an suppositio simplex sit ponenda.

Vixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), suppositionem

simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; ego vero res

tates universales a singularibus distinctas non opinor esse; ideo suppositionem sim

pticem talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes

dixerint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabat

pro coneeptu mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,

Anm. 254). Mihi autem non apparet huius dicti magna utititas vel necessitas, quia

terminus vocalis vel scriptus pro tali coneeptu mentali supponens supponit pro suo

significato non ultimato ; ideo talem terminum sie supponentem reputo supponere

materialiter (f. 162 A) Sed de suppositione immobiti, quam quidum moderni

posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibel terminus supponens confuse distri

butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"

terminum „homo" stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob

restrictionem iudicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrale Propter istam

ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.

402) f. 162 - 164 B. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen

hier nur Nr. 13 u. 14.

403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.

404) f. 168 A. S. Anm. 112.

405) f. 175 B: Duplex est appellatio; aliqua est termini pro formali significato,

aliqua vero est appellalio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,

aliqui autem sunt connolativi. S. Anm. 111.

406) f. 180 B. S. Anm. 112.

XX. Marsilius v. Inghen. 101

dann lässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzt noch

die alienalio als besondere Species erörtert 408).

In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder

holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen

tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der

dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute

an 409) ; aber dennoch verschmäht er die ßehandlungsweise, welche diese

Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von

Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Eintheilung

der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis

und malerialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische

und eine nicht- syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit

acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz, unter welchen wir

einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),

und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer

Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be

ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,

schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor

aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.

Abschn., Anm. 1018— 1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung

407) f. 181 B. S. Anm. 113.-

408) f. 182 B. S. ebend.

409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.

410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dividitur

primo in formalem et materialem. Consequentia formalis est, quae tenet in omnibus

terminis qualitercunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Conse

quentia materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia

certae significationis Secunda divisio consequentiarum : formalium alia syllo

gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus , notum est ex phitosopho

primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; idco de hac consequentia nihit in

praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est omnis consequentia

bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.

411) f. 187 A: Restat ponere consequentiarum regulas primo generales

1) ex opposito consequentis infertur oppositum antecedentis 2) quidquid

repugnat consequenti, etiam repugnat antecedcnti 3) quidquid sequitur ad consequens

, sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit

etiam consequens .... . 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibite,

est bona 6) omnis consequentia , cuius consequens est simpliciter necessarium,

est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere

impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.

412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium

regulas 1) arguendo a tota copulativa ad alteiam eins partem principalem est

bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunetivue ad lotam disiunetivam

3) ab unh'ersali ad suam indefinitam 4) a tota disiunetiva cum negalione

unius partis ad atteram 5) a tota conditionali cum positione antecedentis

ad positionem consequentis.

413) f. 189 B: Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diver sae

consequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus arguitur

ad expositum vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione

ad definitum, a nominis interpretatione ad interpretatum terminis eodem modo

et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymum

3) o nomine totius ad nomen partis .... 4) u nomine partis , sine qua

102 XX. Marsilius v. Inghen.

aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, für deren

Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam

bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.). In

solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz

für die Exceptiv-Sätze414) , die Exclusiv- 415) und die Reduplicativ-

Sätze416), für „incipit" 417), „differt" 418), „infinitum" die Comlotum

non esse potest, ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius

suum 6) a superiori ad inferius negative 7) a parte in modo ad suum

lotum sine distributione 8) a toto in modo cum distributione ad partem in modo

negative 9) a tolo copulalo ad partem eopulati non valet consequentia

10) a parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad

nomen effcctus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a

nomine causae finalis ad nomen effectus 14) o nomine causae formalis ad nomen

effectus 15) o propositione affirmaliva de praedicato infinito ad propositionem

negativam de praedicato finita 16) a propositione affirmativa de praedicato

finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedicatum

coniunctum 18) o coniunctis ad divisa, dummodo unum coniunctorum

non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente

per transpositionem eam convertendo 20) a propositione, in qua unum

contrariorum affirmalur, ad aliam , in qua de eodem negatur reliquum 21) ab

affirmatione unius privative oppositorum ad alterius negationem 22) in

terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.

414) f. 194 B: Circa secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis

tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes profositiones

in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen

wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exccptivae in quadruplici

reperiuntur differentia: „Omnis homo praeter Socratem currit"

„Omnis homo praeter Socratem non currit" „Non omnis homo praeter Socratem

currit" „JVon omnis homo praeter Socratem non currit" Regulae: 1) A

qualibel istarum ad suas exponentes simul sumplas est bona consequentia 2) A

prima et secunda ad unam suarum exponentium est bona consequentia 3) A

tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.

415) f. 197 B: Quando arguitur ab exclusiva ad suam praeiacentem, consequen

tia est bona. Alia regula: Ab exelusiva affirmaliva ad universalem de terminis transpositis

est bona consequentia, si fiat exelusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,

Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX ff.

416) f. 199 A: Nola, regulas de exceptivis positas eliam convenire reduplicativis

; praeter itlas tamen ponitur regula specialis: Ab affirmaliva de subiecto reduplicalo

ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,

art. 3, f. CCCC ff.

417) f. 201 A: De propositionibus de „incipit" regulae: 1) A qua

libel ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab illis, quae disiunctive

exponuntur , ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius

non valet.

418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia

u. s. f. Nota, de consequentiis itlarum proportionabititer poni regulas, sicut

positae sunt de exceptivis; est tamen regula alia: Ab inferiori ad superius respectu

termini, super quem cadit hoc verbum „differt" , non valet consequentia.

419) f. 204 B : lnfinitum alio modo capitur syncategoreumatke et sie in

magnitudinibus sie exponitur u. s. f. Begula : 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus

categ'oreumalice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur

aliquola, esse infinitam 2) Ad esse infiniti syncategoreumatice capti ad esse

infiniti categoreumalice capti est bona consequentia.

XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. 103

parative und Superlative 420) , für „omnis" 421), „totus"*22) und

„SiciU" 423).

Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der

Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle

bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be

nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria

enthält «die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel

satz als zulässig erklärte424), sowie dass derselbe auch in der grund

sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende

Meinung aussprach 425).

Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von

Oyta (gest. i. J. 1397) ; es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der

Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an , und ausserdem

sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 426).

Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geb.

1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner

Zeit 427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus

Lombardus 42S) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru-

420) f. 205 A : Videndum de comparalivo Regula : A comparativo ablativo

praeposito ad eunderh ablativum postpositum non valet consequentia (f.- 206 B)

Restat nunc dicere de supertativo u. s. f Regula : A supertativo ad comparativum

terminis eodem modo retentis non valet consequentia.

421) f. 207 A: Nihit aliud est dicere „omnes" collective, quam tota collectio.

Regula: A signo stante collective ad suppositum termini non valet consequentia,

ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam

in terminis est bona consequentia A qualibet collectiva ad suam praeiacentem

est bona consequentia.

422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure calegorenmatice ; quandoque

vero syncategoreumatice ; tertio modo capitur partim categoreumatice partim

syncategoreumatice Regula : capiendo categoreumatice est consequentia bona a

propositione, in qua ponitur „totum"; capiendo syncategoreumatice dimisso

termino „totus" non valet consequentia.

423) f. 208 A: „Sicut" est simititudinis adverbium Regula: Ab affirinaliva

, in qua ponitur hoc adverbium , ad propositionem , in qua ponitur alterum

comparatorum, est bona consequentia.

424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LX1II r. B fortgefahrcn : Mar

sitius autem universaliter et simpliciter admittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.

199) iuxta huius artis prineipium, sc. quod omne ponibite, si ponatur, est admittendum

(s. Anm. 194).

425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angefühiten Stelle lautet f. LXIV v. B:

Marsitius autem oppositum sustinens dicit , quod non solum significet, Socratem dicere

falsum, sed etiam significet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.

ob. Anm. 350).

426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus

Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in

der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener

Universität (Wien 1865) S. 402 ff.

427) Ueber seine Stetlung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu

ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.

u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.

428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros

sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de polestate

Ecelesie in suis vesperiis disputatis. Am Schl. : Impresse arte Nicolai wolff

alemani. Anno 1500. 4.

104 XX. Peter v. Ailly.

ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange

eine zweite , betitelt „Conceptus", und in entfernterem die „Insolubilia"

stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),

und hiezu noch ein „Tractatus Exponibilium" 430).

Was zunächst die mit dem Occamismus verflochtene Frage über das

Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch

d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,

für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,

Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der

gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität

zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).

Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration

erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr

scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch

entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen

Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen

kann 433).

Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so

liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheit be

fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in

welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischer

Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald

hierüber eines Anderen belehrt werden , so kann hiemil doch jedenfalls

d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen

und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als

auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer

Thiere anerkennen 435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung

429) Destructiones modorum significandi. Conceplus <t insolubitia secundum viam

nominalium magistri Petri de allyaco. S. I. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte

„secundum viam nominalium" sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder

Druckers.

430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlyaco. Am Schl. : Parisius

Impressus a Guidone Mercatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).

431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;

quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata fiullus terminus personalis

supponit immediate pro essentia in divinis; nullus terminus essentialis supponit

immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediate

pro qualibet re in divinis (R) Nulla res polest esse tres res, et concedentes

, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni

vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini nalurali.

432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis

evidens aut evidenter demonstrabitis , ipsa tamen est naturaliter probabitis.

433) Ebend. III, qu. 1, art. 2 Z: JVon repugnat, quod aliquis habeat demonstralionem

sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam, quamms perdat fidem

aequisitum , sicut aliquis polest habere fidem circa prineipium et notitiam evidentem

circa conelusionem seu per experientiam, non tamen polest simul habere fidem aequisitam

circa conclusionem et notitiam evidentem.

434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeilen: Logicus considerat voces sub

ratione veritatis et falsitalis cognoscendae et respectu passionum logicalium.

435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Notitiarum tam sensualium quam intellectualium

quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complcxarum autem atia

distans, ut propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quac nee est vera nec

XX. Peter v. Ailly. 105

Occam's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder

holen 430). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.

Anra. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst

einer Gewöhnung mit einer species naturalis (— diess ist Occam's

idolum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Bimini in die

species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver

bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es

nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede

platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitales"

entfernt er sich einigerraassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne

er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,

wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,

d. h. überhaupt dem sermo, angehören 439). Und in der Frage über

intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von

Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form

selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen das futurum

contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der

falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 n. 229) Animalia bruta

habent aliquam nolitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experientia

multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis

possibitis, quarum una seiet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.

436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conelusionis aequisita per experientiam

et notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est

inconveniens , distinctas causas habere cosdem effectus specic Si primo sciatur

conelusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, fiel unum ex

gradu praeeedente et sequente. S. vor. AbschYi., Anm. 1038.

437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loquendo

non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam

colligantia seu mutua concomitantia inter coneeptum naturalem hominis et conceptum

huius vocis „homo", propler quam uno coneeptu moto per obiectum suum, sc. quando

auditur ista vox „homo", statim movetur alius conceptus sive species naturalis

hominis.

438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patet, quia

sola singularia sunt extra produeibitia et nulla alia; et si Plato aliter senserit, non

est in hoc sequendus Quod ideae non sunt universalium, patet, quia nulla sunt,

nisi ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus

extra communes et per praedicationem universales.

439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio putest inteltigi dupliciter ; uno modo

proprie, et tunc ex natura rei non est nisi plurium realitutum, quarum una non est

alia ; alio modo improprie , quando sciticel aliqua res est plures res, et

potest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad placitum Talis

distinctio formalis nunquam est nisi ralione distinetionis realis, et nunquam est

in creaturis (H) Formalitas est quasi quaedam conditio totius propositionis, quae

non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione,

sed de re et de formalitale, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,

tamen loquimur mediante propositione ; et ideo concedo, quod essentia et relatio ex

natura rei distinguuntur formaliter; tamen ilta formalitas non est in re ex natura rei.

440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma polest suum formabite intensius et

remissius denominare sive facere ipsum magis et minus lule, nisi per intensionem et

remissionem ipsius formae in se .... . nova alieuius suae partis aequisitione Cef

deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's

in der theologischen Frage betreffs der Individualion der Engel s. b. D'Argentre,

Coli. iudic. d. nov. erv. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.

XX. Peter v. Ailly.

Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Oceam (ebd.

Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das

principium identitalis 443) und den syllogismus expositorius 444).

Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch

seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir nemlich schon

bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,

77, 225, 261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein

entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will

D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,

dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung

ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,

welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm.*129 — 134) über „modus

significandi" entwickelt hatte 445). Und es mochte eine solche Polemik

dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule

der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge

funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe

aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung

der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen

441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si aliqua propositio enuntiat, aliquod possibite,

quod erit, forc, ipsa est determinate vera Nulla propositio singularis de inesse

affirmativa vel negatwa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera

lstae propositiones non sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",

„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute

possibites: „Nihit, quod erit contingenter , erit contingcnter", „Aliquod, quod erit, non

erit" (J) Deus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera

contingentia et inter itla aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.

442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio

„possibite non necessarium" Copulativa ex partibus de possibiti non requirit ad

cius veritatem unam copulativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars

divisim sit possibitis.

443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum prineipium debet esse complexum .... et

omnium complexorum notissimum .... et ex terminis communissimis .... et propositio

hypothetica vel saltem non pure calegorica, sicut Ma „Aliquid est vel nihit

est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.

444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit expositorius et

bonus de forma, requiritur, quod medium eins supponat pro una re et non pro

pluribus.

445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem, qua

importabiti onere exonerali in regionem scientiae lalibus longinquae libere proficiscantur

Primo recitabo breviter radicabitia ponentium tales modos significandi

distinetos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et

probationibus declarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo

opinionis contrariae raliones.

446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars orationis , aliquid additur,

et itlud additum vocatur modus significandi Vox post impositionem est contracta

ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo

aliquod accidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid

vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius

scientiae, sub qua prius non cadebat, causat aliquid, quod prius non

poterat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post

impositionem est in praedicamento relationis Post impositionem vox est coacta,

et ante fuit Hbera et vaga Fost impositionem vox est signum, igitur relativum,

ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,

XX. Peter v. Ailly. 107

nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder

ein eigener woifiis significandi passivus**1), noch ein eigener modus si

gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im

Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus

significandi, falls man ihn in die vox verlege, Gefahr laufe, in der Luft

vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über signum

oder consignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den

Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega

tiver Begriffe beseitigt 449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines

modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),

ad cuius varietatem variatur congruitas orationis Si voci nihit adderetur per

impositionem, non posset dari , a quo causaretur congruitas; non posset dari

aliquid, per quod nomen differret a verbo Eadem res praecise significatur per

hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „ille" Multa sunt nnmina , quae

simpliciter nullam rem significant, ut „chimaera" Est dare modum intelligendi,

ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est

agere , et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi

ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,

et seqneretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.

447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi

Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....

capio hanc orationem „deus est dens" , quia hic non est modus significandi

passivus; et si dicatur, quod intendunt, tales modos esse in rebus naturalibus

et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;

loquor enim de ista oratione „deus est deus", quae est res naturalis, in qua ponitur

verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis

Arguo in rebus naturalibus , ut, si hoc nomen ,.Socrates" significet Socratem,

tunc seamdum eos in Socrate est talis proprielas , qua significatur Socrates ; .... et

tunc quaero , uttum ilta proprielas significetur per aliam proprietatem , .... ita quod

ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; si aulem sint finitae tales

proprietates , non posset ulterius imponi aliqua dictio ad significandum itlam rem.

448) De modo significandi activo .... quaero , quid causat talem modum

Ipsa res significata non causat, quia lapis non ladt, quod haec vox „lapis"

ipsum significet; nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam

significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando

intellectus non imponerel vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem

in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce

subiective , sequitur, quod accidens esset subiectum accidentis ; item cum vox

sit in alre subiective, sequitur, quod modus significandi activus saltem mediate erit

in aere subiective et sie aliquando cum vento afflabitnr et evanescet. Vgl. bei Bu

ridan, ob. Anm. 77.

449) Si ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis

formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;

consequens est falsum, ergo et antecedens Item posset argui de istis dictionibus

„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt

proprie dictiones et partes orationum congruarum Si intellectus aeeipiat modum

significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprielas rei, ibi nultus

est modus significandi.

450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sie

esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio, quia talis intentio

potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est prineipiorum, nec

sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda

sine ratione cogente (dieses von Occam ofi gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,

Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,

quod dicitur de modo intelligendi passivo, sc. quod sit ipsa proprietas rei , arguitur

108 XX. Peter v. Ailly.

legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung

betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 ff.), dabei aber den

„mentalen" Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als

wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge

sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher

Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von

solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime

u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).

Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die

Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den

lerminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als

eine lebendige Erweckung („Vitalis immutalio") des potenziellen Er

kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em

pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis

und conceptus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und

signum rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus

sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietales, sicut patet de prima causa

et de multis aliis subiectis separatis Item apparet Maliter voluntarie dictum,

quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.

451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto

duas divisiones et unam deelarationem. Divisio prima est, quod signorum aliud est

mentale aliud vocale et aliud scriptum ; . . . secunda est , quod signorum quaedam

significant naturaliter et quaedam ad placitum Deelaratio ponenda est , quare

et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad

exprimendum exterius alteri, quod per coneeptum nullo modo polest ostendi ;

ista expressio fuit homini necessar'ia eo , quod homo est animal politicum et sociale;

ideo inventae fuerunt voces , ut praecise id ad placitum significarent alteri ex

lerius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus, interius significant

-Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nulla vox

humana sufficit ad aliquem coneeptum manifestandum.

452) Istis habitis ponendae sunt aliquae conelusiones : In orationibus

mentalibus est vera et propria congruitas et proprium regimen Congruitas,

regimen et construetio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et

per se et primo .... magis intrinsece , quam alicui alleri orationi ; sunt in

oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod

regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus

casus, ita genitivus, dativus, accusativus et ablativus Nomen est

ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sie ista vox „chimaera"

est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel

vocale vel scriptum Cuiuscunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est

conceptus , quia voces subordinantur talibus coneeptibus Nomen mentale

est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter

perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundaria requisitus ad compositionem

orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte ans folgt hierauf

noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.

453) Terminorum alius mentalis alius voculis alius scriptus. Terminus mentalis

est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivae ; terminus vocalis

est vox significans ad placitum; terminus scriptus est scriptura synonyma in

significando voci Terminus in tota sua communitale est signum, quod ex

impositione , quam actu habet vel ex natura sua, potentiae cognitivae eam vitaliter

immulando aliquid vel aliqua vel aliqualiter natum est significare Vitalis immutalio

est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentiu cognitiva

vitaliter pereeptiva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum

rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam

vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo

XX. Peter v. Ailly. 109

in einen incompletus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei

jenem lerminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand

lheil des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus calegoremalicus,

s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „significalione

tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et

officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient

oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indicatives

in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines

mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur

in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in

Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-

Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter

minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in die übliche prima und

secunda intentio ein , welch letztere darin gefunden wird , dass ein Be

griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst

nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes

ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen

modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der

üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"

Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen

Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).

dieimus coneeptum esse signum rei Terminus mentalis, coneeptus , actus intelligibitis,

nolitia rei apprehensiva idem sunt.

454) Notitia apprehensiva incomplexa est coneeptus rei incomplexus , complexa

est coneeptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est complexione

distante, alia complexione indistante. S. ob. Anm. 435.

455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „significatione tan

lum" est coneeptus naturaliter significans aliquid vel aliqua non potens reddere suppositum

verbo personali modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus;

„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit significat, polest tamen esse

appositum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simul"

est , qui naturatiter significat aliquid et polest esse suppositum verbi personalis modi

finiti et appositum nominalivi casus.

456) Terminus mentalis improprie dictus est coneeptus vocis vel scripturae, ....

et, licet significet naturaliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo

, potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri coneeptui,

v. gr. coneeptus huius vocis „homo" naturaliter proprie significat itlam vocem

„homo" , sed ad placitum significat omnes homincs et sie subordinatur in significa

tione illi coneeptui, qui naturaliter proprie est repraesentativus omniam hominum.

457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius

est secunda intentio Secunda intentio est coneeptus sive actus intelligendi solum

naturaliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est

significata ad placitum per alium terminum.

458) Terminorum mentalium proprie dictorum aliqui naturaliter significant nominaliter

et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et

tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus orationis Item aliquis na

turatiter est nominativi casus, alter genitivi, et sie de aliis Quare sequitur,

quod regimen et construetio naturaliter conveniunt terminis mentalibus proprie dictis

et non per aliquos modus significandi eis ad dito s.

459) Terminorum mentalium proprie dictorum alter est absolutus, alter est connotalivus

Connotativus est, qui praeter itlud, pro quo supponit, naturä&iter

aliquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privative connotat Quitibet ler

minus connotativus habet plura significala, et ad minus habet duo, sc. unum formale

110 XX. Peter v. Ailly.

Hierauf aber lässl D'Ailly in völlig parallel gehender Rehandlungsweise

den terminus vocalis folgen; er delinirt neinlich vorerst denselben als

eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und

weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen

(vgl. Anm. 435) , bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung

der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 4U0).

Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum

ultimatum" , um die significalio non ullimata als die der Allgemein-

Begriffe zu bezeichnen401). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)

spricht er neben calegorematischen und syncategorematischen Worten

auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sämmtliche adjectivischen

Verba rechnet462). Zuletzt führt er die Unterscheidung der

prima und secunda impositio 403) und abermals die Einlheilung in ab

solute und connotative Worte an 464).

Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er

scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die Jnsolubilia,

und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen

Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten

Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden

hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles

ausgeht 465). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet

aliud materiale; materiale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod

eonnoial.

460) Terminus vocalis est vox significativa, .... i. e. quae apprehensa ab auditu

ex impositione , quam actu habet, nata est potentiae cognitivae vam vitaliter

immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.

Et dicitur „potentiac cognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus

aliquid significatur , sed etiam brulis Significare ad placitum non

est aliud quam institulio facta per voluntatem et per placitum alicuius tolius communitatis

vel alieuius habentis auctoritatem et gerentis vicem tolius communitatis.

461) Terminus vocalis dicitur significare ad placitum ultimate rem itlam, ad

quam significandam ultimale est impositus; et dicitur significare ad placitum

non ultimate itlum coneeptum sive terminum mentalem proprie dictum, cui in significando

snbordinalur , v. g. terminus vocalis „homo" significat ultimate omnes siugulares

homines et significat non ultimate coneeptum naturaliter repraesentativum omnium

hominum.

462) Terminorum vocalium quidam est mere categoremalicus , ut „homo", alius

est syncategoremalicus , ul „omnis" , alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus

, qui sc. polest resolvi in duos terminos , cuiusmodi est „nihit" vel

„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particularia in neutro genere,

ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" Omnia verba adiectiva, ul ,.lego,

eurro" , sunt partim categorematica significatione et partim syncategorematica ,

et in mente eis vere respondet coneeptus complexus.

463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intcntionis,

quod idem est, alter est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae

intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significal rem, quae est

signum alterius rei ea raiione, qua est res significata per aliquem terminum.

464) Terminorum vocalium alii sunt absoluti, alii connotativi ; sed hoc convenit

termino vocati per impositionem, quia sc. subordinalur in significando termino mentali

proprie dicto.

465) De vocalis insolubitibus multi dhersa et adversa censuerunt In

tania senientiarum varielate viam quaerens evadendi et evacuandi difficuttalem uutlam

adhuc inveni a quoquam esse demonstratam , quae ad ptenum satisfuciat meac menti.

Quapropler .... modum probabitem explanare tentabo, per quem radix difficultatis et

XX. Peter v. Ailly. 111

gliederung in propositio mentalis, vocalis, scripta derartig, dass die

letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet

seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und

in der auf solche Weise übergeordneten propositio mentalis allein findet

er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche

Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)

die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit 466). Diese bevor

zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur

Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusammengesetzt-

Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter

dieser Ansicht einen ,ßoctor subtilis et solemnis" erwähnt, so weist,

da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng

liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet

sich diese Ansicht an , wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf

das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle

Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu

„compositio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der äusserlichen

significalio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 468). lliedurch

radicalis ipsius solutio polerit apparere Haec materia duas habet difficultates:

unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, aliam

specialem de veritate et falsitate propositionum reflexionein habentium supra se. Circa

primum duo sunt videnda : primum quid sit propositio .... proprie dicta, et quare

sit propositio vera vel falsa; circa secundum duo sunt videnda: primum quid sit

proposilio habens reflexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,

quae communiter dicuntur insolubitia.

466) Propositio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod

vocalis et scripta subordinentur sibi invicem, sicut multi ponunt; nam scripta

immediale repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non

diversificantur in hominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant

naturaliter et sunt naturaliter propositiones et non ad placitum Proposilio men

talis proprio dicta est oratio mentalis naturaliter vera aut falsa Propositio ad

placitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed

mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.

467) Oritur dubitatio fortissima, utrum propositio mentalis sit essentialiter composita

ex pturibus notitiis particularibus , quarum una sit subiectum, alia praedicatum

et alia copula Fuil una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet

in hac scntentia partem negativam, unde primo ponit, quod nulla proposilio mentalis

de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,

quod esset possibite, duas propositiones mentales naturaliter et non ad pla

citum significuntes esse omnino sinnlos et eiusdem rationis speeificae, quarum una

esset possibitis et alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur

haec vocalis „Omnis albedo est quatitas" , est possibitis et de facto vera; äla vero,

cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis

Ulterius ponit praedicta opinio, quod affirmalio et negatio non debent dici in-intellectu

actus compositi scu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentialiter

ex lalibus nolitiis partialibus distinetis, quarum una sit subiectum, alia vero praedi

catum. S. ob. Anm. 45.

468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi

omnino continere veritatem Omnis propositio mentalis hypothetica est ex pluri

bus nolitiis partialibus essentialiter composita; quaelibel propositio conditionalis

mentalis est una consequentia , et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,

ex quibus componitur ; quitibet syllogismus componitur ex praemissis et

conelusione Paletx quod praedicta opinio non est vera de qualibet propositione

mentali yeneraliter Sed nulla propositio mentalis categorica est essentia

112 XX. Peter v. Ailly.

hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich

die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese

können nun weder in der significalio noch auch, wie Buridan und Albert

v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio

liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in

der mentalen Auffassung eines objcctiven Sachverhaltes 409). Und indem

er gegen den Begriff eines „complexe significabile" , welchen wir bei

Gregor v. Rimini (ob. Anm. 40) trafen, polcmisirt und alles Vielheitliche

als blosses Moment der significalio lostrennt, bleibt ihm die Einheitlich

keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier

sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine

Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)

genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47"). Nun kommt er

auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich

selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und

unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten

titer composita ex pturibus partialibus notitiis Affirmatio vel negatio in intelleetu

seu quaevis mentalis oratio non debet dici co/nplexa propter hoc, quod sit com

posita ex pluribus notitiis partialibus essentialiter Oratio mentatis non debet

dici complexa, quia aequivalet in significundu pluribus vocibus vel scriptis orationem

vocalem vel scriptum componentibus Ncc propositio mentatis debet dici com

plexa, quia compositionem significat in entibus extra animam Alia et alia ratione

dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scripta, nec oportet,

quod, sicul oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis

habeat ptures tales partes proprie dictas, sed bene aequivatet in significando pluribus

notitiis, quae improprie possunt dici partes ; non tamen dico, quod hoc sit ratione

compositionis, sed solum ratione significationis.

469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro

positio non est ideo vera vel fatsa, quia significal verum vel falsum ad extra;

non ideo, quia eius subiectum et praedicatum supponal pro eodem vel non pro eodem.

Quaetibet propositio significans ad placitum ideo praecise est vera aut falsa,

quia sibi correspondet mentalis proprie dicta vera vel falsa, et ideo praecise

est possibitis vel impossibitis, quia correspondet sibi lalis mentalis proprie dicta

Quaelibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa

, si sit vera, ideo est vera , quia, qualitercunque per eam secundum significationem

totalem significatur esse vel fuisse vel fore, tatiter est vel fuit vet eiit;

et ideo est possibitis, quia , qualitercunque per eam secundum significationem totalem

significalur esse vel fuisse vet fore, taliter polest esse vel fuisse vel fore.

470) Est una opinio , quae ponit, quod significatum propositionis adaequatum ct

totate est complexe significabite verum vel falsum. . Sei nullum est nec potest

esse complexe significabite verum aut falsum ad intellectum praedictac opiniunis

Quidquid est aut potest esse, est complexe significabite Nihit est significatum

adaequatum seu totale alicuius propositionis mentalis proprie dictae , quia quaelibet

tatis ratione suarum partium, quibus aequivalet in significando , plura significat ad

invicem distincta Quidquid significatur per aliquam propositionem mentalem

proprie dictum secundum eius totalem significationem, etiam (dem significatur per

aliquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem

contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alio modo Si

vero obiiciatur, quod inier articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicolaum

de Alticuria unus est iste „Hae propositiones „ „Deus est"" et „„Dem non est""

idem significant, licet alio ct alio modo", respondeo, quod multa fuerunt condemnala

contra eum causa invidiae, quae tamen postca in schotis publice sunt confessa, tumen

dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie die tis vel etiam

de vocalibus ad placitum significantibus.

XX. Peter v. Ailly. 113

der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver

legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenlhümliche Verhältniss,

dass ein Urlheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene

Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's An

sicht, welcher die Insolubilia mit der sachgemässeu significalio der

Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch

jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene

Gränze hinaus472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde

gelegte „falsificare se ipsas", je nachdem dasselbe unbedingt in allen

Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete4'3). Hierauf kehrt er

wieder auf die in der significalio. beruhende Darstellung zurück und

theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obiective) und eine gegenständ

lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den

mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-

471) Inquirendum est, quid sit propositio Iiabens supra se reflexionem et de

ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel alicuius

repraesentalio potentiae cognitivae; dico enim „cognitivae" et non „intellectivae",

quia etiam potentiae sensitivae polest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).

Propositio insolubitis seu insolubite est propositio, quae significat, se esse falsam;

non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter

potest solvi, ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),

sed quia difficultos provenit ex eo , quod lalis propositio significat, se ipsam esse

falsam. Ideo patet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,

ticet non e contra Nulla propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur

terminus appropriate signißcans propositionem, sicut sunt lermini „verum, falsum,

universale, particulare, affirmalivum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.

472) Ex praedictis sequitar falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae

ponit, quod omnis propositio significat, se esse verum, et falsitas -opinionis

cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa categorica significat,

se esse propositionem , et significat, idem esse, pro quo supponit eins subiectum et

praedicatum, et falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eins reverentia, sc.

quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad extra, quam

vocat materialem significationem, et aliam de suis terminis et de se ipsa, quam vocat

formalem; sequitar contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec

significat, se ipsam esse falsam: „Socrates proiieiet Platonem de ponte , posito casu,

quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiieietur de ponte, et solus proferens

verum transibit pontem, et tunc veniet Plato et profert Socrati dictam proposi

tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inier insolubitia , quae

(amen non sunt, quia non significunt, se ipsas esse falsas, ut „Socrates seit se

errare" , „Socrates fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrates maledicit

Piatoni", et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum

insolubitium. -

473) Solum ponam distinetiones de propositionibus falsificantibus se ipsas, quia

de illis est specialis difficultas et non de aliis Quaedam significant, se esse

falsas, de per se, i. e. omni casu circumspecto , quaedam de per accidens, sc. expositione

alieuius casus; nnde patet error quorundam dicentium, quod nulla pro

positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam si'

gnificant directe et tales sunt itlae, in quibus affirmatur itle lerminus „falsum" de

termino supponente pro se ipsis, quaedam vero significant indirecte seu consecutive.

Propositionum significantium , se esse falsas , indirecte seu consecutive quaedam

significant immediate, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi

tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae aut mediantibus aliis

propositionibus , quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi

tionibus, a quibus ipsae significantur.

Pranxl, Gesch. IV. 8

114 XX. Peter v. Ailly.

stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 474), woraus

das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,

dass die ganze insolubilitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im

eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen

mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen

Urtheilen erscheinen könne 475). Auf dieser Grundlage erledigt sich

dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung

oder Lösung der Insolubilia, welche darin beruht, dass in Folge der

Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden

mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und

hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi

nologie propositio plures" anheimfällt 478).

474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere proposilioni

mentali proprie dictae Repraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri

dupliciter sicut et significatio , sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat

regem obiective, coneeptus vero mentalis, quem habeo de rege, significat

regem formaliter, quia est formatis cognitio regis Significare aliquid obiective

nihit aliud est, quam esse obiectum alieuius cognitionis formalis; significare vero for

maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alieuius obiecti Quaelibet

res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nulla res

creata potest esse propria et distineta cognitio formalis sui ipsius Nulla propositio

vecalis vel scripta polest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter ,

quia nulla talis potest esse formalis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet propositio

vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.

475) Ponam aliquas conclusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt

extraneae et mirabites : Nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare,

se ipsam esse falsam Impossibite est intellectui primo formare propositionem

universalem mentalem proprie dictum significantem, omnem propositionem mentatem esse

falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictum,

quae significet, suam contradictoriam esse veram Nulla propositio mentalis

proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reflexionem

supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,

quia certum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa ";

pro solutione vero pono aliquas conclusiones: Pars propositionis mentalis

proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere

pro eontradictoria itlius propositionis, cuius est pars, nec potest sup

ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlam propositio

nem Pars propositionis ad placitum significantis non potest supponere pro pro

positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo reflexionis

propositio vocalis vel scripta aut mentalis improprie dicta potest habere refiexionem

supra se Patet , quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel

scripta aut mentalis communiter dicta, quia nulla insolubitis est mentalis proprie

dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars

potest supponere pro tota propositione, cuius est pars.

476) Nunc videndum est de talium propositionum veritate aut falsitate, et per

hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter

dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem

mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu

bitis et alieuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi

invicem correspondentes significant idem et pro eodem supponunt Quatitercunque

per insolubilem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas

mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex

eo, quod falsificat se ipsam Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam

esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men

talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.

Peter v. Ailly. 115

Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat

D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den

Consequentiae bineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,

um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly

eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der ex

poniblen Sätze geben wollten, von sich gewiesen 47 '), stellt er entsprechend

seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass

sowohl dem exponiblen Urtheile seihst als den dasselbe exponirenden je

ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über

nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen

den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus ahsolutus als einen

exponiblen Ausdruck 4 80), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-

Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige

Regeln vorausschickt481), um dann drei dubitationes folgen zu lassen.

lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent

inconiuncte Quaetibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et

eins contradictoria est simul vera et falsa Aliquae sunt proposiliones omnino

simites in voce et de lerminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter

fatsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent

contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla propositio insolubitis vel

eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim

pliciter impossibitis Ad nullam propositionem insolubitem vel eius contradictoriam

est danda unica responsio, quia secundum Aristotelem secundo Etenchor um ad

propositionem plures non est danda unica responsio. -- - •

477) Cap. 1: Sunt quaedam calegoricae , quae formaliter aequivalent hypotheticis

Atiqui dicunt, quod de numero talium propositionum sunt omnes , in

quibus ponuntur termini privativi, negativi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabite,

non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ut „chimaera, vacuum" , imo omnes

proposiliones , in quibus ponuntur termini retativi vel generatiter quicunque termini

connotativi Sed si itlud est verum, apparel mihi, quod ita potest dici de qualibet

propositione calegorica.

478) Ebd.: Prima dubitatio est, utrum propositio calegorica et ipso propositio

hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem

mentales JVon solum proposiliones sunt exceptivae vel exelusivae in voce, imo

etiam in mente , unde intellectus formal exelusivam mentalem ilti vocali correspondentem

Ex quo sequitur, quod .... talibus propoiltionibus non correspondct

eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.

479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma

liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singularibus Patet

de itla, in qua ponitur aliquod tale signum „ulerque, neuter" Non vatel - deitla,

in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quitibel",

quando coniunguntur in lerminis rectis , ut „Quitibet homo currit'1; quia aliqua

universalis est possibitis , et tamen copulativa composita ex suis singularibus est

impossibitis.

480) Ebd.: Tertia dubitatio est, utrum itla sit categorica vel hypothetica „Socrates

dormit Plalone vigitante" Sciendum est, quod ablativus absolutus se

cundum grammaticos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", vel per „quia".

481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumilur exceptive, ..... quandoque

vero tenetur consecuiive Dictio „praeter" aliquando tenetur exceptive, aliquando

distributive Ponendae sunt regulae: 1) Nunquam exceptio debet fieri

nisi a toto in quantitale 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva r\gn

negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negatio negans,

quamvis praecedat dictionem exceptivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat

supra signum universale. 4) JVon semper loco itlius orationis „non omnis" po

nitur convenienter haec oratio „atiquis non" 5) Aliquae sunt proposiliones uni

8*

116 XX. Peter v. Ailly.

Die erste derselben betrifft die Suppositiou in den Exceptiv-Urtheilen,

wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die suppositio confusa

dislribuliva noch in eine absoluta und eine limitata emtheilten48'2); der

zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),

sowie der dritte die Umkehrung derselben484). In völlig analoger Behandlungsweise

folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen

allgemeineren Gesichtspunkten 485) und dann gleichfalls in drei Zweifeln

versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descendendo sub termino

distributo propositionis exceplivae ium debet poni exceptio in singularibus , per qua»

descenditur 7) Syllogiiando ex proposiiionibus exceplivis oportet, quod medium

maneat in propria forma in utraque praemissarum 8) Ubi non polest salvari

proprietos locütionis ponendo dictionem „praeter", loco itlius debet poni „alius" ... .

9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debet primo fieri descensus sub

itlo termino communi , super quem cadit itla dictio exceptiva, sed sub termino, a

quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua itlud,

a quo fit exceptio, eontinetur sub itlo, quod excipitur.

482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt lermini in propositione ex

ceptiva Aliqui dicunt, quod praedicatum in affirmatw a habet suppositionem

confusam tantum, et subiectum habet suppositionem confusam et distributivam ;

tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva , quia quaedam est ab

sotuta, alia limitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo contento

distribuitur ratione alicuius termini additi; et hoc modo subiectum propositionis

exceptivae supponit, ut illi dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva

affirmativa, cuius subiectum determinate supponit, sc. itla, in qua dictio exceptiva

negatur Cuiusiibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subiectum

habet suppositionem confusam et distributivam absolutam Si exceptiva fuerit

negativa, tum subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive 7erminus

discretus supponit semper discrete ; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum

non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu

nem, tunc , si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse

et distributive. ...In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem

modo sicut subiectum et praedicatum suae praeiacentis Cuiusiibel exceptivae,

cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.

483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex

ceplivae Omnis exceptiva , in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per

unam copulativam , cuius una pars est coputativa affirmativa et alia negativa

Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradicit uni, in qua dictio exceptiva non

negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam-itli, per quam

sua contradictoria exponitur.

484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo propositiones exceplivae convertuntur.

.... Nulla exceptiva formaliter convertitur in aliam exceplivam, .... sed in unam

non exceplivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est totum

aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, et parte extra capta et termino, supra

quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est" Quod dictum est, habet veritatem

in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua

dictio exceptiva negatur, non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur

der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur

theile angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socralem

non currit. Non omnis homo praeter Socralem non currit. Non omnis homo

praeter Socratem currit".

485) C. 3: Videndum est de proposiiionibus exclusivis Dictio exelusiva

quandoque se tenet a parte subieeti et quandoque a parte praedicati et quandoque

cadit supra totam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exelusivam.

A propositione de inesse affirmativa ad aliam affirmativam de eodem subiecto

et praedicato cum dictione exelusiva capta proprie est bona consequentia Si

dictio exclusiva capiatur improprie et addatur verbo, tunc exeluditur a subiecto omne

XX. Peter v. Ailly. 117

«rörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und

ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus

drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae" und „gralia

causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),

dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge

handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinit" schliesst er

sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt

itlud verbum, quod importat actionem distinctam Proportionabititer potest dici

de itla, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum In Mis, in quibus cadit

supra totam propositionem, si dictio exelusiva capiatur secundum impropriam

significalionem , adhuc exclusio polest esse duplex: una, quando praecise exeludit

praedicatum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando excludit praecise

pluralitatem maiorem, quam sit expressa per subiectum.

486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt lermini in propositione ex

elusiva Subiectum, si sit terminus communis, supponit confuse tantum; si tamen

sumatur cum signo distributivo , supponit confuse et distributive Exclusiva

affirmaliva, in qua dictio exelusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio

exelusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso

487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exclusivae

Omnis talis exponitur per copulativam compositum ex eis, quarum prima est affir

maliva praeiacens remoto signo exclusiva et secunda .est universalis negativa

Omnis itla, in qua dictio exelusiva negatur, exponitur per unam disiunctivam.

488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exelusivae convertantur Non

convertitur formaliter in alteram exclusivam in affirmativis Sed negativa,

in qua dictio exelusiva non negatur, potest converti in exelusivam negativam

simitem Aßrmaliva, in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in

universalem de terminis transpositis Affirmativa, in qua dictio exelusiva ne

gatur, potest converti in affirmativam exelusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls

(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.

489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dictiones „inquantum,

secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando autem

specificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.

490) Ebd. : Prima dubitatio est, qualiler debent exponi reduplicativae Af

firmaliva, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia conco

mitantiae, debet exponi per copulativam affirmalivam compositam ex quatuor propo

sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,

Anm. 924); si reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ter

minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulari Negativa,

in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae ,

debel exponi per copulativam affirmalivam compositam ex quatuor propositionibus

ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gralia causae, loco conditionalis debel

capi causalis Omnis itla, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra

dicit universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negatur, et est

exponenda per propositionem contradictoriam, i. e. per affirmalivam disiunclivam

compositam ex quatuor partibus contradictoriis.

491) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt lermini in reduplicativa.

Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicul in

praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, terminus reduplicatus

supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit

determinate et confuse tantum.

492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur. ..... Re

duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmalivam, sed in

unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subiectum est aggregatum ex praedicato

prioris et Mo lermino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".

Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.

118 XX. Peter v. Ailly. . Paulus Nicolettus Venetus.

die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel über die Uniheil

barkeit des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkeh

rung der betreßenden Urtheile folgen lässt 496). Zum Schlusse erwähnt

er noch das Verbum ,fil" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es

der Naturphilosophie angehöre 497).

Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho

lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus

Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im

Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor

geführte Reihe von Autoren die Ueberschrift, welche ich dem gegenwär

tigen Abschnitte gab , als gerechtfertigt erschienen sein , so wird ohne

Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.

403) C. 5: Restat determinare de propositionibus , in quibus ponuntur verba

„incipit" et „desinit" Quoeamque propositio, in qua verbum „incipit" non

negatur et verbum „esse" negalur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in

qua verbum „desinit" affirmatur ; et e converso Dicunt oliqui, quod aliter exponuntur

in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282) ; sed videtur

rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum

Propositio de verbo „incipit" potest dupliciter exponi; uno modo per

propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, alio modo per propositionem

de futuro et remotionem de praesenti lita verba „incipit" et „desinit"

includunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem JVegativa

de „incipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunctivam compositum ex

partibus contradicentibus partibus itlius copulativae, per quam exponebatur affirmaliva

sibi contradictoria. Multae propositiones de „incipit" et „desinit" sunt distinguendae

penes amphibologiam ex eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et

unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem

Ista consequentia non valet: „Socrates incipit scire omnem propositio

nem; ,4eus est" est propositio; ergo Socrates incipit scire propositionem „deus

est"" Non sequitur: „Socrates incipit esse albus; ergo Socrates incipit esse

coloratus".

494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstretur per litteram „hoc" et litteram

„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit el immediate ante hoc non fuit".

Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut

nec momenta in motu Per itlud „nunc", quod est tempus praesens, non demonstratur

tempus indivisibite ; possumus uli tempore praesenti pro ita magno

tempore sicut placet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.

495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositionibus

de „incipit" el „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem

modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui

sequitur itla verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente

alia suppositione Una suppositio est , secundum quod contingit descendere cum

pronomine demonstrativo, alia est, secundum quam sie non contingit descendere.

Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipii" et

„desinit".

496) Ebd. : Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „incipit"

et „desinit" Non convertuntur in propositiones simites Propositio de

„incipit" debet converti in unam de praesenti et de fuluro disiunetive; simititer itla

de verbo „desinit".

497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis

ei aequivalentibus , ul „producitur, generatur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,

gencrari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut

propositiones de „incipit" exponuntur per plures categoricas, ita simititer propositio

nes de istis verbis „fit, factum est, fiel" Mulla autem essent hic dicenda de

.expositione dictorum verborum, sed itla magis spectant ad phitosophiam et supponunt

aliqua, quae non pertinent ad logicam.

XX. Paulus NicoIettus Venetus. 119

Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Gasuistik aller

Eventualitäten, und in- unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen

der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften

doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos

reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste

Menge verschiedener „opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten

Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt

sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,

da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare

verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „moderni",

sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that

(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie

in den Umkreis seiner Beschäftigung498). Für uns hier kommen nur

seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commentar zur zweiten

Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel

ches bald als Summulae bald als. Logica bald unter anderem Titel ge

druckt wurde501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der

Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr

der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel

„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten

geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).

498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et corr., de anima, Eih. ad

Nie, und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.

499) Pauli Veneti expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetiis 1477 u.

wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht

nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote

lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,

Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).

500) Logica magna Pauli Veneti. Am Schl. : Pauli Veneti opus, quod magna

logica appellatur correctum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de

Fossano Impressum Venetiis impensis Octaviani Scoti 1499. fol.

501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. t.

s. a. 4. Pauli Veneti summulae ineipiunt; am Schl. per Gulielmum Tridinensem de

Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tractatus summularum logicae Pauli Veneti; am Schl.

Venetiis per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneti summulae cum commentariis

Menghi Faventini ae quaestionibus eiusdem; am Schl. per Franciscum de Mace

rata revisa. Venetiis per Olinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti

ete. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.

502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Tract. I: Terminus, Propositio,

Praedicabitia, Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,

bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,

Amplialio, Appellatio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Terminorum probationes

(was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligaliones.

Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. I und deren Widerlegung,

und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.

503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schl. Expliciunt dubia emendata

per manus mgstri Secundi Contareni Venetiis per Bonetum Locatellum.

1493. fol.

504) Schon l. J. 1474 in Mailand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid

ratio possit logices arguta probandi Dogmata , de Veneto littore Paule doces. Sodann:

Praeelarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schl. Papiae p.

m. Nicolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am

Schl. emendata per \mgstrum Secundum venetum Contarenum Venetiis per Bo

netum Locatellum. 1493. fol.

120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

In der 'ausfuhrlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik

grundsätzlich in zwei Hauptgruppen , deren erste den terminus und die

zweite die propositio zum Gegenstande hat505), so dass sämmtliche Einzeln-

Zweige sich nur als Unterahlheilungen hierein einfügen. Indem sonach

mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er

sofort als categorematicus im Gegensalze gegen andere Ansichten den

jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur

Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit

alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategoremalicus hingegen

ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung

(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die

Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva

können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncategoremata

als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu

betrachten seien , kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden

Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „oinnis"

absieht 508). Was hierauf die significalio des Terminus betrifft, wird

unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen

Begriff erweckende Darstellung der Ohjecte verstanden, hingegen die

significalio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,

505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo

in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia elarius appareat.

506) Ebend. : Terminus categorematicus est signum tam implicite quam explicite

simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivitm, sed alterius a se et

suo consimiti per se in notitiam deduetivum Verba non sunt termini categorematici,

cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategorematicus est

signum officii executivum, nullius a se et suo consimiti sine nova impositione per

se signum Sequitur , quod aliquis est terminus simplex, qui nec est categore

maticus nec syncategorematicus , ut „vel" aut copula verbi substantivi aut lermini

„A, B, C" et huiusmodi Item sequitur, quod terminus categorematicus non dicitur

esse , qui significative aceeptus potest esse subiectum vel praedicatum aut pars

subiecti vel praedicali distributi propositionis calegoricae , sieul aliqui ponunt (s. bei

Peter v. Ailly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen

in d. Summula log. I, 1: Terminus categorematicus est itle , qui tam per se quam

cum alio habet proprium significatum • .... syncategorematicus est terminus habens

officium, qui per se sumptus nullius est significativus.

507) Log. magna f. 2 r. B: Dubitatur primo, utrum adiectiva aliqua possunt

esse termini calegorematici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici differentia;

quaedam enim non significant a se el suis consimitibus distinetum, ut „omnis";

quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus";

.... quaedam significant huiusmodi significata per se et non respectu ad aliud, ut

adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini

syncategorematici; .... secundo modo sunt categorematici , sed dependenter;

lertio modo possunt esse categorematici independenter.

508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremala „omnis, nullus , quitibet"

et simitia possunt esse parteS subiecti vel praedicali Prima opinio dicit,

quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animal". Secunda dicit, quod

atiqua syncategoremala btne possunt esse partes subiecti vel praedicali, sed littera

„ omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera ,,non" est pars praedicali;

sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „homo" est solum praedicatum (B) Quia

huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas mititare videntur,

restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht

sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121

insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter

v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine bevorzugte

Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh

rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benülzte Gleichniss

vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt 509). Doch wird der

Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift

lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei

D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu

ralis significalio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst

verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst

gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu

der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all

dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm

liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren

ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueberordnung,

nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des

singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh

rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig

lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver

neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen

haeeeeitas an 511).

509) f. 3 v. B: Terminum voeo significare naturaliter , qui aliquid significat et

impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam

rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare vel conceplum primum

in anima causare (s. bei Peter v. Ailly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur

significare ad placitum tripliciter. Uno modo, prout littera „ad placitum" est

accusativi casus et rectus immediate a littera „significat" , non solum terminus vocalis

vel scriptus significat ad placitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 r. A)

Secundo modo , quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel voluntatis,

ut nunc significct vel nunc non significet ; et sie quitibet terminus vel scriptus vel

mentalis significat ad placitum. Tertio modo, quia ad voluntatem primi instituentis

ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel signifieavit Sicut imago

depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474).

circulus vero ante tabernam vinum significat solum ex institutione et non ex conve

nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sie ter

minus mentalis significat ex convenientia et simititudine accidentali ad lalem rem, sed

terminus vocalis significat solum ex institulione.

510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas magis

appareat: Primo, quod termini vocales vel scripti se ipsos naturaliter significant;

secundo , quod tales res a se distinetas significant ad placitum ; tertio , quod termini

mentales significant naturaliter res a se distinetas ex quadam convenientia et simiti

tudine f. 5 v. B: Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter

minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, nec aliquod

superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat

suum per se superius, sed nullum inferius Tertia dicit, quod iste terminus

„homo" significat animat, corpus, substantiam , et istum hominem et omnem hominem

imaginabitem praeteritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio

inier ceteras probabitis est f. 7 r. A: Quitibet terminus secundarie signi

ficat, quid quid terminus inferior vel superior significat primarie. S. unten Anm. 559

am Schl.

511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est itle, qui

est pro pluribus supponibitis, terminus vero discretus itle, qui tantum pro uno

(B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative aceeptus natura122

XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als

ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil

bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität

derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnet,

den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm

mediali heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder

als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in präilicativer Weise unter

sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,

oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile

einer weiteren Begründung unterliegen 51 2). So führt er zunächst betreffs

des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver

schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.

enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,

liter vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de

pluribus , quorum unum non est nec fuit nec erit pars alterius ; simititer terminus

singularis est itle, qui significative acceptus naturaliter vel secundum modum suae

unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Neyo, quod iste

terminus „Socrates" vel „Ioannes" sit terminus singularis; imo est ita bene com

munis, sicut terminus „homo" , et .... cum dicitur, quod Socrates est nomen pro

prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam , concedo tamen grammatice

loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones : Prima dicit, quod homo est

Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So

crates nec Plato nec sie de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo

est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).

(B) Ista tertia opinio inter ceteras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae

opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior , quia

quitibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus

communis reliquo communior Respondetur, quod communitas termini non attenditur

penes multitudinem significatorum, sed ideo dicitur aliquis terminus re

liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.

512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo

notanda est particularis distinetio terminorum Immediati dicuntur termini simplices

vel pronomina demonstrativa in singulari numero et adverbia demonstrandi,

ut „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum

et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo

talis propositio est immediata „hoc est", quia non potest probari per aliquid notius.

f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba

et adverbia et partieipia habentia inferiora secundum praedicationem; alii autem

sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),

ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqüi ad diversas compositiones

secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae

Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem et officiabitem, ut patet de

isto lermino „necessarium" . Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.

513) f. 13 r. B: ßedeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.

IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus

et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in

qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa

sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulari affirmativa

in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animal"

sie resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animal"

(v. A) Indefinita vel particularis negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum

affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria ;

tertio modo per universalem negativam sibi suballernantem, ut „alüjuid non currit"

probatur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum

de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123

um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an

Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit

eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe

seine individualisirte Geltung durch „hoc" nachweise. Die Supposition,

deren Definition auf die obige des lerminus categorematicus zurückgreift

(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impropria

und eine propria unterschieden, deren letzlere entweder materialis

oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi

nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significalio der

termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und

der complexi , bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu

einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non

quiescenter umgestaltet wird515). Auch die suppositio simplex wird

mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei

nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,

eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,

die Begriffe der prima und secunda imposilio , sowie der prima und

secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das

von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der

communicabilitas zu Grunde legt516). Die suppositio personalis wird,

est per assumptionem sui contradictorii Universalis affirmativa debet exponi per

suam subalternam et universalem ncgativam sibi convenientem Multipliciter contingit

exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subiecti

simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas

exponendi de subiecto composito vel disiuncto (f. 15 v. A) De obliquo

mihi videtur posse dici absque distinctione aliqua.

514) f. 16 r. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro

aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inier supponere et significare; ler

minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum infinita

significare Dividitur suppositio in impropriam, ut „knglia pugnat" (s.

Buridan, ob. Anm. 105), et proprium, quae dividitur ik materialem ac simplicem

et personalem. (Vgl. Summul. log. II, 1.)

515) Ebend. : Suppositio materialis est significatio termini in propositione extrema

liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.

(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius

signi materialitatis (v. A) Ista opinio in parte vera est et mihi conformis in

multis, sed est nimis stricta, quia, sicut polest aliquis lerminus supponere per

sunaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali

videtur consimite esse ponendum (B) Est igitur aliter dicendum, pro quo notandum,

quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum

incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,

ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab

his possunt significare per solam impositionem novam, ut „A, B"; quidam significant

significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel

sua consimitia , per limitationem signi , ul „homo" Terminorum complexorum

quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,

ul „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in

complexi sumpti primo vel secundo modo aut eliam complexi non quiescenter signifi

cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo

materialitatis; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sie possunt. (Vgl.

Summ. log. II, 3.)

516) f. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ex

tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo

consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est aeeeptio termini vocalis vel scripti, quae

124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach üblicher

Tradition eingetheilt 5l7). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach

dem Vorbilde Buridan's (ob. Anm. 112) die ampliatio völlig in die Lehre

von der Supposition, wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus

(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen

die appellatio, welche er dreigliedrig als appellalio lemporis und ampliationis

und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin

weggelassen 5 1 9). Betreffs der suppositio relalivorum zählt er vorerst

fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus

accipitur pro intentione animae, cui non imponitur ad significandum. ..... Resurrexit

quidam modernus solum suppositionem admittens personalem et asserens in suis

scriptis, nullam suppositionem materialem existere seii simplicem (Marsilius, Anm. 401,

nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae

atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) luxta quaesitum, quis sit

terminus primae aut secundae intentionis vel imposilionis, descriptiones , quae

nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in toto verae Est

igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus

simplex unitivus potentioe cum suo obiecto adaequato non ratione signi communicabitis

aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est conceptus simplex

unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato sub ratione signi communicabilis aut

incommunicabitis Terminus primae imposilionis est signum tam implicite quam

explicite simplex ad placilum significalivum absque nova impositione sui adaequati

significati non sub ratione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus

secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ratione signi communi

cabitis aut incommunicabitis.

517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione

non maxime abstraeli nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter

unitivi pro distincto a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et

commvnem Discreta est significatio termini singularis aut termini communis cum

pronomine demonstrativo (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam

et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa et distributiva.

Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis

Confusa distributiva quSdam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)

518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitalem suppositionis , quae fit respectu

diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se

respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:

Terminus supponens a parte subieeli respectu verbi ampliativi indifferenter supponit

pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. B : Terminus sequens verbum

ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine

ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur f. 25 v. A : Respectu terminorum

distrahentium de praeterito et futuro vel aliorum partieipiorum verborum ampliativorum

terminus supponens respectu verbi de praesenti distraeli per partieipium alieuius

verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponeret respectu eiusdem verbi amplia

tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de termino distrahente,

ad quarum quamlibet est diversimode respondendum , ul „Antichristus est futurus,

Aliquis homo est mortuus, Adam est praeleritus" . (Vgl. Summ. log. II, 8.)

519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :

Appellatio est aeeeptio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi

vel partieipii Appellatio temporis est aeeeptio termini in propositione pro aliquo

secundum solam significationem verbi vel partieipii Appellatio ampliationis est

aceeptio termini ampliative sumpti limitati per lerminum ampliativum praecedentem.

Appellatio formae est aceeptio termini in propositione limitali per lerminum praece

dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosco,

et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre

Socratem.. Propositionem hypothelicam scis , et tamen nescis aliquam propositionem

hypothelicam.

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125

Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln

über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer

Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probalio lerminorum

zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia

unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der

ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise

mit „di/fert" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er

je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter

scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),

520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae sunt opiniones

Prima Heit, quod relalivum convertilur cum suo antecedente simititer tam quoad

significalionem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio

ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro Mo, pro quo praedicatum in

proposiiione , in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei

Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258) (B) Tertia ponit, quod relativum non simpliciter

convertitur cum suo antecedente, sed prout habuerit respectum ad subiectum vel

ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relativum significat itlud, quod

significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relalum

ad suum antecedens, vel s attem non magis confuse, quam suum antecedens

f. 28 r. A : Quinta ponit, quod relativum relalum ad suum antecedens respectu alicuius

actus competentis cuitibel supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut

suum antecedens.

521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus restal opinionem verum et probabitem

pertractare Relativa accidentium et relativa diversitatis non habent eandem supposilionem,

quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secundum

varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Conus est niger, et quitibet

Aähiops est talis" Relativum identitatis in eadem categorica semper supponit

eodem modo sicut suum antecedens. ..... f. 29 r. B : Relativum identitatis hypothetice

retalum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.

..... (v. B) Relativum identitatis hypothetice relalum ad suum antecedens supponens

diserete vel determinate supponit eodem modo f. 30 r. B : Si antecedens relativi

identitatis hypothetice relati supponit mobititer affirmative, relalivum supponit etiam

mobiliter (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius

partis capit supposltionem ab extremo alterius partis, potissima probalio est itlalio

categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)

522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius

prosequendum , et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausführlichst

folgemle Sophismen erörtert: Socrales differt ab omni homine, et tamen ipse non

di/fert ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni

homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nullo homine differt

omnis homo. Socrales differt, differebat et differel ab asino, el tamen non ab omni

asino Socrates differel vel differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)

523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exclusivis Propositio exclusiva

primi ordinis est Uta, in qua nota exelusionis determinat implicite vel expticite tam

subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" • secundi ordinis est, in

qua nota exelusionis determinat totum praedicatum cum copula, ut „Iste homo tantum

currit" - lertii ordinis in qua determinat solum praedicatum, ut „Tu es

tantum homo"; quarti ordinis , in qua determinal partem praedicati aut

subiecti, ut „Ego video tantum Socratem" ; quinti ordinis est, in qua dictio

exelusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundlage dieses Un

sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten

die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia

beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)

524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itla, in qua terminus,

a quo fit exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ul „Omnis

126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

wiederholt aber hei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);

dann reiht er „sicut" an, welches wir schon bei Harsilius (Anm. 423)

beigezogen fanden 520), hierauf die Comparative 517) und die Superlative,

bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)

verwerthen kann52*). Sodann folgen begriffe, welche bald categorematisch

bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „totus" 529),

homo praeter Socralem currit" ; secundi ordinis dicitur ilta, in qua non

ponuntur in eadem parte propositionis , imo inter ea medial copula, ut „Omnis homo

currit praeter Socralem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition fotgen

Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheilen (f. 39 r. B):

Ayyregatum ex termino, a quo fit exceptio, et opposito termini extra capti supponit

mobititer Pars extra capta stat confuse tantum Terminus, respectu cuius

fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regetn,

welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)

525) f. 41 r. A. (Vgt. Summ. log. IV, 12.)

52b) f. 42 r. A: Restat, de aliis dictionibus vim conlundendi habentibus peri

tractare, et primo de diciione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum

immediate sequentem confundit conf use it distributive in comparatione ad praedicatum

propositionis dependentiae, i e. propositionis sequeutis titte ram „sicut". Hieran

knüpfen sich dann die Sophismen: Uuantuscunque fuit Socrales, tantus fuitPlato, et

tamen Socrates non fuit tantus, quantus fuit Plato. Impossibite est, quod Plato curral

ita velociler uniformier praccise , sicut immediate post curret Socrales. Socrates iam

non est ita albus, sicut erit Plato, et erit albior, quam erit Plato, et tamen non erit

albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito polest esse antichristus corruptus, sicut ipse

generabitur, et tamen non polest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabUwr.

527) f. 43 v. B: Et comparativus habet vim confundendi Exponitur per

attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitiler

sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque extrema.

Hierauf die Sophismen : in infinitum minor te est aliqua pars tua, el tamen

non in infinitum maior aliqua parte tua tu es. Plato erit albior, quam Socrales, et

tamen Plato nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit albior, quam

Ptato incipit esse albus, el tamen solummodo per finitum ipse erit albior, quam Plato

incipit esse albus. In infinitum citius erit aliqua pars pertransita, quam A, et tamen

non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.

(09. IV, 7.)

528) f. 47 v. A : Quitibet terminus supertath'us cuiustibel termini communis

immediate sequentis est mobititer confusivus in ordine ad suum positivum

Quando construitur cum genitivo pluralis, potest dupliciter exponi; uno modo

per suas praeiacentes et negalivam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et

negativam de comparativo f. 48 r. B : Quando construitur cum relatione impticite

vel explicite, ut „A est maximum pondus, quod Socrates polest portare" , „A est

minimum pondus , quod nun potest portare" , „A est maximum , quod non polest

videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sie exponitur „A potest portare

et nulluni maius" , secunda sie „A non potest portare nec aliquod tantum",

lertia sie „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sie „A potest

videre el nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche

Erörterung über „maximum, quod sie" und „minimum, quod non" an. (Vgt. Summ.

tog. IV, 8.)

529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque

categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „totus"

syncategorematice, quando Mi propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So

phismen, wie z. B. : Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates aliqua sui

parte est minor. Totxan, quod est in mundo , est in oculo tuo vel in bursa tua u.

dgl f. 57 r. B : Categorematice sumitur, dum copulam principalem determinare

non polest , quando copulae postponitur vel eidem introcluse et restricle z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoo.nituIrn,

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127

„Semper" 530), „ab aeterno" 5 3 1), „infinitum" 532), und „immediate" 53 3);

hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung

verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus

spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen

Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritalis" die Rede

sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus

führt535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),

manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.

(Vgl. Summ. log. IV, 15.)

530) f. 57 v. B : „Semper" sumitur categorematice , dum verbum principale determinare

non potest , quando a parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit

semper" ; syncategorematice tenelur, quando in copulam principalem suam virtutem

emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)

531) f. 58 r. B: Quaecunque dicta sunt de termino „ semper" , possunt convenienter

applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)

532) f. 58 v. B: „Infinilum" tenet categorematice, quando principale verbum

determinare non potest; .... syncategorematice, quando determinat. Hiezu die

Sophismen : Sicut infinita sunt finita , ita finita sunt infinita. Infinilum tempus fuit

finilum, et tamen nultum tempus finitum fuit infinilum. (Vgl. ebd. lV, 18.)

533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominatiter, quando

cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;

adverbiatiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur

„Immediale" terminum sequentem se confundit confuse tantum Exponilur propositio

denommata ab eo per suam praeiacentem et universalem negativam. Hier

über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inier se contradicentia immediate post

hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)

534) f. 63 r. B: De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Hu,-

iusmodi verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 r. A :

A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composito subiecto consimili

cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum

verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam , quod nullus terminus

connotans indivisibititatem debet ingredi probationes itlorum , sicut „instans",

quia nihit eis correspondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem

pus, cilo , nunc" (vgl. Peter v. Ailly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,

quod dupliciter exponuntur , uno modo per posilionem de praesenti et emo

tionem de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et posilionem

de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Älia opinio ponit,

quod exponuntur per disiunctivas et copulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)

535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non

habet, sed habet causas veritatis, quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,

unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum

determinatione dictionis „immediate" ; .... secunda causa est una copulativa unius

de praesenti negativae et alterius de futuro affirmativae cum simiti delerminatione.

f. 66 r. A: Qualecunque erit aliquid, quale ipsum iam non est, ipsum incipit

vel incipiet esse tale Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando

non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)

Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est

pro instanti verificabitis, ut „Tu es" .... (B) Quaelibet propositio de praeterito vel

futuro verbo substantivo est pro instanti verificabitis, nisi determinetur per terminum

significantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est

pro instanti verificabitis, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu

tanges Socratem et Plalonem, igitur in aliquo instanti tanges Mos" f. 67 v.

B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum

argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis

causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So

phismen.

128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt536); und

hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchlheil der logischen Lehre mit

neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur

propositio descriplibüis" , zu welcher auch die üblichen juristischen

Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehören537); hin

gegen auf den Adverbien beruht die „propositio de modo exponibüis" 538),

und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur

„propositio officiabilis" 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol

cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com

positus zusammenhangt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und

auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei

nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus compositus dann

eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangehe, hingegen

sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).

536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus compositus et di

visus originem sumit, sequitur pertructare Terminorum officiabitium quidam sunt

nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium , contingens, verum, falsum"; quidam

sunt verba, ut „scio, dubito , credo, imaginor, opinor, haesito , volo, nolo, percipio,

intelligo, existimo, promilto , apparet, significat, polest, contingit" et alia infinita;

quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, creditum" etc.; quidam sunt adverbia,

ut „possibititer , impossibititer" ete. Horum terminorum quidam habent officiari, ut

praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui

dam exponi, ut adverbia.

537) Ebend.: Propositio descriptibitis est ilta, in qua aliquod praedictorum verborum

vel participiorum existens primum probabite in propositione incomplexum determinat,

ut haec propositio „Ego scio A propositionem" sie describitur et probalur:

„Ego scio significatum primarium A piopositionis, quod scio primarie significari per

A, igitur scio A propositionem" . . . . (B) Ab Iiis potest homo exemplum sumere, qualiter

alias propositiones de aliis verbis officiabitibus describere debeat, ut „Promitto

tibi denarium", i. e. „Promitto tibi ius alicuius denarii praesentis, praeleriti, futuri,

possibitis, imaginabitis" . (Vgl. Summ. log. IV, 4.)

538) f. 71 r. A: Propositio de modo exponibilis est itla , in qua aliquod prae

dictorum adverbiorum existens primum probabite in propositione verbum principale de

terminal, ut „Necessario omnis homo est animal" exponitur sie: „Omnis homo est

animat, et non potest esse, quin omnis homo est animal". Zur Erläuterung folgen

acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)

539) f. 73 r. A: Propositio officiabitis est itla, in qua modus nominalis , verbalis

vel participialis existens primum probabite in propositione complexum determi

nat, ut „Possibite est' te scire A" sie officiatur et probatur: „Haec propositio est

possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire

A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und

sonach (f 75 r. B) als „Conelusiones credutitatis" bezeichnet werden. (Vgl. Summ.

log. IV, 3.)

540) f. 76 r. B: Omnes illi modi superius explicati, sc. nominalis, verbulis,

participialis et adverbiatis, sensum compositionis el divisionis exprimere posmnt;

sed qualiter , est difficullas. Dicunt quidam, quod, quandocunque modus simpliciter

praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus

nominatur ; sed quando medial dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,

quando modus praecedit, est sensus compositus, sed quando medial vel finaliter sub

sequitur, est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,

quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypothelicum, facit sensum com

positum, et quando mediat verbum dicti el primum extremum , tenetur in sensu diviso

.... (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabiti frequenter

fallit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.

XX. Paulus Nicolettus Venelus. 129

Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über

„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen 541). .

Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich

im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Urtheiles

, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig

läppischen Einwand zurückzuweisen 54 2), wie bei der Eintheilung in

kategorische und hypothetische Urtheile 54.i). Das kategorische wird zu

nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in

Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (ob. Anm. 173)

trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunctive,

copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingelheilt 544).

Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier

neu der Begriff einer „negalio praegnans" hinzu, welcher sich auf die

exponiblen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von lerminus

541) f. 82 v. A: Quia in tractatu praecedente pluries tangehatur, licet indecise,

de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem elarius tradendo

scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum ab aliquo

sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con

tingens de necessitate eveniel. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte

Folioseiten füllt, ist ein forttaufendes Schulexercitium, in welches alle möglichen

Sophismen verftochten werden.

542) f. 101 r. A : Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aut falsi

significativa .... (v. A) Contra arguitur .... per istam orationem „Bu est Ba" ....

Respondetur, quod „Bu 'ist Ba" non est propositio, et nego, quod sit enuntiatio per

fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)

543) f. 101 v. B : Propositio in categoricam et hypotheticam dividitur

Propositio calegorica est itla, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicalum

et copulam (f. 102 r. A) Contra divisionem arguitur probando , quod aliqua

est propositio, quae nec est calegorica nec hypothetica ; et ponitur, quod tu incipias

proferre propositionem et sie continuabis, quousque erit totaliter prolata;

ideo sie propositio immediale post erit calegorica vel hypothetica (B) Responde

tur, quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius

subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,

welche mit gleichem Glück beseitigt werden.

544) f. 102 v. A : Propositionum calegoricarum quaedam sunt de subiecto ampliativo

et praedicato ampliativo , quaedam nec de subiecto amptiantur nec de

praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae

dam de extremo ampliativo et non subiecto nee praedicato Warum de subiectis

ampliativis quaedam sunt de praesenti, quaedam de praeterito , .... quaedam

de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam

de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec. de extremo.

Warum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel coniunctionis,

quaedam cum interpositione itlarum sine interpositione quaedam sunt

de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , quaedam ex recto et obti

que Warum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunetivo,

quaedam de extremo copulato quaedam de conditionato, .... quaedam de locali,

quaedam de temporali, .... quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). ... Ca

tegoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam

nec de secundo nec de tertio.

545) f. 102 v. B : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego

ricarum quaedam est alfirmaliva, quaedam negativa Affirmativa est itla, in qua

verbum principale vel copula implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro

positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sieut

exelusivae et reduplicativae , in quibus non negatur nota denominalionis et quaecun

que exceptiva proprio negativa Non praegnans est quaecunque negativa non

Pranxi, Gesch. IV. 9

130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

praegnans bei der Eintheilung gesprochen, welche auf der Quantität be

ruht546), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz

folgen 54 7). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei

chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus

der modalen von der Quantität abzusehen sei ; den Exceptiv- und den

Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs

des hypothetischen Unheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen

seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und

das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.

Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,

wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,

man im Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis

vel non se Iiabens aliquo dictorum modorum, .... et haec dividitur, quin

quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est Ma, cuius

contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non potest esse ve

rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.

105 r. A : De quolibel dicitur alterum contradictoriorum incomplexorum et de nullo

eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativo ad affirmativam de

praedicato infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae

dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto et in suppositione personali

est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finita ad affirmativam

de praedicato infinito dcbito medio est bonum argumentum.

546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, .... quod quaedam

est universalis, quaedam particularis , quaedam indefinita, quaedam singutaris

Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali

determinatus vet pluribus eidem aequivalentibus f. 109 r. A: Particularis

est tita, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particulari determinatus

vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferentibus (B) Indefinita

est itla, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina

tus Singularis est itla, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate

aut terminus categorematicus solo pronomine demonstrativo determinatus f. 112

r. A: Ab universali affirmativa ad suum singulare cum debito media est bona consequentia

(B) Ab universali negativa ad quamlibei suarum singularium est bona

consequentia (v. B) Ab indefinita ad suum particularem tam affirmative quam

negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)

547) f. 113 r. B: Dicto de quantitale propositionum iam rectal, easdem in

figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocare. Dabei werden nun in

weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Begeln der Entgegensetzung und

Subalternation in ausdrücklichem Anschlusse an Petrus Hispanus angeführt, und in

gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipoltenz (mit Benützung des

Memorial-Verses „frae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich

auf die modalen Urtheile angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex maleria

der Urtheile und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die

Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)

548) f, 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim

plex, quaedam per accidens, et quaedam extra quantitatem seu praeter quantitalem.

.... f. 123 r. A: Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita

transpositio extremorum copulae , cuius alterum extremum tam implicite quam expli

cite caret quantitale logicali; et isto modo convertuntur exelusivae et modales in

sensu composito (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico

de reduplicalivis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheile

die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam

vitae meae" sei umzukehren „ Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei

Marsilius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrales" ergebe „Socrates aliquod album

fuil" n. s. f. (Vgl. Summ. l. I, 11.)

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 13t

litudinaria, einer comparaliva, relaliva, inhibitiva, electiva, subiunctiva,

expletiva u. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst

die temporalis , die localis und die expleliva, A. h. das Concessiv-Urtheil30ü),

um sodann bei dem copulativen eine Unterscheidung zwischen

„copulalim" und „collective" 35 1) und ebenso beim disjunctiven zwischen

„disiunctim" und „disiunctive" durchzuführen 552). In gleicher Weise

spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionatim" und „conditionaliter"

; zugleich aber gerätb er durch die mit dieser Urtheilsform

nolhwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens

nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae

und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an

(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig

tröstlicheu Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-

549) f. 124 v. A: Nunc de hypothelicis sollicite est tractandum Quidam

quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81

u. 273), alii septem (Strodus, Anm. 190), alii decem (Feribrigus, Anm. 214), alii

quatuordeeim , et sie ultra. Sed obmissis Iiis dico. quod tres et non plures sunt

species, sc. copulativa, disiunctiva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatur

rationalis. Non enim video, quod temporalis, localis et causalis sint hypotheticae,

quin etiam aliae, quas formant aliae notae adverbiales et coniunetivae ; et sie similitudinaria

esset hypothelica, ul „Scripsi, ücut tibi placuit", et comparativa,

item relativa .... et inhibitiva, ul „Circumspicit, ne sibi coneludatur", item electiva,

ul „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunctiva, ut „Ego feci, quod

bene respondisti" , et expletiva, ul „Licet movearis, non curris" , ct sie per

atias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et utitis parum.

550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis intelligatur , volo

declarare Temporalis est itla , quae a nota temporis implicite vel explicite sumit

denominationem De primo ordine sunt Mac, in quibus nota temporis pe

tendo prineipium propositionis impedit quantitalem, ut „Quando ego disputo, tu respondes"

; secundi ordinis sunt itlae, in quibus nota temporis non impedit

quantitatem , ut „Ego disputo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die

Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheilung werden dann auch localis

und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheilsarten die exple

tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich

f. 127 r. A: Expletiva propositio est itla, quae a nota sie vocata sumit deno

minationem; istarum quaedam est alieuius quantitatis, quaedam nullius ; exemplum •

primi „Licet movearis, non curris'', exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".

Item quaedam sunt affirmativae , quaedam negativae Item quaedam primi or

dinis, ut „Licet sis asinus , es Aomo", quaedam secundi, ut „Tu es Aoroo, licet sis

asinus" u. s. w.

551) f. 127 v. B: Nota copulandi sumitur copulalive, quando calegoricas coniungit,

copulatim vero, quando praecise terminos unit Nota copulationis sumpta

copulalim sumitur divisive , quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur

copulativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co

pulativa; exemplum primi „Socrates et Plato currunt , ergo Soci ales currit el Kato

currit" , exemplum secundi „Socrates el Plato sufficiunt portare hunc lapidem". Für

diese beiden Arten werden nun Kegeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor

auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Begeln darüber folgen, was zur

Wahrheit, zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co

pulativen Unheiles gehöre. (Vgl. Summ. log. I, 13.)

552) f. 131 r. B: Nota disiunctionis sumitur disiunctim, cum solummodo ter

minos coniungit , disiunctive vero, cum calegoricas unit; exemplum primi „Tu es

homo vel asinus", exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus" . Die hierauf

folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von

Consequentiae an. (Vgl. ebend. I, 14.)

9*

132 XX.- Paulus Nieolettus Venetus.

meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr

verschiedenartig sei; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die

Wahrheit dieser Urtheilsform 553X

Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae

macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)

erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt

desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort

die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit

drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma

liter formalis, und in materialis, wovon aber nach seiner capriciösen

Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma

und bona de materiahhi). Hierauf führt er in äusserst planloser und

553) f. 134 r. B: Nota conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel

terminis clauditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit el unit; exemplum

primi „Omne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal , si est rudibite,

est asinus" , excemplum secundi „Si tu es Iiomo, tu es animal" (v. A)

Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non

potest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur

in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite, quod antecedens sit

verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod

non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem

sit verum. ... (B) Quarti .... quod non sit possibite, antecedens esse verum, con

sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti

quod si ita est, sicul est significabite per antecedens, necesse est sie esse, sicut est

significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod

non sit possibite sie esse et sie non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi

consequentis Septimi quod non sit possibite sie esse et sie non esse

demonstralis significatis antecedentis et consequentis Octavi .... quod consequens

intelligatur in antecedente Noni quod significatum adaequatum consequentis

intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod

requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,

Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel universaliter

assignari, quia conditionates in multiplici differentia proponuntur

Ad veritalem affirmalivae significaniis iuxta compositionem suarum categoricarum re

quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sie

significantibus et demonstrando per litteram „sic" significata consueta antecedentis et

oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmativae non significaniis ex compositione

suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni conditionali vere

sie significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen

conditionalen Unheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con

sequentiae. (Vgl. Summ. log. 1, 12.)

554) f. 139 r. B: Ui de conditionalium materia plena habeatur notitia, de rationalibus

est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntialio hypothetica

implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo" vet

„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam transiatum est,

ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs

dieses ganzen Abschnittes Summ. log. HI, 1—7) tam affirmativarum quam negalivarum

quaedam est bona et quaedam est non bona seu mala. Consequentia bona

significans iuxta compositionem suarum partium dicitur itla, cuius contradictorium

consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans

non ex compositione suarum partium dicitur itla, quae uni bonae est immediate subordinabitis

(B) Consequentia bona formalis est itla, cuius contradictorium con

sequentis sie primo significando polest antecedenti formaliter repugnare (f. 140 r. A)

Consequentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for

malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re

pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133

willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon

öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)

mit geringen Modificationen die Eintheilung der Termini in impertinentes

und pertinentes auf, deren letztere entweder disparali oder consecutivi,

und zwar diese wieder entweder convertibiles oder sequela tantum

sind 556). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von

Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und

Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia

ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be

ziehen 55 7).

malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris", des

zweiten „Tu es homo, igitur es risibitis" , des dritten „Tu es homo, igitur es animal")

Consequentia bona materialis est itla, cuius contradictorium consequentis

sie primo significando potest antecedenti malerialiter repugnare, ut „Nullus deus

est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse

quentia bona de forma dicitur ilta, cui quaelibet sitn simitis in forma est bona, ut

„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itla, cui

non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum pater est, igitur non tantum

pater est".

555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A

copulativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab exposita

ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem

itlam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar

gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel particularem

Nulla consequentia solum malerialiter bona tenet de forma (f.

142 v. A) Si contradictorium consequentis est itlativum contradictorii antecedentis,

consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est

verum (B) Si antecedens est necessarium, etiam consequens est necessarium

(v. B) Si antecedens est possibite, etiam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur

ad consequens , itlud idem sequitar ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat

cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est

bona scita a te esse bona, .... et antecedens est concedendum a te (v. A) Si

antecedens est scitum a te, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) Si ante

cedens est a te dubitandum, consequens non est a le negandum. Vgl. ob. Anm.

179 f., 285, 411 f.

556) f. 147 r. B: Termini impertinentes sunt, quorum stat unum indifferenter

negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impositione,

ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,

quidam conseculivi Disparati dicuntur illi, quorum unus non polest de alio verificari

nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum

quidam sunt convertibites , ut „homo" et „risibite" .... quidam sequela tantum

sine convertibititate, i. e. illi, quorum unus est itlativus alterius et non e contra,

ut „homo" et „animal".

557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparatorum,

ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum .... f. 148 r. A : Quandocunque

sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam

valel argumentum (B) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione lotius extremi

est bonum argumentum (v. B) etiam ab uno correlativorum ad reliquum. ....

f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu

mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis

tributive vel confusive non valet argumentum, .... (f. 154 v. A) sed negatione postposita

est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum

debito media negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori

ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum

f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse

quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe

rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.

134 XX. Paulus Nicolettus' Venetus.

Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der consequentia,

nemlich zu syllogismus, Obligatoria und lnsolubilia, folgen nun

in eigenthümlicher Weise Erörterungen Aber Wahrheit, Unmöglichkeit

u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene

grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter

welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des signi

ficatum adaequatum zu Grund legt 058); eben dieser aber veranlasst ihn,

von Neuem die verschiedenen Meinungen über significalio näher zu be

trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen

Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher

hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren

Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegenstande

des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde

zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem

Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),

sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung

mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem signi

ficatum totale des betreffenden Terminus, sondern das significatum adaequatum

der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthümlichen

Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Objectivität und

des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-

558) f. 158 r. B : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes

diversi diversimode variis viis procedunt Prima igitur via coneludit : Ad

veritatem propositionis affirmativae requiritur , subiectum et praedicutum supponere

pro eodem; requiritur, quod ipsa significat taliter, quatiter c&t; omni*

propositio affirmativa significut, se esse veram ; quaelibet affirmaliva de praesenti,

cuius subiectum pro nullu supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert

v. Sachsen, Anm. 231) (v. B) Secunda via ponit: Si haec propositio vel

ista quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. ...... (f. 159 r. B)

Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat haec propositio vel itta

quacunque demonstrata, itla propositio est vera (v. B) Quarta via ponit: Si est

Maliter, sicut propositio significat, itla est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab

gewiesene Ansicht, sowie die des Peter v. Aitly, Anm. 469) (f. 160 r. B)

Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod

non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des

Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad placitum

significans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondet mentalis vera

vel falsa (s. gleichfalls Peter v. Ailly a. a. O.) (v. A) Septima via ponit: Si

propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octava via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioe ienstd,icateisvta vpeerar.

fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectiis (B) Ultima via,

quam inter celeras reputo sustinendam, ponit: Si alieuius propositionis significatum

adaequatum est verum et non repugnat, itlam propositionem esse veram sie significando

adaequate, itla propositio est vera (s. die von Peter v. Ailly angeführte Mei

nung, Anm. 470).

559) f. 162 r. A: Quia in praecedentibus de significato adaequato propositionis

tangebatur , ideo de eodem restat videre Mullae versantur opiniones. Prima po

nit, quod significatum propositionis vere est modus rei et non res (B) Secunda

ponit, significalum propositionis vere esse compositionem mentis vel intellectus componentis

aut dividentis (v. B) Tertia opinio , quae est communiter doctorum

ordinis mei et praeeipue magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significatum pro

positionis est aliquatiler esse et complexe significabite, et dicit, quod hoc nomen.

„atiquid" et sibi synonyma „res" et „ens" possunt aeeipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135

quaturn ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un

möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben

verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen

glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der

genannten Modalitäten hinzu , insoferne jede derselben entweder ex terminis

oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens

oder per se, und letztere wieder entweder malerialiier oder formaliter,

und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter

solum, plus quam formaliter, formalissime561).

.... (f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adacqualum significatum totale alicuius

propositionis mentalis proprie dictae , quia quaelibet lalis ratione partium , quibus

aequivalet, significal plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per

aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significationem,

etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Ailly, Anm. 470) (f.

164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed

quia in maiori parte conveniunt asserentes plura , quae nostro iudicio vera sunt,

.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negalivae

significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan, Anm. 77)

(v. B) Nullius categoricae affirpiativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si

gnum correspondct in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua

liter (f. 165 v. A) Cuiusiibet propositionis adaequate complexae significahite,

quod in natura ponitur, a suo incomplexe significabiti aliqualiter distinguitur, et volo

dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione

significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intellectu apprehenditur,

non dicitur esse tale , quod toto signo coneipitur Significatum

adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale nominatur , nam „homo" significat

honiinem. animat, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus

fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).

(v. A) Significatum adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria

ratione, quo nihil posterius sie coneipitur sub formali denominalione Significa

tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite

egreditur a significatis adaequatis partium.

560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititate , necessitate et contingentia

propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis

ex eo , quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,

quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est

vera, et contingens ca, quam stat esse veram vel falsam indifferenter Secunda

ponit, quod dicitur possibiiis ex eo quod, qualitercunque est significabite per eam

sine nova impositione , sie potist esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im

possibitis, necessaria, contingens). ... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite

est Ha esse, sicut propositio significat adaequate, propositio est possibiiis tt. s. f.

(ebenso) Quarta ponit, quod .... est possibiiis, quia, qualitercunque per eam

secundum totalem significationem Maliter significatur , ita est [(vgl. Peter v. Ailly,

Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibiiis oratio indicativa perfecta univoea,

per quam sie adaequate significantem potest intellectus reddi verus (B) Sexta

ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, itla est possi

biiis Seplima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise

, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise,

est impossibitis; contingens est, ex qua non sequitur impossibite Haec

opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regulae nimis prolixae sunt et diffieiles,

ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.

Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos

sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, itla est possibiiis u. s. f. genau ent

sprechend bei den übrigen drel.

561) f. 169 r. B: Ui praedicta elarius innotescant, divisiones expedit

deelarare. Propositio impossibitis ex terminis dicitur itla, quae esset im136

XX. Paulus Nicoleltus Venetus.

Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen

Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur

Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlich dass in der

ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,

Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von

Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus

sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss

des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn

licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung

der Supposition aus der Affaire 5(i3). Zuletzt spricht er auch noch von

einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den

regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er

sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urtheile für solchen Zweck be

sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden

conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 564).

Hierauf geht er zu den Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge

steigerte Definitionen der positio , der depositio , der admissio und der

obligatio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheit nimmt,

vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in

gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem

possibitis, licet suum significatum adaequatum non sit impossibite , ut „Hacc propositio

est impossibitis" se ipsa demonstrata Impossibitis ex suo significato dicitur

Ma, cuius impossibititas consurgit ex suo significalo, ul „Homo est asinus"

(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per accidens , f. e. quae

aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im

possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naiuraliter

quam supranaturaliter, quaedam secundum quid, i. e. naturaliter solum.

Impossibitium per se quaedam implicat formaliter conditionem, quaedam maleterialitcr

solum; .... implicantium formaliter quaedam implicat formaliter solum,

quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime . Genau wörtlich ebenso

weiden dann auch die übrigen drei eingetheilt, und zum Schlusse folgt das Exercitiutn,

ob Ein und das nemliche Unheil zugleich möglich und unmöglich, oder zu

gleich nothwendig und zufällig sein könne.

562) f. 172 r. Ar Sequitur consequenter syllogisticam deelarare maleriam, quae

inier ceteras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regularis tres habet figuras

modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)

Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Fapesmo,

Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem

et Petrum Hispanum poncntes novem modos Respondetur, quod ipsi talia non

posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propter addiscentes , ut citius caperent

modum syllogizandi. (Vgl. Summ. log. I, 17.)

563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis

est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen

tialia, quidam personalia, quidam notionalia.

564) f. 176 r. B: Voco syllogismum irregularem itlum, qui nec in modo nec

in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conelusionem

cum simititudine regularium figurarum Istorum syllogismorum quidam sunt boni

et quidam non ; illi enim non valent, in quibus oppositum conelusionis stat cum praemissis

(v. A) In exelusivis contingit in qualibet figura simititudinarie syllogis

mus (B) Consurgunt syllogismi irregulares ex nota conditionis habenies simititudinem

cum regularibus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi syllogismus

irregularis factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,

s. Abschn. XII, Anm. 155).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137

definirt er auch tempus obligationis, sowie impertinens und pertinens

unter casuistischer Eintheilung des letzteren 565). Nach einigen ganz all

gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze

gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch

noch durch nolitio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner

seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich positio, depositio und

suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,

Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von

suppositio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine

oratio tentativa sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch

dazu, dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,

welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,

hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln

565) f. 177 r. A: Positio est enuntiatio composita implicite vel explicite ex posito

et signo positionis (B) Depositio est enuntiatio implicite vel explicite composita

ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio composita ex admisso

et signo admissionis Obligatio est relatio limitans ad aliquid enuntiabite

vel sibi simite aliqualiter sustinendum , .... quia obligatio non videtur esse in aliquo

praedicamento , quam in praedicamento relationis ; .... oppositum ponit unus magister

dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam

descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol

gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio composita ex signis obligationis

et posito vel deposito una cum admissione, qua tenetur obligatus in tempore obliga

tionis concedere positufn et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua oppo

nens obligat respondentem ad sui voluntutem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,

und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligationis et obligato (s.

Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum

secundum atiquem statum (vgt. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem

pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;

desinit obligatio, si opponens dical „Cedal tempus obligationis" et respondens dicat

„Admitto", vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admittit,

vel ubi opponens et respondens se transferunt ad aliam materiam

vel ex turbatione dimittunt disputationem, vel si opponens vel respondens infra

disputationem desineret esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur

esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itiud,

quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est

pertinens positioni tantum, alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per

tinens obligato tantum, alia pertinens obligato et bene concesso vel bene negato, quod

ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ,

log. V, 1-7.)

566) f. 178 r. B: Maleria obligalionum non est nisi maleria consequentiarum

stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deceptorio tentativa.

.... Infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans retorquendae.

... . (v. A) Nunquam conti adictoriae infra idem tempus sunt concedendae Propositione

semel concessa infra idem tempus, quotiescunque proponitur, est semper concedenda

Extra tempus obligationis rei ventas est fatenda Tres sunt spe

eles obligationum et non plures, sc. suppositio, posito et depositio. Suppositio est

enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis et supposito

(B) Plures quam sex species ponunt aliqui: sc. positio, impositio, depositio, sit verum,

petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulitas el huiusmodi (f.

179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per accidens ratione

positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputatio

deceplatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.

%

138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

und Beispielen zuerst über die positio 567) und dann ebenso über die

depositio zusammengestellt wird 568).

Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,

wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auflassung fünfzehn ver

schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit

grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen

uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können ; die

jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,

dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)

ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich

zurückbeugt (reflexio supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine

eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsifical), wodurch eben zugleich

viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er

567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per accidens impossibite scitum esse tale

est admittendum (B) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore obligationis

propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito

obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito

obligalo repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est

concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum

Omne sequens ex posito obligalo et opposito bene negali est concedendum Ad

omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non

sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum. .... (B) Si

possibite obligatum est, licet falsum, non propter hoc est negandum necessarium per

se nee concedendum impossibite per se Qualibel parte copulalivae concessa concedenda

est copulaliva ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus

obligationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen

negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondel

Durante tempore obligationis non est certificanda quaccunque quaestio Eadem

propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.

7» tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi

quod concedendum vel negandum limitat obligatio Propositio de terminis autentice

impositis ad significandum potest per solam positionem aut impotitionem fieri

aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulas intendo arguere

et argumenta eadem resolvere, ut eisdem fides firmius debeat adhiberi, und diess ge

schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.

568) f. 191 v. A: Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tale

in depositione est admittendum Omne possibite, contingens , per accidens necessa

rium vel impossibite in depositione est admittendum Omne depositum sub forma

depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne

gandum Omne contradicens deposito est concedendum Omne sequens ad

contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposito contradictoric

depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con

cesso opposito bene negali est concedendum Omne antecedens ad depositum cum

concesso opposito bene negali est negandum. (B) Ad omne sequens et ad omne

impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum

contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen

wieder erläuternde Beispiele.

569) f. 192 r. B: Huic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,

quod insolubite nuneupatur, iniimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1 — 8).

Prima opinio ponit , quod insolubite solvendum est per fallaciam figurae dictionis;

secunda, quod per fallaciam secundum non causam (v. A) Tertia

opinio dicit , quod Socrate dicente „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicit", licet

sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus

prolationis Quarta opinio ponit, quod nullus potest dicerc, sc dicere falsum,

nec aliqua propositio polest esse, ex [qua insolubite posset generati (s. Buridan,

j

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 139

es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie

er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums

häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent

wickelte , so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei

hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche

eonsequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob

Anm. 146, n. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrales dicens,

si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,

quod insolubile nec est verum nec falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.

Marsilius, Anni. 425) Septima ponit. quod est solvendum per fallaciam aequivocationis

Octava ponit, quod nullum insolubile est verum vel falsum, quia

nullum tale est propositio (B) Nona ponit, quod insolubile est verum vel fal

sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima

solvit per fallaciam secundum quid Undecima ponit, quod omnis propositio

insolubitis significat, se esse veram et se esse falsam, intelligendo de adaequato

signifieato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,

est ista, quod insolubitis est propositio, de qua fit mentio in aliquo casu, quae, si

cum eodem casu praecise significet , sicut termini praetendunt, sequitur ,' ipsam esse

veram et ipsam esse falsam (s. Hentisberns, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadeeima

(diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura

puncto: Nulla res creata potest distincte repraesentare se ipsam formaliter,

sed bene obiective; nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare, se

ipsam esse veram, nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non

potest supponere pro ipsa propositione ; omnis propositio insolubitis est propositio

vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta; cuilibel insolubiti correspondet

aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima

opinio, quae est fundamentum multarum praecedentium et ideo plus subterfugere,

quam respondere, conatur, ponit insolubitia solvenda penes fallaciam accidentis

(B) Pro deelaratione quintaedecimae opinionis infertur: Omne insolubile aut

oritur ex actu nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam

habent reflexionem supra se , quaedam non; habentium reflexionem supra se

quaedam habent immediale, quaedam mediale; et quaedam se ipsas ponunt,

quaedam se destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant

de per se , quaedam de per accidens ; quaedam sunt Maliter itlativae suarum

falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non

insolubitis est itla. quae non est totaliter nec partialiter itlativa suae falsitatis

Propositio insolubitis est propositio habens supra se reflexionem suae falsitatis totaliter

vel partialiter itlativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae

non sunt.

570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non duhito omnium insolubitium

responsionem manifestam, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol

cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.

571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta lentativis.

Primum dubium est, utrum eadem eonsequentia sit bona et mala. Diese Frage

nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige

zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. B. : 1) Album fuit hoc, ergo hoc

fuit album. 2) Chimaera non est animat, ergo aliquod non animal non est non

chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album erit homo; ergo aliquod animal

erit album. 4) Omne, quod curret , ineipit currere; Socrates albus curret ; ergo Socrates

albus ineipit currere. 5) Socrates erit albus, et nihit aliud a Socrate erit

album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod est A, desinit esse verum, et nihit

alind ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exelusum

est exelusum, et nihit non exelusum est exelusum, ergo tantum exelusum est ex

clusum. 8) Socrales non excipitur , et omnis homo alius a Socrate excipitur, ergo

omnis homo praeter Socralem excipitur. 9) Nihit non Socrates currit, ergo tantum

Socrates currit. 10) Contingens est, te non currere; ergo contingens est, le currere,

U. s. f. in ähnlicher Weise.

140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.

Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate

Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573), und

ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein

können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"

noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils

schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner

seits wieder zu erörtern 57 5).

Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"

Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeitgenosse

des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger

Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in

572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et

falsa. Unter den fünfzig Beispielen , an welchen auch diese Frage verneinend be

antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete

Discussion, angeführt werden; es lautet: Porio, quod A sit itla propositio scripta

„Omnis homo est animal" , et B itla „Homo est animal" scripta sub A parum

instanter; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc

complexum „Et e contrario", quae sit C propositio. Isto posito arguitur sie: C pro

positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est

independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,

quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependel; sed A est propositio falsa

et B propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich

denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der

selben gestaltet sel. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.

573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparati de se invicem

possint verificari. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo

est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino

est asinus; tu es aliud ab asino; ergo tu es asinus oder lmmediate post hoc eris

asinus; sed tu es idem, quod immediale post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.

574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse

simul vera aul simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus

welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können: isla sunt. contradictoria

„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuius hominis omnis oculus non

est dexter", et ista sunt simul falsa in casu, oder: Haec sunt duo vera „ Cuiustibet

contradictionis altera pars est vera" et „Alicuius contradictionis nulla pars est vera",

et haec invicem contradicunt, oder: Haec sunt duo vera in casu „Socrates dividet A

lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.

575) Sophism. aur. f.2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scribeiem

sophismala , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc

dulcius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge

druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht

eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem

reichen Materiale schöpfte , welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)

und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2

b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,

21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:

14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.

Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,

221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6

b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 n. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis

homo; 35) Immediale post hoc tu eris; 36) Tu ineipis esse in hoc instanti; 37) Tu

desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibel; 39) u. 40) sind = b. Alb.

109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) n. 43) sind = b. Alb.

171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum; 45) u. 46) sind = b. Alb.

33 u. 231; 47) Necessarium est contingens; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;

50) = 142 b. Alb.

XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 141

welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick

der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts

anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,

propositiones , argumentatio formalis und materialis, consequentiae,

insolubilia und obligatoria handle 576).

Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte

Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe

Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes

der Logik liegt577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen

Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten

De conceplibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae

cum logica b18). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche

seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der

höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen , wobei sein

mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich

auch der nominalistischen Richtung eine Berechtigung zugestanden wird.

Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die

Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu

lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität

alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An

sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird 580), so

will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen

und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu

Mägden der Theologie erniedrigen581). Indem er sich völlig jener Ein-

576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B : Logica tres

habet partes, quia sc. considerat de terminis, de proposilionibus et de argumentis

Argumentationis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicut syllogistica ,

alia est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuiusmodi sunt conse

quentiae; rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubitia, non quia solvi

non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione implicationis , ex quod falsificant

se ipsa; ullcrius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam

docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti

cavere.

577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn

sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar

stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.

Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." geliefert hat.

578) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den

Nachweis atler übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.

579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro

prium habet logicam et sensum litteralem aliter, quam speculativae scientiae; haec

directio vel lex praeservavit hactenus praeelaram universitalem Parisiensem a pluiibus

eiroribus, dum scholasticos suos semper ad ccrtam regulam fidei loqui iussit et compulit.

Ulinam in aliis studiis haec disciplina simititer teneatur. Mala Übertas est,

male et erronee loqui posse.

580) De coneept. (Vol. IV) p. 801 : Conceptus complexi formantur in utero

rationalis animae (in der ganzen Schrift De coneept. wendet Gerson häufig das Wort

„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius

per semen fidei simplicis et incorruptae, quam per semen phitosophiae.

581) D. conc. mel. c. log. (Vol. IV) p. 828: Metaphysicalis inquisitio non solum

inutititer, sed et damnose quaeritur fieri per homines saecularibus scientiis aul officiis

civitibus occupatos, qui non capiunt, quae subtitia sunt; scandatum enim est Ulis vel

142 XX. Johannes Gerson.

lheilung der Philosophie auschliesst, welche wir bei Albertus Magnus

(Abschn. XVII, Anm. 362) und hei Duns Scotus (Abschn. XIX, Anm. 87)

trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia

582) , und als synonym mit „sermocinalis1' gebraucht er auch

den Ausdruck „nominalis" 583); es habe nemlich die innere mentale

Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. hei Peter

v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die

significalio ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet

der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik584), d.h.

er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ehend. u. Anm. 471)

als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585), entfernt sich

aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er

die scotistischen „modi significandi" nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),

sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der

Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt580).

Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen

Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen

Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings

in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.

35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung

der „Zeichen'' auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentiones,

während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,

Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsen Liren" 58 7), so dass mit

dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelUgibilis verirrisio

Theologien perscrutatio non renuit aequisitwnes aliarum scientiarum, tam

speculativarum quam moralium quam eliam sermocinalium, ut est logica, sed assumit

eas ut ancittas sapientiae in obsequium suum.

582) De coneept. p. 796: Sub rationali seu sermotionali phitosophia sunt grammalica,

logica, rhetorica.

583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales seu sermonicales de qualibel scienlia

possunt formari per verba exteriora ad placilum significantia.

584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter significantes

non suffecissent ad consecutionem sententiarum phitosophicarum , si non

fuissent inventa nomina ad placilum significantia, unde grammatica , logica, rhetorica

sumpserunt initium. Processil inde distinctio de primis et secundis intentionibus in

anima Intentio secunda dicitur, quae repraesentat conceptus , ut genus et

species, et nomina concepluum. Conceptus mentales ab exordio habiti sunt, ex

quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interius , et hinc exterius nomina

ad placitum significantia instilui propter civitem inter Iiommes communicationem in

amore fundatam Ita fuit togica quaedam mentalis prius , quam vocalis aut

scripta.

585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus constitutio

vel actuatio seu formatio vel adaptatio, unde significare est aliquid intellectui

repraesentare.

586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composita est

grammatica et togica, unde consurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum,

suppositionum , obligationum cum suis annexis in logica, deelinationes ete. in gram

matica.

587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non

causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primus et

secundas intentiones sibi formal , quae res in anima singulares sunt , ticet universalitatem

repraesentent.

XX. Johannes Gerson. 143

bunden ist 5SS). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's

unter üblicher Bekämpfung Plato's in die thomistisch-aristotelische Aus

drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,

auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die

universelle aplitudo der Dinge ergreift 589), d. h. dass das Universale

wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des

Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer

salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus

schliesslich auf Gott zurück591), und schliesst sich den hierauf bezüg

lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher

Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistisch daneben das

so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig

entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen

formalitales ein, welche ebensowenig als die Universalien in

einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern

der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593) ; denn sowie an Stelle

einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's

588) De concept. p. 801: Conceptiones atiquae dicuntur immediate fieri in utero

intelligentiae humanae , non quin requiratur obiecti praesentatio et lunrinis spiritualis

irradiatio et species intelligibitis , quac medial inter potentiam et obiectum.

589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiae humanae non fiunt per impressionem

idearum separatarum, quac non sunt deus, ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.

591), nec per solam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit , nec per infiuxum

solum intelligentiae vel separatarum intelligentiarum , ut Avicenna posuit (s.

Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,

ut alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint ? am ehesten könnten wir an Gratiadei

denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 n. 676) , . seii conflatur ex omnibus verus catholicorum

modus, quod anima in sui prima creatione est sicul tabula rasa (die aristo

telische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,

Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiam suam a

sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.

Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),

et proinde scientia est de necessariis et aeternis , quia non accipit intellectus res ut

in acta, sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.

379 ff.), quae aptitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,

sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vel in deo.

590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458 : Universalitas derivatur et fundatur

in rebus singularibus ; alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in operatione

intellectus abstruhentis simititudines rerum, in quibus essentialiter seu quidditative

conveniunt, ab ubi et nunc.

591) Tract. XI super Magnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo

quaedam vita, etiam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, non quidem extra

deum, prout Aristoteles arguit Plalonem ideas posuisse, sed in deo.

592) De conc. met. c. log. p. 825: Universalia realia extra animam ponere alibi

vel atiter, quam in deo, est hacresis expresse damnata (p. 826) et reprobata

pturies Parisiis; (p. 827) Universalium huiusmodi realium positio damnata fuit

novissime per sacrum Constantiense concilium contra Hus et Hieronymum Pragenses

combustos Concedendum est , quod universalia sunt apud intellectum non in

essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.

593) De concept. p. 805: JVo» oportet ponere in relationibus aut respectibus

distinctiones essentiales a suis fundamentis, sicul nec universalia realia distineta a

singularibus, sed sufficit, quod per actionem intellectus tales relationes et universalitates

consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter

v. Ailly, oben Anm. 450).

144 XX. Johannes Gerson.

genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter

minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die förmalitates in

üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter

der Logik als blosse „Terministen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)

verspolten zu dürfen glauben , daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent

lich einen noch weit ärgeren termin istischen Unfug treiben 595).

Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundion immer wieder in

einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten

auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht59"), so

tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des

Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale

Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgl.

Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und

gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen

ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel

deutigkeit sich bewegen und auch von Nichl-Seiendem sprechen kann 598),

so dass die significalio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig

verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren

Vorbildern) auf mehrere , seien es vier oder sechs , „lranscendentia"

führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen

594) Ebend. : Conceptiones distinetionis sepluplicis, quam aliqui se trahere dicunt

ex Scotistis, referri possunt ad tres dumtaxat modos iuxla Occamistas , quorum mus

solum reperitur in divinis, alias solum reperitur in creaturis tertius est

modus distinetionis rationis, quam fabricat intellectus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,

Anm. 802 u. 817) Distinctio rationis, quae formalis dici potest, consurgit ex

parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ratio

alterius vel e contra.

595) Lect. II contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam

essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel

alias mitle imaginandi vias secernere, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,

ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione circa eam (s. Peter v. Ailly, ob. Anm. 439).

Quot ibi prioritales, quot instantias, quot signa, quot modeitates, quol rationes

aliqui ultra Scotum distinguunt Ita quidem contentiosi, dum logicos culpant

vocantes eos , qui secum non sentiunt, terministas , ipsi lange grandiorem lerminorum

congeriem multiplicare compelluntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for

malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticel personarum ete.

596) D e coneept. p. 806 : Concipiens res naturales potest duabus viis quasi

contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoseibilium

a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sach

sen, ob. Anm. 302, und bei Marsilius, Anm. 390.

597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dieimus „rationis", dicuntur per

se noti, dum conceptus simplices, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus

complexionem evidentem in lumine rationis intellectivae , ut de quolibet „esse vel

non esse".

598) De mod. signif. p. 820: Ens simpliciter est solum unum ens verum,

primum et bonum, et istud est secundum metaphysicum extra omne genus; logicus

vero potest univocationes et analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout

volueHt; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e contra-

599) Ebend. p. 817 : Significatio metaphysicalis multum distinguitur a significatione

grammaticae vel logicae vel rhetoricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis

(Anm. 582 ff.). Ratio est, quia significatio melaphysicalis consistit in solo **-

lellectu vel ralione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcendentes,

i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, vel sex, ut

alii voluerunt (s. Pseudo-Thomas , vor. Abschn. , Anm. 355 , und Mayron ,' ebend.,

Anm. 534).

XX. Johannes Gerson. 145

Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der suhjectiven Denk- und

Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch

nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver

söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectale

mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen

schaft 600) , und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei

Seiten der Betrachtung dar , deren eine auf suppositio materialis beruht

und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere

der suppositio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach

der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn

man nicht in heillose Irrthiimer verwickelt werden will601). Kurz, an

dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale

und andrerseits obiectale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie

die Vertreter eines logischen Unfuges thun, bloss in den „terminus'1

verlegt werden darf6"2), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich

eine reale und eine logische Beziehung 603).

So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik

hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer

den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn

600) De conc. met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam

nliquam , si non considerelur in suo esse obiectati relato ad ipsum ens reale

Secundum hanc considerationem dici possunt formae rerum non reales, sed intentionales,

conceptibites vel intelligtbites.

601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt considerari dupticiter

: uno modo pro se ipsis et in sc ipsis, alio modo per respectum ad res, quas

signifieant luxta primum modum aeeipitur suppositio malerialis vet etiam natu

ralis secundum antiquos , iuxta secundum modum sumitur suppositio personatis seu

formatis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. Buridan,

Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Marsilius, Anm. 401) Si considerentur

secundum suppositionem materialem , tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam

vet etiam rheloricam, quae constituunt terminum phitosophiae sermocinalis ; si vero

fiat aeeeptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias

Modus significandi scu ratio obiectalis dum spectal ad reales scientias, non aeeipiuntur

pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro

rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaeranlur

penitus exelndi in consideralione scientiarum quantumeunque realium, sicut est

metaphysica vel pbysica, consequitur implicatio et insana deeeptio cum erroribus absurdissimis

Reales scientiae, sicut metaphysica et. physica, res habent extra animam

pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinalis logica respicit significationes

et modos significandi in ordine ad verum vel fatsum, quae sunt in anima.

602) Ebeud. p. 825: Quodlibet ens creatum dici poles.1 habere duplex esse:

unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uli solis

terminis grammaticae, logicae vel rhetoricae, licet grammatica vocet hoc esse obiectale

modum significandi, logica modum coneipiendi, rhctorica modum ornandi Et hic

est lapsus grammaticorum vet logicorum, qui non aeeipiunt distinetionem istam de esse

duplici ercaturae, sed defendunt se per amplialiones et connotationes et modos signi

ficandi quasi materialiter.

603) Ebend. p. 827: Ratio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneep-

Ubus, sed lendit in rem extra tanquam in suum principale significalum vel obiectum

vel substratum ; alioquin diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vet rationis

logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectus, ad intra

sciticel et ad extra.

604) Ebend. p. 828: Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem

vel logicalem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo nee ab ea contrarie

Prantl, Gesch. IV. 10

146 XX. Johannes Gerson.

fiberflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,

da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-

Lehre nicht ausgenommen , genügt 60 5). Die leeren sublilitates sind

ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen

Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen",

welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll

ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie

beide kennt 607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen

aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit

eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Leute sich den

Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes terministae und nicht

reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere

Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze

Gebiet des lerminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus

schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen

führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes

der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen

recedendo ; alioquin saepe fit, ul metaphysicare volentes sint vel garnäi vel

errantes Non est dicendum per singula de suppositionibus , ampliationibus,

appellationibus , paralogismis fallaciarum, quorum omnium ignorantia vel contemplus

causat itlaqueationes errorum et nebulas falsitatum.

605) D. mod. signif. p. 820: JVon oportet per omnia fallaciarum genera discurrere,

quarum dissolutio etiam circa divina facitis apparebit, si prineipium syllogismos

per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum traditionem logicae

Aristotelis intellectum.

606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029 : Vitandae sunt et explodendae

araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in sublitissimorum,

sed fragitium, filorum contextione se ipsas eviscerant. Debent autem solida

esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtititati quam planae veritali

deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod

sophisticae subtititati plus aequo deditus veritatem aut obvolvere aut obfuscare videretur

lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suseepit, ut nec inutilium

et supervacaneorum perscrntatione frustra se torqueat nec in his acumen sui

obtundat ingenii.

607) D. coneept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicationibus

grammatica et logica, vel si latius aeeipit ens sub diversis analogiis, non est

nostrum, inier formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe

procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputatione

fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholasticis cognoscenda.

608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia

sub specie subtititalis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,

dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,

ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per

negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,

dum repugnantes eos vocant rudes et terministas nec reales in melaphysica,

quasi sine terminis loqui possint.

609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam

studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referat

ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?

Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabites modos sola seit et polest

logica resolvere definiendo , dividendo , terminorum denique connotationes cum modis

significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas

detegendo.

XX. Johannes Gerson. 147

bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der

Terruinisten , sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio malerialis

verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio

personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua

lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische

Verwirrung gerathen ü 1 1). Ja gerade auch die Formalisten (formalizantes)

kamen dadurch auf Irrwege , dass sie das esse obiectale misskannlen,

welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit

der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens

reale unveränderlich ist612). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt

einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat

der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man

den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und

der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta

physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von

esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche

und eine sermocinale Seite hat614).

Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,

ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen

610) D. coneept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.

611) D. conc. mel. c. log. p. 824: Subtititas metaphysicantium si vera sit, consistit

in acuta resolutionc entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma

liter acceptum; ruditas autem terministarum , si consistere velint in significatis seu

modis significandi solum materialitcr ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis

ralionabititer contemnuntur Subtititas metaphysicantium et generaliter omnium

phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoei

nali, ut sermocinalis est, simititer et reali, ut realis est Atioquin fit in contemnentibus

vel ignorantibus confusio Babylonica.

612) Ebend. p. 822: Ens non mutalur in suo esse reali neque diversificatur per

mutationem vel diversitalem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium formalizare

vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo itlud esse, quod habent

obiectale , quasi si quis vellel intelligere sine intetlectu vel ratiocinari sine ratione.

Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec

signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,

non rerum ipsarum.

613) Ebend.: Ens consideratum seu relictum prout quid absolutum seu res quaedam

in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud inteltectum

vuxta diversitatem intellecluum et rationum obiectalium eliam, prout rationes obiectales

non aeeipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pro rebus quasi formaliter (vgl.

Marsilius, ob. Ann). 373), ut, sicut significatio est quasi forma dictionis et modus

significandi quasi forma significationis , sie res ipsa diceretur quasi maleria vel substratum

vel subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. Quae consideratio

clavis est ad concordiam formalizantium cum lerministis, si perspicaciter nec proterve

videalur.

614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica fiet per

distinetiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.

Altera distinetio est de ralione obiectali et de modo significandi, distinguendo

rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vel respicit, ut res est signum

quoddam; simitis est distinetio de modo significandi , quia vel significat rem, ut res

est, vel ul signum quoddam. Proportionabitis est alia distinetio de terminis primae

intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinctionibus haec unica, quod

consideratio rei, ul res est, spectat ad melaphysicam , consideratio vero rei, ut tantummodo

signum est praesertim in anima, spectal ad grammaticam vel logicam.

10*

148 XX. Johannes Gerson.

occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen

hatten, den ganz passenden Namen „Terministen" erhielten und ihre

Gegner von ihnen „Formalisten" genannt wurden. Diese letzteren waren

nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scotisten; aber

einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht

gänzlich spröd gegen die formalüe'es verhielt (s. Pseudo- Thomas,

Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und

andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die Ter

ministen auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),

so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der

philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,

wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.

enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen

, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sennocinalen occamistischen

Terminisien, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende

Gegensalz der realen und der sermociualen Zweige der Philosophie (nicht

aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi

schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen

seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundton in der Gegenüber

stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.

Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges

Document , welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch

in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so

mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)

noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des

Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Neinlich die Univer

sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom

(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be

hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu

beantworten615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-

615) Abgedruckt bei D'Argentre, Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2,

p. 220 ff.: Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitati

litleram per screnissimos principes sacri imperii inelytos clectores ipsis (lestinatam ;

qua vigitanter examinata videtur eius lenor ad certos articulos posse summarie perstringi

Secundus est, quod in facultate artium per magistros nunc regentes

non legitur doctrina, guae in principio fundalionis studii legebatur (d. h. seit dem

J. 1388), quae in aliis quoque universitatibus Almaniae legitur Tertius est,

quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae, puta sancti Thomae et

Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, etsi doc

trina talium doctorum non sit in se mala, transcendit Jomen iuvemm capacitatem ;

unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae subtitia dicta et alta principia non intelli

gentes et nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt in

errores perniciosos; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doctrina

emanavit (s. ob. Anm. 152 — 156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod

magistri moderniores , ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hmusmodi

periculum provide praecaventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum

humitiorem et ad alias terminos et modos loquendi, ex quibus nullum derivari possit

erroris contagium. Sextus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate

desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institutum. (Inv den

Statuta facultatis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae" ent

weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,

Die alte Universität Köln. 1856. I. Tbl. Beilagen, n. 64 u. 71.)

XX. Die Universität Köln. 149

schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson's

einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der

Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus

(Anm. 589 ff.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen

Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt

hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle

(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung

des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz

liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk

liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,

wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller

Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und

Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,

Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,

über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer

sität616), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf

der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —),

dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög

liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-

616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta

tuta facultatis artium legere libros philosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab

exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel

Aristotelcm vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Bosthium,

Themistium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunque

alium, prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemini praeeluditur

via modernorum ; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum

dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholares, dum ad tentamen seu examen

veniunt , recipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,

Alberti Magni, Alexandri de Hules, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium

antiquorum est in se bona et itlibata et nullatenus inculpanda luvenum informatores

in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Datis duobus

discipulis aequalis indolis, ditigentia et exercitio paribus , aequaliter antiquorum et

modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difficultas

mullum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes

universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem

remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac

doctrina subortas esse didicimus Haec doctrina non fuit damnatac memoriae

Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime

potest Pragensium error et Wielefistarum exterminari, prout in nostra Coloniensi universitate

docet operis evidentia. Buridanus, Marsitius aliique plures in itla doc

trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur

veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes

dubiorum conftando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non

constat nobis discurrendo per singulas universitates Almcniae, ltaliae, Franciae, Angliae,

quin permitteretur magistris in facultate artium uti doctrina doctorum praenominatorum

Praecepto promulgato scholares relicta Almania Parisius , ubi nulla

alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlus'.rissimi

principes in hac materia loquuntur, prout elam ab aliis minus iuste informantur,

desiderii nostri esset, quod informalores tales palam ad lucem comparentur ;

nemo enim ignorat , ad litteratos huiusmodi difficultatis decisionem pertinere

ltaque omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus, quatenus

dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese

ganze, sieber nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a 0. mit Stillschweigen

übergangen.

150 XX. Die Universität Köln.

berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver

sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die

eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu

wollen und den Universitäts-Lehrkörpern die ihnen überall gegönnte Frei

heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert

zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente

ganz besonders an dieser Angelegenheit interessirt, liegt darin, dass in

der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die

Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche

erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des

Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und

Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus

und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei

„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,

wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur

ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht

untreu wurde.

XXI. ABSCHNITT.

DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.

Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be

trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig

ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen

und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch

lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt

des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.

In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste

Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn

der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit

ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der

schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und

zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem

Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der

zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen

verschliessen und ungestört dociren und Schriftstellern zu können glaub

ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor

Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der

Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende

Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium

und den Betrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis

sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike

den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-

Mystik davontragen konnte.

Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr

für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden

(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird —), dass das

verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen

hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die

Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und

zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen

Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war

152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.

und fortan den allbeherrschenden ßildungsstoff für die Philosophirenden

darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Organons die

L'ebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert

den Aristoteles besassen, durch manichfache Fehler entstellt waren; ja

wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari

stotelische Philosophie gründlich corrunspirt hatten (s. Abschn. XVII,

Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine

Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in

diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden

Materiales erforderlich, um den Aristolelismus, welchen man seit zwei

Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst

ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,

dass im Gesammtgebiete der antiken Naturkunde mit der Ivenntniss der

betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt

schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand

gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung

schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für

die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst

nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz

haften Dilettantismus Cicero's, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug

auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismns nicht einmal

ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen

und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und

überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten

und verwilderten Aristolelismus befruchtend und belebend, ja selbst be

geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch

knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe

ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.

Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen

Renaissance als solcher liegt1), möge bezüglich der Logik, auf welche

wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere

Gesichtspunkt helont sein , dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen

die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in

einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und

hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den

litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder

man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu

entgehen , die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die

blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir

diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor

spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des

16. Jahrhunderts zeigen wird.

Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei

den ersten bahnbrechenden Persönlichkeiten die Abneigung gegen die

scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und

stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,

1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Allerthumes. Berlin 1859.

XXI. Petrarca. 153

gest. 1374) „an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften 2) mit Bitter

keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche

als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit

mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer

den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch

ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo

sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die

Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten

zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel

cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die

blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise

sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche , fessle

viele Leute , welche nie einen Blick in die Litteratur warfen , bis in

die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen

machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des

Unterrichtes , welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist

und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.

Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern

fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch

ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser

2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.

3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae

(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et

loquaces dialectici dehonestant , quod nisi sie esset, non haec tanta tam subito pullulasset

seges inuiitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc

dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,

p. 1021.

4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae

fallacibus alis attollüur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvilur,

sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.

5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cathedram ascendii nescio

quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum laudibus ad

coelum toltunt; tinniunt interim campanae, strepunt tubae, volant annuli, finguntur

oscula, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa

piens, qui stultus ascenderat.

6) De sui et muH. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implumes

alas vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot

quamque ridiculae phitosophantium vanitates, quanta oppositionum contrarietas, quanta

pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae dif[erentiac, quaenam bella,

quanta rerum ambiguitas, quae verborum prolixitas , quam profundae quamque inaccessibites

veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus ob~

struentium , ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam

Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).

7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris

meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim Nolunt

apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus

exercent et volatitia verba iactantes quasi ventis tela committunt; cum his suo more

contendere temerarium est, quippe qui summam votuptatem ex contentione pereipiunt,

quibus non verum invenire propositum est, sed altercari Si veritatem sequeris,

id genus hominum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore

protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur,' quaeso,

Aristotelicos dici iuvat , et non potius pudet ? Quis Mas conelusiunculas non

rideat, quibus littcrati homines se simul et alias faligant , in quibus omnem actatem

154 XXI. Petrarca.

glänzende Name blende Viele 8) , die Schuld aber solcher Täuschung falle

nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer

unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (— res —)

entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen

sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo

sophen , sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann ja

gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden

Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die

Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung

bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindeonterunt

Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque

phito sophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intellectum,

signal veri viam, monstrat vitare fallacias Si dialecticae scholas, quod in eis

pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure nec par impar ludere nec arundine

tremula equitare pudeat Quid autem , quaeso, ad omnem disciplinam tam

utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum litterarum prima cognitio, in quibus

omnium studiorum fundamenta consistunt ? .... Ut nihit elementario sene turpius, sie

nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eruetare coeperit, fuge, consulo , ac

iube itlum disputare cum Encelado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus

et cornutis semper afflual syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus

omnium O doctrinam novam et exoticam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli

incognitam!

8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristolelis splendore lippos atque infirmos

praestringente oculos multi iam in erroris foveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1O50.

9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis , an et tu contra Aristotelem mutis?

Contra Aristotelem nihit, sed pro veritate aliquid, sed contra stultos

Aristotelicos multa quotidie in singulis verbis Aristotelem inculcantes solo sibi nomine

cognitum.

10) De contemptu mundi 1, p. 336: Dialecticorum garrulitas nullum finem habitura

diffmitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,

veram sibi rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra laboratis,

ha miseri, et inanibus tendiculis exercetis ingenium? Quid obliti rerum inter

verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte

versamini?

11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca's Gegner), qui

nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec

tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod petebam; iam disputare non

vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inier haec ergo (erwi

dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem

(p. 1099) Audis , sophista ventose, parce, quaeso, logicae nobitis, parce,

si te sophistam voco ; res ipsa me cogit; ubi enim res video , verbis contrariis fidem

non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris

fortassis, ut fatear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego le phitosophum credam,

cum mercenarium mechanicum sciam.

12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos , genus hominum vigitiis

ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius

ad iudicandum ; cum multa laboriosissime legerint, nihit examinant, et quid in re sit,

dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta

fastidiunt Redde mihi Pythagoram , redeat Plato , renascatur Homerus,

reviviscat Aristoteles, revertatur in Italiam Varro , resurgat Livius, reflorescat Cicero;

non modo segnes laudatores invenient, sed mordaces etiam et lividos detractores

(p. 572) Respice hos, qui in altercationibus et cavitlationibus sophisticis totum vitae

tempus expendunt seque inanibus semper quaestiuneulis exagitant. Et praesagium

meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet, unum sepulcrum

nomini ossibusque sufficiet.

XXI. Petrarca. Boccaccio. 155

schalt gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo

teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen

Verächter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato's

hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Bedeweise

des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14); dass frei

lich Plato, der grösste Philosoph, vou diesen winzigen und niedrigen

.Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen

aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst15).

Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)

in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können

wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paaii- Stellen anzuführen,

in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge

schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten

werthlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach

lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres

Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch -physikalischen

Disciplinen von vorneherein verzichten 16).

Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als

die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Tag

gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem

mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-

13) Rer. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus

obsequar furentique vulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De

huius quidem ingenio nulla Iis movetur, de eloquentia apud multos ambigitur

(p. 415) Mos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo , quem semper in

ore habent , simites esse nullo modo possunt, itlum sibi simitem nituntur efficere dicentes

eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi

in altis nulla verborum elaritas habitare possit.

14) De sui et muH. ignor. p. 1037 : Etoquentia apud Mos hoc moderno phitosophico

more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nec redit

in memoriam Plato eloquentissimus hominum nee dulcis ac suavis (s. die bekannten

Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. II, 2), sed ab Iiis scaber factus, Aristoteles; sie

a suo desistunt duce , ut eloquentimn impedimentum probrumque existiment.

Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoleles hängenden Auctoritätsglaubens

in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.

15) Rer. memorand. I, p. 401 : Nee sum neseius, a Piatonis laude quosdam

plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophos discordare, qui ....

seditiosum vulgus et ignavum magnis elamoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.

Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Platone quid dicam, qui maximorum homi

num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.

16) De geneal. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante vi

sum scholarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,

putant se phitosophos esse et quadam ficta gravitate verborum et morum ponderositate

non nisi de apieibus rerum verba faciunt et, dum responsa

prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiuneulis frivolis in contrarium et auditis

doctorum replicationibus atque conelusionibus , quasi non satis illis satisfactum sit,

quatientes paululum caput praetereunt Se auditoresque implicantes suos

artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,

Aristarchum, Euclidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa

quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis

dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuri--

tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. Florent.

1724, Vol. IV), p. 56.

156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.

mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.

Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei

vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Pia to

niker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer

hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son

dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson

ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und.

der römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in

Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth

los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch

ungedruckle) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezuntius,

mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas

näher beschäftigen müssen, als wülhender Feind Plato's seine „Comparatio

Platonis et Aristotelis" geschrieben hatte 17), antwortete darauf

einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem

Platonis"18), und andrerseits Georgios Gemistos Plethon

(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Aristotelis philosophiae

differentia" 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er

widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius

Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Kcixa

xäv ül^&wvog caiOQuav Jjr' 'Aoiöxoxeksi" 20); und auf diese antwortete

sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „ÜQog xag S^pXaqiov

vxeq 'AqißxoxiXovg avxd^ipeig" 2 1). Neben dieser Polemik verfassten

Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Coramentare , welche

jedoch sämmtlich ungedruckt sind 22).

Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute

mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker

in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles

und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei23), den Aristoteles be

schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls

17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibl. graeca.

Vol. X, p. 726.

18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius

und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.

19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541 ; mir ist nur die la

teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.

4. zugänglich.

20) Herausgegeben von M. Minas, Paris. 1858. 8.

21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,

p. 54 ff

22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich

auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 ff.), Scholarius aber zum

Organon überhaupt mit Einschluss des Gilbertus Porrelanus, welchen er auch ins

Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen übertrug er die Summula

des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber

setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch Wegelin, Augsburg

1604.8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herrühre, ist zweifel

haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.

23) Pletho, De Plat. et Arist. diff., Prooem. : Nostri temporis homines et praeeipue

maior pars eorum, qui ad occidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem

magis quam Platonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.

XXI. Bessarion,' Plethon, Scholarius. 157

auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzlerer wirklich die

sämmtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,

den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten

die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,

dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode

überhaupt sei26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien

betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will

in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik

gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-

Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine

andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des

gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in

Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen

Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich

ontologische Seite der Universalien, welche auch dem Bessarion als die

einzige gegolten zu haben scheint29). Und wenn dann Scholarius den

24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum

esse totum opus de methodo dialectica ; at constat, Archyjam ante ipsum logicam

artem contexuisse, cuius prucceptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim

principia disciplinarum logicarum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in

suis scriptis est usus.

25) Bessarion, In calumn. Hat. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus

fuerit, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec prorsus

aliquid scripsisse , quod vim demonstrationis haberet , quam vera igitur haec calumnia

sit, primum videamus. Cum triplex sit syltogismi genus, demonstrativum,

dialecticum et quod a fallendo sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Ptato

nun tractavit? quod alios non docuit? Nam demonstrandi viin eiusque summam necessitatem

nemo melius, quam itle, explicavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in

Phaedone, in Phitebo, in Sophista.

26) Georg. Schotar. bei M. Minas, p. 8: El fj.fj Siä yi lAqiaxoxiXinv , ovx

av (pvaixijg (fiXüaoiI(ag xo xojv av&fianeov jj.ixüx^ yivoq' fj.i&6$ov

äiaXixxixfjg xat navxbg Iniaxrjftonxov tqotiov lxrIRe^0fisv *v ovioj

nävv, (Saxe xal xä cpavXoxaxa ngoxifiipai av tiüv aolaxcov , (Sgnfg viiv

ivioi tovto Tiäa/ovai <fia to (Iavlov vofj.idai liigiatox(Xriv öfiov ts d°ia-

XexTixrjg (axsqrjfjivoi xat aXrj&siag.

27) Pletho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus

maxima sohl contentio moveri. In his vero non quidem Platoni consentiemus , sed

Aristotelem etiam hac in pcrte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam

agere, in aliis vero non id conficcre, quod voluit, demonstrabimus Cum Platonici

suas Mas species rebus sensui subiectis non synonymas , sed aequivocas esse velint,

ipse praeter ittorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Ille

namque nec sensit nec vult , inesse quumpiam rebus aelernis causam eins, quod sint

atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Platonicis

proelialur.

28) Ebend. C._4: lncurrit aatem eandem ignorantiae accusationem Aristoteles

etiam hanc ob causam, quod simpliciter universum minus facit particutari, dum singulares

et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera

ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores Nobis hoc

placere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alicuius hominis gratia universum

hominum naturam, sed universae hominum nalurae gratia singulos creatos conditosque

homines JVos haud unquam eo adducemur, ut singularibus universalia minora

dicamus, donec non totum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.

29) Bessarion, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:

Natura causa est instrumentaHs et ita moveri solet, ut mens suo consitio ratio

158 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.

aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen

lehre durch Gründe rechtfertigte 3U), so wusste man von der anderen

Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen

dem Idealen und dem Realen bestehe31)- Nicht besser steht es mit

etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker

daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als

Homonymen gilt3-), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Vertheidigung

unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari

stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer

Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),

artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist

neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio imer Platouem et Aristotelem

diflerentia est ; hinc enim perdifficitis itla et perobscura de ideis quaestio oritur.

30) Georg. Scholar. a. a. 0., p. 125: 'ESafiagxiiV iIrjai IIXrj&ojv 'AgiaxoxiXqv

xrjV ?.«D-' ixaaxa ovalav fiaXXov ovaiav xat ngajxnv Xsyovxa, r/xxov di

xat äeuiigag xd xojv ovaiojv yivrj xat iiärj p. 126: HXdxoiv xd yivrj xat xd

iiärj xai xd xa&6Xov iinexOii xi/ojgiaiiai xoiv xafttxaaxa ov xeu Xoyqj fiovov,

. dXXd drj xat xo) ilvai 'ÄXoyog oY iaxiv ij &iai; avxrj "O ovaiojtiiijg

ivioxC tivi, dävvaxov aiixov xi/ojgla&ai Oü<$£ ngog xö elvai xa

xad-ixaaxa vj yivoiaxia&ai dvdyxrj xi&ivai xd xaihoXov xi/ojgiafiiva

IA.XX' ovo" dvayxrj ngog xfjV tojv ala&rjxuiv yiviaiv xag läiag xiiHvai,

dgxel ydg xo xa&6Xov noiovV xqi äiaxi&(vai xi/V vXrjv nojg jj.6vrjg xrjg

ngojxvjg aixCag xivovarjg p. 130: AifSagxa äia/uivei xd xojv ngayfidxojv

iiärj sv xf ig (fivaei äid yiviaioig ty äiaäox>j xat iv xoig fjfiixigaig

Volg äi' dipaigia eojg xat alxid itaiv iv rjfiiv tniaxrjf\irjg avxd ngojxov iinö

xov vov yivofiiva p. 131: Etäojv jiiv ovv nfgi xat yivojv xat üXojg

tojv xa&6Xov joiavirj zig ii; Agiaxoxf'Xovg dofa xixgdxrjxiv.

31) Pletlw hei W. Gass, p. 110: ÄXXd xö AgiaxoxiXrj aipdXXov xat xovg

'AgiaxoxiXii negt xovxov ngogfyovxag ixiivo taxi fidXiaxa, oxi ovx ivevorjaav,

iög anav yi'vog Xoyqj iiiv inCarjg iinö xojv eldeäv ixixiyixai xöiv iavxov,

xqi (Tf ngdyfj.axi ovx inCarjg. '

32) Ptetho, De Plat. et Ar. difjf., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocationem,

quam Aristotetes ut magnum quicklam existimatur invenisse Atqui .... non

utique recte ratiocinatur Quam imbecities nutliusque momenti sunt Aristotelis

raliones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.

33) Georg. Schotar. a. a. O., p. 92: IIXrj&ojv i/Jjcri, xuxöjg änoyrjvaafrai

xbv Agiax ox iXrjv nigt xov üvxog, iug 6/nojvvfiojg ^uix^exai ' il ydg iii) ofioj-

Wfiov, ovx uv iirj ev p. 94 : HqiaxoxkXrjg äi diiXofiivog äxqißiaxigov

T« jUiT«£ü xöiv xa&agojg o^.ojvvfiojv xat awoJVvfiojv änXojg xax' ava-

XoyCav ojvofiaaiv , a xaxaxqrjaxixojg %a&' Sxe xaXel 6fj.ojvvfja, dignig xo

£q)ov xaxa xi xoii dXr^ovg xat xov yiyga/ifJ-ivov iiguvxojg äe

xat xö oV.

34) Pletho a. a. O., C. 7: Atia quoque ab eodem toltitur notio, quam alioqui

omnes et recie quidem amplectuntur, quod contradictio nunquam possit simul vera

reperiri; itlc vero contendit, indeliuitam contradictionem veram simul posse deprelwndi,

quod tamen manifeste a ralione abhorrel.

35) Pletho bei Gass, p. 112: Tovxo 'AgiaxoxiXovg xat xaxayiXaaxov xo

ix xiSv ov X{yofj.£vaiv xö xöiv ano(pdaia>v rpiväog r\ üXrj&eiav d^iovv xgivia&

ai xat ovx ix fuövojv Xiyofiivuiv' xlg ydg ovx oiäev, ojg xat afiixgöv

(j-6giov Xöyov fa&' oxf ngogxf&iv itg xoviavxCov xbv Xoyov nigiixgixpiv.

p. 113: Zot äi 3q xt xdxilvo ävvuxai xö, fi yi xaviov iirj xu „ovx

laxtv avügojnog Xivxog" xq> „oväiCg irtxiv dvß-gojnog Xevxog" , d'iio dnoopdaeig

fii& dvxi(fdaii dvnxila&ai; nojg ydg, et xavxov, dvo xal ov/t

fj.äXXov did xovto xat /uia dno(paaig ; dg' oi xat xoi/xo aoi ilg xov e/uixov

ii£wv Xoylaaa&ai ;

XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159

Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung

des Zukunfts-Urtheiles 36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen

den Grundsatz „conclusio sequitur partem deleriorem" in der Lehre von

den modalen Schlüssen37).

Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die

Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der

gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da

mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die

Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der

Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten

in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „eloquentia"

der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener

geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato

die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son

dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,

wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der

Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober

flächlichkeit , Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,

versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich

nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son

dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der

scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.

Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich

Leonardo ßruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus

genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildelheit der soge

nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten

Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,

36) Pletho, De Plat. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione

ait, prineipium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed

in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.

37) Ebend. C. 8: Est praelerea aliud axioma, quod sie habet, conelusionem

semper imitari eam ex praemissis, guae minor appellatur, et necessaria minorem

simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, altera necessaria

altera simplici, necessariam ait fieri conelusionem. S. ebend. Anm. 562.

38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Feuerlin, Nürnb. 1734.

p. 20: In hac fece temporum atquc in hac tanta librorum desideratione quam quis

facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22: Sunt permulti phitosophiae

magistri, qui sc eam docturos esse pollicentur. O praeelaros nostri temporis

phitosophos ! siquidem ea docent, quac ipsi nesciunt, quos ego nequeo satis mirari,.

quo pacta phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures

soloecismos quam ver{ia faciunt, cum loquuntur ; itaque ego itlos stertentes quam loquentes

audire mallem Profcrunt dicta in Iiis libris, quos Aristotelis esse dicunt,

verba aspera, inepta, dissona, quac cuiusvis aures obtundere ac saliare possent. llaec

dicit, inquiunt, phitosophus; huic contradicere nefas est; quasi vero aut itle solus

phitosophus fuerit aut eins sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanetissimo

adyto suo ediderit p. 24: JVon puto , itlos ne minima quidem in re, quid

Aristoteles senser it, recie teuere p. 25 : Praesertim, cum hi tibri, quos Aristotelis

esse dicunt, tam magnam trans formationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristolelem

ipsum de ferat , non itle suos esse cognoscat p. 26: Studiosum eloquentiae

fuisse Aristolelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse, Ciceronis sententia

est; nunc vero hos Aristotetis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et molestos

in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ut praeter

Sibyllam aut Oedipodem nemo intelligat.

160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.

welches die Logik unter den Händen nordischer Rarbaren (— diess ist

ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei

Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe39).

Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio

tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung

Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand

einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 1)•

In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius

Piccolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,

welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,

politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen

Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine

eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen

hallen, wie ein Licht in der Fiusterniss begrüsst wurden 43), ertheilt den

Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und

Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess

lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 4 4);

und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien

(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst

man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig

nur eitle Sophistik betreibe45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-

39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae «na ars ad disputandum

pernecessaria est. An ea florens regnum oblinet neque ignorantiae helto calamitatem

ullam peipessa est? Minime vero; nam etiam itla barbara, quae trans oceanum habxlal,

in itlam impetum Jacit . At quae yentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorresco

: Ferabrieli, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten

griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürtich auch hier ein

Schreibfehler vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,

Suissct (s. ebend. Anm. 350 am Schl.), aliique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis

(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,

inquam, in diatectica, quod non Britannicis sophismatibus conturbatum sit?

40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel sali facere possent sapientes

? ubi Ciceronis complura volumina ? O miseram atque inopem r.onditionem

horum temporum p. 36: JVon poles tres viros, quos his temporibus

nostra einlas lulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum Petrarcham,

lohannem Boccatium, qui tanto consensu omnium ad coelum tolluntur.

41) Leonardi Aretini de studiis et littens ad itlustrem dominum Baptistam de

Malatestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aeeipiet, quem virum deus immortalis

quanta facundia, quanta copia , quam perfectum in litteris, quam in omni laudis

genere singularem praestiterit, admirari nemo sulficiet.

42) S. Georg Voigt, Enca Sitvio de' Piccolomini u. s. Zeitatter. 3 Bde.

Berlin 1856 — 63. — Ich citire nach der Basler Gesammt-Ausgabe der Werke

v. 1571.

43) Epist. 402, p. 935: Qui praeter commentarios in Alexandrum grammalicum

et Brunelti poelac fabulas et Buridani vulgarium dialecticorum sophismata .... nihit

unquam legissent, epistolas mens tucem esse in tenebris putaverunt.

44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,

Vol. II): Teutones omnes cancetlariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca

nontci iuris periti dicuntur , aut quos vocant magistros artium, qui praeter garrulam

et loquacem dialecticam nihit atiarum artium didiecre. Florentini eos assumunt,

quibus Ciceronis et Quintitiani praecepla nolissima sunt, poetarum et oralorum imbuti

doctrinis, atque cos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.

45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem huius gymnasii (d. h. Viennensis) vi

tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non

XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161

teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,

class ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde;

denn der Mangel an „eloquentia", welcher dem ächten Aristoteles nicht

angehaftet haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).

Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig

richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der

Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die

massgebende gewesen sei 47).

Dergleichen Wünsche nun , welche auf ciceronianische Darstellung

der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius

Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine

ganze schriftstellerische Thätigkeit (bes. „De donatione Constantin?') so

vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel

„Dialecticae disputationes" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium

der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis definirt, wobei

der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).

Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in

blindem Auctoritätsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth

beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht

durch die barbarischen Araber in Händen habe 5 1) ; und so will er an

magni fructus ferunt; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime

examinantur , ceterum neque musicae neque rhetorhae neque arithmethicae curam gerunt;

oraturia et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne studium in

elenchis est vanisque cavitlationibus Qui libros Aristolelis et aliorum phitosophorum

Iiabeant, raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich

ebenso Hist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).

46) Asia, 71, p. 351 : Tyrannion grammaticus et librarii quidam scriploribus

utenies non bonis nec scripta conferentes opera Aristolelis minus emendata ediderunt.

Quod si graeca exemplaria corrupta fuerunt, quid de Iiis putandum est, quae

in lalinum conversa sunt, Ma praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicatur

quam quod dici velit nosse laborant. Quippe si rcvivisceret Aristoteles, multa

sua esse negaret, quae nos Uti altribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipulos

suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum

eos eonfundit, qui Aristotelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam

converterunt.

47) De liber. educat. p. 989 : Cum inler praecepta rhetoricae sitere dialectiea

non consueverit, — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum

quaerere tum ralionem reddere et defendere et accusare conantur —, non ab re fuerit,

regem puerum dialecticis mitiare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ul logicae, quam

disserendi ditigentem ralionem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis

partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate

tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tuntum probabitibus aul

apertissime fatsis argumentationibus disputatio decurrit. JVon tamen in hac re quosdam

Vienhae magistros imitatione dignos dixerim ; nimis enim multum temporis in

sophisticis et cavitlosis exponunt ar gumentis, ut apud eos logicae studium non utititate,

sed morte terminelur.

48) S. auch lumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.

49) Laurentii Vallae Romani dialecticarum disputationum libri tres eruditiss.

opera loannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren

Drucken abzusehen).

50) III, 1, p. 246 : Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua

definitione nos, ne scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam

breviter et usitato modo definiamus, polest dici rationalis scientia.

51) Praef. p. 4: Quo minus ferendi sunt recentes peripalelici, qui interdicunt

tibertate ab Aristotele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus ,

Pranxl, Gesch. IV. 11

162 XXI. Laurentius Valla.

Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit

und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische

Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne ehen Nichts anderes als Rhe

torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,

dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar

bietet 52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher

üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich

in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).

Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti

iianus anschliessl und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck ,^/enus

generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist

der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die

übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. lran-

(p. 5) eeteros phitosophos pro asophis habent unum Aristotelem amplectentes ,

cum eum so/um cognitum habeant, si modo cognoscere est, non propria, sed in aliena

lingua lectitare, ne dicam non sincera, quin plerique eius libri corrupte transtati sunt

et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur latine Avicenna et

Averroes plane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeca vix tincti. . . .

(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi discipulos et iuriiurando

adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum superstitiosum otque

veeors.

52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptoribus

artis dialecticae, ignorationisne eos an vanitatis an malitiac incusem an de his

omnibus. Nam cum itlorum errores non parum multos considero , quibus non minus

se ipsos quam celeros videntur decepisse, vel negligentiae vel infirmitali humanae

attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omnc paucissimis tradi

praeceptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse pulem, nisi inanem arrogantiam

At quod indignissimum est, cum captiones , cavitlationes , calumnias

video, quas et exercent et docent, non possum eis non succensere .... palaestrae pro

mititiae disciplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id

quod ex comparatione rheloricae diiudicari potest. Nam quid aliud est dialectica,

quam species confutationis? Hacc ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex

quinque rheloricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici est syltogismo

uti. Quid non orator eodem utitur? Imo utitur , nec eo solo, verum etiam enthymemate,

epichiremate, adde eliam inductione. Sed vide, quid interest : dialecticus utitur

nudo, ut sie loquar, syllogismo, orator autem vestito.

53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse

.... in hoc, quod eos o laqueis vindico captionibusque sophistarum, qui nova

quaedam vocabula ad perniciem adversariorum confinxerunt reticta velerum consuetudine

loquendi, non alia malignitate, quam illi, qui in proeliis spicula veneno tingunt;

.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus, sed sub eodem

imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolinl posthac dialectici

illi atque phitosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perseverare,

sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem sc convertere. I, 3, p. 24:

Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitatissima lo

quendi consueludine et quasi a via vulgo trita et sitieibus strata. III, 14, p. 299:

Quo minus itlos tolerare possum, qui eliam ab arte et ab usu defieientes volunt esse

diversa „Video Platonem" et „Platonem video", „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab

aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.

54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affcctato magis , quam necessario

numero (p. 9) In quorum translalione quem potius quam Quintitianum

sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt je

nen» prineipalia, sed non, ut isti vocant, generalissima, quemadmodum et spe

cies specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et

species specialis, sicut nec materia materialis ete.

XXI. Laurentius Valla. 163

scendentia lb) , die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 56),

die grammatische Bildung der Substaütiva auf „itas" 57) , und überhaupt

die formalitalesbS); nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"

und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie

bedeuten solle bi>) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor PorphyrianaM),

entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den

Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik

und Physik 6V). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der

Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,

indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,

zu denken sei *4). Die Art und Weise , wie er dann die übrigen neun

Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht

als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des

gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss

55) Ebend. p. 10: Altera sunt primordia atque principia , quae isli transcendentia

appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unttffi, verum, bonum (s.

vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,

un um „una res", verum „vera res", bonum „bona res", ita ens „ea

res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabutum est et prae nimio

unere ambulare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus

transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem

negat iusto maiurem.

56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — nam adiectiva in substantivum

conversa dicuntur concreta — , disputemus (p. 22) Haec ipso, quae nego

praedicare concrele , fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume

rus singuluris adiectivi in substantivum neutrius conversi so/um qualitatem praedicat.

Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918.

57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quidditas,

identitas , perseitas, haecceitas" ete., barbariei quodam

gurgite prolata; nam a substantivis formari nequeunt.

58) C. 5, p. 31: /»1er essentiam et ipsum esse nihit interest; esse namque

hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris

simitibus dico.

59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate

discedere simulque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit

— exterminare ; sin „essentia", ab usu iam receplo recedimus; et tamen utrocunque

modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritali et consuetudini suam

cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,

quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de Mo, quod vocal

Aristoteles materiam, id vocemus essentiam.

60) C. 7, p. 39: Substantiam Vorphyrius distribuit in corpoream et incorpoream

Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex corporea

fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad

meam autem legem erit spiritus sine anima (p. 40) JViAii aliud est species et

genus, quam pars et totum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 ff.).

61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.

62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap

pellant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;

hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim

vocalur qualis in stalua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" significal?

O depravatrix naturulium significalionum peripatetica natio!

63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est

nomine „accidens". Mihi duo lantum placet esse et in haec recidere cetera, qualita

tem et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die

Qualität und, C. 16, in naturphilosophischer Weise die aclio erörtert wurde, folgt

11*

164 XXI. Laurentius Valia.

dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im

Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch

hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintilianus ü4).

Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das

geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu

Frau verhalten65) ; dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn

onymen, Homonymen u. dgl. 66), und hierauf die Bestimmungen über

Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität

das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend

ist, und das singulare kurzweg mit dem particularen , sowie das unbe

stimmte mit dem allgemeinen identilioirt07); die gleiche Oberflächlichkeit

zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen

zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im

Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf

zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er

C. 17, p. 101: Constat, itlud, quod vocant situm, auf actionem esse aul qualitatem;

(p. 102) quin etiam itlud, quod vocant relationem (p. 103)

Magnum el parvum , multum et modicum, longum et breve , sunt itla quidem quantitatis

, sed tamen el qualitalis , cui maximi quique autvres .... quantitatem subieccrunt,

quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Abschn. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:

„Ubi" an aliud erit , quam aul substantia aut qualitas aul actio? .... p. 113:

Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoseimus; neqne aliud est prius

et posterius p. 122: Nihit mihi videlur Aristoteles mugis etaborare , quam ut

scientiam suam intricet el innodet; sicut enim substantiva nonnunquam recipiunl magis

et minus, ita nonnunquam adiectiva non recipiunt.

64) C. 20, p. 127: Nunc descrijilio erit dißnitio; quippe descriptio est quatitatum

omnium, quae alicui rei assunt, et eiusdem actionum explicalio (p. 129)

Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, explicat, quid sit;

optime Quintiiianus ete. (s. Abschn. VIII, Anm. 33 u. 35) p. 133:

Nonne ubicunque Quintitianum nuneupo , videor velut Achitlem inier heroas nuncupare

?

65) II, 1, p. 137 : Oratio est vocum ex institutione artificis siguificantium

congrua complexio. Una quidem simplicissima, quae vel duabus dictionibus

polest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera rero plcnior,

quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syllogismus

Tertia autem plenissima, quae cunstat ex plurimis, qualis est oratoria. Sodann folgt

betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Redelheile und der togischen

Satztheile, d. h. Subject, Prädicat, Copula.

66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialecticorum sunt,

quid sit denominulivum , aequivocum, univocum p. 141: Haec omnia litterarii

sunt ludi el grammaticorum magis, quam dialecticorum.

67) C. 3, p. 142: Enuntiationum altera affirmativa altera negativa

Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex ,,non, haud" , sive com

positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione

(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aul partieuiaris ; nam ea,

quam dicunt singularem, et ipso partieuiaris est (p. 144) Ea, quam indefinitam

appetlant, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit", dum

tamen et itlud meminerimus, nonnunquam aeeipi particulariter , ut „Elephas hoc

facit".

68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus ; nam licet maior atque amplior

significalio praedicati fere sit , quam subiecti , non tamen amplius ac latius

aeeipitur praedicatum , quam subiectum , ideoque cum Mo converti polest , . ut

„Omnis homo est animal", non utique totum genus animal, sed aliqua pars huius

generis ; nam Cicero speciem partem generis vocal (s. ob. Anm. 60).

XXI. Laurentius Valla. 165

„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären

Unheiles) als singulär bezeichnet69); äusserst schwach auch sind

seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss

des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische

Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung

verhält er sich, — was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 71),

sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff

der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus

zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).

Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen

ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende

zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich

darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem

69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enumerantes

omnia Universalia affirmaliva: quisque unusquisque singuli

quique universus cunctus .... omni» quisquis quotquot.

Negativa signa per se nulla sunt, at composita ex adverbio et signo particulari, ut

nullus nequis .... nihit .... nemo neuler Adverbia sunt universalia

affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa: nunquam, nusquam,

nuspiam, necubi, nequaquam Signa particularia sunt: Aliquis, quispiam,

quisquam, ullus, nonnullus, nonnihit Mihi „aliquis , quisquam, quispiam" proprie

videntur esse particularia , .... „quidam" vero non aliter se habere, quam id,

quod appellant terminum singularem.

70) C. 6, p. 157: Venia nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque

materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam

postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio

cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"

et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio

componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.

11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest , ut

„Non quidam legit" , quod dictu absurdum est (C. 12, p. 178) In nonnullis

quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii

gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo

compositum , et idem adiectivum cum adverbio negativo, ut „iniustus" et

„non iustus".

71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis

esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae

falsae. Sed .... verum falsa et falsum vero contrarium est, non falsum falso, quia

nec verum vero C. 15, p. 186: Cur appellant subeontrarias , quae sint ambae

verae In formula vestra vitium est, qui vultis has esse subeontrarias C.

16, p. 191: Idem in contradictoriis , quod in ceteris, usu venit, ut ex altera parte

sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitale sive in actione (ob.

Anm. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruplex oppositio Ego omnem

negationem sentio esse privationem quandam.

72) C. 19, p. 197: Enuntiationem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum

nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntiationem modalem, tantundemque

momenti, quantum itla sex-habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, decorum

vi. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conelusione esse sicut veritatem

in omnibus partibus argumentationis.

73) C. 20, p. 204 : Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentationes, cognoscamus.

De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis

Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischen

Topen).

166 XXI. Laurentius Valla.

Untersatze spreche, da ganz einfach Präinisse eben Prämisse sei74). In

der ersten Figur, bdi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche

Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht

bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,

sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen

werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singulare Urtheile

anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,

d. h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei 76). Die theophrastischen

Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur

aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben

sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die

erste auf die zweite reducirt werden könne 78). Darum hat auch der

von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit

bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen

über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogisti schen Figuren"79). Auch

die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.

74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definilione syllogismi non fit mentio partium

syllogismi Ego dixissem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii

argumenti per tres partes elocutio, quae sunt proposilio , assumplio, eonelusio.

(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in facienda pane farina et

aqua; manus eonclusio est, quae duas superiores commiscet et in unum redigit;

nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, tertiam esse itlorum

prolem (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sie facere syllogismum

„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animal"

quasi quibusdam gradibus ascendentes. .... Annan in saltando quasdam choreas in

dextrum, quasdam in sinistrum agimusl u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei

spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.

75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus

delectati „Barbara" vocant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus vocaverunt,

constat e duabus enuntiationibus ete. ete. Es scheint somit auch Valla durch

seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu

haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne aus Petrus Hispanus übersetzt

zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.

76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicalo pari ratione,

ut „Tu amas omnes tuos cives, hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos

omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulares ; hoc enim negatur

fieri posse. Sed cur negalur? „Sempronius unicus huius defuneti filius ab

hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius;

ergo sum ab hoc haeres institutus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et

parte, quae in genere et specie; exempla: „Tota Italia est in Europa, lata Campania

est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.

77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora mullo,

quam hi quinque modi , quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt

jVon possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exclamem: Cur non

potius coneludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritatis inerat?

Quid stutlius, quam ob conversionem velle a via aberrare?

78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particularibus etiam posse fieri

puto, ut docent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram

reduci ad primam, quasi non possit et itla in hanc reduci.

79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,

sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam

vel probandam putaverunt ; et quo sit turpius, sexquipdrtitam faciunt, cum aliae sint

quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)

Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum; sed quo mihi syllogismos

aegrotos?

XXI. Laurentius Yalla. Rudolph Agricola. 167

Anra. 72) von vorneherein abgewiesen80); dafür aber erscheint eine Spur

der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.

des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des

Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen

Motive dient, was über das Dilemma 83), über Exemplum 84), über Induction85)

und über Enthymema gesagt wird86).

In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.

i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in

einem kürzeren Auszuge benülzt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische

Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi

stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch

dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der

Jugend von vorneherein erstickt werde 90) ; ja er greift einen Punkt auf,

welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin

allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit

die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-

80) C. 10 , p. 268 : De hypothetico syllogismo an persolverit Boethius,

quod promiscrit, ipse viderit. Ego certe eius formulis argumentari non ausim, quippe

quas neminem vidco usurpasse, nec tam longa praeeeptione res indiget, ut itle fecit,

licet pluribus modis quam ab eo collectis hyputheticus fiat syllogismus, per „si", per

„quando" , per „ubi", per „cum", per relativa, per comparativa et alia huiusmodi.

(p. 269) JVcscio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypotheticum,

sed non e converso.

81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit , ul duplici ac multiplici

assumptione et conclusione utamur , ul „Soli pygmaei ex hominibus non

erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi erubescunt, ergo non sunt pyg

maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".

82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci aojgov vocant,

cum alius ab alio deineeps excipitur In huiusmodi materia spectandum est aliquando

attentius, quid sequatur, quid repugnet.

83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.

216 ff.

84) C. 15, p. 302.

85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.

86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.

87) Rodolphi Agricolae Phrisii de inventione dialectica libri onmes scholiis

itlustrali loannis Phrissemii, Alardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scholia

congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.

88) Epitome commentariorum dialccticae inventionis Rodolphi Agricolae per Bartolomeum

Latomum. Coloniae 1532. 8.

89) De inv. dial. II, 1, p. 212: Inextricabitis aliqua eruitur disputatio , quae

tempus extrahat et inani strepitu audientium feriat aurcs; docent , quemadmodum

pueri solent , in aenigmate proponere , quae ne tum quidem, quum documnt, vel ipsimet

, qui docent, vel illi, qui didicerint , sciant p. 213: Istam miseram et

cavitlosam loquendi 'sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non

prodesse, sed etiam obesse plurimum

90) Epist. ad lac. Barbir. (geschriehen l. J. 1484, gedruckt in den verschie

denen Ausgaben des „Libellus de formando studio , cuius aulores sunt

Rod. Agricola, Erasm. Roterodamus, Phit. Melanchthon", z. B. Coloniae 1532. 8.), p.

4: Civite ius alius, alius pontificum sanetiones, alius medicinae artem discendam sumit;

plerique etiam loquaces has el inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam

vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel etiam , ut verius

dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,

haec subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem

in teneris adhuc annis enecant.

168 XXI. Rudolph Agricola.

erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg

lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm

lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine

Methode der Wahrscheinlichkeit93), daher er unter den Schriften des

Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,

beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt , und zwar dieselbe nach des

Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will94). In solchem

Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen95), wobei er ge

legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt

und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf

fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität

als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche

natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-

boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle

Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-

91) Ebend. p. 8: Quidquid apud antares leges, utitissimum fuerit, id ipsum

quam maxime propriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone

Si quid scribere voles , oplimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio

sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus

verbis explicare.

92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt vii^-

tus, vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis latius ista et per omnes locos dialecticos

fuderit , quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et

ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.

93) De im. dial. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet

dicere probabititer.

94) Ebend. I, 3, p. 23: Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis

phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, altingunt,

hunc primum pueri discunt, huic ultimum senum studium immoritur Sed

videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter

atque aperte proferret, quaecunque invenerat , ut praeter laborem, quem ipsa rerum

esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiiceretur difficultas, qua necessc

haberemus, mentem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere

p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi

detur eorum conelusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur

egisse, quam ut Ciceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum

alleri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).

95) Er selbst nemlich theilt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni

und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio , genus, species,

proprium, totum, pars, coniugata) und circa substantiam (adiacentia, actus, subiecta),

die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effectä) und applicita (destinata,

locus, tempus) und accidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, comparata,

simitia) und rcpugnantia (opposita, differentia).

96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis soleni quaeri, sintne aliquid

extra animam, i. e. extra cogitalionem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,

an distinguantur a singularibus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,

quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alicuius est, cuius simite potest in

alterius itidem essentia reperiri , ut sit universale nihit aliud, quam essentialis

quaedam in multis simititudo p. 55 : Esse ergo aliquid universale extra ani

mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum

quiddam a singularibus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua

in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali

conveniunt, di/ferunt autem notione vel proprietate, .... quam, qui loannis

Scoti sectam tuentur, differentiam individualem vocant.

97) C. 7, p. 59 ff.

XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169

zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintilianus an;

erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend

über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen

Inhaltes100).

Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift

des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialecticalov),

indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianischrhetorische

Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und

sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen

Topf goss. Er eign'et sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt

von derselben mittelst der raliocinalio zum ersten Gegenstande der Logik,

d. h. zum Urtheile 102) , bei welchem er in sehr willkürlicher Weise

enuntialio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen

Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines

Buches anzugeben104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste

(boethianische) Lehre über die Quinque voces und die Kategorien105);

dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-

98) C. 29, p. 207 : Si quis exacte et penilus cognitam habuerit locorum naturam,

nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultro fere in animum incurrunt et apertiores

sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).

99) II, 1, p. 214: Ralionem tractandi locos unus Quintiiianus conatus est explicare

et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostrorum

memoria Raimundus quidam cognomento Lullus, qui artem quandam,

quam ex nomine itlius Lulli vocant, extulit, acuti et non segnis ingenii indicium;

sed quoniam non litteras sciebat, non ullam aliam dignam docli viri nomine perceperat

doctrinam , et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset , perspicere, et si forte

perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; .... voluntalem

quidem laudes, ignoscas ingenio.

100) III, 18, p. 341 : Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum

alteram inductionem, alteram vulgo vocant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,

ut omnia, et prope ad verbum ratiocinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die

rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII, Anm. 53 ff.).

101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii

de re dialectica Uber, scholiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustratus.

Lugduni 1559. 8.

102) p. 9: Dialectwa est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);

disserere vero nemo potcrit ditigenter, nisi , quae inrenerit dicendaquc iudicaverit, ea

sie coniunxerit, ut iilis dalis, quod intendit, necessario consequatur ; quam orationem

graeci syllogismum dicunt , latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propositionibus

constat; omnis propositio, si simplex est, duobus terminis connectitur

(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).

103) p. 20: Omnis oratio. qua neeesse est aliquid de aliquo vel asserere vel

negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur ; sin ut

verum vel falsum, propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An

gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21 : particulari singularem annectimus),

über Entgegensetzung, Aeqnipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per accidens

und per contrapositionem) der Urtheile.

104) p. 31: Nunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci

voces, latini praedicabitia solent appellare , deinde de praedicamentis et de praedicatorio

syllogismo pauca admonebimus , postremo de propositione hypothetica et syllogismo

et de definitione et divisione disseremus nee omnino ea praeeepta contemnemus,

quae eius rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naluram complectuntur .

105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;

s. Fabricius, Bibl. gr. X, p. 726.

170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Politianus,

kommenere Form das Enthymema sei 106); die conil itionalen Schlüsse

theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber

doch nur die ersteren für naturgeinäss und erblickt in ihnen die Grund

lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu

sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmlliche drei Arten

die ciceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre

von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),

und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und

die Eintheilung uo), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in die

Rhetorik hinüberwendet111).

Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier

sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört

106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis;

qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfcctus est; si vero duabus, im

perfecta est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,

wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter

minologie des Petrus Hispanus erörtert f von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)

sagt; Etsi barbariem quandam resonarc videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen

atque brevius omnia tibi subikient.

107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunetione

conficitur. Oratio ea triplex est: quae „si" rationali particula , quae „vel" disiunctiva

, quae copulativa „et" aut partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis

duabus partibus constat Hae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem

appellant, ordine quodam naturae inier se referuntur; .... in copulativa

et disiunetiva non natura, sed eins, qui dicit, iudicio disponuntur Affirmativa

vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repugnat

ld praeeeptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices

conelusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appellant, examinandas

plurimum valet. Est tamen et alia ratio, qua, verane sit an non rationalis , perspiciamus,

et communis ei cum conelusione simplici, locorum videlicet vis atque

natura.

108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunetiva

et copulativa oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben

Schlussweisen , welche wir aus Cicero's Topik kennen , s. Abschn. VIII, Anm. 60.

109) p. 118: Simplex conelusio est, quae unius propositionis necessaria consecutione

conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialcctica scripserunt, multa

dantur praecepla , quorum cognitio et difficitis est et parum utitis (d. h. die Lehre

von Consequentiae). lllud longe magis necessarium ad dicendum, tocorum vim omnem

ralionemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,

verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit

folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.

110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus ; nam ita se

habent, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt gencra: substantiale,

describens, per partitionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33—39,

u. Abschn. XII, Anm. 103—108.

111) p. 160: Obligationem iuniores appellant, cum nec necessaria nec impossibiti

re proposita de ea sie disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob ruditatem

inscitiamque sordescere iam fccerunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,

quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,

ideirco dicitur obligatus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod

posuit, esse videatur. Quam ad rem praeeepta etiam quaedam asserunt rhetores mea

sententia ulitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath

schläge und Beispiele).

112) Uebrigens s. lac. Mähly , Angelus Politianus, ein Culturbild ete.

Lpzg. 1864.

XXI. Angelus Politianus. 171

zu den principlosen Eklektikern. Seine Praelectio in priora Aristotelis

analytiea 113) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine

schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist

und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae

leclio de dialeelica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be

griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen

über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"

anwenden zu dürfen glaubt 114); ausserdem erzählt er uns dort unter

üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus

welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an

schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re

gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge

schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des

Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik

am ausführlichsten behandelte116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss

in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter

dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den

die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den

Marcianns Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in

einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megariscbstoische

Sophisma, welches Wsvdojievog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.

Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher

von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).

113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.

114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non illa quidem, quae ars

una omnium artium maxima dicitur eademquc purissima phitosophiae pars est, quaeque

se supra disciplinas omnes explicat, omnibus vires accommodal, omnibus fastigium

imponit; nec ipsa lalibus minutis vacat, sicut neque litteris , sed veritate perspecta

haec ipsa plane pervidet, sed materiae sordes reformidans volutare in eis logicam

sinit.

115) p. 529: Si ex me quacratis, qui mihi praeccptores in peripateticorum fuerint

scholis , strues vobis monstrare librarias potero , ubi Theophrastos, Alexandros,

Themistios. Ammonios, Simplicios, Phitoponos, al!osquc praeterea ex Aristotelis famitia

numerabitis, quorum nunc in locum, si diis placet, Burteus. Herveus, Occan, Tisberus,

Antisbrrus , Strodusque succedunt (man sieht, dass es Politianus ebenso gut, wie

Cicero , versteht , vom blossen Hörensagen zu schwätzen ; denn der „Antisberus"

ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. h. Hentisberus). Et quidem ego

adolescens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris phitosophiae dialccticaeque

operam dabam, quorum alii graccarum nostrarumque iuxta ignari litterarum ita omnem

Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositatis itluvie foedabant, ul risum

mihi aliquando, interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,

quanquam novo quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque proferre videbantur,

nihit tamen omnino afferebant , quod non ego aliquanto antea deprehendissem in iis

ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia *fuit huius beneficio Laurentii Medicis,

cuius lotum muneris hoc est, quod scio, quod profiteor p. 530: Quarc ades

auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae phitosophiae primordia non iam

de lutosis barbarorum lacubus, sed de graeeorum latinorumque nitidis fontibus hauri

mecum.

116) Opp. p. 517-528.

117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.

118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, Opp. p. 91 : Hoc genus (d. h. Cretensium)

ul mendaces notavit Epimenides, qui tamen et ipse Cretensis, ut mentiri non minus

potuerit; ideoque non mendaces illi; sie ergo verus Epimenides; atque ita rursus illi

172 XXI. Georgius Valla.

In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.

i. J. 1499) in seiner Schrift ,.De expedita ratione argumentandi" 119)

einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik

zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche

er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus

Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit

der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque

voces no), dann die partes propositionis , deren er nicht drei, sondern

nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)

und endlich die Kategorien rechnet123). Von hier springt er sofort auf

das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie

die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt 125), daher uns

natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be

gegnet 126).

So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand

lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.

Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der

klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst

allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und

dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus

die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung

bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.

mendaces. Vides hunc dialecticorum xpevdnftevov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte

man längst aus Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Kgrjxe; all

ipevaxat, xaxa 9rjgia, yaaxtyeg agyaC".

119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.

120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.

121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum lta

prisci, quibus accedimus potius , quam iunioribus, qui praedicatum, subiectum et copulam

partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.

122) p. 191. '

123) p. 194 ff.

124) p. 207: Consequens videtur, ut ambiguitalum sive quaestionum genera ostendamus

Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.

III, 8; Tgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)

125) p. 209 ff.

126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo: Syllogismus seu epichirema graece,

at latine hoc aggressio, itle ratiocinatio ; et cpagoge a graecis dicta, a latinis inductio.

Ex syllogismo fit enthymema , quod commentum nominamus, sicut ex induetione

exemplum atque sinrilitudo. Syllogismus constat ex propositione , assumptione, complexione

u. s. w.

XXII. ABSCHNITT.

REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige

Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von

einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen

Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel

des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn

man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der

Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker

kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,

welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen

Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden , so ergäbe sich

eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik ;

denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse

der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass

man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde

Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass

zwischen 1480 und 1520 aus dein Umkreise scholastischer Logik (— also

abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und

die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich

15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker

und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes

sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der

Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-

Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,

dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten

Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —

exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich

nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht

schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des

Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso

wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren

174 XXII. Joh. Capreolus.

gemein , dass im Schul-Betriebe irgend welche speenlative Fragen behan

delt wurden , und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit

gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine

allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die

katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun — , sich auf die unwahre Be

hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in

Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden

uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5. Jahrhunderts

die Terministen bei Weitem die Majorität für sich halten, obwohl die jetzt

so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster.

Denuntiation nicht fehlen liessen.

Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich

tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel

chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317; sind alle Autoren,

welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum

pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die

Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte

und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten

sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen1- Richtung nicht erweh

ren Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten

eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält

nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes

begegneten ; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech

teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Berechtigung der beiden

Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus

gelangten.

Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser

Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an

die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess

lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver

fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.

Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei

nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charaklerisiren versucht und den Blick

auf Mischung der Gruppen oflen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein

Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die

Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche

Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein

überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von

ungefähr 1480 — 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen

zur Darstellung kommen , worauf nachholend die gleichzeitigen Scotisten,

Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten

und Eklektikern zu sprechen sein wird.

So begegnet uns zunächst Johannes Capreolus (gest. i. J. 1444),

von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in

seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä-

1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „glaubigen"

Publicum vorzureden, dass die Lehre des „heitigen" Thomas gegenüber den fluch

würdigen Occamisten in „unbefleckter" Reinheit sich fortgepflanzt habe.

2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.

XXII. Job. Capreolus. Nicolaus DorbeHus. 175

gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den

reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten

Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).

Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de

Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und

häufig benutzter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des

Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen

umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar

verfasste4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der

auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden

Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.

des zu erklärenden- Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei

fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über

die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende

Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn, ein paar Verse bei

zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter

Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik

bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver

schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als

Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject

der Logik der Syllogismus sei8); und hieran knüpft er sogar eine von

3) Er bekämpft (Prol. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Anreolns, dass die

Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet

hingegen grundsätztich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,

sed ut sunt intentiones" (I, Dist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auffassung der

Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Poludanus, Occam,

Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prol.

Qu. 4, p. 34 f. u. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.

60 ff.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip

der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.

359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.

17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).

4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Summula

phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,

1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text

des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorbellus: luxta

doctoris subtitis Scoti mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulas Petri

Hispani breviter enodabo.

5) f. 3 v. B: Artes liberales sunt septem et eontinentur istis versibus:

„Gram" loquitur, „Dia" vera docet, „Rhet" verba colorat,

„Mus" canit, „Ar" numerat, ,,Gc" ponderat, „Ast'1 colit astra.

6) f. 4 r. B : Dyalectica derivatur a „dya" , quod est duo, et „logos",

quod est sermo „Dya'1 potest scribi per y graecum vel per i latinum;

.. . . ««de versus :

Scribe per y graecum „dya", „duo" significabit ;

Scribe per i nostrum, sie „de" tibi significabit.

S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 14fi, und hiezu meine Schrift „Michael

Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.

7) f. 3 r. B : Dialcctica polest sumi dupliciter : uno modo pro parte logicae,

quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie

sumitur in proposito.

8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi octo modis : pro obiecto, pro famulo,

prcritlo, quod ponitur sub alio, pro Mo, cui inhaeret aliquid, pro

176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.

den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",

insoferne dieselbe die entlegeneren Stofl'lheile des Syllogismus zum Gegen

stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das

Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat , so sucht Dorbellus auch

hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der

7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprietales lerminorum, nicht

einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sondern aus

„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei10). In der Einzeln-Erklärung

zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei

dung der scientia realis und sermocinalis 1 1) , verwerthet des Scotus

Auffassung der signiftcalio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni

versalien i3), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,

haecceitas und formalitas 14), und acceptirt vollständig die Lehre des

Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 1ä), ebenso bei der Syllogistik

und überhaupt bei jeder Gelegenheit,

Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich

der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss

reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man

tuanus, dessen „Logica" 1C), während in ihr kein einziger Autor citirt

wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsilius« und Paulus Venetus

beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,

wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die

materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobilis ausge

schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs

zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wird(17). Auch werden

Mo, quod praecedit copulam, pro subiecto propriae passionis, pro inferiori

respectu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :

Obiectum, verna, positum sub, cui quid inhaeret,

Quod prius est copula , proprii, logicaliter infra ,

Quod simul ars et habet; bis sunt subiecta quaterna.

Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.

9) f. 2 r. B (ed. Venet. 1516): Üicuntur autem isti libri logica vetus non, quia

primo fuerit invcn(a, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remola logicae;

non enim ita principaliter intenduntur a logico , sicut syllogismus , de quo tractalur

in logica nova. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.

10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, .... auctor tamen primo

determinal de propositionibus, quia in his sunt minores difficultales , quam in praedicabitibus

et praedicamentis In septima parte traclnt de suppositionibus , quae

sunt extractae a variis libris logicae ; de syllogismo autem demonstrativo , de quo

tractat Aristoteles in libro Posteriorum, non fecit auctor particularem tractatum.

11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.

12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam): vgl. ebend. Anm.

129 ff.

13) f. 18 ff.

14) f. 27 f.

15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.

16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schl. Accuralissime emendala per

magistrum loannem Muriam Mapellum Vincentmum. Impressum per Bonctum l.ocatellum

[Venetiis] 14ü2. 4. (nicht paginirt, sowie auch der allere Druck, Pavia 1483).

17) Nulla est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo

tllorum complexorum „Homo est species, Omnc est signum, A est littera" ; sed

in nulta lali est suppositio malerialis, quia nullum istorum est congruum nec est

XXII. Petrus Mantuanus. 177

bei der suppositio relalivorum die relativa diversitalis abgewiesen 18)

und ebenso Beschränkungen betreffs der amplialio vorgenommen 19),

womit eine ans Marsilius entnommene Modifikation der appellatio Hand

in Hand geht 20), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;

dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verbä scio , cognosco

eine Verwendung 2 1). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des

Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probaliones"

folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar

von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um

sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen

zu lassen 23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De veritate propositionis"

auf die significatio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter

v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst24), welchem er auch in den darauf

folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich

des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Unheiles (ebend. Anm. 468)

fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus

propositio, sieul nec „Buf est syllaba" Et consequenter sequitur ultra, quod

nulla est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in tali mentali „Homo

est species" ; .... sed Ma non est propositio, quia subiectum non est pars oralionis

grammalice Sota suppositio personalis est suppositio Personalium alia

communis, alia discreta; communium alia confusa tantum, alia confusa et distributiva,

alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.

18) Nullum est relativum diversitatis, quia isti lermini „ alias, diversus" in talibus

propositionibus „Unus homo currit, et alius disputal" non sunt relativi , quia

non refertur littera „ alius" ad istum terminum „unus homo".

19) Frustra ponitur, participium futuri temporis et jiraeteriti et etiam nomina

in „bitis" terminnta ampliare subiecta Terminus non ampliatur, nisi supponat,

si amptiari possit; et ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera',

cum non supponal pro aliquo.

20) De appellatione aliter dieimus sentientes , quod terminum aliquem appellare

formam est ipsum significare suum formale significatum respectu alieuius veriti praecedentis

ml partieipii , quod denotat, itlum terminum verificari pro materiali significato

formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.

21) Verba significantia actum mentis, ut „scio , cognosco ete." , denotant cognitionem

rerum significalarum a terminis sequentibus ipsa verba per coneeptus synonymos

cum iltis terminis sequentibus ista verba.

22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per copulativam , cuius

prima pars est indefinita vel particularis itlius universalis , et secunda pars est uni

versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distributo per signum

universale, praedicatum autem est oppositum contradictorie praedicato eiusdem propositionis

universatis, .... v. gr. ,,Omne animal currit" exponitur per „Animal currit

et nullum est animal non currens" ete. ete.

23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be

handelt, neulich die Exclusiv-, Exceptiv , Rednplicativ-Sätzc, infinitum, tatus, aeternum,

semper, differt, Comparative u. Superlative, ineipit et desinit, immediate.

24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum Non omne, quod

est quule, est quate per atiquam qualitatem ab eo distinctam; est enim quaetibet

qualitas quatis, cum ipso sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae

aliquid vel aliqua aliqualiter repraesentare Nihit polest aliquod Signum

significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunque propositione data

non atiter, quam taliter, quuliter est, ilta significat Omne significatum unius

contradictoriorum est significatum alterius Impossibite est, quod una propositio

Iiabeat plura significata principalia.

25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,

qui aeeipiuntur ex modis suis intelligendi Figuru composita vel decomposita

Pranxl, Gesch. IV. 12

178 XXII. Petrus Mantuanus.

folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden

falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.

Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent

setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn

Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,

Ferios , Baralipton , Celantes , Celantos , Dabitis , Fapesmo , Fapesmos,

Frisesomorum, Frisesos 26)j ebenso für die zweite Figur die sechszehn:

Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Cumestre, Camestros

, Festino , Feslinos, Fisteno, Fistenos, Baroco , Barocos, Boraco,

Boracos'21), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapli, Daraplis,

Felapton , Felaptos , Fampleto , Fampletos , Disamis , Disami , Dalisi,

DaIisis , Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,

Frimeson, Frimesos 25) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon

continelur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriptis Omnis intentio

simplex est vera et veram rem signilical llle terminus vocalis aut scriylus

infinitus „non ens", si subordinatur alicui intentioni, subordinatur simptici intentioni;

sed nulta est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexo vocalia

aut scripta „Non ens polest intetligi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut

sumus locuti de infinitis lerminis, ita dicendum et de privativis, quia illi lermini

,,vacuus, iniustus'1 subordinantur simplieibus terminis eorum , sicut eorum opposita.

26) Prima figura continel quindeeim formula s Prima constituitur ex tribus

universalibus affirmalivis quae potest designari per ltarbara. Secunda formula

habet praemissas modo dicto ordinatas coneludens particularem affirmativam,

el hanc Barbari sotemus nominare. Tertia elc et itlam solemus appellarc Ce

larent. Potest ex praedictis concludi particularis negativa, quam formutum possemus

appellare Celaront. Ouinta per hanc dictionem Darii designatur (warum

abT fügt er hier nicht ein Dariis bei?) .. .. Sexta per Ferio. Septima conctudit

ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava,

quae Baraliplon appeltatur , sequitar ex Barbari convertendo eius conelusionem

Nona formula Celantes appellatur Ex qua sequitur deeima Celantos Uudeeima

per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solei

Ex qua lertia deeima, quae dicetur Fapesmos, coneludendo indirecte el de inconsuelo

modo loquendi Quarta deeima designalur per tres primas syllabas dictionis Frisesomorum.

Ex qua sequitur quinta deeima coneludens directe de inconsueto modo to

quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).

27) Secunda figura habet sedeeim modos Primus signari solet per Cesare.

Secundus modus haberi potest coneludendo particularem et per Cesaro si

gnatur Tertius habetur, si coneluderem indirecte, quem volumus per Cesares

signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui coneludit indirecte particularem, .... quem

per dictionem Cesaros assignamus Sequens solet Camestres appellari.

Alia est forma sequens ex ilta, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se

quitur uua alia forma, quia ex prima sequitur Camestre , el ex altera eodem

modo Camestros Item alia forma dici solet Festino Et si indirecte coneludimus

, atiam formam aequirimus , quam Festinos appetlamus. Potest quandoque

syltogizari ex maiori particulari affirmutiva et minori unwersali negativa coneludendo

directe, quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte coneluserimus , alium

modum faciemus, quem Fistenos appellamus. Reliquus modus Baroco dieiiur.

Ex quo inveniri potest alter modus indirecte coneludens, quem Barocos

appellamus. Item potest ex maiori particulari negativa el minori universali affirmativa

directe coneludi , quem modum possumus nominare Boraco. Ex isto se

quitur Boracos indirecte concludens.

28) In tertia figura prima forma est, quam solemus nominare Da

rapli Secundus modus nascitur ex primo indirecte coneludens, quem Daraplis

appello Alius modus est, quem Fetapton dicunt Ex quo sequitur alter,

qui Felaptos esse potest, qui indirecte coneludit de inconsueto modo toquendi

XXII. Pelms Mantttanus. 179

nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden

Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,

Clamerent, Clamero , Dirami, Frimeo, Baralipton, Clamentes, Clamentos,

Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos 2ö).

Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den

syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei

er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus

(Abschu. XX, Anm. 512) über terminus resolubüis gesagt hatte30). Nun

erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach

Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet

hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige

Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile

(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,

Et alium modum probant, quem dicemus Fampleto Ex quo alius sequitur, quem

Fampletos appellu de inconsueto modo loquendi indirecie coneludens Sequens

modus est Disamis Atius modus fit ex eisdem praemissis indircete coneludens,

qui Disami appelluri potest. Sequens forma est Uatisi. Ex qua sequitur Da

tisis indirecie conctudens. Alia forma est, quae Brocardo nominatur. Alius

modus est ex eisdem praemissis indirecie coneludens , quem Brocardos appello

Sequens forma est Bracordo ex maiori universali affirmativa et minori particulari

negativa coneludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecie coneludens

polest appelluri Bracordos Alius modus est, quem Ferison appellamus.

Sequens forma haheri potest, si ex eisdem praemissis roneluserimus indirecie, quam

Ferisos appello. Alia forma est ex maiori particulari affirmativa et minori univer

sali negativa , quam volo appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindicare,

si ex eisdem praemissis indirecie conctusirimus , quam dico Frimesos.

29) Figura quarta continet quindeeim modos „Onmis homo est unimal et

omne animal est substantia" ; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se

quitur atter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecie concludens.

Tertius modus est Clamerent Ex quo sequitur alter modus, quem Clamero ap

pello Sequens modus Dirami nominatur Sequens forma est Frimeo ex par

ticulari affirmativa et universali negativa indirecie coneludens Alia forma est,

quam designabimus per tres primas syllabas dictionis Baralipton Alius modus

est Ctamentes Ex quo sequitur atius, qui Clamentos appellatur. ... Item alius

modus est, quem volumus Frimeos appetlare Sequens Drimasis appelletur

Sequens Fempesmo dicitur Item alius modus dicitur Fempasmos Penullimus

modus Frensison appellatur, .... ullimus modus Frensisos appellatur. Man

sieht, ilass er nicht einmal überall an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,

um auf die erste Figur zurückzukommen.

30) Terminorum, secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt mediati

et quidam immediati Immedi atorum quidam sunt a priori et quidam a

posteriori. Immediati u priori sunt lermini communissimi transcendentes vel verbum

substantivum vel verbum ampliativum, ex quibus constituitur prineipium notissimum

a priori, sc. quodlibet ens est vel non est Terminus vero immediatus a

posteriori est terminus singularis demonstrativus , quo non contingit notiorem habere.

Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibites, de quibus

dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabites. Terminus resolubilis est terminus com

munis aut discretus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminum immediatum

notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabitem appello ter

minum non cxponibitem habentem officium cadendi super complexum per ipsum determinabite,

sicut „potest, contingit, scio, dubito, promitto" ete Sed isti termini

„possikite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum" non sunt termini of

ficiabites nec modales.

12*

180 XXII. Petrus Mantuanus. Paulus Pergulensis.

welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessen 3 1) , und zuletzt

auf der nemlichen Grundlage die lnsolubitia (s. ebd. Anm. 569 ff.).

Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigelugt „Subtilissimus

iractatus eiusdem de instanti", welcher die bei Peter v. Ailly (s. ebend.

Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des

Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et

desinit" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht

der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).

Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per

gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten

Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen

Kürzungen — nur die Logik des Paulus. Venetus wiederholt. Die eigenthümliche

Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den^Zweck, das

Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch

zu erleichtern ; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,

dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als

sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin . dass er

den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in

tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze

die betreffenden Regeln knöpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In

halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass

die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes propositiones"

angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner

Tractatus De sensu diviso el composito heigedruckl, welcher hauptsäch-

31) Quaestio, certificatio, pelitio, dubitalio, suppositio non sunt species distinctae

a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempla specialiter

ponemus Depositio est obligatio , qua obligalur respondens ad negandum.

S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.

32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.

33) Compendium perelarum ad introductionem iuvenum in facultate logicae per

Paulum Pergulensem ete. s. 1. s. a. 4. und Logica magistri Pauli Pergulensis.

Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).

34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novac inventionis in

rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dhpositione omnia logicae praecepta

adeo facititer ante oculos omnium studentium configurando praescribere , ul sensus

pariter et intellectus firmam quadam imagine facititatem et memoriam omnibus

per se ferant : qua in rc itlud ausus experimento permittere , ul longe amplius per

mensem studentes erudili hoc ordine valeant , quam si per triplum atiter insudaverint.

35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,

Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheilung des lerminus,

wobei an lerminus univocus die Universalien nebst significoiio und intentio

geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheile und Syllogismus ist eine Wieder

holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sctavisch an Pau

lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relativorum, ampliutio

, appellatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst

expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae

(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge

drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).

36) Intelliguntur propositiones esse simites in veritate, falsitale, necessitate, contingentia,

possibititate , concedendo, negando, dubitando Oicuntur propositiones

dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis et alia

contingens vel possibitis, una concedenda et atia neganda vel dubitanda.

XXII. Paulus Pergulcnsis. Apollinaris Offredus. 181

lieh die einschlägigen Sophismen berucksichtigt37). Ausserdem aber

schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des

Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen

der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine

herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern , welcher

doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte 39). Nachdem er

hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent

schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln

des Strodus „Dubia" nebst deren Lösung vor.

Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse

des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese

gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare

zur zweiten Analytik41), welcher mit hingebendem Fleisse und

unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und

hierauf noch in eigenen „Quaestiones" die Hauptpunkte pro und contra

bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer

beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be

rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im

Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76

am Schl.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie

derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema

37) Nach seiner Form kann dieser Traclatus sehr wohl von Paulus Pergulcnsis

herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.

Anm. 540.

38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des

Strodus.

39) In hac materia sunt repertae tres opinione%. Prima est Ferabrich dicentis,

consequentiam esse relationem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); secunda

est Strodi „et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,

ita quod consequentia est itlatio intellectus inferentis consequens ex antecedente (s.

ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dicens , quod consequentia nihit

est . sed est aggregatum ex antecedente et consequente et nota itlationis (s. ebend.,

Anm. 284, 409, 554) Quarta vero ' opinio vuli, quod consequentia seu

ipsa itlatio sit passio, sicut dicit Gitbertus Porretanus, quod passio est effectus itlatioque

actionis (s. Abschn. XIV , Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,

quod in motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur

tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis. quo antecedens dicitur

inferre consequens , tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et horum

trium dico consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo

modo volo consequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse

nomen verbale significans principaliter consecutionem passivam secundum Gitbertum

Porretanum.

40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt Hanc opinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, queossde ntuelnleandcaomn.

sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.

41) Appollinaris Oflredi Cremonensis absolutissima commentaria una cum quaestionibus

in primum Aristo lelis Posteriorum Analyticorum librum (ed. Amt. Honoralus).

Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De

animd).

42) p. 1 B: In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,

de instrumento determinatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et con~

sequenter de aliis modis arguendi In discursibus rationis quidam sunt, in

quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum coneluditur, non

182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.

der Terministen, nemlicb mit der suppositio und auch (in einer physi

kalischen Monographie) mit „incipit et desinit)i3). Betreffs der Definition

der suppositio verhält er sich ziemlich conservativ44), und entscheidet

auch die Frage üher die Zulässigkeit einer suppositio materialis im

Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur heim lerminus

vocalis oder scriptus vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere

Bestimmungen üher die" Gellung der suppositio delerminatai1') , sowie

bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 47).

Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des

schon früher entstandenen Partei-Kampfes an , mit welcher sich zugleich

eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge

hiefür ist Heim er ich de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),

welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den

Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern

und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas

v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben48). In ersterer Beziehung

tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est drfectus rulionis Pars logicae,

in qua de primis determinatur . iudicativa dicitur a iudicio, eo quod iudirium

est cum certitudine ; vocata est etiam analetica, i. e. resolutoria , eo quod iudirium

certum de effectibus haberi non possit, nisi fial resolutio in prineipia *ua. Pan vero

logicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellatur, eo quod inventio npn

sit omnino neque semper certitudini coniuneta , et haec habetur in libris Topirorum

ete.

43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantnanus v. J.

1492 ist beigedruckt: lllustris phitosophi et medici Apollinaris Offrfdi Cremnnensis

de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrum

Mantumum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipit; und hernach folgen ohne specidlen

Titel die „Suppositiones" des Offredus.

44) Non onmis aeeeptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est

suppositio Suppositio diffinitive est transitus verbi vel partieipii in terminum

categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotatur

actus einsdem verbi vel partieipii Et ideo supponit subiectum huins

„chimacra intelligitur" quin littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem

(vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).

45) Quaeritur, utrum dabilis sit suppositio materialis Licet dabitis sit,

non tamen necessaria est ad exprimendum coneeptum mentis necessitalis absolute

Nullus terminvs mentalis supponere potest malerialiter Quitibct lerminus vocalis

vel scriptus supponere polest materialiter.

46) Quaeritur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in eommunem

el discrelam Est haec divisio sufficiens. ...... fiolificatio suppositionis

delerminatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,

sed o signo sumpta Licet sit haec divisio per accidentalia, tamen est sufficiens.

47) Quaeritur, utrum terminus sequens vel praccedens alium distribuere possit

vel confundere aut eum impedire a distribulione Aiiquis lerminus alium distri

buere polest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nullus

terminus alium distribuens eidem remanens immediatus a distribulione impediri polest

per alium praecedentem vel sequentem; impediri polest, dum non remaneat im

mediatus.

48) Problemata inier albertum magnum et sanetum thomam ad ntriusque opi

nionis intelligentiam multum conferentia. edita o disertissimo viro Hemerico de campo

artium et ttieologicae professore eximio. Am Sehl : Opera el impensis Iohannis landensis

Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)

49) Der Anfang lautet: Cum animadverterem , modernorum figmenta a doetrina

Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et prineipia cuius

XXII. Ileimerich Campen. 183

betont er die reale Existenz Her Universalien 50) , und zwar ausserhalb

der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"

, namentlich des Occam , des Buridan und des Marsilius zu Felde

zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re

sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls

wollen wir hiebei beachten , dass ein Feind der Neueren es ist, welcher

den Partei- Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni

versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen

und uns sogleich anderweitig überzeugen werden , allgemeinere Motive

libet artis et scientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se

problemata nentraliter volutare, decrevi, praedictae controversiae obviare

Hic ergo est dicendorum ordo: Primo contra modernes sine argumentis haec incidunt

dubia sive quaesita: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint

separata a singularibus et an etiam sint in singularibus; an sint materia vel forma

vel compositum ex utrisque; an sint corporalia vel incorporalia ; an sint tantum quinque.

His enim luride perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promptum

erit, videre. quam fruetuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vituperabitis

nova adinventio et contraria modernorum. Deinde subiungentur problemata,

quibus inier se antiquorum peritiae dividuntur, quae sunt haec: An logica et simititer

aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculalivae ; an universale logicum sit

idem cum universali in re et ante rem; an esse singulare et Individuum per materiam

sicut per completam individuationis causam designatur; an medium demonstrationis

potissimae sit diffinitio subiecti vel passionis. Hierauf folgt noch eine erkleck

liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,

welche uns hier nicht weiter interessiren.

50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum existens in multis, quibus dal

esse et nomen et rationem, est Item esse divinum constituens speciem et finem

intentionis naturae est, hoc autem est universale Item esse hoc praesupponit

esse in communi.

51) Quod autem universale sit extra animam, sie patet : Universalia sunt

de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse. sunt

extra animam Practerea universale est res, sed res est aliquid extra animam.

52) Quod universale non sit separatum a singularibus, sicut aiunt Platonici,

nec omnino abstractum vel communis conceplus et intentio seu notio singularium,

sicut dicunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur, quod universalia essent

monstra ad demonstrati onem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,

Anm. 601 , und Thomas v. Aqutno, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequeretur,

quod universale esset singulare Si esset universale dumtaxat quid abstractum

a singularibus in anima, sicut quidam communis conceplus in anima et tenuis similitudo

singularium. quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dieti phitosophi

primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhacrentium et necessariorum

(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis areliidoctor fuit et prineeps Ari

stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Autricuria

gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnalam

Parisiis Oecamicam discoliam cum collegis suis, se. Bnridano et Marsitio,

qui Occam Anglicus fuit aemulator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung

auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum

antiquorum Universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani

mam separata a singularibus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibus.

53) Universale non est materia neque forma partis materiae proportionata nec etiam

hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma totius

resultans in composito ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex

praedictis patet, universalia non esse corporalia Dumtaxat sunt quinque uni

versalia.

184 XXII. Heimerich Campen.

zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir

aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas

warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische

Disciplin sei-(besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,

s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten, welchen Campen

seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei 55). Ferner

hatte sich eine Controverse darüber erhoben , ob die Universalien in re

identisch mit jenen post rem seien , wobei die Albcrtisten mittelst einer

„identitas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's

fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten

über das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine

Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen

will 57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz

beider Schulen betreffs der potissima demonslratio, wobei jedoch Campen

es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben58). Weiteres über

diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.

54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. u. unten Anm. 63 ff. Auch darf hervorge

hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nomin alis, realis , terminista"

nicht bedient.

55) Restat nunc dissolvere problemata inler Albertistas et Thomistas Videtur

enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculativae

Oppositum huius arguitur ex multis secundum viam beati Thomae, .... quod istae

scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,

Anm. 491); ..... dicuntur artes et non proprie scientiae, quia plus habent de modo

praxis , quam speculationis (ebend. Anm. 490 f.), et sunt modus generalionh

(ebend. Anm. 489 ff.); sunt organicae et adminiculares (gerade diess hatte

aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque

genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung

Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter

et principaliter speculativae Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, ita

speculativus dirigit linguam; igitur habitus, quo regitur lingua , est speculativus.

56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativam

sie proceditur: .... Universate in re est vera natura rei, sed universale post rem est

species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses

Motives der „Th'omisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Haec quaestio est amphibologica

non possibitis una responsione categorica terminari, et ideo distinguenda

est; aut enim quaeritur de unitate universalis simpliciter aul de unitate universalis

secundum quod universale est Manet tamen ibi identitas analogiae et proportionis

ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo doctorem meum Albertum magnum

Universale secundum esse vel secundum actum suae universalitatis non po

lest manere idem , sed salvatur idem secundum essentiam. Et hoc vull doctor

magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).

57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliter autem

dicunt Thomistae , quod in individuo sunt duo, sc. esse indirisum in se , et hoc est

a materia , et aliud est esse divisum a quolibel alio , quod dicunt oriri a quantitate

(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,

Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et

haec est vera determinatio huius quaestionis secundum mentem Aristotelis et venerabitis

domini Alberti magni.

58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel

subieeti (s. b. Albert, Abschn. XVII, Anm. 475) Videtur enim, quod tale me

dium non polest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beati Thomae

huiusmodi diffinitio subieeti est Mco iudicio ingenium fidelis inqnisitoris potest

XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten. 185

Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in

nächster Zeit (besonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller

grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander

auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen

Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen

diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als

der Vertreter des Fastens und Beiens und überhaupt der Heiligkeit,

Alhert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des

Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit

nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem Universitätsleben

selbst gegriffen.

In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und

entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen antiqui und

moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel

ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört

und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es ban

delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,

insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer

sitäten als solcher sind , sondern wir müssen versuchen , nach geschicht

lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er

fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des

selben zu durchschauen 61).

sine contradictione utrique parti non irrationabititer inquiescerc , nam subiectum

dupliciter capitur ; uno modo absolute ut quid perfcctum intrinsece per substantialia,

alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum.

59) Manuale scholarium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson

ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel

alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.

gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magistrum, qui

Albertum, quem vocitant doetorem magnum, imitatur ; itlius sequar doctrinam. Bart.

Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res itla me tatet, verum nomen

Alberti praestantius est. Bart. Certc non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.

Certum est, quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentes , si quidem mea

coniectura est, tantum ex operibus , sc. dei'otione et ieiunio, abstinentia sanctitatem

obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam meruisse magnitudinis

nomen; cernisne, quod iam praeconium ad phitosophiam splendidius sit? Bart.

Velim me esse cum sancto Thoma. C am Insuda ieiuniis ceterisque praeceptis

ad bealam vitam ducentibus, et eris comes eius vitae sanctitatisque particeps -

ex studio artium hoc non percipitur, sed ex contemplatione divina.-B a rt. Nihit prodest,

'verba evomere; mea sententia feit, claram esse doctrinam beati Thomae. Cam.

Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.

60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450 — 1480 an; ich

will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch

Einreihung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-

Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen

Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.

61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,

beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,

welche sich bei lac. Thomasius , De serta nominalium , und bei Marhof, Polyhistor,

II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un

tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es

völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarncke

in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Braut). In Zu186

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es

sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge

duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen

der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit

auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge

schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a

Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean

Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XI., über die Modernen ein Bann ver

hängt wTurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an

Ketten legen Hess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die

uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,

namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" uhd „nominales" oder

„nominales terministae"' interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig

auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem

knnft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend einer da

mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge

schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund

lage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge

gengesetzter Art ist Aschbach' s Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner

seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit willen alle Archive der damaligen

Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine

Geschichte der ,, Logik", nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Facultäten

handelt, auf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber

würde ich jede specielle Mittheilung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen

Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.

62) Bulaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque

doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere

tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eius commentatoris

Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Roma, Alexandri de Ales,

Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis

temporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae

more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam, ac

eandem ad sacrosanctae dei ecelesiae ac fidei catholicae aedificationem iuvenumque

studentium eruditionem longe ulitiorem esse et accommodatiorem, quam sit quorundam

aliorum doctorum renovatorum doctrina, ut puta Guitelmi Okam, monachi Cisterciensis

de Arimino, Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten

Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,

quos nominales terministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edieimus,

alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorumeunque

sibi simitium, in eadem civitate aut alibi quoquoversum in regno nostro deinceps

nec palam nec occulte quovis modo nullatenus esse legendam, docendam et dog

matizandam aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo

partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius committentes , quatenus omnes

et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitalis supposita (die

Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina

lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat seu capi faciat

sub eademquc facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit

genossen, des Robert Gaguin, theitt Bnläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium

celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et

elavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vinctos esse, iussit rex Ludovicus.

Putares, misellos Codices arreptitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes

impetant, esse ligatos; sie indomitos leones et belluas vineulis cohibemus et carcere.

Realibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibus tantum suus est honos et libertas,

quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 187

uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen

Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür ; dass

der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schl.)

wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer

salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe

Diejenigen nominales genannt („Uli nominales dicli sunt", d. h. eben

die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche

von den scotistischen Formalitates keinen Gebrauch machen wollen, hin

gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietales lerminorum

mit Einschluss der Insolubilia, Obligationes und Consequentiae legen,

während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt

sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie

wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch

die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen

das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen63). Uebrigens war

in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen

Verfahrens wieder beigelegt 64).

Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel

berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der

63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Sleph.

Baluzi, Miscell. IV. p. 531 f: Uli doctores nominales dicti sunt, qui non multiplicant

res principaliter signatas per terminos sccundum mulliplicationem terminorum;

reales autem, qui e contra res mulliplicatas esse contendunt secundum multiplicitatem

lerminorum ; v. g. nominales dicunt , quod dcitas et sapientia sunt una res et eadem;

reales autem dicunt, quod sapientia divina dividitur a dcitate (d. h. die hier

sog. Realisten sind eben die formalizantes . wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,

Anm. 595 n. fi07 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das

Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam

et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a quibus

dependet veritas et falsitas orationis et sine quibus non potest fieri perfectum iudicium

de veritate et falsitate propositionum ; quae proprietates sunt suppositio , appellatio

, ampliatio , restrictio, distributio, exponibitia; coqnoscunt praeterca obligatio

nes et insolubitem noturam, vera fundamenta argument orum dialeelicorum , et omnes

earum defectus ; quibus rebus instrueti de unaquaque argumentatione faeititer co

qnoscunt, an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).

Reales autem haec omnia negliqnnt et contemnunt dicentes ..nos imus ad res, de ter

mini* non curamus" fs. ebend. Anm. 609\ Die hierauf folgende Verteidigung des

Nominalismus weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen

Verdienste hin , welche sich Männer wie Peter v. Ailly und Joh. Gerson auf dem

Konstanzer Concilium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig

lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des

Promemoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatem concernunt, pars nominalium

semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approbata; pars aulem

realium periculosa et in multis ab ecelesia reprobata, ut palet in maleria nniversalium

(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitale propositionum (A. h. die beständig

wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et

de multitudine entium sine causa In iis imperiinentibus ad nominalitalem et rea

litatem nominales sine comparationc minus errant , quam alii, et semper pro uno

errore reprrto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur qualuor auf

quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum se offerunt nominales.

64) ftulaeus a. a. O. p. 739: Le roy m'a chargd faire deelouer et defermer

lous les firm des nominaux qui ja picea furent sceellez et clouez par M. d'Avranches

es Colleges de la dite universite ä Paris , et que je vous fisse seavoir que chacun y

estudiast qui voudroit.

188 XXII. Antiqui und Modern i an den Universitäten.

Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich

wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die

Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452

fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden

Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern

unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über

haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg

knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver

lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via moderna"

nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt

lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier

als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausführlichster

Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten

nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg

nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf

erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach

lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an

die Kategorien finden 66). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-

65) [Cas. Wundt, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]

Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Heidelbl

1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetheilt ist: In eadem

convocatione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et augmento

admitteret viain antiquorum in hac universitate ; et placuit facultati propter

diversa motiva , quod non expediret, et hoc fuit tunc conelusum. Ebend. folgt die

Notiz, dass l. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,

hingegen l. J. 1452 ,.realium phitosophia in hanc academiam . invecta fuit", und

zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,

aber (p. 20) ;,nec ad divisionem eiusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,

alia alium habeal decanum, sed potius ad capitis tendat unitatem. Der Heidelber

ger Rector loh. Heinr. Hottinger, welcher in seiner Oratio secularis „Collegium sapientiae

restitutum" Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zn sprechen

kommt, snbstituirt die spätere Terminologie: Apostatam cum appellare consueverant

qui a realistis v. gr. in aliorum transisset castra Eine obvia verborum portenta

„Novista, Bealista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",

s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in velustioribus actis sectae novae

et antiquae, viae modernorum et antiquorum; haec realistarum et Thomistarum , Uta

novistarum et Occamistarum dicebatur ; appellabantur autem nominales, quod Orcamus

et Rucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas defenderent.

66) Manuale scholarium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Barl. Non

solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae consecuti sunt.

Cam. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.

Offendis veritatem, nam eruditissimi viii reperiuntur inter modernos. Nonne audisti,

in quibusdam terris eos possidere integras universitates , ul Viennae, Erfordiae (s. d.

folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat Cam. Scio quidem

et intelligo, sed fama eorum parva est; elaborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis

opinionibus. Bart. Non recte intelligis , nam elari sunt in enuntiationibus et

syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argumentationis

facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.

Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicabitia Porphyrii, Kathegorias

Aristotelis , in quibus aut purum noscunt aut nihit. Bart. Turpe esset, tam elaros

viros itla non intelligere; animadverte regulas consequentiarum, in quibus usitatissimi

sunt ; integram observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabitem) argumentativ

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitaten. 189

berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen

Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die

Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man

(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus

schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an

letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu

kommen beabsichtigte67).

In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,

neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via

nis el syllogismi, et cum universalia praedicamentaque prineipia sunt argumentationis,

necesse est ul pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentutione ; sed hoc

interest: alium habent docendi modum, quam realistae. Cam. Quid tamen ulililatis

in se habet modernorum via? Bart. Non lanto amore amptector doctrinam, ut

realistarum ; censeo tamen, nultius doctrinam esse spernendam Primum, quod

profuturum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum

vim , in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque plane intelligunt, conversionesque

habent in raris propositionibus, de quibus Iiis inferunt, qui non noscunt, plurima

inconvenientia ; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se

continentes praeelare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his

proprietatibus censemus , quae lerminos respiciunt , ul suppositio , ampliatio, ac de

prupositionibus exponibitibus ; ac novissime multos paralogismos intermiscent,

in quibus magna amoenitas est; sie etiam inter arguendum tam repente os elauditur

respondentis , etiamsi protervus fuerit. En habes utititatem , quam ingentem reputo.

Cam. Est, ut ais ; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et camllosis

conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominatium,

ut cavittosis suis veniant argumentis ; non laudo. Cam. Sed decorum est,

scire solvere, et in hoc dialecticus probatur. Bart. Quis aulem dies suos in sophismatibus

omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiae el facullates, qui

bus operam impendere necesse est?

67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Com. Arbitratus

sum, Erfordiae velut partum esse novorum omnium Quorsum iter est

tuum? Bart. Heidelbergam versus Cam. Exporie modum universitalis vestrae

(d. h. Erfurt' s). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,

si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aul exercere (dass

von Wien das Gleiche gilt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält

ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hioweisung auf den Um

kreis der modernen Logik, s. find. Kink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.

II, p. 275). Cam. Quam ob reml Bart. Propter dissensiones , nam litigia concitantur,

e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia; ad evitandos vero huiuscemodi

Concertationfs unam viam habere existimant. Cam. Id taudandum non est, nam si

multiplex esset via, acutiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.

Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitatis nostrae

(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est lange alius , ut audio, quam vester;

primum modernos non exeludimus; si quid boni haurire poterimus , non recusamus ;

tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est cuique, resumere, quod probationibus

suis continere valeat; siquidem apud nos sunt aliqui, qui Albertum sequuntur,

qui Thomam in ditigentia, qui subtitissimi loannis Scoli vestigiu obscrvant etc

Ebend. p. 44: Cam. Quae via nunc floret? Barl. De omni opinione reperies artium

cultores , at via doctoris saneti est amplior aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,

quondam universitatem plenam fuisse modernorum dogmatibus. Barl. Sic est, et adhuc

seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hiemit wäre, da

von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed

scholares non habent inctinationem ad ipsos. Cam. Quid aulem de via dices vel doc

toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres

tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun

tur; sed parva est eorum audientia.

190 XXII. Antiqui und Modemi an den Universitäten.

antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1*164 kamen drei Vertreter der letz

teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Amu. 62), wor

über sich ein lang dauernder Streit entspann 08). Die Faeultät wünschte

um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Dichtung, selbst

falls dieselbe die via antiqua sein sollte 6'J); der hohe liath der Stadt

aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu

nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),

bis auf Wunsch heider Seiten i. .1. 1492 eine Vereinigung zu Stande

kam 7 1). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor

geschriebenen Lehrbüchern bemerken 7J).

Frei burg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum

Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur

einem Befehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un

gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch

die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren73). Tübingen hin

gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren

von jeder der beiden Parteien , sowie auch zwei getrennte Bursen 74).

Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)

den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Faeultät in

zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. .1. 1478) entgehen zu

können70). Bemerkenswert!i ist, dass Leipzig und Greifswald von

68) S. With. Vischer, Gesch. d. ünivers. Basel 1860. p. 141 ff.

69) Ebend. p. 144: Consutunt in omni fidetitule domini de universitale pro bono

eiusdem , quod procurare turavvrunt, el avisant, quatenus Basitiensis civitus in uniformitatc

viae cuntenta sit, quod, si eis moderna minus quidem placeat, magis suadeiü

antiquam acceptandam, quam ambas simut iungendas.

70) Ebend. p. 146 u. 166 f.

71) Compactala unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis tam

modernae quam antiquue viarum ex utraque parte suseepta et stipulata. Ebend.

p. 140.

72) Ncmlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Organon

nur Petrus Hispanus , Tract. I. u. 1V , hingegen nach der Vereinigung lesen

wir „Marsitius aut Petrus Hispunus" (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615

am Schl.)

73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg i. Br.

(1857), I, p. 60: Cum praedietis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus Princeps

quandam Missivam misit, in qua sua Serenitus vult, ut universitas viam vealistarum

assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzahlung der Lehrer der beiden Rich

tungen in der Ueberschrift (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu

Scotistarum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die üeberschriften

der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neoliriconmi

(Nominalium, moderna via)" und andrerseits „In via Scotistarum (Realium) ; denn

dass die Scotisten wirktich zn den antiqui gehörten , wissen wir nun schon längst

(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).

74) S. Klüplet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.

75) Rotmar u. Engerd , Annales Ingolstad. Acad. hrsgghn. n. fortgesetzt von

Meilerer, Vol. I, p. 70: Verum cum in eadem jaiultate el antiquorum et modernorum

via habeatur ideove ex huiusmodi vtis inier studentes differentiac suboriantur, volumus,

quod facultas habeal duo consitia, hihihi de antiqua, alterum de ria moderna;

itaque ad quodlibet eorum omnes magistri eiusdem viae universitatique incorp&rati,

et ifhJii alii, reripiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und di r

Erneuerung der Einheit des Decanates sagt Rotmar (er starb l. J. 1581) ebend. p.

16: Duae tum temporis erant apud Ingolstadienses phitosophorum sectae, una rea

XXII. Antiqui und Modemi an den Universitäten. 191

all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh

rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät

dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen

zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass

an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna" überhaupt gar

keine Verwendung fanden. Und wenn auch hei Greifswald einmal im

Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede

ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen

über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der

artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen

Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)

die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst

in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche

scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der

Beschäftigung mit anderen Controversen 80).

lium, altera modernorum seu nominalium, ut arbitror; divisi igitur inter se quotidianis

digladiabantur contentionibus . ut in apertum schisma cvaderent ete. Nähere

Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians-

Universität zu Ingolstadt-Landshut-Mflnchen" finden, deren Veröffentlichung auf die

vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte

der Münchner Akaflemie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.

76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statulenbücher der Universität Leipzig

ete. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs

wald. 1857.

77) Bei Kosegarten, II, p. 192: Notabitis insurrexit discordia in facullate artium

super ditigentia et modo doctrinandi, unde .... rector praecedensipeliit ab universitate

praesidentiam in facullate artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipsc

vellet facere factum in facullate et introducere novvm modum proficmlm scholaritms

istrus facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint

allgemeinerer Art gewesen zu sein.

78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.

309 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie l. J.

1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber

der Bibliothek der phil. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein

ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsilius und Dorp.

79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke

a. a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalaureats-

Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die

aristotelisehe Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem

Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Im J. 1476 (ebd.

p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His

panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organon die Rede ;

i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge

gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen , und

l. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.

Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner" Logik

getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten

zu sein.

80) S. Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeue Pragensis. 1830;

dort finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an

tiqui—moderni", wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I p. 48, 56, 76,

83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den

Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in

Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeiten (II, p. 133 ff.).

192 XX1T. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische

Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.

Die dortige Facultät nemlicb gab förmlich ein officielles Compendium der

Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätztich über den

Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen

jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terminislen , wornach

bloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio materialis) unter

Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als

Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und

aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,

sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung

der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,

d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-

Ausdruck, hingegen secundär um die dadurch bezeichneten objectiven

Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es

primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung

zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur

als Bezeichnungen in Frage kommen 82).

So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.

aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,

81) Modernorum summulae logicales cum notabitibus topicorum ac disputatis

elenchorum librorum ex Aristotele, BoetIiio , bealo Augustino, Marsitio et ab aliis

subtitioribus sententiis, viris doctissimis, fideliter enueleatae ac a magistris collegii

Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.

Spirae 1489. fol. JVäheres über den Inhalt s unten Anm. 330 ff.

82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos

appellemus , scire debes , quod modernos artistas dlcimus non, quos quidam vani, invidi,

mendaces, perversi ac ignari irrisores. IVon itaque eos censemus moder

nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes aut

sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur

et minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis

nonnisi materialiter, non significative, sumplis mentionem faciant dumtaxal (so hatte

allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 n. 611), quoniam profecto

talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac loto

nostro reperti sunt seculo Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,

qui tanquam ex singulis fioribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum

ac veritatis scrulatoribus uberiora, utitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, uli

in praesenti factum est a nobis, cum imitali simus Boethium, Augustinum ....

ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, .... saltem in

quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei deelinare. et qui in logicis artibus.

quae Boethio auctore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.

e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter , de

sermonum vero significatis nonnisi accessorie considerationem faciant, sieque asserant

considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ul in quadrivio ac naturali

moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser

monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi accessorie mentionem

fieri , non modo non ambigunt , imo sie debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt

nec aliquam praeier signa ad placitum et naturaliter significativa universalitatem

proprie dictam admittendam arbitrantur , hos dieimus vere modernos. Antiqui

vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpato gaudere videntur

atque volunt, qui et quales esse velint, eorum relinquimus arbitrio et benevolentiae.

Hon aulem dubitamus, \quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint

et crescant.

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 193

folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende

Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui" und „moderni", welch letz

teres Wort auch durch „terministae" ersetzt werden kann. Die antiqui

sind diejenigen, welche in Inhält und Form sich an die thomistische und

scotistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche

der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hie durch bei einem

übermässigen Betriebe der proprietates lerminorum und der damit ver

bundenen Sophismen, Jnsolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den

nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen

(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des

Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere

Theil solcher Logik zum Eutselzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung

durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,

so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man auch von

scientiae reales und scientiae sermocinales sprach s3), d. h. die antiqui

beschäftigten .sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen

Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theile

der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar

boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver

weilten einseitig bei jejien Gruppen der Logik, welche sich auf die Wort

formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.

Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war

es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen

den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber

dieses Thatbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei

sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber

auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den

Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einein

theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu

können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perfid ist

es, wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten

Hasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben

„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien

gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl

einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch

lange nicht schlechthin verneinen s4). Für eine richtige Auffassung der

Verhältnisse wiegt unter" den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes

am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört &0);

und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen

Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende

Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine

bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er

werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontoiogie

83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.

84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, Welche die

gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen

Eindruck.

85) S. Anm. 66.

Pranxl, Gesch. IV. 13

194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.

anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit

möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher

Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui — moderni" zu ver

bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch

den' Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver

meiden.

Aus dem Umstände aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten

sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes , nicht

aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die

Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei

nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder

sogar Thomist konnte die Ueherzeugung hegen, dass eine formale Virtuo

sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz

zu verschmähen sei.

So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche

einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja

gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scolus zu

Occam hinüberleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren

finden, welche wir um der Kürze willen als „lerministische Scotisten"

oder als „scotistische Terministen" bezeichnen können.

Zunächst neinlich begegnen wir in jener Zeit, hei welcher wir oben

abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus

als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus

Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine

„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar

zu den Kategorien besitzen87), einen merkwürdigen extremen Realismus

scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein begränztes

und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von

sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be

schränkung (contrahibilitas) durch die artmachenden Unterschiede bis

hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in

analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich

bemüht89) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der

86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44

r. B.

87) Hubes Nkholai Itonetti viri perspicacissimi quaUuor volumina : Metaphysicam

videlicet, naturatem phytosophiam , praedicumenta , nee non theologiam naturalem.

Recognita nuper per .... Laurentium Venerium etc. Am Schl. Venetiis ....per

Bonetum Locatellum. 1505. fol.

88) f. 77 r. A: De subiectis immediute contentis sub natura, quae sunt decem

prima genera, perscrutandum est Substantia est ens limitalum in se independens

et dependentiam cuiuslibel accidentis, quantum est ex se, terminans. Ipsa

est prior omni accidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione

(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiae divisivac et constitutivae

Quaedam sunt materiales, ul di/ferentiae individuales contrahentes ipsam

substantiam; contrahibitis est namque substantia per haecccitates ad propria individua,

in qua immediale descendit. Aliud genus contrahentium sunt differentiae essentiales

et quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et se habent ad ipsam suo

modo sieul forma ad materiam.

89) f. 78 v. B : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurabite vel

mensurans ; quantitas per se continetur sub natura et ente. f. 81 v. B: Qualität est

XXII. Bonetus. Petrus Thomas. 195

Relation90), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien91) verwerthet,

flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus

der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz

besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.

Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De

conceptu entis" geschrieben haben muss9-), verfasste eine kleine Mono

graphie „Formalitates" 93) , wobei er dieses uns schon längst bekannte

scotistische Thema (s. bes. Abschn. XIX, Anm. 529 ff.) derartig ver

wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen

Seite der Kategorien die Eintheilung der distinctio anknüpft94), um hier

auf das Wesen der distincüo ralionalis, formalis, realis, essentialis, se

totis subiective, se totis obiective zu erläutern95); auf die Kategorien

ens limitatum absolutum a termino, secundum quem qualia dicuntur; forma namque

indistincta et unita subiecto communicat sibi suum effectum formalem, qui non est

atiud quam ipsu forma participata; non euim oriuntur el pullulant effectus formales,

cum non distinguantur ab ipsa forma, nisi dicas , quod album significet utrumque et

subiectum et formam.

90) f. 82 v. A : Relalio est ens duplici eisentiati dependentia dependens ,

sc. ad fundamentum el ad terminum. Per unam convenit cum aliis accidentibus, ....

sed per sccundam differt ab accidentibus absolutis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,

Anm. 484) Relutio essentialiter dependct a subiecto dependentia distineta realiter

a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 r. A) Quia relatio fundamentalis,

ut mobititas vel risibititas, est aliquid positirum extra animam, cum sit

demonstrabitis de eo, euius est, ergo et relatio reatis formatiter erit quid positivum

extra animam (f. 85 r. A) Belativum aliud est secundum esse, aliud secundum

dici; nec est eadem divisio cum itla, quando dicitur, quod relatio alia realis alia

rationis, quia scientia est relativum secundum dici et tamen realiter refertur ad

scibite.

91) f. 85 r. B: Actio est ens, quo producens formaliter aliquid produeil in

esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlatum ab agente el primo ab actione. f.

89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter locatum se habet in loco talitcr.

(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore

in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans

seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum,' quo formaliter aliquis

dicitur habere aliquid vel haberi ab aliquo.

92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.

93) Gedruckt bei fiuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.

94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest aeeipi duobus modis; uno modo logice,

prout nominat seu importat secundum intentionem; alio modo metnphysice , prout no

minal primam intentionem, quae substernitur secundae lanquam fundamentum rela-

Uoni Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero

ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei, quaedam distinguun

tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter Distinctorum essentia

lia quaedam distinguuntur se totis subiective, quaedam se totis obiective.

95) f. 30 v. B : Ratione distinguuntur per actum intellectus possibitis collectivum,

sieul diffinitio et diffinitum logice loquendo Distinguuntur ex natura rei

praecise, quorum distineta dependent praecisc ex propriis rationibus terminorum,

ut lapis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod

unum ultimate abstractum non ineludit quidditative reliquum, sieul patel in divinis.

(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaecunque ita se habent, quod quodlibet

est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inelu

dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) Illa distinguuntur

essentialiter, quaecunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non

oportet existere, .... ut homo et angelus lita distinguuntur se totis subiective,

quaecunque ita se habent, quod realitates eorum sunt distinetae numero vel individua-

13*

196 XXII. Petrus Thomas. Job. Anglicus. Ant. Sirectus.

zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der

distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien

ihre Anwendung finden 96).

Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver

fasser eines Commentares zu des Scotus Quaestiones de universalibus 9 ').

Er war lediglich Scotist98), beniilzle aber zu seiner casuistischen Exegese

die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre

von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An

dreas und Franciscus Mayron an, so dass er in priucipiellen Fragen Nichts

bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und

wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei

nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumbleton und

Alington99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als

einen völlig recipirten iu0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten

auch specielle Parteigänger gab, welche „Mavronisten", und solche,

welche „Bonetisten" hiessen101), — ein deutliches Analagon zur Spal

tung in Albertisten und Thomisten.

In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung

mit den scotistischen Formalitales, welche zunächst Antonius Sirectus

zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung

machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo

liier, ut Petrus et Bernardus lita distinguuntur se lotis obiective, quae

non conveniunt in aliqua una reatitate seu ratione quidditativa , ut ens ct

bonum.

96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)

Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta di

stinguuntur realiter Omnia praedicamenta distinguuntur essentialiter (f.

32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se lotis subiective (B) Praedica

menta non distinguuntur se tolis obiective.

97) Expositiones fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.

Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus, praedicamentis et perihermeniis .

Venel. 1492. fol.

98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),

die Universität Bologna.

99) f. 79 r. B : Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati Dumbuldon , qui

posuit, quod ignis poterat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali, quem

deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica

mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).

Bei Pitheus, De ittustr. Angl. script. (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),

wird p. 414 ein lohannes Dumbletonus und p. 729 ein Robertus Aj ingto nus

genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von

Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,

Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich

Göthals und Paulus Venetus.

100) f. 77 r. B: Non loquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secundum

opinionem propriam, sed aliorum, ut Thomae, Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)

et aliorum antiquorum, sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum.

101) f. 66 v. A: Ista mea solutio capietur maxime a Bonctistis et

a Maronistis et Scotistis.

102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':

Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. 1. s. a. 4. und Lyplzick,

1505. fol. Formalitales de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brulifer, Venet. 1051 [sie,

statt 1501]. 4. Insigne formalitalum opus ete., nebst Brulifer und Commentar des

XXII. Anl. Sirectus. 197

dislinctio formalis stattfindet, zugleich distinclio realis besteht 103), und

nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie

dene Einlheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht104), führt er die ver

schiedenen Arten der distinclio unter jedesmaliger Voranstellung der be

treffenden idevlitas an, nemlich: ralione ,0!'), ex natura rei 106), forma

liter10^), realiter109), essentialiler 109), se totis subiective 110), se totis

obiective tl1); zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be-

Tromheta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.

Lectura absolutissima in formalitates Scoti mit Commentar des Job. Vallo, Paris.

1585. 8. 0. Venet. 1588. Quinque itlustrium auetorum formalitatum libelli , nebst

Hibernicus, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio

identitatum et distinetionum Sirecti auetore Francisco Arretino, Venet.

1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").

103) p. 1 : Circa formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum itla, quae

distinguuntur formaliter , distinguantur realiter. Et arguitur, quod sie Quae

distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiter Sicut se habet res subiecti

ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriae passionis ad formalitatem propriae

passionis Si itla, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, tunc ab

uno et eodem sumerentur unitas et pluralitas Quaecunque distinguuntur quid

ditative, distinguuntur realiter et essentialiler Quaecunque distinguuntur numero,

distinguuntur realiter Nisi itla. quae formaliter distinguuntur, distinguerentur

realiter, tunc formalitas non essct prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.

p. 7: In oppositum arguitur ete.

104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens ralionis; (p. 12) in substantiam

et accidens; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)

ens sumitur uno modo transcendenter, alio modo transcendentissime , i. e. aequivocum

quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi

tum; (p. 20) in ens necessarium et ens contingens; (p. 21) in ens independens

et ens dependens (vgl. Anm. 88).

105) p. 26: Illa sunt idem ralione, quae habent eundem conceplum omnino indistinctum

a parte rei et etiam indistinetum a parte intellectus. ... lita distinguun

tur ralione, quae distinguuntur per actum collativum intellectus praecise.

106) p. 33: illa sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita

seeluso opere collativo intellectus verificari non possunt lita distinguuntur ex

natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria

secluso opere intellectus verificari possunt.

107) p. 59: Idem formaliter includit itlud, cui sie est idem, in ratione sua

formali et per se lita distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam for

malitatem, quarum neutra alteram ineludit in ratione sua formali et per se.

108) p. 69: Illa sunt idem realiter, quae sie se habent, quod unum non potest

esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione

(p. 72) lita sunt distincta realiter, quae sie se habent disiunetive, quod unum polest

esse sine alio, vel quod unum est produeens et aliud produetum, vel quae sunt in

pluribus rebus realiter distinetis.

109) p. 75: Illa sunt idem esscntialiter , quae identificantur realiter uni essentiae

singularissimae Illa distinguuntur essentialiler , quae habent diversas naturas

sive essentias realiter distinctas, vel quae non coneurrunt ad rationem intrinsecam

et essentialem alieuius.

110) p. 77: Illa sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in

aliqua realitate potentiali et contrahibiti per realitates differentiae lita di

stinguuntur se totis subiective, quorum realitales non possunt simul esse per modum

informantis vel per modum informubitis vel per identitatem realem.

111) p. 79: lita sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod praedicatum

quidditative, sive itlud sit limitalum sive transcendens sive dicat realitatem

potentialem sive non Illa distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest

praedicari tale praedicatum quidditative.

198 XXII. Ant. Sirectus. ßrulifer. Tinctor.

griffe die verschiedenen dislinctiones und identitates nebst deren wech

selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können11*).

Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Brulifer

(auch Burhfer genannt) in seinen „Epitomata in formalitales iuxta

doctrinam Scoti" auf113). Indem er nemlich die Beihenfolge bekämpfen

will, in welcher bei Sireclus die verschiedenen Arten der distinctio sich

bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der distinctio ex

natura rei und insbesondere der distinctio se totis obiective und se

totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis

und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu

letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,

als berechtigt zuzulassen115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,

wie wir sehen werden (Anra. 579), von anderen conservativen Scotisten

geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.

Die Beihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nico

laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Gommentar

zu Petrus Hispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).

112) p. 80: Pro complemento huiui quaestionis dividendo in duas partes

sie procedam : in prima dabitur modus venandi distinctiones et identitates, in secunda

dabitur modus inferendi unam distinctionem et identitatem ex alia.

113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.

Venel. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).

114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doctorem subtitem, ut asserunt, sequentibus

ponuntur septem modi distinctionum , quibus e converso correspondent

septem modi iientitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex

Iiis inferuntur corollaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et

penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sie ascendendo usque ad primam,

non aulem e converso; secundum, quod identilates non sie se inferunt, sed

opposito modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sie descendendo.

115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud multos

Scotistas , videtur tamen continere multa falsa, nec sequitur doctorem subtitem

Arguo , quod nulla sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod

distinctio ex natura rei non potest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio

una in intellectu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc

sive coneipiendo grammalicc , ut „homo" et „hominis", sive logice , ut „homo" et

„humanitas". ... p. 106: Sequitur contra eos, quod superius et inferius distinguantur

formaliter, simitUer tolum et partes, diffinitum et diffinitio, etsi solum distinguuntur

ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul nnita

non distinguerentur sc totis subiective, nec etiam homo et albedo sua p. 1 10 :

Arguo, quod distinctio se totis obiective non inferal omnes alias nec sit maior omni

bus aliis , quia risibite et ftebile distinguuntur se totis obiective, similiter risibite et

homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis

non inferunt distinetionem formalem Identitas ralionis non infert omnes

alias identitates p. 113: Praedicamenta sunt idem rulione et tamen non sunt

idem realiter neque essentialiter aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum identitate

reali stat distinctio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis

et essentialia. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distinctiones praecedentes

omnem actum intellectus, sc. distinctio formalis et distinctio realis , quarum

prima est minor et immanifesta, ... . secunda aulem, quae est realis et maior et

manifesta , est distinctio rerum p. 124: Distinctio se totis subiective aut est

distinctio formalis aut etiam aliquando realis nalurarum seu suppositorum.

116) Dicta tinetoris super Summulas Petri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel

blattes steht: Hoc percelebre opusculum secundum subtitissimi doctoris iohunnis Scoti

XXII. Tinctor. Bricot und Georgius Bruxellensis. 199

Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 1 n), folgt

er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik

völlig dem Scotus118), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus

auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige

occamistischc Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus

des Boelhius leiten119). Bei den Exponibilia fügt er nach

Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,

fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur" 120), und die Jnsolubilia

entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obligatoria

aus Albert v. Sachsen 122).

Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren

schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem

lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in

viam compilatum est Ab eximin viro sacrae theologiae baccalario formato Magistro

nicotao tinctoris de guntzenhusen quondam In alma universitate parisiensi regente ac

scofisante subtiti plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma

gistro Pelm hyspano Tinctoris commentum per peritos aXmae universitatis tübingensis

magistros correctum per me Michahelem gryff Civem rütlingensem. 1486. fol.

1 1 7) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen

Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel : Etucubratio commentaria in veterem Aristotelis

artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque

divi Aquinatis Thomae dictis conformium commentariolis in unum volumen redacta

(Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theil : Elucidatio doctrinalis in

quatudr libros logicae novae Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque

divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).

Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu

den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Reclamen zu gehören,

zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich

mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.

124—126 u. 463.

118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo

famosae opiniones, quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est

subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Atia opinio est doetoris subtitis

dicentis , quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio

est u. s. f.. d- h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.

119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.

Anm. 5 8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Urtheiles

(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheilung der Rede in mentalis, vocalis,

scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität

des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff

einer „quidditas contrahens" an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs

des Syllogismus in Benützung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu

rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offredus (Anm. 42).

120) Am Schlusse des Tract. VIII (d. h. der Exponibitia) : Praemissis syncategorematibus

, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc

est detcrminandum Dictio ,,ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter

quae comparat (vgl. Marsilius, Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"

dicit accessum ad terminum et negat pervenientiam ad itlum Dictio „vix" significat,

rem verbi inesse subiecto, sed cum difficultate Dictio „vicissim" significat

interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut

„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" eodem modo exponuntur,

sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"

et aliis aequivalentibus exponitur copulative (vgl. Peter v. Ailly, Abschn. XX,

Anm. 497).

121) S. ebend. Anm. 465—476.

122) S. ebend. Anm. 311—322.

200 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.

solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen

.,Textus albreviatus logices" geschrieben zu haben123), worauf er wahr

scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess m);

den Textus abtreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu

diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen

. als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt

wurde 125). Ein ähnliches Verhältnis» besteht bezüglich des Petrus

Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel

chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).

Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten

Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge

sprochene Vertreter der „modernen" Richtung vor uns, so müssen hin

gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,

und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu

den terministischen Scotisten zählen 127).

Betrachten wir zuerst den Textus abtreviatus , welcher von Bricot

allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und

zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit

123) Textus tolius logices per magistrum Thomam Bricot abbreniatus el per eundem

novissime emendatus. Basiteac 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue

Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.

s. Anm. 125.

124) Am Titelblatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super

duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nomina-

Hum usque ad apicem eius plurimum accomodatissime. Am Schl. : Finis Questionum

Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. ... Parisius per

Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach

auf die Modernen.

125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretatione

textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des

Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate

[sie]. S. a. s. I. fol. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Expositio magistri Georgii

Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo

inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiusvis fne libri additis. Lugduni

1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der

Eine der beiden Drucke von „via modernorum" spricht, gibt uns einen Wink zur

Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Reelamen nöthig ist.

126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143. mit », <S, S bezeich

neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze

Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus

der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii , Versoris,

Porphyrii, celerorumqne phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Bruxell.) vestiganda

flumina docens, cum omnium nominalium riventium est gemma ete. Auch hier

aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll

sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"

reimen? Vgl. Anm. 117.

127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin , dass der Stoff

dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und

weder Buridan noch Marsilius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetns oder

dgl. die allgemein leitende Grundlage bilden; wohl hingegen werden wir occamistische

Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen

Basis; s. auch Anm. 141.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201

Einschluss des Porphyrius m), so dass wir jede weitere Bemerkung

über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber

eine einzige Stelle enthält eine fortan einfiussreiche Erweiterung; nemlich

nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche

ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden

war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig formulirten

Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit

der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine

grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert

wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,

Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei

besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass

offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen

ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder

dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach

richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tartaretus

und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones Bricot's

zur zweiten Analytik bewegen sieb durchgängig in der Form, dass bei

jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,

und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der

Einleitung . finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische

nolitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik

gegen Nicolaus v. Oresme131).

128) Beachtenswerth ist, dass Gilbertus Porretanns nicht beigezogen ist, wäh

rend derselbe hei all™ Albertisten und Thomisten stets in das Organon aufge

nommen wurde.

129) Expositio ete. (s. Anm. 125) f. CXXVH v. B: Nach einigen Regeln, welche

ans Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.), folgt ohne vorher

gehende Nennung der sogleich anzufühtenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando

istae litterae A, E, 1 , O ponuntur in tertia syllaba, significant, qualis et quanta sit

ronelusio inferenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda

syllaba, tunc A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet istarum

litterarum poni cum tribus consonantibus ; A cum B, C, D, et tunc B significat, quod

medium debet esse consequens ad praedicatum, C vero, quod sit antecedens, D, quod

sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, H, et tunc F significat, quod medium

debet esse consequens ad subiectum, G vero, quod sit antecedens, H vero, quod sit

extraneum. Ui palet per hos versus:

E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra;

Praedicat A ; B sequens, C Ad concludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsiutmexetstram.edium, quod sit con

sequensAdadcosnuebliuedcetnudmumet paanrtteicceudleanrsemadafpfriaremdaitcivaatmum i;n eDtarhaopctide, moDnisstarmaitsuretpeDratFiesciansau.

mendum est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem, ut palet per

Cageti Ad coneludendum universalem negativam in Celarent vel Cesare sumen

dum est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut

patet per Dafenes. Si vero debent coneludi in Camestres, medium debet esse extra

neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut palet per Hebare Ad inferendum

particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad

subiectum et extraneum ad praedicatum, ut patet per Gedaco Ad inferendum

particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et

consequens ad praedicatum, ut patet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung

darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.

130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.

131) S. Abschn. XX, Anm. 363.

202 XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis.

Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,

zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich

von logica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger

Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),

wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand

der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Tcrministen

hinüber, da die Logik sich wesentlich um den lerminus „argumentativ"

drehe132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,

Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),

sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)

a^ch auf die Universalien anwendet 135), während er daneben wieder die

sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt136). Bei den Erläu

terungen zu De interpr. zieht er wie Rorbellus die significalio , jedoch

mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält

er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 138). In

seinem Commentarer zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den

Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein

mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase

des Textes139). Gelegentlich der appellalio kommt hier nach Buridan's

Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die

appellatio rationis in Betracht 140). In Einem Punkte aber folgt er

wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-

132) f. II r. B: Loq'icu naturalis est ipsa anima existens in corpore bene disposito

Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi

utitur argumentationibus vet regulis logicalibus; secundum alias est regula applicata

ad alias scientias tradita in logica artificiali; secundum alios est Iiabitus

genitus ex multis operibus logicae (v. A) Logica artificialis totatis est scientia

artificialitct docens diffinire, dividere, arguere et per rationes verum a falso discernere

(B) Haec est scientia ab aliis distineta qnia habet substantivum

attributionis ab aliis scientiis distinetum, i. e. terminum „argumentatio".

133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate

nostra docens, quomodo sit libere operandum a nobis itlud , quod principaliter

considerat Logica est scientia practica. non speculativa.

134) f. IV r. B: Triplices sunt termini , sc. mentales, vocales , scripti

(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexo quam incomplexo.

135) f. VI r. A : In proposito est sermo de universal! in praedicando, et non de

universal! in essendo vel causando f. VII v. B: Triplex est universale, sc. vo

cale, scriptum, mentale Omne universale vocale et siinititer omne universale men

tale propric et improprie dictum est accidens; ... . nullum vero est substantia

Universale scriptum est substantia Universalia mentalia sunt incorporalia ;

scripta et vocalia sunt corporalia.

136) f. L: Sex transcendentia dicta sunt, quia nullo praedicamento complectuntur.

S. Abschn. XX, Anm. 599.

137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 ir.

138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was

„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fccuna, Cageli u. s. f. gelehrt habe. So

konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commentare

lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu

nehmen.

139) In der mit 3? bezeichneten Ausgabe f. 20.

140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est lerminus acceplus in propositione pro

suo significato iuxta dictionem significantem actum animae.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203

ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten

Consequentiae einreiht141).

Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden

Commentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons

zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer

sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer

salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten

Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit

sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (.Absehn. XX,

Anm. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete

Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu

Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue

Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aher

stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula

beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz

über Jnsolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir

später gelegentlich treffen 149).

Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Jobannes Faber

de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen

Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch

etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna

gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er

141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.

142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incomplexus univocus non de omnibus

quidditative dicibitis natus verificari de aliquo mediante hoc verbo „potest" et de his

coniunctim pluraliter, de quibus divisim singulariter verificatur. •

143) f. XXV v. A: Haec est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque praedicabitia"

, quin plura sunt genera, quam quinque, et plures speeies, et haec omnia

sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis

„Tantum sunt quinque praedicabitia".

144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi

distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallam tria

sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur

satis probabitis f. LVII r. : Non numerando generalissima habentia modos significandi

mixtos nec distinguendo inier concretum et abstractum ampliativum et non ampliativum

et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier

auf folgt Theologisches über die Trinität.

145) f. LXXXVII v. A: Omnis negatio infinitans cadit supra copulam implicite

vel explicite. Hiedurch soll des Marsilius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei

tigt werden.

146) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur , utrum propositiones

de contingenti specialiter capto faciant oppositiones , aequipollentias et consequentias

cum aliis modalibus et inier se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen

bejahend erörtert wird.

147) So fügt er z. B. zu Tract. II, d h. über die Universalien, hier gar keine

quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste

reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Sytlo

gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch

zu behandeln seien.

148) f. 97 r. zur suppositio relativorum , f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur

appellatio.

149) S. unten Anm. 439.

150) Exercitata parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen

1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes

204 Faber de Wenlea. Tartarelus.

sich occamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von

(Ustans — indistans aus Albert v. Sachsen151), wiederholt dann aus

Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und

gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicaliali an, dass dieser

ganze die proprietales terminorum betreffende Bestandlheil der -vetus

logica nicht von Aristoteles selbst herrühre, sondern durch „minores

auctores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen

sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.

Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem

wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate

gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154),

und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht über den Zweck

der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig

auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am

Schlusse derfleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mil

Einschluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).

Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den

Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und

1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und

ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des

Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener

Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 15?) und

zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,

gedruckten) Briefe des Johannes Hiller de Dornstetten an den Reutlinger Buch

drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des

Johannes de W-erdea sehnlichst wünscht.

151) S. Abschn. XX, Anm. 229.

152) S. ob. Anm. 132.

153) Logica nova docet principaliter rlc tota argumentationi et habet quatuor

libros ete Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros

apud Aristotelem (d. h. Cat. u. De interpr.) ; de proprielatibus autem termino

rum, sc. suppositione , ampliatione, appellatione , restrictione, alienatione, Aristoteles

speciales libros non edidit. sed alii aulores utites tractatus ediderunt ex Iiis, qime

sparsim phitosophns in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sie edita dicuntur

Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristotelis

sunt edita Dicitur autem vetus logica, quin est de partibus (s. oben

Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man seihst auf den

Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,

nemlich den 1. mit'Oc interpr., den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,

den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. El.

154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,

totam logicam esse practicam, quia finis principalis, in quem tota logica secundum

rectum rationem ordinatur, est opus liberum, sc. arguere ; nec obstat, quod

multae partes logicae in se sunt speculativae, sicut scientia praedicabitium et praedicamentorum

et parvorum logicalium, quia itlac sunt minus prinzipales ad fmem principalem

totius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).

1 551 Totius logicae subiectum prinwm primitate principalitatis est argumentatio

(vgl. oben Anm. 132).

156) S. ob. Anm. 141.

157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig

gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a.; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris

1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basileae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,

15)4, 1591 u. sogar noch 1R21.

158) Den Text des Petrus Hispanus enthalten jene Drucke, welche ich

XXII. Pelms Tartarelus. 205

den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi

nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke üherall eine Menge

Dubia auflhürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein

leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmflich

scotistiscb, polcmisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen

die „nominales" , d. h. Occamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus

gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formalitales

und bei den Kategorien die lranscendentia vorbringt 160).

Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae

eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus

compositus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar

Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen bietet er in der Syllogistik

Mebreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach

wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir

eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter

scheiden sei, ob der Mittelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der

einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er

andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch

bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die

vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;

und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er

als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor

der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,

Dimari, Fimeno" an ie2). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise

dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich

tiger Schlusssatz gewonnen werde163), und desgleichen aus zwei nega-

Abschn. XVII, Anm. 143 mit £ —S bezeichnete (ich citire nach 3); ohne Text ist

der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. 1. [sicher ebendort] 1500; Venetiis

1514 u. 1621.

159) f. 8 v. A : Est opinio nominalium, quae stat in aliquibus dictis ; primum,

quod omnis res est singularis et nulla est communis in pluribus existent;

secundmn, quod omne universale est terminus communis ete., d. h. er exponirt ganz

sachgemäss Occam's Auffassung, um die Gegengrüiuie des scotistischen Realismus

darzulegen (lelzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).

160) f. 19 v. B u. 21 r. B.

161) f. 51 v. B bezüglich der Urtheile, welche einen casus obliquus enthalten;

s. Abschn. XX, Anm. 288.

162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupliciter: uno modo large, ut est dispositio

trium terminorum sie se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum

et pruedicatur in atia; alio modo spccialiter ; quod medium subiieitur in

maiore et praedicatur in minore Capiendo large qunrta figura non est distineta

a prima, sed continetur sub ea ; capiendo specialiter ponenda est quarta figura

distineta Quatuor sunt modi quartae figurae, sc.: Bamana, Camene, Dimari,

Fimeno, et redueuntur ad modos primae figurae per solam transpositionem praemissa

rum Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene

transpositio praemissarum cum alia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem

figurarum Ideo modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae

Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et lertiae, quia ad reducendum

eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vel

tertiae, quia solum indigent transpositione praemissarum.

. 163) Ebend.: Ex puris particularibus sequitur quinque casibus: (ich führe

statt der langathmigen Formulirnng nur die Beispiele an, da auch diese allein

schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Aliquod animal est Socrates, Aliquis homo est So

206 XXII. Petrus Tartarelus.

tiven Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der invevdio

medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische

„Eselsbrücke" (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisalze,

dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist

eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch

staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten

den Memorial-Worte „Fecana, Cageli" u. s. w. hinweisen ,65). Und

crates; ergo aliquis homo est animal" „Animal cst homo, Asinus est idem animat;

ergo asinus est homo" „ Animal est homo, substantia non est animal;

ergo substantia non est homo" „Homo videt omnem asinum; Brunellus est

asinus; ergo brunellum videt homo" „Animal est homo, Asinus est omne ani

mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui dicit, quod ex puris partieularibus

nihit sequitur, intelligebat exceptis Iiis quinquc casitms ; vel polest dici, quod

non intelligebat de particularitate propositionum, sed de particularitate medii. Vgl.

unten Anm. 518.

164) 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)

„Nullum non risibite est homo , Nullus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est

homo" „ Omnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit

non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Omnem

hominem neccsse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo

aliquid album contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 5l9.

165) f. Sifv: Ut ars inveniendi medium cunctis sit facitis, plana atque perspicua,

ad manifestationem ponitur sequens figura, quae communiter propter eius apparentem

difficuttatem pons asinorum dicitur, licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit

esse famitiaris ac intellecta.

XXII. Pctrus Tartaretus. 207

wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist

reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,

den wirklichen menschenbeglückenden Urheber nennen zu können, so

wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 1(i(i).

Hernach folgt noch im Anschlusse au Occam eine besondere Erörterung

der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor

kommt167). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus

im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese

des dortigen Textus erledigt i(is) und sonach nicht bloss seine sonstigen

Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf

Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besieht,

d. h. Baralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander

setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier

Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.

In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen

scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung

in mentale, vocale, scriptum 169) , polemisirt aber zugleich, wie alle

Realisten, gegen das complexum significabüe des Gregor v. Rimini 170).

Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietales

lerminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),

benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung

von Memorial-Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei

der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-

Ich darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an der

Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.

166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben

des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, atso in

den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta

retus selbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch

die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden

falls aber ist der Inhatt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der

nächstfolgenden Zeit bestätigt (s. Pierre Bayle, biet. crit.-hist. im Artikel „Buridan"),

welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,

dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nie. Clenard (Belgischer

Linguist, später Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae, 1, 20 (ed. Hanov.

1606. 8. p. 123): „Kam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventione,

i. e. libros Topicorum, qui docent invenire argumenta; sum igitur totus in ista

dialectica ; faxit deus, nt hie feliciter inveniamus medium, non in ponte asinorum, sed

in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais

(gest. i. J. 1553), Gargantua et Pantagruet, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,

p. 237): „O qui pourra maintenant racompter comment se porta Pantagruel contre

les trois cents yeants? O ma Muse! ma Cattiope, ma Thalie, inspire moy d ceste

heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logieque, voici le

trebuchet, voici la difficuUc de povoir exprimer l'horrible battaite que feut faicte".

167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.

168) f. 24 ff.

169) f. 4 r. A u. v. B.

170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.

171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est

de passionibus terminnrum; et communiter assignantur quinque, sc. supponibititas,

ampliabititas, rcstringibititas, appellabititas, distribuibititas, exponibititas.

208 XXII. Petrus Tartaretus.

pelten descensus 172), und häufl überhaupt behufs der Erklärung eine

Menge von Regeln auf1'3). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet

der Exponibilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der

Exdusiv-Sälze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre

von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,

Hely" 174); ebenso verfährt er bei den.Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),

und zwar gelten für die bejahenden die Worte „Annale, Idolos,Peccata, Comrnodi"

175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vitare"11'');

desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)

„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver

neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasti" 17s) ; auch bei in-

172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,

qui fit per divisionem, ut dicendo „Animalium aliud rationate aliud irrationale" ; sed

arguitivus est consequentia formalis, in qua arguitur ab aliquo termino communiter

sumpto ad eins inferiora virtute suppositionis.

173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh

nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur ampliatio sogar „ineipit'

1. bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restrictio (f. 62 r.),

für appellalio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.

174) f. 70 r. A: Regulae possunt inteltigi per suas dictiones , intelligendo per

vocales qualitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das

Ganze in möglichst kurzer Form aus) :

„Dives'

Tantum A est B =:

A est B, et nihit, quod

non est A, est B

subeontrariae

„Oral"

Tantum A non est B —:

A non est B, et omne,

quod non est A, est B

„Amo"

Non tantum A non est B

= : Omne A est B, et ali

quid, quod non est A, non est B

175) f. 71 v. A :

„Amate"

Omnis homo praeter Socratem currit

„Idolos"

Non omnis h. praeter S. non currit

176) f. 71 v. B:

„Meroris"

Omnis h. non praeter S. currit

„Dogmata"

Non o. h. non praeter S. non c.

177) f. 73 r. B:

„Adamasci"

Omne A, inquuulum B, est C

„Simonia"

Non omne A, inqu. B, non est C

178) f. 73 v. B:

„Pentecoste" '

Omne A, non inquantum B, est C

„Romipeta"

Non o. A, non inqu. B, non est C

„Hely"

Non tantum A est B ==:

contrariae A est B, et aliquid,

quod non est A, est B

„Peccala"

Omnis h. praeter S. non currit

„Commodi"

Non omnis h. praeter S. currit

„ Amodo"

Omnis h. non praeter S. non curr.

„ Vitare"

Non o. h. non praeter S. currit

„Detrahendo"

Omne A, inquantum B, non est C

„Tonodore"

Non omne A, inqu. B, est C

„Rarefio"

Omne A, non inqu. B, non est C

„Vigitasti"

Non o. A, non inqu. B, est C

XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209

cipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur179). Auf

einige anderweitige Erörterungen 1S0) folgen zum Schlusse noch die insolubilia

in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus

trafen 181).

Uebrigens müssen ahnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia

u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,

569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um

das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana , Cageli

u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien

jener damals üblichen heiteren Parodien der disputaliones quodlibetares

m).

Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des

aristotelischen ürganons 183), indem hier die Erläuterungen desselben

bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab

weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die

vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und

auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageli keine Aufnahme findet.

Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen

Liber isagogicus 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren

179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern

die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen msammengefasst wer

den ; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.

180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda

de termino el suppositione ; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheilung (s.

Anm. 172).

181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali

täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz

behandelt; ihr Vorbild s. Abschn. XX, Anm. 569.

182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg

um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben

in Erfurt l. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittelalter I, p. 51 ff.

u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte

Fecana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi

schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:

Dindima pileus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron dalisi bocardu

ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus , gargarus und associamus wegen

des „u" nicht gewesen sein, und die lieiraengung von dalisi bocardo ferison be

deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.

183) Cursus oplimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii

atque veteris logicae Arestotiiis sicut maximi parisius regentes tradiderunt , multorum

peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad mentem subtitissimi doctoris

iohannis Scoti ordinis minorum. S. 1. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu

als zweiter Theil : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus

novae logicae Arestotiiis ete. wie so eben.

184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura ueeipitur dupliciter: uno modo large, et

tunc est, quando medium subiieitur in una el praedicatur in alia, et Mo modo quarta

comprehenditur sub prima ; alio modo capitur stricte et tunc est , in qua medium

subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra

quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentalor Solum

ponendae sunt tres figurae.

185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod liber ysagogicus inscribitur.

Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristolelica logicalia mirabititer introduetorius.

Pranxl, Gesch. IV. 14

L" >

210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfelt.

letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit

gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Einfiuss des Raimundus

Lullus in die Augen springt186). Hierauf erläutert er in sieben Tractaten,

deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt

des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite 187) und phan

tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)

zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche

stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten

zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei

ist überall die Meinung des Scotus.

Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus

obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif

ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen

hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich

der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien 190),

und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher positio und impositio, sehr kurz aber

depositio und pelitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen

über „dubie positio" und ,.sit verum" 191).

Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten

ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-

Cuius utititas agnoscitur, si benevolus accedas, studeasque diligenter. Nam eius mcredibiti

ordine repente nimis quis logicus evadet , ut experientia teste a multis iam

probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libello evectos.

In quo quidem libello sunt infrascripti tractatus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt

der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediolani 1494. 4. Der Name des

Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-

Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano

genannt.

186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Ranm so ver

schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnahme, hier

reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,

dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-

Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicame nta , die 2.

ratio investigandarum intentionum; beide sind nach Form der arbor Porphyriana ent

worfen; die 3. als Figura universalis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat

jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit

B bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum

(S), 6. periermenias (t), 7. modalium (V) , 8. Priorum (X), 9. Posterioren (Y),

10. Topicorum (z), 11. Etenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.

187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte

Seiten.

188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,

nicht jene des Tartaretus.

189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zu

Petrus Hispanus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. B ff.

190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obligationis

, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulüs

Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligationis. XX, Anm. 566 ff.).

191) f. 87 r. B : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubie.

„Sit verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid

esse verum.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211

nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug

nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen

zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter

richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde

als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antiqua gerechnet, so dass sie

für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss

der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche

wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über

triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,

einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch

einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und

Insolubüia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in

solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare

eiües Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)

enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 1 58 ff.)

angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und

ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver

schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im

Folgenden zusammenstelle.

Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein

zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu

eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile

(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:

Eccc tibi sim armigeros ac arma bona con 192).

In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an

die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:

Primus Amabimus est, Edentulique secundus

Tertius Iliace, Purpuren reliquus 193).

Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,

Destruit E dictum, destruit Ique modum19*).

Omne necesse valet, valet impossibite nullum 196)

192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A—W, Y— ©; er erhält

seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und

arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciter,

per accidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben

dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass

hier die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheilsformen ausgedehnt

ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei

Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich

einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der

Form folgender zwei Hexameter:

„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Circum"

Pone subalternam; facietque negalio signum.

193) Oder als Hexameter (in Z—©) :

Tertius Iliace, sedet Purpurea quartus.

194) Oder gleichfalls als Hexameter (in 7.—©):

Destruit E dictum, sed destruit I quoque modum.

195) So in TT—<5, <g$$$X; hingegen in x lautet er:

Omne necessariat, impossibite quasi nullus,

und in *, &, II. ä$:

Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.

14*

212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Possibite quidam, quidam non possibite non 198)

E dictum negat, lque modum, nihit A, sed U totum 197).

wozu zuweilen auch noch folgender kommt :

Possi contingens, impossibiteque necesse 198).

Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über

das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 1 66J

werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:

Qrdo subalternus sit primus sive secundus 199).

Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification

in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen

Urtheile dar, und somit llnden wir:

Pos Impos aequi verbo simiti modus impar,

Impos et Ne dissimiti verbo simiti mo,

Toto- dissimiti Pos et JVe sequiparanturi0").

In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente

mnemonisch bearbeitet, und wir flnden Verse für prius (ebend.

Anm. 175):

196) So in Y, t>—S, U—S; hingegen in X:

Possibite quidam, non possibite quidam non,

und in z— <S:

Possibite est quidam, quidam non possibite est non.

197) Die Drucke X, ®, © —JJ, U haben die sämmtlichen sieben Verse ( — ab

gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165

(Abschn. XVII) eingereiht, in Z— <5 sind sie vertheilt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor

Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In SO

sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;

Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn

der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon

erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern

beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.

A bedeutet, dass das Urtheil ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim

Vernum, sowie /, dass sie beim Modus, und ü , dass sie beim Verbum und beim

Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann

aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheile mit den

einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.

Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheile A, E,

I, O genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheile Socralem currere est

necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.

198) Nemlich die Drucke @S, 8—Q, 3E geben vor dem Inhalte dortiger

Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht

metrische Erklärung der vier Vocale AE1U (s. auch den Schluss der Anm. 163),

und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen <S$X demselben noch 5 u. 6 der

vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identificirung des

possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit

des impossibite und des necesse ausspricht.

199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke (5, $, £—iß, X enthalten

(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un

nützen Vers. In St— X, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für

primus.

200) In 9t — I, welche am Schlusse der Modalität ausser dem so eben (vor.

Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar

bieten, findet sich dieses Erzen gniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im

Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)

augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], Impos[sibite\.

Nejcesse], aequi\parantur] und mo[do] bedenkt.

j

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. * 213

Tempore, natura prius, ordine, die, et honore

Causam causato dieimus esse prius10i);

für simul (Anm. 176):

Tempore dico simul, quorum generalio nunc est,

Quae convertuntur, dieimus esse simut,

Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;

für motus (Anm. 177):

Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,

Alterat et mutat, sie per loca multa vagatur,

Sex istis motus dicitur esse modis 203) ;

für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten

Anm. 218):

Alfectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,

Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;

lstis praedictis fertur habere modis 204).

In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über

directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):

Dico coneludi directe, quando ma de mi,

Est indirecta conelusio, quando mi de ma205).

und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):

Omne genus claudit problemalis prima figura,

Fitque negative conelusio quaeque secundae,

Tertia eoncludit tantummodo particularemiM).

Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio

lerminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus

Hispanus, nemlich:

Feeana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,

Gebali stant ; sed non constant Febas, Bedas, Heca.

Praedicat A ; B sequens, C praecedit, D sit extra;

E subit ; F sequitur, G praecedit, H sit extra 207 ).

Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der

ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:

Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,

Est medium ratio, per quod concluditur erjo 208).

201) In 8—% (und zwar in 8—£t mit dem Zusatze : hi versus non sunt de

textu).

202) Gleichfalls in 8— % (aber ohne Znsatz).

203) Nur in SW—X (ohne Bemerkung).

204) In 8—O finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze :

metra non sunt de textu) , in 9t—I aber alle drei Verse und ausserdem noch ein

vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:

Quidquid circa cor: membrum, triticum, domus, uxor.

205) In 9t®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für maior und minor sind,

ist von selbst ersichtlich.

206) In Y— ©. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der

Worte Celantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:

In sibi consimitem vult littera quaeque reduci

Ductu possibili, Baroco Bocardo remolis.

Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII.

Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch

stens als halbwahr gelten.

207) In 5t®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.

208) In X—©, 91, ©. Jedoch in Jt® lautet der erste der beiden Verse:

Ratio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.

214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

und ebenso finden wir den letzten der Topen , nemlich den locus a

äivisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von

der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt :

Per species genera, species per singula scindunt,

Per partes lotum, voces per significatum,

Cuncta per opposita subiectum qualia scindunt,

Qualia per usias, per qualia qualia findunt 208).

Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu

sammen :

Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,

Corrumpens, generans, usus, communiter acci;

Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque

Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;

Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus510).

Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine

ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen:

Cela, multa pete, lauda, transferre memento,

Discere le finge, si vis concludere falsum:

Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,

Acci, quid, ignorans princi, con, causaque, plures*11).

Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten

oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe

tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)

aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von

Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich

causalis , lemporalis, localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem

die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre

vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er

weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse

(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber

wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben

ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch

209) In Y—6.

210) In V—©, St, 2>. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst

ans obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich

obige fünf Verse aus 9t® mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;

in Y—<S sind sie manigfach fehlerhaft.

211) Nur in 9t®. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von

selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.

212} In nz%.

213) In l'—w, 91—I (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus

gesponnen).

214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die

Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos „essendi in" distinguit Aristoteles

quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)

assignat novem, quia subdividit quintum, ut dictum est.

215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist

(suiceptibititas ccmtrariorum) , wird ein von der Urtheilsform entnommener Einwand

folgendermassen beseitigt (im Drucke 39, f. 85 B): Neque est instantia de oralione,

quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,

tamen hoc non est secimdum sui mutationem, sed rei; et ideo nota, quod verum

et falsum sunt in rebus ut in subiecto, et sunt in oratione ut in signo. Hier nun

wird in 9t®a: nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (Cat. 12, s. Abschn. IV,

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215

(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier

letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten

supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über

gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver

schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).

In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio

lerminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt

sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes

das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem

kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,

Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo

mente der Syllogistik vorführt : syllogismus concludens plura, concludens

ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis 220).

Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die

Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver

mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncalegoreumat a" trägt. Es

scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften

geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der

vierte Thcil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener

Form, enthält221)- Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der

Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:

unde verum et falsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicul in subiecto,

et in oratione sicut in signo.

216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit

Ausnahme von R3X3B, leiten dieselbe mit den Worten ein: Quae sequuntur de aliis

quatuor praedicamentis, non sunt diclo (oder data) a Petro Hispano. Aber nur @3I

fügen diesem noch hinzu : sed ab auctore sex principiorum accepta. In t—W sind

jene vier Kategorien und in 9tSX nur quando weit ausführlicher erörtert, als in

den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.

217) In ffi, % S — St, 3E finden wir: Relative opposita dicuntur, quaecunque ea

ipsa, quae sunt , oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et

dimidium, disciplinalum et disciplina.

218) In S—£1 steht nach „hapere membrum" auch noch: habere ornatum vel

annulum in digito.

219) In X, S>, ©—S, 91, «, U—9B lautet das erste Glied obiger Regel :

Accipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere , differentia,

vel proprio, vel accidente. Hinwiederum in Y— <5: Accipiendi sunt duo termini di

versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius

vel una species cum suo genere et suo proprio.

220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—F, 9t, <£ und lautet am Anfange :

JVunc restal dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum

assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz

bestimmt mich jetzt, dieses Capitet, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä

ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass

es bei Psellus ausgefallen sei). Prima est syllogismus coneludens plura (Abschn. IV,

Anm. 608 f.), seeuhda est syllogismus ex faliis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),

lertia est syllogismus circularis (ebd. Anm. 615 ff.), quarta est syllogismus conver

sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syllogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),

sexta syllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hic autem de istis potestatibus

intendimus pertransire breviter, et solum declarabimus earum descriptiones per earum

utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,

Anm. 111.)

221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M—Q, Y—©, M, ® sind die Syncategoreumata

mitaufgenommen, unter denselben aber bieten n — Q, 91® eine ein

216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des

ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk

würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im

Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage

der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen calegorema und

syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem

Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,

welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,

dass man auf „est", welches eine compositio bedeute, und auf „non"

zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compo

sitio betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz

und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,

bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren

Grund in psychischen Affecten haben 225). Das „non" hingegen sei

hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er

wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher

fachere Redaction dar, hingegen in Y—S8 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)

schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier

ungefähr dreimal grösser ist, und © gibt wieder eine anderweitige commentirende

Paraphrase desselben.

222) Denn während die Drucke IM—Q noch unbedenklich die Ueberschrift

Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in 9t® der Abschnitt kurzweg als

Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn

YZ schon als libettiis nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 2193 in vorsichtiger

Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei

Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— Q übereinstimmen,

doch die Syncategoreumata weglassen.

223) Ich citire nach dem Drucke 99.

224) f. 264 A : A dictionibus syncategorematicis .... causatur veritas vel falsitas

in oratione; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiicibites vet

praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibitium et praedicabitium

Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum

est praedicatum, signifieatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se

intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora

illis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod

de cetero non erit „Est" autem consignificat compositionem ; .... ideo prius

dicendum est de compositione.

225) f. 265 A: Compositionis alia est rerum, alia modorum significandi

Compositionis, quae est modorum significandi , alia est qualitatis cum substantia, et

haec significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitatem (f. .

266 A) Alia est composilio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,

ul in partieipio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum

debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et

postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inelinatur et per

istam inelinationem indicat vel imperat vel optat, et sie sunt modi.

226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntialionis;

alio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia

facit nomen infinitum, .... alia participium, ut „non currens", .... alia verbum infinitum,

ut ,,non currit", alia facit oralionem negativam f. 269 B : JÜomen

dupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, et sie praedicalur

solum de ente , alio modo secundum negationem , et sie praedicatur

de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infinitum)

f. 270 B: Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi

tionem, sufficit ad contradictionem.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217

Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,

welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln

227), dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst

«22a), dann a« 230), vel231), et 232), nm 233), quin 234), quanto 235),

quam236), quidquid231); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit

und desinit an 238), dann necessario und contingenter 239) , hernach

plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze

Notiz über den Syllogismus241).

Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur

der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und

Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig

227) f. 272 A: Exelusio intelligitur dupliciter, sc. ut concepta et ut exercita.

(B) Ad exelusionem quatuor exiguntur: quod exeluditur, a quo excluditur, respectu

cuius exeluditur, actus excludendi f. 273 A: Exelusio una est genera

lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent excludi: diversum

subiectum, diversum loco , diversum tempore, oppositum ex parte

praedicati, diversum accidens p. 278 B: Dictio „solus" excludit ab

aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.

228) f. 279 B: Sequitur de exceptivis Quidam dicunt, „praeter" non significare

exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab

exceptione significata , sed ab exceptione exercita Excipiens est anima; alterum

est instrumentum excipiendü, i. e. dictio exceptiva; et etiam exiguntur itla tria:

quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A multitudine

in Mo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep

tiva f. 283 A : Badem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".

229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem, alii

dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem el magis

antecessionem, quam consecutionem (B) Consecutionis alia est excedens, alia excessa

; .... alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum

prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 B:

In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente , aliquando

sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequalur quodlibet.

f. 288 A : JVon sequitur verum ex impossibiti , inquantum est impossibite.

230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunctionem et importat dubilationem.

231) f. 292 A: Coniunctio „vel" significat comparationem rerum simul existen

tium disiungendo.

232) f. 294 A : Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum

in uno accidenti de pari , quantum est de se , vel plurium accidentium in

uno subiecto.

233) f. 295 A: Communiter ponunt. quod dictio „nisi" per se el proprie tenefur

consecutive et non exceptive (B) Aliquando tenelur consecutive , aliquando

exceplive f. 296 A: In dictione „nisi1' intelligitur negatio et etiam adversatio,

el per hoc est exceptiva.

234) f. 297 B.

235) f. 300 B.

236) f. 301 A.

237) f. 302 B.

238) f. 303 A.

239) f. 307 A.

240) f. 310 A.

241) f. 311 A.

242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—W ; in den Drucken

—Sf finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.

Ich citire nach der Foliatur des Druckes s,

218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk

gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische

Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen

wollte243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,

welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine

von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2ib),

<empus 246) und pertinens 247), und hierauf mehrere Regeln

und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,

indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt 248). Die Insolübilia

sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent

nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf

243) f. LVIII v. B: Inelitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo

sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios illaqueare. Primum ponitur

primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.

261 f.), videlicet „possibiti posito inesse nullum sequitur impossibile" ; secundum

habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi monstruoso

genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter

paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , . sc. tractatu Obligationum

et tractatu Insolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo

quorundam terminorum restut descriptiones praemittere, secundo nonnullas

regulas necessarias apponere, deinde lertia paucorum exemplorum practicam gratia

plenioris deelarationis finaliter subiungere.

244) Ebend. : Ponitur descriptio obligationis , quae ab aliquibus dalur talis:

Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,

sc. affirmative, negative vel dubitative. Potest etiam aliter describi: Obligatio est

praefixio alicuius enuntiabitis possibitis ad sustinendum, ne sequatur impossibile ; quae

descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut

non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga

tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dicat

„pono tibi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , donec dicat re

spondens „admitto'1 , quo facto est quasi inler opponentem et respondentem quaedam

lilis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,

vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt

über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).

245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens

immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt aulem signa

obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.

246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem

respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis'1 vel obligaret re

spondentem modo contrario primariae obligationi.

247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur

vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari,

tamen in hac arte deservit solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex

obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati

aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo

est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et simites

dicuntur secundum hanc artem pertinentes , quod palet in processu syllogistico.

' 248) Es sind nur sieben Hegeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus

trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possibiti posito nul

lum sequitur impossibile" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung

der propositio possibitis und propositio de possibiti (z. B. f. LX r. B: Ista est de

possibiti „Omnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et

e contra, ista enim „Omnis homo est animai" est possibitis, et tamen non est de

possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. B ff. eine Menge sophistischer Beispiele.

249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch

hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditis de eo, quod

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219

Aristoteles versucht 259), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf

Beispielen folgt251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug

aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)

trafen 252).

Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es , dass

zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre

des Hispanus über die proprietales lerminorum speciell abgedruckt und

dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 2BS).

Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",

denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht

bloss propr. terva.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung

der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben

ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"

auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).

circa artem obligatoriam et eins practicam dicendum praeconceperam , superest de secundo

promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti

novicii usu praeexercitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter

proponere.

250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem

circa finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere

origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sie ait „Accidit igitur,

quod famatum est u. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae

dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, Sient „necessarium , impossibite,

deeipi, seibite" possunt causare reflexionem propositionis super se ipsam et destruere

directam significationem; quia enim significatio totius resultat ex significatione par

tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem , consequenter

redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo superveniente

propositio interimit se ipsam.

251) f. LXVI r. A.

252) f. LXVI v. A — LXX r. B.

253) Editio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,

Restrictionum, Appellationum , Exponibitium , Consequentiarum. Am Schl.: Impressum

Liptzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus

Hispanus hinzugefügten Tractate n ist sonach hier nnr jener über Consequentiae auf

genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche

Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.

254) Textus parvuli antiquorum. Am Schl. : Finit tractatus Parvulus antiquorum

intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in florentissimo

studio Lypsensi emendatus, ac per Melchiorem lotter Impressus. s. a. 4.

Und Libellus parvulus antiquorum intitulatus In noticiam logicae introduetorius utitis

ac valde necessarius. Am Schl. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitulatus per

fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio

Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen lmpressus. s. a. 4. Ein jüngerer

Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind

ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.

255) Parvulus logicae s. I. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum

brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schl. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.

a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per Melchiorem

Lolter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich

lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheile, d. h. Qualität, Quanti

tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheit,

— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio.

hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis

mit einigen Sophismen, hernach ampliatio ; sodann die Universalien und die

Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate

220 XXII. Parvulus Logicae, Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.

Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste Ansehen,

und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man

auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen

des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).

Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die

verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten

jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz

lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester

derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns

Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher

die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen

stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe

(sog. positiones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas

später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus

gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).

Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um

d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen

Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentarcn zum

Organon und zu Petrus Hispanus 25S) zeigt er sich als einen trocknen

gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequentia bona formalis

angehängt sind.

256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit A bezeichneten

Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit

bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben

(Anm. 153) derlei Annahmen fanden , als „ex variis logicae libris extractus". Der

thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.

Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione med»

(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.

257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Circa initium compendii magistri Hen

ri« de Gorichem artium et theosophiae professoris almae universitatis Coloniensis

vicecancellarii et academici Montis gymnasiarches primi, quo ea, quae in

libro Posteriorum Aristotelis quodam velamine proponuntur , in lucem aurorae

apertissime secernuntur , quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : Istud

est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste

riorum Aristotelis. Am Schlusse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis

Henrici de Gorichem tandem tractalibus Petri Hispani incorporatum

pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.

258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von

selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr.. Arist. Caleg., Gitb. Porret u. Arist.

De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. 1. s. a., einen Venetianer

v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter

dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem ete. v. 1503 (nach

letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"

einen Incunabel-Druck s. 1. s. a. und drei den eben genannten correspondirende

Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commentar zu Thomas Aqu. , De

ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in

Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.

1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.

1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und

v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn. XVII, Anm. 142, mit SR be

zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe

trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf

die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncategoremata und die drei moder

nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.

XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221

und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem

„Quaeritur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer

„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubitaliones" zur

glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),

sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an, welchem er

auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er

geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik

zu stützen261). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er

fast wörtlich aus Dorhellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese

des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng

liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).

Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus

Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus

Thomistarum" einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien

'schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die

Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes

neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher

kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Catalanus,

und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).

259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus , Thomas , Boethius

und am häufigsten (aus Albert enilehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po

lemisch Buridanus und Marsilius. Aber z. B. bei der Syllogistik schenkt er den

Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich

tigung.

260) Sup. vet. art. f. 1 r. B : Docens logica est scientia specialis, logica

Mens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae

stricte acceptae , sed generaliter dictae f. 2 v. A : Aliquorum antiquorum secta

interpretabatur, logicam esse sermocinalem, .... alii vero dixerunt, syttogismum esse

subiectum logicae , alii, ens rationis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 ff.).

(B) Argumentatio est subiectum attributionis tolius logicae f. 3 r. B: Lo

gica est scientia speculativa simpliciter et practica secundum modum (v. A) Lo

gica considerat omnia , prout sunt in intellectu itlius, qui quaerit per notum venire

ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo

logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.

261) Ebd. f. 5 r. B: lllae quaestiones de universalibus determinari non

possunt per logicae facultatem, quia necesse est uti rationibus sumptis ex principiis,

causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedeiung der

Universalien ante rem, in re, post rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und

Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu

wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).

262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.

263) So z. B. betreffs der appellatio und distributio, wo er nur in äusserst«'

Kürze von „quidam" spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei

der suppositio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Eintheilung

derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form

etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, ulrum", sondern stets sogleich

mit „sciendum" beginnt.

264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.

265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humanorumque

actuum diseiptina unius beali Thomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam

complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doctoris huius angelici, imo

divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad

modum commenti super Aristolelis dialectica veteri quaestiones inducam; afferam

loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Fetrum Aureolum, Petrum

222 XXII. Petrus Nigri.

Sowie er Oberhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht

desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,

so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „nominales"

nennt, weil dieselben die formalitates verneinen, welche er seinerseits

im Sinne des Herveus fassen möchte 20 6). Die Logik stellt er grund

sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamistischen placitum der

vox beruhe267), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi

nales" oder „terministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik

den terminus „argumentatio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die

Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von

Herveus (a. a. O., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel

weg209), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis

des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,

sondern hierin den antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten27");

ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „conceptistae"

, ohne eine Ahnung davon zu haben, dass er seinerseits nur

den bornirtesten Realismus vertrete271). Auch bei den Kategorien wie

derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-

Aquitanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham , Antonium Andream atque Landulfum,

.... Gregorium Ariminensem, loannem Catalanum atquc ex alio genere

alios Paulistas , termimstas ac nominales , quorum omnium in Thomam opiniones

destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Herveum

Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricalmo, loannem Capreolum

ac loannem JScapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me

profuturum iis praecipue, qui librorum copiam non habentes potiores difficultates,

quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolulas

habere desiderant.

266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui et moderni dicuntur, quae dicit,

quod omnis passio et suum subiectum sota ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,

Anm. 405.

267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dicta , sed solum est modus

sciendi Grammatica et rhelorica non sunt scientiae proprie accipiendo,

quia sunt de entibus rationis, quae oriuntur ex placito instituentis, variabitibus.

268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subiectum habitus

logicae sit iste terminus „ syllogismus" sive iste terminus „argumentativ1' (s.

ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. B das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,

Anm. 395 f.) in den Vordergrund.

269) f. 39 v. B : Quia logica solum est scientia secundum modum, ideo etiam

solum est practica vel speculaliva secundum modum et indifferens ad utrumque ;

propler actum, quem elicit, assimitatur magis speculativae , quia solum elicit speculari,

quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitalur

practicae.

270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae

reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominalium , qui volunt,

quod universale non sit ens reale; concludunt igitur moderni, quod universale

sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquorum , qui dieunt,

quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seclusa operatione

intellectus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo

intellectu.

271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel accidens

Una opinio est eorum , qui dieunt , quod universale est conceplus mentis , et isti no

minantur conceptistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est accidens.

272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod Uber praedicamentorum est de

decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad

XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223

besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien

abermals mit ßezug auf die formalitates 273). Nachdem er noch manches

Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den

menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus

zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).

Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die

capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,

dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die

bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder

bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher

begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard

Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im

Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Coinmentare zu

Thomas, De ente el essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert

und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben

eine „Apologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,

dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen

Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,

zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,

bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer

ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten

des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber

invicem distinctos et formaliter non coincidentes significant decem primas intentiones.

Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.

273) f. 95 r. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem genera accidentium

sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium

secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia

entia sunt eadem cum substantia realiter.

274) Den Schluss f. 135 r. B bildet der interessante Excnrs, in quo praedicamento

„magister" ponitur.

275) S. F. 1. v. Bianco, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.

276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;

quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum, ex

quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odii, aliis vero occasio

detrahendi utrique doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi

magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam, qua ostensorem concordiae

inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,

autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares

des Gerhard zu Thomas, De esse et essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.

s. a., sicher um 1492) ; ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sieber 1489.

277) In der Einleitung: Tractalus quidam est editus , qui numerat contrarietates

multas, quas inier sanctum Thomam el venerabitem Albertum asserit existere, et

in earum decisionibus satagit supprimere partem, quam ascribit saneto Tlumae ; hic

tractatus turbat multos inelinatos studio doctrinae saneti Thomae , qui in phitosophicis

Aristotelem et in theologicis beatum colunt Augustinum u. s. f.

278) Prima contrarietas, quam tractatus narrat, est, quod sanetus Thomas dicat,

logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse

speculativas ; sed assertio ista tractalus ipsius non est vera; nam etiam Thomas

manifeste ponit logicam esse speculativam Secundam contrarietatem ponit,

quod Thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum

universati post rem, sed Albertus dicat, eadem esse: Tertia contrarietas

est, .... quod Thomas dicat , materiam non esse causam originalem individuationis,

sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum

224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.

erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige

von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und

sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten279).

Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im

Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und

vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy

sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es

auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho

doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden

Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 280). Hieher gehört sein Commentar

zum Organon, getheilt in vetus ars281) und novo, logica2^2),

sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 283). Die fleissige, aber

auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt

überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu ver

werlhen und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf

Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst

genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet

er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte

nur sein, dass er in der novo. logica gelegentlich der Syllogistik die

Memorial- Worte Fecana Cageli u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf

nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch

Quarta contrarietas est circa medium demonstrationis potissimae; verum haue

.... ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be

rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.

279) Existimabant , itlas sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus

problematicus, esse saneti Thomae et venerabitis Alberti contra se invicem ; quae existimatio

continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam

Thomistae et nonnuUi Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alieuius alterius viae;

hanc commiscebant et tamen credebant eorum diseipuli, id, quod dicerent Mi, esse

sententiam vel saneti Thomae vel venerabitis Alberti.

280) S. seine Schrift „Quaestio magistralis de salvatione Aristolelis" . S. 1. s. a.

281) Copulata pulcherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in

veterem artem Aresto. cum lextu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de

Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490

(Coloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.

282) Coputata puleerrima in novam togicam Arestotelis lex tum simul Impressum

luce elarius exponentia secundum viam .... saneti Thomae Aquinatis, quorum frequens

exercitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis regentes.

Am Schl.: Copulata secundum processum magistrorum re-

• gentium in bursa Lamberti de Monte professoris eximii. 1493 (Coloniae bei

H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).

283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Ahschn. XVII,

Anm. 143, unter der Bezeichnung H—T angeführt; der blosse Commentar des

Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür

zungen) gedruckt Coloniae bei Lyskirchen 1487. 4.

284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Brcve des

Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesenlium

vobis iniungimus , ul dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam

sectemini eamque studeatis totis viribus ampliare.

285) f. XXXVIII r.:

Per Fecana Cor« cum Barbara syllogisabis ;

Darapti, Disamis, Datisique Cageti;

Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino ;

XXII. Lambertus de Monte. Thomistische Anonymi in Köln. 225

im Gommentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen

Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung

auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benutzt, stellt er

sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die

drei modernen Tractate 286).

Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall

des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher

Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel

marktschreierisch bethätigen konnte28').

Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano

nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,

welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als

auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis

(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die

sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten

bezeichnet, wobei wir beachten müssen , dass die Syncategoreumata

(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractalus der propr. lermin.

mitgezählt sind, hingegen über die Exponibüia litterarische Zweifel ge

äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme

flnden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht

kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als

unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercitien gelten 289). Diese

Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;

Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo, Ferison;

Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.

286) S. oben Anm. 242 ff.

287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulata zu Petrus Hispanus

(z. B. in Rs) eine Titel-Vignette, welche den „heiligen" Thomas und seine Schüler

darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti

Thomae tenuit, inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,

semper fuit de veritate suspectus ; haec lnnocentius papa in sermone : Ecce plus quam

Salomon hic"; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma

saneta prece : dirige, summo Et soli ut placeant pectora nostra deo. Auch Hess der

eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine haufig vorkommende Titel-Vignette in

Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel

hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu

finden sel.

288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismalum circa tractatus parvorum

logicalium, iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis

in praeelarissima universitate Coloniensi smgulis secundis quartis et sextis feriis quam

diutissime observalum, ad perjectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime

collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein

alterer Drnck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der

ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioli mei parvitalem

pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum

colligere JVec moveat quempiam, quod itlius compendii corrogator hic nusquam

invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat, nomen occultare, aul quia

nihit novi protulit, sed aliorum sentimenta succinete et compendiose collegit Sed

quia doctrina saneti Thomae Aquinatis .... praememoratum Montem multis iam annis

irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae orationes

eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für

die incipientes, für die progredientes und für die perfeeti).

289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.

Aquino lesen wir (— das Buch ist unpaginirt —): Circa parva logicalia Petri His-

Pranxl, Gesch. IV. 15

XXII. Thomistische Anonymi in Köln.

selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In

haltes des erweiterten Petrus Hispanus 290), wobei aber doch wieder

gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppo

sitio auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige

via antiqua zurückgelenkt wird 29 1).

pani et tres tractatus modeniorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisso

tamen tractatu syncategorematum, qui plenus est sophismatibus , quare non videbatur

necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logiculium, suppositionum

terminorum absolutorum et relativorum, ampliationum, appeltalionum, restrictionum,

distributionum , exponibilium et syncategorematum; dicunt tamen aliqui in

logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri Hispani ; nec

est instantia de tractatu obligatoriorum , insolubitium et consequentiarum , quia iili

non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modeniorum, ul facititer perpendi potent pensalis

erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Aristolele editam

sub quodam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuit ac tandem pro

nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia Ma principia satis plane languntur

et enumerantur in Copulatis , ideo itla lue enumerare esset superfluum. Est

igitur hoc opus absque Copulatis imperfectum; quare nullus officium respondentis suscipiel

ex isto dumtaxat, sed primum lextum cum Copulatis ditigenter videat.

290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung „ sophismata" ,

welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheilungen immer wieder gebraucht wird;

denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei

chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö

sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr

sätze aus den vorhin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne

durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The

mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum

relativorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisiones"

(s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias

et alias suppositiones ; sed itla diversitas relativorum nobis innotescit per divisiones et

subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum deelaratione membrorum in textu

elare ponuntur, ideo hae praetermittuntur ; et circa relativa identitatis Petrus Hispa

nus duo infert corrolaria ex textu et eins continuatione satis nota (s. ebend. Anm.

215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren

erstes den Inhalt der vor. Anm. bildet; dann folgen 5 sog. sophismata über terminus,

12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relativorum,

5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio, 9 über exponibitia, 7 über

obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequentiae. Vielleicht wollten diese Köl

ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo

dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bildete,

in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,

welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.

291) Im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen

wir: Speeles suppositionis confusae qualitercunque nominatae pullulant ex aliquorum

antiquorum erralica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,

Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividunt suppositionem confusam in confusam necessitate

signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten

Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii

vero dividunt in confusam mobitem et immobitem, alii in confusam tantum et

confusam distributivam (letztere beiden Eintheilungen waren, wie wir sahen, fast

allgemein üblich geworden) Moderni circa terminorum suppositiones discrepant

in quinque punetis a recle phitosophantibus antiquis : .... antiqui dicunt, ficta supponere,

quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui

ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.

106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt, terminum solum in propositione

supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant

suppositionem materialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,

XXII. Thomistische Anonymi in Köln. 227

Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches

den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff

für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche

Controvers-Gegenstände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und

Lilius) ausführlich pro und conlra erörtert, wobei wir deutlichst erken

nen , dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisteu

und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).

Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" 294)

wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja

gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),

und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cautelen

für die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).

Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt

(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albe rtisten als geschieden«

Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni dividunt suppositionem

confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Motiva autem modernorum,

quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Copulatis et

ibidem solvuntur.

292) Promptuarium argumentorum dialogice ordinatorum , a duobus mutuo sibi

obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis

conelusionibus tanquam sagittariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia

expostulat, etiam probleumaticum , utite et necessarium omnibus qui volunt rectum

impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum collectum, qui

dum disputant argumenta exeogitare non possunt. Am Schl.: Impressum est in

Colonia per Henricum Quentell. 1496. 4.

293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter

de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae

intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter

speculativa. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est

ase rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt

realiter distineta. Terminus in propositione positus potest supponere naluraliter. Ter

minus non polest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum

modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer

sale est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. Occam, Abschn. XIX,

Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appellata. Ens, unum,

et cetera transcendentia convertuntur ad invicem sicut subiectum et proprio passio.

Passiones entis non sunt realiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche

Thesen über proprium, accidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia

sola est prineipium individuationis und Materia quantitate signata est individuationis

prineipium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Dens non est in aliquo

praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.

Medium demonstrationis potissimae est diffinitio ipsius passionis.

294) Pulcerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi , necessarius valde

omnibus volentibus acutissime arguere ad trahendum respondentem in oppositum suae

positionis ete. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). Wenn sodann die erste

Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re

spondendi venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hilfe

Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchbändler-Reclame; denn auch

der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. Et. könnte nur eine höchst

entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.

295) Es handelt sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,

„quod nihit est verum, quod dicit respondens'1 ; specielle Vorsichts-Massregeln be

treffen ,, omnis" und die distributio , sowie „solus" , d. h. bekannte Tummelplätze

der Sophisterel.

15*

XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.

Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk

(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur novo. logica'lw) und zu

Petrus Hispanus schrieb 297). In ersterera übt er stets eine einlheilende

Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu

reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel

nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst, welche häuflg

fast läppisch zu nennen sind 298) ; auch hält er bei der inventio medii

die Memorial-Worte Fecana, Cageli allen Ernstes für ein Erzeugniss des

Petrus Hispanus 2"). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in

der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich

daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)

wahrlich recht bequem 300).

Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger

Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch

betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der

Logik fällt bereits um 1490 , die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.

gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 1) und zu

296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae

Laurentianae Coloniensis , ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interprelis

sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schl. : Commentarii per honorabitem

Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per Udatricum zell proprie

lyskirchen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).

297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit C — W bezeichneten Drucke. In der

Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorum, qui inciytam universitalem Coloniensem,

quae duorum famosissimorum doctorum, Alberti Magni et sancti Thomae,

irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)

alumnos verosque filios pascit, decedere curabunt , decrevi opus compingere

stromateum circa processum summularum Petri Hispani praeeipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni

298) Ein beliebiges Beispiel möge sein : Dubium : Utrum Celarent sit formalis

modus arguendi. Et videtur, quod non ; quia non sequitur „Nutlum verum est falsum,

Cuiustibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nullius contradictionis altera

pars est falsa'1 JVec sequitur „Nutlus maurus valet album, Omnis florenus

valet maurum, Ergo nullus florenus vatet album". In dieser Weise geht es durch die

ganze Syllogistik hindurch.

299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,

erit rationale, per quod concluditur universalis affirmativa Et signat Petrus

Hispanus istam regulam per hanc dictionem „Fecana"' u. s. f. durch die sechs

üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens ete." an

geführt.

300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi

Ralionalis dicitur, ut est docens, et sermocinatis ut utens. Dabei nimmt er auch

die Memorial-Verse des Dorbellus auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ

licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlusse commentirt er auch die

drei neuen Tractate Obligatoria, lnsolubitia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).

301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exercitiorum lo

gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad

profectum quorumvis phitosophiae agoniae palaestritarum , verum praesertim in gymnasio

Coloniensi, quod Laureniii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter

ineipiunt. Am Schl.: Reparationes .... olim per magistrum Arnolduin de Tungris sacrarum

litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentell. 1507. 4.

(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).

XXiI. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229

Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht

fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in

quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk

abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecana), bemerken

wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio

beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Orgänons

galt303).

Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven

Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagata 304), welchen wir

\ übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate

gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser

seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.

Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige

Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch

berg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die

Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung

des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.

Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel

cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische

Quaestiones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der

Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus

mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 ff.), ohne

denselben zu nennen, das Material schöpft.

Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes

a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht

ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver

pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-

302) Reparationes lectionum et exercitiorum tractatuum parvorum logicalium

Petri Hyspani, trium quoque tractatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa

Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam tandem absolutae

feliciter ineipiunt. Am Sehl.: Reparationes per artium liberalium magistrum

ac sacrae theologiae licentialum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.

1500. 4.

303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria und Consequentiae

erklärt, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sammtliche drei (d. h. die Insolubilia

fehlen).

304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum

[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagatam ordinis

fratrum servorum sanetae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum

Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.

305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio molarum de Universalis

notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripateticis phitosophis per

Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberck comportata Nuperque in almo Liptzensi

gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.

306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.

Unter der richtigeren Bezeichnung „ln universalia seu Isagogen Porphyrii et Ari

stotelis praedicamenta expositio" neu hrsgghn. v. lac. Rossetti, Venel. 1587. 4.

307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Heyntin

genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. With. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.

Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden

tisch seien, möchte ich nicht theilen , weil ich auf die Schriftstellern des Trithe

230 XXII. Joh. a Lapide. Savonarola.

non 308) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentaliones

309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistische Grund

sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 31 ^ Die

Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),

während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an

Aristoteles halten313).

Eigenlhümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus

Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen

wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse

ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola

will zum fiehufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die

üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück

kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen

fast gänzlich absieht, benützt er bei raanigfacher Anlehnung an Thomas

neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)

auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit

genossen üblich war316).

mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der

Universität der dritte Rector.

308) Libri artis logicae Porphyrii et Aristotelis cum explanatione magistri lohan

nis de lapide. Basiteae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XVI.

309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commentares: Tractalus

eiusdem magistri lohannis de lapide de propositionibus exponibitibus, cum tractatu de

arte solvendi importunas sophistarum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben

ist der erstere Tractat in Paris , der letztere in Basel).

310) Oh. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Qu. 2: Logica

docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphyr. schliesst

sich betreffs der Universalien ganz an Albert an ; dass Gilbertus Porretanus aufge

nommen und commentirt wird , versteht sich bei solcher Richtung von selbst.

311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der

Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).

312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubites, exponibites, officiabites

, und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv-, Exceptiv- und Rednplicativ-

Sätze, ferner über incipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 522 ff.

313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.

314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann

aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.

8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).

315) In der Vorrede : Mulli tum propter logicae difficultatem tum propter librorum

Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involuliones

tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes

opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur Statui , breviter,

distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico

ita in unum colligere , ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praetermissis

obscuritalibus facitem ad eam viam habeant et planam.

316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be

standtheilen des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand

des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus

Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien

(p. 70); sodann De Interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),

woran sich die modalen Urtheile aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)

anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divisione

(p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphyriana in

XXII. Joh. Wessel. Gabriel Biel. 231

Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte

Litteratur der sog. „Aucioritates" ausgegangen oder getragen, welche in

einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der

Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,

als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der

Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau

tragen 3 1 7).

Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr

hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Beihe der

gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe , sowie auch thatsächlich

eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten

Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere

Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es

Iässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol

chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften

zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine successive Fortbildung

der terministischen Logik vertreten.

lieber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der

Reformation, welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und

einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir

leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende

Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Martin us

Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).

Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,

gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst

Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),

wobei die drei aristotelischen Schlussfiguren durch die Memorial-Verse der byzan

tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse

aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum

ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele

genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die

Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo

hypothetko (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrativo, dialeetico

, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik , aus der Topik und aus

Soph. El. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver

wendet wird.

317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur

der Auctoritates in der Philosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka

demie 1867, p. 173 ff.

318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen

wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu

halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,

als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst

unterlegen.

319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adver sus

formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rudolphum Agricolam" und

kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten , wird aber bereits in

der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desiderata"

aufgeführt.

320) Ich finde von ihm angeführt: Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii

und Tractatus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber

beider Bücher nicht habhaft werden.

232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.

nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu

sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 32 1) lediglich

als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu

bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell

aus Occamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi

schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir

schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780-— 819) aus Occam's Commentar

zum Sententiarius anzuführen hatten 323).

Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor

liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört

zunächst der Medianer Faventinus Blanchellus Menghus (gest.

nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der

.Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,

insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen

Quaesliones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche

er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 325), gibt er in ersterer

Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber

wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,

welche er in „contra", dann „replica", hierauf solulio und confirmationes

erledigt. Bemerkt mag werden , dass er für den Partei-

Gegensatz die Ausdrücke „reales — lerministae" wählt 326). In einer

321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinctum

contentorum in quatuor collectoriis Gabrielis Biel super quatuor

libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite

lautet: Epitomata pariter et collectorium circa quatuor sententiarum libros.

322) Prot. f. 1 r. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabitis

ineeptoris Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, circa quatuor sententiarum

libros abbreviare, tentabimus, circa prologum et singulas quaestiones scholasticas

movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,

verba accurtare , in aliis vero , «6i parum vel nihit scribit, aliorum doctorum

sententias a dicti doctoris prineipiis non deviantes , quantum potero, ex elarissimorum

virorum alveariis in unum comportare.

323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares

v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVll distinetiones ul

timos" (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.

324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX , Anm. 501) erwähnten Ausgabe der

Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum viderem,

Pauli Veneti logicam non parva indigere expositione tum yropler ipsius difficultalem

tum propler aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos

commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut

cognitio ipsius non in obscurum, sed in elaram lucem producta sit. Sic enim putavi

hinc tiruneulis Mine provectioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nullus

recie phitosophari queal nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque

ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidam, qui

logicam ignorat.

325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,

Strodus, Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und

Cicero.

326) Gelegentlich der Eintheilung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)

: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia

significat unam naturam communicabitem illis pluribus neque plures naturas communes

quoad lerminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus

communis natus est praedicari de pluribus, non quia significet aliquam naturam com

XXII. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233

eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,

Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeil des Augen

blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinit" sich auf

drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an

gehört 327).

Ein anderer Mediciner 32S) , Namens Cajetanus de Thienis,

welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo

teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae

und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den

Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz

zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren

Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae

des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei

den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus

benützt.

Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer

Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer

Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren

überhaupt verheisst 330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur

der Modernen. In eigenlhümlicher Reihenfolge schliessen sich an die

Lehre vom Urtheile sogleich die proprietales lerminorum an, wobei bei

derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass

gebend sind331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer

sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren

munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum unam et

eandem impositionem.

327) Faventini Menghi Quaestiones et difficullates de primo et ultimo instanti.

Am Schl.: Ferrariae 1492. fol.

328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,

dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen

Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der

Philosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.

329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.

330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, planiori

atque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis acquirenda

compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristotelis,

Boethii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum virorum documentis usitatiori

simpliciorique stito recolligi compitarique .

331) In der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene

seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung- zwischen vetus ars und nova lo

gica, dass erstere nur die Theile, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch

im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsilius erwei

tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen

Urtheilen treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,

sondern auch einige der spateren Memorial- Verse (ob. Anm. 195. ff). Als 2. Trac

tatus folgt die suppositio ganz nach Marsilius und die appellatio in der aus gleicher

Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheilung (ob. Anm. 19). Und

völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor

bild des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,

officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienatio

(s. bei Marsilius, Abschn. XX, Anm. 408).

234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.

Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss

figur als unnöthig abgelehnt wird , knüpfen sich an die Angaben des

Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)

zugleich einige Regeln deV Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den

Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. El. aus Aristo

teles 334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De

interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"

deutlich an der Aufnahme der „Vitalis immutalio" des Peter v. Ailly

bemerken 33 6).

Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste

einen „Traetatus ralionalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich

sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu

sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia

und ens ralionis sowie ens reale handelt, beginnt er mit

„terminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er

auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre

vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates lerminorum

völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probalio ler

minorum. Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,

wobei er die Angaben des Aristoteles über induclio und enthymema an

die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen

lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von

da geht er auf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von

332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apud Augustinum

et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 a. 84) sunt nomina et vocabula et non res

ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabula enim sunt res logicales

ceteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. finden wir

die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201—204.

333) Im 7. Tract.: Si quaeratur , quare antares logicae artis consueverint primam

figuram adeo communiter accipere, ut sub ipsa comprehendant quartam et non

specialem fecerint mentionem de quarta, respondetur, quod hoc contigerit ideo, quia

praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae

primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulata per

dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.

Abschn. XX, Anm. 555.

334) Im 8. Traetatus.

335) Modernorum de collegio Moguntino exercitata librorum Perihermenias elarissima.

Am Schl. Spirae 1489. fol.

336) S. Abschn. XX, Anm. 460.

337) Ohne Titelblatt: Prohemium traetatus rationalis scientiae Olivieri medici

ad lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.

Am Schl.: Et ita finitur feliciter opus hoc tripartitum , cuius duae primae

partes ad rationalem pertinent diseiplinam, et tertia ad veram phitosophiam (s.

Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per

eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht

paginirt).

338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi

utite s ; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amplius annorum, in

quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem

feci. Anderswo : Materia de „incipit" ampla est circa multa solvenda sophismata,

de quibus super regulas Hentisberi diffuse pertractatum.

339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediata.

XXII. Olivier v. Siena. Riccius. Sermoneta. Victorius Faventinus. 235

ihm geschriebenen Commentar zu Strodus wiederholt 340) und auch ge

legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht

bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am

Sehl usse gibt er einen Rückblick und verspricht zugleich besondere

Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema

tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et

activa" an 343).

Sein Schüler Jacob us Riccius von Arezzo schrieb einen Com

mentar zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor

Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die

Lehre seines Originales rechtfertigt.

Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in

seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut

liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf

diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt

gelreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.

Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius

Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren

zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,

Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-

340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,

quod iam dictum est, sub aliis verbis commemorem, hic persequar eundem sermonem.

341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:

Secunda positio est lohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum mit, quod

consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi

propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in

hac parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis

(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39) Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta

positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas

necessaria significabitis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen

wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relatio

rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens denominatur

sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und

Petrus Manluanus citirt.

342) lam complevimus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et

primis inteutionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter

nec non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus;

de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces

saria posterius sermonem alium faciemus.

343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars". Hauptsächlich wird dabei

eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's

Calculator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.

344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita

per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.

Am Schl. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre

und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste

Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Mantuanus

und den Paulus Pergulensis.)

345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.

346) In der Vorrede : Saepe enim genitor loannes, qui non minus duce dialectica

ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum

et Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae diseipulos, quantumeunque

eruditi essent, his sc tueri prineipibus.

236 XXII. Victorins Faventinus. Simon de Lendenaria.

netus347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),

auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben

„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen

Gegenstand 350) ; ein anderer „De unitale scientiae" enthält die Erör

terung einer wichtigen aristotelischen Stelle 35 ein dritter ist der Frage

gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden

könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem

Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene

Bestandlheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche complexa

sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).

Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge

legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-

Worte (d. h. Fecana, Cageti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom

Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari

stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich

abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des

Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä

missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana

lytik führt.

Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir

aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er

wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de

Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentis&m'"355), in wel-

347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito

ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schl. Bononiae

1504. 4.

348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum : Quia Paulo introductori

nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse

tractatum secundum Summularum Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declarativum

proprietatum lerminorum propositionaliter captorum.

349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De lnstanti Gualterii

Burtei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in

quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf

der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares

zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „Bononiensis" genannt, um ihm

ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus".

350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.

351) S. Abschn. IV , Anm. 675.

352) Tantum in tribus praedicamentis contingit molum fieri proprium, sc.

in quantitate , qualitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus , s. Abschn. XX,

Anm. 356.

353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut

sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iurficium

supra complexa prineipia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellantur

Tertia circa effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale

intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conelusionem seu quaesitum

appellarunt.

354) Habitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori extremo

et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so

wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),

sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere

supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.

355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.

XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237

chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs

ersten Sophismen des Hentisherus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commentirt

werden.

Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber

nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene

ration angehört, aber als blosser Commentalor zu Hentisberus De sensu

compositö et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.

Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand

der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres

über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung

jener Begeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft

bezüglich der inventio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben

Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen

bezeichnet. werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher

Behandlung zu den ältern {Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).

356) De sensu composito et diviso. Am Schl.: Explicit tractatus de sensu composito

et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de landuciis

ordinis Carmelitarum, Phitosophiam Senis ordinarie legentem. Neapoli 1514. 4.

357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist

der Commentar des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.

Summuiae Buridani. Cum expositione praeelari viri interpretis, noimnatium terminorum,

lohannis Dorp. recognitae a magistro nostro lohanne Muiare. Cum annotationibus.

Et postitlis in margine tibri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's

ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina

lem opinionum recitator genannt.

358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,

die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt

er des Dorbelius Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica und bezeichnet

auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische

Disciplin.

359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium

pro conelusione syllogisanda ex veris sunt isti:

Fecana, Cageti, Dafenes, Uebare, Gedaco,

Gebali stant; sed non constant Febas, Hedas, Heca.

Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon

oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) In duobus primis versibus ponuntur sex

dictiones, quarum quaelibet habet tres syllabas, \et ponuntur tres, quarum quaelibet

habet tantum duas syllabas. El per hoc datur intelligi, quod sex sunt modi vatentes

ad inventionem medii Per vocalem positam in ultima syllaba datur intelligi cvnelusio

syllogisanda ; et per vocales positas in prima et secunda syllaba dantur intel

ligi subiectum et praedicatum conelusionis syllogisandae ; et per consonantes positas

primis duabus syltabis intetligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti

et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung

der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe

eana" gezeigt. Und hierauf fotgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Begeln

eben jene sechs schon von Bricot aufgefuhrten Schlussweisen, in welchen die Auf

findung eines passenden Millelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die

drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:

Seplima regula datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sie exponitur:

Si ad syllogisandum sumalur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens subiecti,

et B respectu A, i. e. consequens praedicati, ipsum non est idoneum Octuva

regula datur intetligi per Main dictionem „Hedas" , quae sie exponitur: H su

malur medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecti, et D respectu A,

i. e. extraneum praedicati, tate medium non est idoneum JVon» regula intelligitur

238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.

Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte

der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im

Jahre 1515), indem er Satz für Salz dubia, confirmalio und subconfirmatio,

dann aber solutio entwickelte360). Was Jacobus Almain aus

Siena (.gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei

stete, scheint verloren zu sein361).

Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre

Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,

beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin

gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteilärbe erweiterten

oder förderten , wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen , dass die

Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit

eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).

Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar

zum ürganon, welcher aus der Hand des Johannes Raulin hervor

gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge

druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen

und was dem anderen der Beiden angehöre 362). Auf Grundlage des

Textus abbrev'iatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne

Frage im Sinne der Terministen erörtert 363).

Ein Terminist aber bis zum Excess scheint St ephanus de Monte,

welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubilis

364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,

mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 365).

Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regein nebst Beispielen 366),

per istam dictionem „Heca", quae sie exponitur: si sumatur medium, quod sit H

respectu E, i. e. extraneum subiecti, et C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tate

medium est ineplum et inidoneum.

360) Dialecticis sititoribus quaestionum pars prima super summularum Buridani

tractalum primum a M. Anthonio sitoestro ditigenti cura edita prostat. [Paris.] Olivier

Senant s. a. (wahrscheinlich 1511).

361) Angeführt finde ich seinen Tractatus \quinque consequentiarum; was ich

von ihm kenne, ist Super sententias Holcot nnd die sog. Aurea opuscula; ersteres

ist nur theologischen nnd letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.

362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri lohannis Raulin cum '

plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicam aristotelis Commentarium

feliciter ineipit Opus praeelarum parisiaca urbe impressum impensa Ni

colai vaultier et durandi gertier (das Druckerzeichen ist das des Gertier). S. a. fol.

(nnpaginirt).

363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den

Begriff des terminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer

salien gelten soll. Dass Fecana, Cageli u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht

sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.

364) Fralris Slephani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis

nuper edita , docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schl. Papiae

1490. 4. (unpaginirt).

365) Nisus sum artem compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque argumentari

docenteni; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,

quorum primus artem ad quodlibet propositum insotubititer opponendi docet, secundus

artem respondendi, tertius autem instrumenta huius artis ostendit.

366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio rationalis, cuius antecedens

est una copulativa, cuius prima pars principalis est una disiunetiva affirmativa con

X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239

geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über367), und entwickelt

hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor

bilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere

durch mnemonische Worte erläutert 308).

Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,

gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commcntare zur vetus ars 36 9)

vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des

Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 370). Nachdem er aus

Dorheims die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge

nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu

satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo

derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen

Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei

wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa

„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren

stituta ex contradictorio positionis respondentis et ex littera „est falsa" , secunda

uvlem pars praedictae disiunctivae contradictorium , consequens vero primae synonymum.

In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran

sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheites

anreihen.

367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheile, über

complexe significabite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini

und des Peter v. Ailly, sodann Regeln betreffs der modalen and der hypothetischen

Urtheile.

368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich

der exponiblen Urtheile neue Memorialworte erscheinen; nemlich: Dabo dictiones

docentes exponentia totalia atque partiatia; pro reduplicativis : Sipicabi, Sorineco,

Renepode, Trandenirpa; pro exelusivis: Sipec, Sponac ; pro exceptivis: Casapes, Cenapa;

pro differt : Scipio ; pro incipit et desinit: Magistrans ineepit, sicut Desinere

instalnt; pro comparativo et supertalivo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben

conelusiones betreffs der mathematicae proportiones , welche zur Verdeuttichung der

Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur

theile.

369) Textus veteris artis, sc. Isagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis

simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Exercitata circa hoc secundum

doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudt sacrae

iheologiae baccalaureum formatum in atma Universitale Ingolstatensi. Am Schl.: im

presso per lacobum pentium de Leuco in Veneliarum urbe expensis Leonardi

Alantsee bibliopolae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 1492,

Nürnberg 1494, Hagenau 1501).

370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An

tonius Andreas, Mayron , Peter v. Ailly, Marsilius, den Scotisten Petrus de Aquila

(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.

371) Quaest. 1 De univ. Porph.: Velus ars non dicitur ideo vetus, quia esset

antiquior, .... sed metaphorice ; nam sicut vetus et senex praecedit prioritate temporis

iuvenem, ita partes argumentationis , de quibus tractat vetus ars, praecedunt et

sunt priores tota argumentatione, de qua tractat nova logica.

372) Ebend. : Polliceor, me secuturum in Ma materia Mos moderniores doctores,

videticet cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et

Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum

Occan , quorum fama et laus quasi nunc per totum orbem est diffusa; et non sine

ratione Mos imitor, quum, de quanto doctores fuerunt moderniores, de tanto solidius

scripsisse praeeipue in artibus et ingeniis sublitioribus floruisse eos arbitror.

-

240 XXII. Johannes Parreut.

Thomislen und Scotisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer

kungen 374) gibt jhm der Unterschied zwischen realer und terminaler

Aussage ahermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern

den) Aeusserung über die Parteispaltung 37 5). Aus der Erläuterung zu

den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her

vorgehoben werden 376).

373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et ralionis sive logicum. Univer

sale reale est res communis .... in participando , .... in causando , in intelligendo,

sc. quod universaliter omnia polest intetligere, in essendo, sc. quod in

sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Plalonis dixit,

quod universale reale in essendo in qualibel specie esset una idea separata et distincta

a suis individuis perpelua et aeterna extra mentem; hoc reprobal phitosophus.

Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re , sicut in nomine: Natura

vel quidditas, quantum est de se praeter operationem intellectus, est communicabitis

pluribus singularibus et habet unitatem sibi proprium; haec opinio polest latissime

impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Tliomistarum

est lalis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut

est humanitas, est duplex , sc. in potentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid

ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata

per intellectum a conditionibus individuantibus Scolus lenet, quod haec natura,

quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulari; sed hoc Thomas non admittit,

sed natura realiter distinguitur a singulari Sed ul prolixitatem vitem,

commune principium modernorum adducam: Peccatum est, fieri per plura, quae possunt

fieri per pauciora Dico , quod universale reale in essendo est idem realiter

cum omnibus suis individuis et singularibus simut sumptis Et quicunque aliter

ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,

in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es fotgt die oben, Abschn. XX,

Anm. 592, angeführte Stelle) Universale logicum vel rationis est, quod non

habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriplos Secundum

logicam modernorum littera „universale" demonstrando itlum terminum „universale"

personaliter captum, qui significat omnia universatia, est subiectum attributionis (d.

h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni

versali simpliciter et in genere, non pro Mo vel altero singulari universali (vgl. Ger

son a. a. O., Anm. 601); et sie praedicabite est eius propria passio et differt ab

universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Franciscus

Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510).

374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditcr inquiunt, quod universale sit

genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus

und dessen Eintheilung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im

Sinne der Modernen.

375) Quaest. 5: Dubitatur, quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an

res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inier modernos et realistas.

. . . . Respondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;

nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et

terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est ittud, quo mediante loquimur

de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod , quia est itlud,

quod praedicatur a nobis.

376) Quaest. 1 in Caleg.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter

minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non potest esse in praedicamento, ut

sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia accidentalis

et o posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine

quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch

schliesst er sich ebend. betreffs der „ordinatio" der Kategorien an Occam an

(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien

auch Einiges aus Gilbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkens

werthes mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in

De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes,

XXII. Jodoc Trutfedcr. 241

Ein peiulich ausführlicher Autor ist Jodoc Trutfeder aus Eisenach,

daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt

wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compeudium unter

dem Titel „Summulae totius logicae" 37 ') und aus demselben excerpirt

eine kürzere Darstellung „Epitome seu breviarium" schrieb 378). Auch

er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit 37 ö) und nennt uns ausdrück

lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich anschliessen

will 380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis

stellt, für welche ein Organon erforderlich sei381), und hieran wörtlich

occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)

und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova

logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über

propositio , um sogleich auf terminus überzugehen ; an diesen knüpft er

die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)

und zugleich einen neuen Memorial- Vers vorbringt 383). Auch bei den

Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch

die postpraedicamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue

Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates lerminorum auf Grundlage

377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum

Trulvetter lsennachcensem Tiieologum ex dogmatibus veterum recentiorumque omnium

in Gymnasio nuper Erphordiensi utpole suceus e floribus, laboriosissime compitatae. Am

Schl.: Expressum ab Lupambulo Sehendi Erphurdiae 1501. 4.

378) Epitome seu breviarium diatecticae, hoc est dispulatricis Scientiae, iterum

iam recusum Ptaniori siquidem et praeeeptorum et exemplorum fito, per D. ludocum

Isennachensem. Am Schl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg

gelassen sind hier An. post., Top. u. Soph. El.

379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqn., Aegidius,

Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Rob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolus, Nigri,

Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Ailly, Gregor v. Iiimini,

Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsilius, Buridan, Gabr. Biet, Paulus Vennlus; Pau

tus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis, Prierias (s.

Anm. 727 ff.) u. Laur. Valla.

380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,

Themistius, Uammonius, Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis

famitia, et qui in horum locum nunc successerunt, Herveus, Occan, Byridanus, Mar

sitius, Visberus praenobitesque inier Neotericoteros Georgius Bruccellensis ac Thomas

Bricotus in hac diseiplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compendiaria

atque etiam honestiore.

381) Pcrspectum itaque est, quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta

et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nulla sine ea perfecte et

artificialUer, quamvis usualiter, potest haberi.

382) Ä'on de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por

phyrie wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantibus Uni

versale nominat coneeptum in anima aeque plurium repraesentatimm. Hierauf folgt

über coneeptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen

Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.

383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:

Est proprium medicus , bipes], canus quoque, ridens.

384) Für substantia :

In sub non esse, predicat un, significat hoc,

Mi contra, nec magis, contraria suseipit in se

d. h. in subiecto non est, praedicatur univoce, significat hoc aliquid, nitiit ei est

PIiahxl, Gesch. IV. 16

XXII. Jodoc Trutfeder.

des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile

nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibüia aus Paulus

Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von

der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den

Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln

des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial- Vers gebracht 3 8 s),

sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,

welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und

bei Tartarelus (ob. Anm. 162) wirklich als selbständige Figur betrachtet

wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen

Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in

welcher die reductio per impossibüe für die einzelnen Modi in ihrer

Reihenfolge abermals durch Memorial-Worte ausgedrückt wird391). Nach

contrarium, non suscipit magis et minus, suseeptiva est contrariorum. Aehnlich für

quantitas :

JVon exigit contra nec plus, sed dicitur aequa.

Für ad aliquid:

Oppositum reeipit et plus, convertitur atque

Simul natura ponunt et muluo toltunt,

Per patrem natum, per nalum noscito patrem.

Für qualitas :

Oppositum reeipit et plus capit, atque per Wam

Dicatur simite ; sunt hau tria propria quali.

Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :

Senex superior, ordo, venerabite, causa.

Für simul die obigen (Anm. 202).

385) Er spricht von significatum Ultimatum u. dgl., theilt die suppositio in

personalis , formalis , simplex u. malerialis , und verflicht zugleich die distributio ;

dann folgen ampliatio, restrictio, appellatio, alienalio , status , und zuletzt die transscendentia.

386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Pussiones categoricae propositionis"

nnd „Passiones modalium".

387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,

officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypotheticae propositionis, wo

bei er sieben Arten desselben annimmt.

388) JVon mo pari pri se, mi ne pri terque directe.

0. h. Non concluditur maiori particulari in prima et secunda figura und Minore ne

gativa (non concluditur) in prima et tertia directe.

389) Er erwähnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar

bari, Celaront, Celantos, Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die

vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinque directe

conctudentes et quatuor indirecte, ul prima figura, a qua differt per solam transpositionem

terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:

Bambara, Camcrent, Dimari, Fimero ; Bamalipton,

Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.

390) Nemlich:

Quatuor in primos primae ducendo sequentes

Maior erit minor ; oppositum conclude minoris

Verteque simpliciter; maior opposita conclu ;

Celantes duc ad Frises, Jiinc ad Darii duc.

Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem ete.

391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus

reducatur per impossibile , consideret ete Notalur insequentibus dictionibus;

unieuique syllabae respondet modus imperfectus sui ordinis, qui ad modum

XXII. Jodoc Trutfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243

einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex

propositionibus de praegnantibus" die sog. exponihlen Schlüsse nach

dem Vorbilde Occam's 3'j2), hierauf die inventio medii erklärlicher Weise

mit der jüngsten Formation der Memorialwörte Fecana u. s. f. 393). In

der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die

ganze distributio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu

in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh

rung , da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in

doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial- Versen dar

gelegt wird 394). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt

aus An. post. und Soph. El.

Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar

tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist

de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine litterarische

Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein

Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge

druckt wurde 395), und ausserdem Exercitia zum aristotelischen Orgaperfectum

coneludentem genus proposilionis vocali itlius syllabae designalum reducitur

in nunc modum :

Baralipton Nes- Celarent

Celantes ci- Darii

Dabitis e- Celarent

Fapesmo ba- Barbara

Frisesom tis Darii

Cesare 0- Ferio

Camestres di- Darii

Festino e- : Celarent

Baroco bam Barbara

Darapti Le- Celarent

Felapton va- Barbara

Disamis re- Celarent

Datisi ro- Ferio

Bocardo ma- Barbara

Ferison nis Darii

392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grundlage ist Ufer in

einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der liest der

An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eiue Menge von Vmsichtsmassregeln —

„Cautelae" — bei Syllogismen jeder Art.

393) S. ob. Anm. 359.

394) Quadrifariam descenditur : copulative, disiunctive , copulatim, disiunctim

(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetns, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copula

tive et disiunctive descendere est arguitive inlerre hypotheticam copulalivam et disinnctivam

constitutum ex univcrsis singutaribus termini communis, sub quo descenditur

distributive determinate. Copulatim et disiunctim descendere est arguitive inferre rategoricam

de extremo copulato et disiuncto , et hoc modo descenditur sub termino suppunente

confuse tantum collective et non collectire. Id quod explicatur versibus:

Disiunctive dcter ; copulative quoque distri;

Confuse tantum disiunctim scandere debes;

In collectiris copulatim scandere debes.

395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen

die zwei Drucke : Compendium Novum tolius logirae opera et studio singulari M.

Bartholomei de Usingen in Gymnasio Erphmdiensi collectum. s. 1. s. a. 4. und Summa

compendiaria totius logicae in famatissimo studio Erphurdiensi per magistrimi Bartholomeum

Arnoldi de usingen collecta. Am Schl. : Per Nicolaum Kessier civem

Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Propositio, Praedica

16'

244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus.

non 398). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie

bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt 397);

in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus

enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Unrversalieu,

welche sich völlig an Occam anschliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;

jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,

ebenso sachgcmäss als vernünftig 398); bei der Syllogistik ist nur die

moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,

nicht hingegen die neuen Verse Tnitfeder's über die Keduction u. dgl.

Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Commentar

der „Moderni" zum l. und 4. Tractate, sowie zu den proprielates

terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf

bitia, Praedicamenta, Proprietates logicales (d. b. suppositio ete.), Probatio terminalis,

Argumentutio, Argumentatio probalitis; nur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke

s. 1. s. a.. sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführticher ist ;

übrigens zeigt letzterer durchgängig als Coluinneu-Titel „Parvulus logicae". Eine

zweite Gruppe bilden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schl. : In Seliola

Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnatum ; effigiatum Er/furdiae

per wolffgangum Schenck. 1504. 4. und Ctjmpendium tocius logicae brevissimis figurulis

expositum in schola Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna

tum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titet,

am Schl. Impressum Metis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich

lautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio , Proprietates logicales, Probatio termi

nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.

396) Exercitium veteris urtis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum Bar

tholomeum arnotdi de Usingen instauratum atquc emendatum. Am Schl.: Excussum

Erffordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exercitium novae logicae ete.

ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.

397) Nach den üblichen Angaben über ars vetus und nova logica wird als

Subject der Logik der lerminus „argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheile

aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über

terminus geknüpft, beim hypothetischen Urtheile aber nur die ätteren drei Arien

desselben (conditional , copulativ, disjuuetiv) anerkannt; hierauf folgen die proprie

tates terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trulfeder, sodann wie dort pro

balio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, ofpciabitc) und die Exponibitia nach

Pauh» Venetus; hernach die Universalien (ohne Polemik lerministisch gefasst) und

die Kategorien mit den neu reeipirten Versen. In der Syllogislik verbleibt Usingen

bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur

mit Stillschweigen, knüpft uber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre

von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder. Den Inhalt der An. post. über

geht er und führt nur noch in Kürze Soph.tEl. an.

398) Antiqui passiones logices per prius rebus altribuunt, cum terminis

utamur loco rerum et lermini non per se, sed pro suis significatis praedicentur

Moderni passiones logicas per prius signis attribuunt, quia signa immediate propinque

et per prius subiieiuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro se, sed pro

suis significatis, rutione cuius signala remole dicuntur subiiei Quod antiqui at

tribuunt primo rei ex modo considerandi eius , itlud moderni signis rem tali modo

significantibus , quod rite intellectum a multis liberal prolapsibus In der Ein

leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per terminos primae impositionis,

et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.

399) Commentarium secundum Modernam doctrinam in Tractatus logices Petri

Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium

Marsitii, sc. Suppositionum , Amplialionum , Restrictionum , Appellationum , Contequenliarum,

Exponibitium , Itemque De Vescensu, De positione propositionum in esse, De

Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Vermuthung über

den anonymen Verfasser s. unten, Ann». 725.

_ -

XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. 245

die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,

dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Saltzburga, Cracovia"

die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 n. 722). Nach den üblichen

Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der

Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva

logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,

erklärt401), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass

er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle.402). Die Erklärung des Testes

selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden

mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.

Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der

hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur

Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)

benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur

Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in

der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei

Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizalione , d. h.

selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer

den die proprietales lervninorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,

400) Subicctum attributionis totius logicae est itle terminus „argumentatio" capiiis

large.

4O1) Liber parvorum logicalium dicitur, quia valet pro parvis de novo logicam

incipientibus; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus

et modernis, ut Marsitio, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.

402) Scieutia praesentis libri subordinatur phitosophiae minns principaliter immediate

sub sermocinali , immediatissimc suii logica.

403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypothelicae

affirmativac et totidem negativae, sc. conditionalem itlativam, conditionalem conventivam,

copulativam , disiunctivam, causalem, rationalem.

404) Si prima figura capitur large, quarta figura non est distincta a prima,

sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis

tantum, tunc sunt duodecim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celarent,

Darii, Ferio , Fapesmo , Frisesomorum., et alii sex transponendo solum praemissas in

his dictis, et Baralipton, Dabitis , Celantes, ut sie, non sunt modi saltcm distincti a

Barbara, Darii, Celarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro

praemissis et conelusione simul et primam figuram iterum modo ut supra, tunc sunt

viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , et alii

tres, sc. Barbari, Celaront, Celantos, et sie sunt duodecim, et cum hoc alii duodecim

transponendo solum praemissas in eis, ut Rabara , Didari, Laierent, Rifero et sie de

aliis. Alio modo prima figura capitur stricte et ita distinguitur a quarta,

quae sie erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae

missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca

piendo modum pro praemissis et conelusione simui, tunc sunt duodecim modi primae

figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Celaront et

Celantos Petrus Hispanus solum curavit ponere »nodos communiter et magis

usitatos , quibus habitis alii facititer haberi possunt Entsprechend bei der

zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis lantum solum sunt quatuor modi,

quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conelurione simul,

tunc sunt duodecim, sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, ef alii duo, sc.

Cesaron et Camestron directe coneludentes et alii sex indirecte coneludentes

Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis lantum sunt sex modi, quos

ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et cunelusione simul, tunc

sunt duodecim, sc. sex directe coneludentes et sex concludentes indirecte.

246 XXII. Moderni zu Pelrus Hispanus. Hieronymus Pardus.

ampliatio , appellalio als neues Thema, welches mit der ampliatio in

Verbindung tritt, die Erörterung „de positione propositionum in esse"

hinzukommt 40 5), um zuletzt Aber status, restrictio, alienatio, eonsequentiae

und exponibilia, — sämmlliches als erläuternde Wiederholung des

Mursilius —, zu handeln.

Ein hauptsächlicher Sitz aber der tcrministischen Modernen war

Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialectiees

406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals

wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,

durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er

fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritale et falsitate proprositionis,

wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile

kommt 408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo

dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae

unter grundsätzlicher Betonung der significatioi09), wodurch er

auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,

Anm. 285 ff.) nach pro und conlra zu erörtern. Hierauf controvertirt

er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an

achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in

Verflechtung mit consequentia folgen 411), hernach die hypothetischen Ur

theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen

aus dem Gebiete der InsoluMlia^"1), dann die ampliatio mit Sophismen

nach Albert v. Sachsen413), die appellalio nach Buridanus und Georgius

405) Refei t dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio

ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis

est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius copula

principalis est ampliativa.

406) Medulla dyalectices edita a perspicacissimo artium praeceptore Hieronymo

pardo omnes ferme graviores difficullates logicas acutissime dissolvens de novo

correcta per honoranilos magistros magistrum. lohannem maioris .... nec non

magistrum lacobum ortiz ete. (Paris) Durand Gertier. 1505. fol.

407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam , Peter v. Ailly, Gregor v.

Rimini, Buridanus, Marsilins, Holcot, Strodus, Hentisberus, Paulus Venetus, Paulus

Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.

de Thienis , Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,

Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch

Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen O q u e I i n.

408) f. I r. B ff. z. B. Acceplo hoc complexe significabiti „deum esse" quaero.

an ineludat formaliter deum aul non; oder ähnlich bei „Socratem esse patrem Plationis"

u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Kadem res

potest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquantum polest

significari per aliquod complexum, vocatur complexe significabite, el inquantum potest

significari per aliquod incomplexum, vocatur incomplexe significabite; ideo ista, sc.

„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominationem extrinsecam.

S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.

409) f. IX v. B: Consequentia bona est illa, per quam impossibite est ita esse,

sicu significatur per antecedens vel potest significari de significalione Mali, quin ita

sit, sicul significatur per consequens vel potest significari, manente significatione pro

posilionum el terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.

410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.

411) f. XXXVIII ff.

412) f. XLI ff. S. ebend. Anm. 549 ff.

413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.

XXH. Hieronymus Parilus. Jobannes Majoris. 247

Bruxellensis 414), die modalen Urtheile auf Grundlage Occam's mit zahl

reichen Sophismen415). Hierauf folgt die Syllogistik 416), welche nicht

etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders

betreffs der Trinitüt) controvertirt wird, so dass hei jedem einzelnen

Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss

macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),

und zwar als ein Bruchtheil der consequentia durch viele Sophismen

erläutert418).

Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes

Majoris Scotus aus Ha d ding ton (geh. i. J. 1478, in Paris an der Schule

„Möns acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer

Schriftsteller, welcher selhst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte

und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen

Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi

schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf

dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in

welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem. Anlaufe

bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp

zum Buridanus, aufweiche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser

dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger

vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als „UM, quo»

in artibus emisit" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber

414) f. LXXX1V ff. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.

415) f. CVI ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.

416) f. CXXVI ff.

417) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXVH v. A : Con

sequentia debite formala secundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra

arguitur hoc modo: Non sequilur „Aliquis homo est rationalis; omne risibite homo

non est: ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur

in Frisesomorum ex eo, quod non polest redvei ad Ferio minore conversa simpliciter;

et ratio est, quia non polest itla minor converti simpliciter, nisi praedicatum distribuatur;

praedicatum aulem non distribuitur ; ideo ad bene arguendmm in Frisesomorum

requiritur , quod medium distribualur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur

ad bene arguendum in Fapesmo ; aliter argucretur ex puris particularibus.

418) f. CXLV ff.

419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-

Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des lohalles

hinzu. Insofern aber die Quaestio des Miijoris De complexe significabititms vorge

druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.

420) Acutissimi artium interpretis magistri lohannis maioris in Petri Hyspani

summulas commentaria. I.ugduni 1505. ful. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schl.).

Der mauigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer

Tractate (Top., Soph. El., Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister

loannes Maioris Scotus. Inclytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma

gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius

regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur onmia ordine sequenti reperies

[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.

Primus Uber lerminorum. Secundus liber terminorum. Summulae Praedicabitia

Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.

Tractatus elenchorum. Tractatus consequentiarum. Abbrevialiones parvorum logicalium.

Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitia. Obligationes. Argumenta sophistica. Propositum

de infinito. Analogus [sie statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum. Venundantur

Lugduni a Martino boitlon. 1516. fol.

248 XXII. Johannes Majoris.

fässte er die aristotelische und die summulistische Logik in einein „Inlroductorium"

zusammen421); endlich kommen noch „Quaestiones" zur

vetus ars hinzu 422).

Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel-

Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe

siynifieabüibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob

es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla

gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol

gen zwei Libri terwinorum, in deren erstem nach Feststellung der logi

schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei

lungen des lerminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer

den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter

Beihenfolge behandelt 426), woran sich Abbreviationes parvorum logicalium

anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Commentar

zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits

eine Berufung auf Gerson's Aetisserungen über den Nutzen der Logik 42S),

und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte

„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu

421) Introductorium perutite in Aristotelicjm Dialecticen, duos Terminorum Traetatus,

ac Quinque Litiros Snmmularum compleclens , M. lohannis Mahris PIiitosophi,

ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigituntia repositum. Druckerzeichen

des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievon 1508).

422) Quaestiones Logicales Magistri loannis Maioris Hadyngthonani Theologi,

ac Phitosophi Parisiensis , lam primo in lucem emissae , cum eiusdem literali expositione

succineta in veterem Aristotelis Dialecticen loanne Argyropito Interpraele.

Ebenso. 1528. fol.

423) Libri, quos in artibus I, f. I r. A: Quaeritur, an sint ponenda romplexe

significabitia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;

iudicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitur ergo

modus communis ralioni consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime

capiendo vus Aliquid significatnr per complexum, ergo aliquid est complexe

significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrollaria

auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).

424) f. II r. A : Terminus acripitur dupliciter; uno modo physice, vi convenit

rebus ad extra, secundo modo, ut convenit dieibitibus Tcrminum voco, in

quem resolvitur propasitio ete.

425) f. III r. B die Eintheilung in terminus mentalis, vocalis, scriptus; f. V r. A

in categorematicus und syncategorematicus, f. V v. B in complexus und incompletus,

f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. Vll v. A in ultimatus und non ultimatus,

f. X r. B in significativus und non significalivus, f. X v. A in transcendens und

non transcendens, f. XI r. A in communis und singularis. (Hierauf sind die divisiones

des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruekt.)

426) f. XXI r. A Eintheilung in terminus primeintentionaliter caplus und secundeintentionalitcr

captus, f. XXII r. A in categorematicus und syncategorematicus,

f. XXII r. B in complexus und incompletus und ersterer in distans und indistans

(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXIII r. B in significalivus und non significalivus,

f. XXIV r. A in prima und secunda impositio.

427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor

den , folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichsten Regein

zuerst f. XXV r. A ascensus und descensu* als Theile der consequentia (vgl. Anm. 418),

dann f. XXVI r. A ampliutio und f. XXIV v. A die Exponibitia.

428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.

429) f. XXVIII r. A : Das Wort „Summularum" bestehe aus den Anfangsbuch

staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modesti* (h)umitibus laboriosis,

acidiosis rebellibus vanitatum methodus".

XXII. Johannes Majoris. 249

den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wobei am Schlusse

der Lehre vom Urtheile (nach Bricot's Vorgang) eine speciolle Erörterung

über contingens 43 1) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über

Variation des Mitlelbegriffes (nach finitum und infinitum) beigefügt

wird 432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über

Eintheilnng des lerminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über

praedicalio erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas

Neues eine „arbor praedicamentalü" beigefügt 434). In der Syllogistik

lehnt Majoris in schärferen Wot len , als wir solches bisher trafen (Anm.

333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ab 435), führt

aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische

Gegen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. EL will er absichtlich

sehr kurz behandeln , da namentlich in ersterer Manches unnöthige

vorkomme 437).

Eine zweite Abiheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,

welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die In-

430) In der stets wiederkehrenden Form von ., contra" und „respondetur"

nehst Lösung in „propositiones" . Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität,

und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur hetrefTs der modalen Urtheile

aulgenommen (s. Ahschn. XX, Anm 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor

rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung

ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).

431) f. XC v. A : Terminus „ contingens" capitur duobus modis, sc. secunde

intentionaliter et tantum valel, sicut ..propositio contingens", ....prime intentionaliter

et tantum valet, sicut ,.res contingens" , et in istis aeeeplionibus capitur calegorematice;

alio modo delerminat copulam et est syncategorematieus .... et hic ca

pitur specialiter et tantum valet, sicut „neque necessarium neque impossibite" , h. e.

sicut ..possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum possibiti. S. bei

Bricot, ob. Anm. 146.

432) f. C r. A : Dubitatur, utrum arguendo ab affirmativa ad negatwam praedicato

variato penes finitum et infinitum sit bona consequentia et e contra. S.

Abschn. XX, Anm. 132.

433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.

434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transrendentia , unter

ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien , von

deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die

wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheilt sind.

435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura Circa

hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.

Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galienus solum multiplieavit verba super Aristotelem

et non realiter.

436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;

Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus senex est iuvenis. Der

gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ffi wird der syllogismus expositorius

ausführlichst besprochen.

437) f. CLI1I v. B: Quintus tractatus in ordine summularum (d. h. Topica)

mulla ponit, quae purum condueunt ad consummatum summulistam ultra ca. quae

in aliis summularum locis tangnntur. Propterea indignum censui , multum ibi immorari.

Ebenso f. CLV tt. ein kurzer Auszug aus Soph. Et.

438) II, f. I ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanns

behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urtheil zu den Exponibitia gerech

net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.

Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheile versinnlichende Figuren

ihrer Entgegensetzung entworfen.

250 XXII. Johannes Majorig.

solubilia, bezüglich deren uns Hie Berichterstattung über die verschiedenen

grundsätzlichen Annahmen Anderer inleressiren muss 439), denn die dar

auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass

der hierauf eingefügte Commentar zur zweiten Analytik , welcher uns

keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist

Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,

deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver

schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem

Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht . in seiner

ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel

(s. unten Anm. 459 ff.), eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind

die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei

dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,

während man Consequentiae und Exponibilia zur nova logica zählte 443);

der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus

439) f. XLVII v. B: Circa insolubiies propositiones plures emergunt difficultates ;

sed opinionum varietas eas reddit indeterminabites ; ita quot fucrunt priscorum artistarum

capita et modernorum, tot volant in eis differentes opiniones Est una

positio tenens , quod nullum insolubiie est propositio (vgl. bei Paulus Venetus,

Abschu. XX, Anm. 569) (f. XI.VIII r. A) Secunda opinio', quod quodlibet in

solubiie est propositio et est verum vel falsum, sattem secundum quid, nullum

tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).

(B) Tertia est opinio , quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypotheticas

(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur

Buridanus parum differens ab hav Alberti , et pro fundamento tenel , quod quaelibet

propositio implical unum , cuius subiectum stat pro propositione, quae implicat , et

praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XLIX r. A) Quinta

est opinio, quam insequitur Occam tenens, quod pars propositionis non potest supponere

pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio

Petri Alliacensis tenentis idem cum Occam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.

Anm. 474 ff es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).

(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,

licet eam non leneamus , quae nunc est communis, quod insolubiies sunt categoricae

et quod in illis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An

sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate, se non fore veram, est vera.

(f. LH r. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod

ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.

440) f. LIX ff.

441) f. LXXXII v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et consequente

et nota itlationis itlative tenta in forma vel in valore.

442) f. CIX r. A : Magistri Antonii Coronel ad suos discipulos exhortatio : ....

Tractatum de consequentiis et nonnullas insuper difficultates dialecticas in unum vo

lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in meutem, magistrum lohannem

Maioris praeceptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen

tiis inchoasse , nondum tamen illi finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex

adii rogalurus, ut copiam exemplaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam

petitioni meae perlibens annuit. Et quia regulas geuerales, deinde et speciales, sine

impugnalionibus conscripsit, volui impugnationes qvasdam superaddere ete. Die Grund

lage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die consequentiae ab

inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheile

aufgenommen.

443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractatus continent, sc.

tractatum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appellationum, alienationum.

Et isti tractatus sunt partes veteris logicae; quare tractatus consequentiarum

et exponibitium inier hos non enumerantur , quia sunt partes növae logicae.

XXII. Johannes Hajoris. David Cranston. 251

Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den

Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus

Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoriaiib') , ferner „Argu

menta sophistica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben

(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis

sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine Monographie De infinito

, in welcher alle mögliehen Sophismen , die sich um diesen Begriff

drehen können, ihre Erörterung finden447). Endlich der „Dialogus"

(s. Anm. 420) gehört nicht hieher448).

Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben

(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen

zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon

anderwärts geschrieben 449), und die Quaesliones sind nur ein gewöhn

licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).

Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus

Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und OUigatoria schrieb451).

Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)

444) So werden behandelt: suppositio, descensus et ascensus, amplialio, appellatio,

dann positio vropositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), bieranf erst appellatio

rationis, dann äusserst kurz status, und noch restrictio ; die im Titel versprochene

alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logiealium (Anm. 427)

hier noch einmal abgedruckt.

445) f. CXL r. B ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po

sitio erörtert (über letzlere s. ob. Anm. 191).

446) f. CXLIV r. B : JVune adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris

impugnare quameunque propositionem volendo semper probare veritatem huius

„Homo est asinus'1 , quia eodem modo polest argumentari per eadem media in aliis.

Et arguitur primo sie: Bene sequitur „Socrates est asinus , ergo homo est asinus".

.. . Tum: Socrates est asinus vel Socrates non est asinus ; sed Socrales non est asinus,

ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinus vel tu loqueris; sed tu non

loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXL, VIII r. B (es sträubt sich fast die

Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.

447) f. CXLVIII r. B—CLIX r. B.

448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, welche in Bezug auf die

disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen

(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar

tige veröffentlicht). Die beiden logici des Dialoges sind lohannes Formann tind lohannes

Dullaert (über Letzteren s unten Anm. 488 ff.), der Magister heist lohannes

Amandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten

Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass

„cuppa" aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam

artistis.

449) D. h. er gibt zunächst die Eintheilung des Terminus ebenso wie oben

Anm. 424 ff., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be

sonderer fietonung der Gegensätze des Urtheiles und des contingens speciat iler captum

(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequenliae

wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,

die Exponibitia (Anm. 438) und" zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).

450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorhellus

wiederholt.

451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.

452) Circa materiam insolubitium inter doctos innumerae reperiuntur opiniones

dkentibus aliquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod

sunt propositiones plures; alii dicunt . quod sunt hypotheticae , novissimi vero dicunt,

quod sunt calegoricae (vgl. Abschn. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).

252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.

auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der

Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt

bleiben soll , in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re

geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthümlichen spitzfindigen Weg

verfolgt er mittelst dreier Fragen , deren erste das se ipsum falsificare

(s. Ansehn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454), während die zweite

darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequitur, sondern die Logik zu

Becht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass

contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen 456). Betreffs

der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben , welche wir

bei Pseudo-Occam (cbend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den

vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben

mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine

im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des lerminus

zusammen , wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung

der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be

griffe" begegnet 458).

Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus

Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen

453) Sequens opinio praecedentium opiniomm 'extremarum moderativa propter

insolubites propositiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.

Ad propositionem esse insolubitem non requiritur, quod sit plures vel hypothetica ;

imo stat, itlam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymne

sequitur falsificatio alterius Nunquam ex vero sequitar falsum Quemadmodum

non dantur contradictoria vera in insolubitibus , ita nec contradictoria falsa.

454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio sc falsificat, et si sie, an ad

falsificalionem unius sequitur falsificalio alterius Die Antwort ist: Nulla propo

sitio est ponenda insolubitis sive sc falsificans, cuius oppositum potest rationabititer

sustineri Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse falsam,

secundum signifieationem , secundum quam est ei synonyma, se falsificat JVunquam

sunt dabites duac propositiones omnino synonymac , quarum una est vera et

altera falsa secundum itlam signifieationem , secundum quam sunt synonymae.

455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi

falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antecedente

non habente nki unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet

parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,

nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regulas logicales, qui

extra insolubitia non patitur instantiam, solum propter insolubitia instantiam

habet.

456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,

quod non datur contra di et oria vera aul falsa Die Antwort: Non dantur con

tradictoria vera significantia , sieut est , aut necessaria in sensibus contradictoriis nee

in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria

falsa aut significantia, aliter esse, quam est, aul impossibitia extra insolubitia, sie

nec in insolubitibus.

457) Nemlich 1) Omne possibite est admitlendum. 2) Omne sequens ex posito

est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.

458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er theüt den

Terminus zunächst in pertinens und impertinens, womit eine zweite Eintheilung in

absolutus , connotativus und abstractus parallel läuft (f. XVIII r. B) ; der pertinens

wird getheilt in sequela und repugnantia, wovon erstere in convertibitis und non

convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si

XXII. Ant. Coronel.

Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Ur

lheile und der proprietal.es lerminorum unter dein Titel „Rosarium" 4C0),

eine Erläuterung der zweiten Analytik401), und eine Monographie über

Exponibilia und Fallaciae schrieb4C2); dass er ausserdem die Consequentiae

seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)

angeführt. Wenn er-auf dem Titeiblatte der erstgenannten Schrift durch

Buchhändler-Ileelame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der

beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an

gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer

eigenthümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge

ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er

örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Disciplinen

gerückt hatte, s. Abscbn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und

oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethianischer

Auffassung parallel neben die lerministische Erklärung, so z. ß. schon

betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 4(i3) und desgleichen beim

Begriffe des Homonymen 464), während er überwiegend sich in terministischer

Denk- und Redeweise bewegt4ü5). Im „Rosarium" tritt diese

Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht

mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen

gnificalionem und secundum duas vel tres significaliones; andererseits die repugnantes

zerfallen in disparali und oppositi (f. XVI r. A), wovon tetztere entweder relative

oder contrarie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgt. bei

Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.

459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristotelis

secundum utriusque viae, realium sciticet et nominalium, prineipia commentaria.

Paris. 1513. fol.

460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronct, in qua De propositione mulla

notanda , De materiis propositionum , De contradictoriis in obtiquis, De conditionatis

et conversionibus ex tibro consequentiarum eiusdem assumptis, De modatibus, De

propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.

Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitula,

Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de relativis,

Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu et de descensu, Sextum

de ampliationibus, Septimum de appellationibus. Am Schl. : Explicit rosarium logicae

magistri Anthonii coronel hispani de regno castellae dyocesis segobiensis. 1512. Paris

bei Olivier Senant. fol.

461) Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.

Paris hei Dionysius Roca (das Druck-Privilegium ist v. 1510). fol.

462) Tractatus exponibitium et fallaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.

Ebend. 1511. fol.

463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum

per lotum librum agatur de praedicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;

sed rationabitius est assignare pro subiecto istum terminum „terminus in praedicamento

ponibitis".

464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocalum et aequivocans ; aequivocum

aequivocatum est res significatu per lerminum aequivocum aequivocantem ; terminus

aulem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus

ete.

465) Er benützt die Theiluug in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze

über concretum und ab stractum, und spricht auch von substantia primcintentionaliter

oder secundeintentionaliter eapla (vgl. Anm. 426).

254 XXII. Ant. Coronel.

Punkten deutlich hervor 46fi), als auch gihl bei Gelegenheit der Wahrheit

des Urthciles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre48'). Ja er

steigert noch die terministische Spitzfindigkeit, indem er die propositio

mentalis in zwei Arten zerlegt 16s), und nach seiner Neigung, überall die

unsinnigsten Sophismen einzustreuen 469), auch ein eigenes Capitcl de

obliquorum contradictoriis beifügt 470). In gleieher Weise zeichnet sich

auch der zweite Theil, welcher die Parva lug ic alia enthält und auf

Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien

aus471). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht

fertigende Exegese und die Exponibiiia , welche völlig dem be

treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt

neben allem Reichthume an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung

der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).

466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in

„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondelur — coroltarium" bewegt,

finden wir häufigen Anschluss an Occ;im und Buridan, sowie auch betreffs der

Einheit des mentaten Urtheites an f'eter v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und

bezügtich der significatio an Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die terministische

Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die

couditionalen Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus

(Abschn. XX, Anm. 551 ff), sowie aus ersterem die variatio penes infinitum (ebend.

Anm. 297).

467) Duae occurrunt opiniones, uns realium a suis facta falsis imaginationibus,

alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam clarior Prima ponit,

quod relatio raliunis est quidam respectus causatus per actum intellectus vel

voluntatis, ratione cuius fundamentum eius aliqualiter se habet, qualiter «on se nä

beret sine Mo .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine

necessitate ; dicunt enim, veritatcm propositionis esse ipsammet propositionem.

468) Duplex est propositio mentalis; quaedam est ullimata, quaedam non ultimata

Mentalis non ultimata est propositio, quae ad placitum et non naturaliter

significat vere vel fatse ; mentalis ultimata est propositio mentalis, quae naturaliter

proprie significat vere vel false.

469) Z. B.: Dens non potest creare veritalem itlius propositionis „deus nihit

creat" u. dgl. zu Dutzenden.

470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: htae duae contradicunt „Asinus

cuiustibet hominis currit" et „Quilibet asinus cuiustibet hominis non currit" , et in

aliquo cusu sunt simul verae vel falsae; ergo lex contradictoriarum nutla. Zu den

vieten ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates

portans lapidem non movelur" et „Socrates portans omnem lapidem movetur". Die

Lösung überall durch Supposition oder Distribution.

471) Brunellus est omnis asinus futurus et favellus est asinus futurus; ergo

fuvellus est vet erit brunetlus. Aehnliche Dinge in Menge durch atle Oapitel

hindurch.

472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger

Prüfung der Bichtigkeit des antecedens, consequens und der svquela.

473) D. h. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtheile und .

lässt dann die übrigen Exponibitia folgen, wobei er die Sophismen mit Schädeln

ausschüttet (besonders über Minimum und maximum), und in solcher Weise noch

besondere Erörterungen über contingenter und omnis beitügt.

474) Expon. et fall. f. LXVItI v. A : Licet per regulas supposilionum et syllogismorum

possint omnes paralogismi dissolvi, Aiistoteles tamen in libiis clericorum

(natürlich zu tesen elenchorum) alias regulas assignavit, secundum quas antiqui doctores

dissolvunt paralogismos, quae quidem regulue ad minus secundum iocem differunt

a regutis, quibus moderni in eorum dissolutione utuntur. Und was hierauf folgt,

ist ein Commeutar zu Aristoteles, Soph. El.

XXII. Caspar Lax. 255

Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war

Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich Termini*"^), Obligalionesi16)

und Insolubilia*11) , dürfen wir die erstgenannte füglich

bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung "desjenigen ist, was

der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben

Anm. 424 ff.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener

Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe

(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligalivnes

beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheit, Trockenheit, Nüchtern

heit, Dunkelheit und Widerlichkeit der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)

und Fülle der Modernen geschmäht wird4'8). Lax selbst wählt unter

den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite

rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen470), und formulirt

auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über

praefingere und admittere 480). Nach casuistischer Erörterung der vier

hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel

auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen

vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück

licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli

gatio in positio, depositio und dubie positio durch 48 2). Die lnsolubilia

475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendati per ipsum cum

nonnullis addilamentis intertinearibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi

le Feuure Parisiensis bibliopolae. S. a. (wohl sicher 1512). fol.

476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schl.

Impressae Parisius opera lohannis de la Roche. 1512 (am Titelblatt das Buch

händler-Zeichen des Le Feure). fol.

477) lnsolubitia magistri Gasparis lax aragonensis de sarinyena noviter impresso

et per ipsum correcta. Am Schl. Impressa Parisius expensis^ Hemondi le feure.

1512. fol.

478) Utas languescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque parum iueundas bubulcitantium

atque blaterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter reliquerant,

ul ipsis soiis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,

perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ul Borysthenis duleedinem atque

abundantiam sentire videantur.

479) Polest capi littera „obligatio" active el etiam passive et eliam formaliter.

Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obligatio est oratio composita

ex signo obligationis el obligato; capiendo passive tantum valet, sicut littera

„obligatum" ; sed capiendo active sie polest diffiniri: obligatio est praefixio

alieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum. Hierauf folgen

die üblichen Bemerkungen über lempus , cedat tempus, pertinens und imperlinens.

480) Praefingere aliquam propositionem est explicare, se velle, quod secundum

aliquem certum statum ipse dcfendal ei itlam Ponere .propositionem est innuere

alicui, quod talis vult , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum statum

affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est

negare eam neque dubitare, sed est promittere, se responsurum ad itlam secundum

tatem statum, secundum quem proponens praefigit.

481) ltubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne

gare eandem propositionem in e'odem sensu ferendo eam ad idem instans infra idem

tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise el in erdine ad unam obligationem.

482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,

depositio, petitio, sit verum, dubie positio Positio est una species distineta obli

gationis Non est ponenda impositio obligatio distineta a positione. ..... JVoit

256 XXII. Caspar Lax. Joh. Dullaert.

stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum

falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur

relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht

sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum

falsificare selbst betrifft483), während die zweite auf die Coexistenz

contradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in

der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be

züglich des „decipi'' näher ausgeführt wird 48 6), worauf noch eine fünfte

Frage ebenso, wie bei Cranston (oh. Anm. 453 ff.), dazu dient, die gel

tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der Insolubilia aufrecht zu

halten 487).

Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus

Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaesliones zu den Kategorien 488) und

zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,

debel poni petitio distincta species obligaiionis „Sit verum" ium est species distiucta.

. . . Dubie positio debel puni tertia species Tantum sunt tres species

obligationis non coincidentes et distinctae quoad rem, sc. positio et depositio et dubie

pusitio. In der Detait-Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependens,

cadens und renascens, welche wir bei Atbert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,

Anm. 315 ff.), auf sämmtliche drei Arten angewendet.

483) An aliqua propositio passii se falsificare aul impossibititare aut propter

reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,

requiritur et sufficit, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum

aliquam certam significationem, ratione cuius reflexionis ex ipsa secundum itlam significatiunem

cum uliquibus in uliquibus sensibus potest inferri in bona consequentia,

ipsam esse falsam secundum talem significationem.

484) An in se fatsificantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel

simul fatsa reperiantur Sicut stat, quod duarum contradicioriarum quaetibet se

falsificel secundum se et quamlibet sibi synonymam, imo quod dentur duae contradicloriae,

quarum nulla potest contrudicere nisi falsificanti se saltem in aliquo sensu,

ita polerit ittud stare de impossibititalione.

485) An eadem propositio in insotubitibus vera et falsa copulative aul pussibitis

simul et impossibitis vet contingens et necessaria reperialur Tota diffiiultas dependel

ex assignatione ittius, quod requiritur et sufficit ad atiquam proposilionem in

aliquo certo sensu alicui repugnare in aliquo certo Requiritur et sufficit, quod

Mae habeant atiquas significutiones et quod secundum aliquam ittarum una sit reflexiva

supra se vel aliam, ratione cuius destruit suam compossibititatem cum Ma,

vet quod non possit dari, ita esse, sicut per tales potest significari in illis sensibus,

quod consequatur incompossibititas.

486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul decipi et non decipi

seu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis deeipiatur, requiritur et sufficit,

quod firmiter dissential vero vel significanti, sicut est, in sensu vero, vel quod assenliat

firmiter falsa vel significanti, uliter esse, quam est, in atiquo sensu, secundum

quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.

487) Dubitalur ultimo, an regulae logicales, quae communiter solent poni, salventur

in propositionibus insoiubitibus Omnes regulae logicales sine errare tenenl

in insoiubitibus eodem modo, sicut extra insolubites^ et non magis paliuntur instan

tia)» in insoiubitibus, quam extra.

488) Quaestiones Uoctissimi Magistri Ioannis dullaert a Gandavo in librum praedicameniorum

Aristotetis. Secundum viam mminatium nunquam Hactenus in lucem

emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus Bernardi. Aubry. S. a. (das Druck-

Privilegium ist v. 1523). fot.

489) Quaestinnes super duos libros Pcritiermenius Aristotelis una cum textu e/us»

dem clurissima expositione magistri lohannis Dutlaert de Gundavo. A magistro Clodoaldo

cenalis Parisiensi de novo pluribus mendis abstersae etc. Am Schl. Impressae

per magistrum Stephanum Butund (Paris). 1515. fol.

XXII. Joh. Dullaert. Robert Caiibraith. Wilhelm Manderston. 257

innerhalb ileren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie

er überhaupt bei jeiler dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen

bekennt 49ü). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei

üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und

hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris

trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,

wenn er nicht das eigenthümliche Verdienst hätte, den Formalismus der

Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weit

auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende

Figur entwirft4'1"), um die gegenseitige logische Stellung der

Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des

selben auszuilrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den

modalen Urtheilen 492).

Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Schotte

Robert Caubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel

plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegen

setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begrilf,

d. h. lerminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des

Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma"

haben 495), um hierauf zunächst das Verhältniss der Contrarietät an allen

Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei

spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen

Gegensatz zu behandeln 49T). Das gleiche entsetzliche Ver

fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung 498), sowie bei den ver

schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlichen

fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei

die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte

Unterscheidung zwischen copulalim und copulative, u. s. f. bei den

übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine

neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen

andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal

len 5Ü0). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er

für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemlichen

Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).

Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston,

dessen Epitome dialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat

„compendiosa" wahrlich nicht .verdient 502). Nach Eintheilung und Plan

des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im

490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hentisberus,

Buridanus, Peter v. Ailly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per

gulensis, Georgius Bruxellensis, Apollinaris Otfredus, Cajetanus de Thienis, Simon

de Lendenaria, Martinüs Magistri, Faventinns Menghus, Joh. Dorp und Hieronymus

Pardus , auch theilweise Jacob Faber (s. Anm. 636 ff.), ja er spricht sogar von

einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri

und Uominiciis de Flandiia (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei

gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in

praedicam. bei aequivocum sagt er: Hae diffinitiones (res positae in textu rectae sunt

seemdum viam nominalium. Ponant Thomistae et Scotistae smm imaginationem.

Prantl, Gesch. IV. 17

258 XXII. Joh. Dullaert. Robert Caubraitb. Wilhelm Manderston.

Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebergang zur äivisio

und von da unerwartet rasch zur argumentalio nebst consequentiae

491) Nemlich:

Caasalis

affirnv.

-eontrariae -

Disiiuwt.

negat.

492) f. CXXIII v., woselbst eine völlig entsprechende Figur dir die 1

und die verneinenden Urtheile der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der

Möglichkeit sich findet.

XXII. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 259

darbietet 504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche

nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie

den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicaliaso*i). Angehängt

ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).

493) Quadrupertitum in Oppositiones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri

Roberti Caubraith omnem ferme difficultatem dialecticam enodans, ditigenter recognitum

et labeculis tersum. Paris. 1516. fol.

494) f. II r. A: Praesupponendae sunt aceeptiones huius Oppositio logicalis subdividitur in oppositionem terminorum leetrmpirnoipos„iotpipoonsuimt.io".

495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,

vgl. unten Anm. 515.

496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B: lstae contrariantur „Cuiuslibet

hominis albi quitibet asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibet

asinus non fuit currens", et tamen in casu sunt ambae verae.

497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propositionibus

de extremis complexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),

sowie die Urtheile, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie

das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheilen führt er das Verhältniss

des subeontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).

498) Z. B. f. LIII r. B : Dubitatur super conversione istius „A est homo" po -

sito, quod, quandocunque A ponitur a parte subiecti, significet homines, et quandocunque

ponitur a parte praedicati, significet asinos.

499) f. LXVH1 r. B: Notabis , hanc coniunctionem „si" trifariam accipi: itlative,

promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied

zwischen copulative und copulatim ; letzleres soll aber wieder zerfalten in copu

latim complexive und copulatim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiunctiva

(f. CVI ff.).

500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditio« alis , wobei unter

den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antieliristus

praedical. "

501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens

speciatiter caplum (f. CXXXIX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).

502) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens

emendata, et innumeris quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem

quaestio de futuro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage

wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)

503) In prima parte quaedam eommunissima principia explicabimus ; in secunda

quasdam terminorum logicaiium speciales divisiones subiungemus ; in postrema parte

alias terminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent , modo compendioso

et doctrinali colligemus.

504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem

explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione; diffinitum vero remotum est res significata

per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf

die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheile aus Petrus Hispanus

, jedoch nur um der argumentatio willen , und dann die consequentiae ganz

nach Majoris (ob. Anm. 441).

505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilung des

Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie

bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf

die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.

f>06) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und

Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relativorum,

amplialio, positio propositionum de inesse, appellatio formae et rationis ,

vgl. Anm. 444.

507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen

nach Formulirung der Lehre von consequentia.*

17 *

XXII. Johannes Dolz.

Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher

eine Schrift unter dem Titel „Termini" 5V8), einen Commentar zum ersten

Tractale des Petrus Hispanus 509), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"

verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die

praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die

Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel

cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt512), dazu, an neun

verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Eintheilung

desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen

zu knüpfen513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus

höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor

heben könnten , nöthigl uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen

Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt

Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft

aber hier an die übliche Einlheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,

indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)

zu einer „similis consequentia" verwerthet 515). Hierauf sucht er die

508) Termini cum principiis necuon pluribus aliis ipsius dialectices difficultatibus

magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aedc Hemundi

le /eure. S. a. (sicher um 1510). fol.

509) Disceptationes super primum tractatum summularum (cum nonnullis suorum

terminorum intetlectionibus) magistri Iohannis dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.

510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.

1511. fol.

511) Termini f. Hr. A: Tractatum nostrum bipartitum esse censeo; primo termini

ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, succincte deelarabuntur ;

demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divisionibus

propalabitur.

512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht

dann (f. III r. B) auf das conditionale Unheil über, und lässt (f. IV r. A) dann

definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)

über complexe significabite im Sinne der Terminisien äussert (s. Anm. 423).

513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in

quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis con

stitutum 4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale

6) signum ponibite in propositionc consueta 7) signum, quod ex impositione,

quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,

Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliqualiter, pro quo in propositione

taliter poni potest ." 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel

praedicatum vel tanquam exercens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbisy

non autem ratione Ultima videlur clarior. Die hierauf folgende Eintheilung

des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.

514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalitate

consequentiae quid requiratur et sufficiat; in secunda tangemus regulas generales

ad omnem consequentiam syltogisticam; in tertia de unoquoque modo et unaquaque

figura specialis fiet mentio.

515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis

Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit dare unam in

simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requisitas

ad aliquas consequentias esse simites. ..... Prima est, quod sit simitis qualitas ;

secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis amplialio,

simitis restrictio, simitis appellatio Circa haec est difficultas, utrum, si in antecedente

alicuius consequentiae sit contradictio, i(o quod antecedens talis consequentiae

sit una copulativa composita ex partibus contradicentihus , in quacunque alia simitis

XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus.

Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen 5le),

streut aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittelbegriff

nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik

hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns

sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass

auch aus zwei particularen Prämissen518) und ebenso aus zwei negativen

Prämissen ein Schluss möglich' sei 5 19). Sodann aber macht er sich auch

noch daran, gegen sämmtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi

stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine

Probe anführen will 520).

Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta

sophistica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei

chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander

wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be

kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig

einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von

formae antecedens debeat esse etiam una copulativa composita ex contradicentibus.

Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor

geführt.

516) Ponemus conditiones , quae requiruniur ad hoc, quod aliqua consequentia

dicatur syllogistica Prima, quod medium sil Male extremum in aliqua praemissarum

; secunda, quod quaelibel extremitas sit totale extremum; .... tertia,

quod in conelüsione aliqua extremitatum sit totale extremum.

517) Principia regulativa syllogismorum .... solent communiter explanari pro

syllogismis, qui communiter fiunt , et pro illis, in quibus medium distribuitur; pro

aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur, oportet alia principia

ponere.

518) Prima regula „Ex puris particularibus nihit sequitur" potest habere

duos sensus ; unus est capiendo propositionem particularem ut in quantitatibus ;

alius sensus est intelligendo regulam de medio , ita quojd sit sensus „ex puris

particularibus particularitate medii non sequitur aliquid syllogistice" JVon est

dubium , quod regula in primo sensu intellecta muttas patitur instantias : Con

sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est

homo Socrales ineipit esse animal, Plato est et fuit animal, ergo Plato Socrates

est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,

ergo risibitia sunt alba. ... Non lantum homo est rationalis, omne risibile est ratio

nale, ergo non tantum risibile est homo u. s. w.

519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihit sequitur" .... Bene sequitur

syllogistice: Nullus homo est et non est animat, nullum risibite est homo, ergo nullum

risibile est et non est animal u. s. f.

520) Barbara est primus modus lste syllogismus est in Barbara: Tan

tum omnis homo et omnis asinus utrumque ens sunt , tantum omnis alba sunt homo

et asinus, ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt Cuiusiibet hominis quodlibet

ineipiens esse ineipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cuius

libet hominis ineipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum ineipit esse ho

minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)

521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem

esse verum vel falsam. Am Schl.: Et sie habes .... argumentaliones sophisticas in

omni maleria necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelbtattes sagt

Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications-Briefe : Congestus est

.... iste libellus et transcriptus et tandem chalcographis datus in lucem sine certi

autoris nomine per quosdam phitusophiae amatores ete.

522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradictionis altera pars est falsa ;

sed „deus est deus" est contrudictionis altera pars; ergo „deus est dem" est falsa.

262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.

Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicalia 523)

an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentheile zugleich

wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter

nimmt 524).

Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent

lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre

von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit

bearbeitete 525), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab

sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betrefl's der verschiedenen Urtheilsformen

abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,

dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten

die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile

seines Werkes 526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus

„Deus est deus" est propositio vera vel non est propositio vera ; sed „deus est

deus" est propositio vera; ergo „deus est deus" non est propositio vera Omnis

propositio differens a vero est falsa ; sed „deus est deus" est differens a „vero" ;

ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est propositio ; sed „deus est

deus" est propositio; ergo ,,deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig „ar

gumenta" hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.

523) Problemata logicalia magistri Hieronymi de Hangest. Venunduntur parrhisiis

a Egidio de Gourmont. 1516. 4.

524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, neque subcontrariae

simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut

falsae. An das Beispiel: Istae contradicunt „Socrates est asinus, si non est asinus"

et „Socrates non est asinus, si est asinus" , et sunt simul verae, knüpft sich eine

lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen

Urtheile mit dem Beispiele : Istae sunt contradictoriae „Socrates et Plato assentiunt

aliquibus propositionibus, quibus dissentiunt" , et „Socrates et Plato non assentiunt

ete." et sunt simulbverae casu; dann die signa collectiva mit dem Beispiele:

Istae sunt contradictoriae „Omnes apostoli sunt duodeeim" et „Non omnes apostoli

sunt duodeeim" et sunt simul verae ; hierauf die disjunetiven Urtheile mit: „Omnis

homo vel omnis asinus non est animal" et „Non omnis homo vel omnis asinus non

est animal" und mit: „Omne animal est vel non est homo" et „Non omne animal

est vel non est homo". Mit analugen Beispielen werden dann noch die contradictorischen

Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der suppositio

materialis , suppositio relativorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrates

sciens omnem propositionem est homo" et „Socrates sciens aliquam propositionem nun

est homo"), der modalen Urtheile, der ampliatio, des futurum contingens, der appellalio

; und zuletzt folgen die „actus syncategorematici" mit besonderer Bezugnahme

auf die Einheit der propositio mentalis.

525) Primus tractatus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum lextu petri Hispani,

nuper qua potuit ditigentia recognitus. Parisiis 1528. fol. Und dazu : Oppositionum

Uber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractatum petri

Hispani pertinent, disputantur; cum nonnullis additionibus recenter impressus atque

suae integritati restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-

Titel hat „Liber secundus de Relativis atque oppositionibus in propositionibus in

quibus ponuntur relativa", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An

hang beigegeben; nemlich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Hälfte

lediglich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der

Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile beginnt, ist es ein

Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über

gangen ist.

526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. Hr. A sagt: Hoc opus in tres libros partiar ;

in primo propositionum , in quibus nec relativum nec signum exponibite syncalcgorematicum

ponitur, oppositiones declarabimus ; in secundo de oppositionibus rela

XXII. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263

Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit

sogleich eine Erörterung über „similis forma'1 der Urtheile 527), sowie

über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 528), und führt die

Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen , Sophis

men und Lösungen derselben durch sämmtliche Arten der Urtheile hin

durch 529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die

Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relalivorum

das logisch entscheidende Moment ist 530).

Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte

Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh

rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in

Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine

Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund

sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung

der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf suppositio, distributio

, amplialio , restrictio , appellalio) bietet Nichts bemerkenswerthes

dar ; nur bringt er bei den Exponibilia wieder Memorial- Worte der be

treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert

werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequenliae hinzu 534).

Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes

tivonim dicemus ; in tertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —

so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu

mal da am Schlusse des zweiten Buches zu lesen ist : „Expliciunt duo libri oppositionum

mgstri Ferdinandi de Enzina" ; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht

zugänglich.

527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.

528) f. V ff.

529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge

gensetzung bei signa collectiva , f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones

conditionales, f. XL in propositiones conditionatae, f. XL1I in copulativen Urtheilen,

f. LI bei uterque, f. LlX in disjunctiven Urtheilen, f. LXI bei den modalen; dann

folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.

530) Zuerst f. LXXXIV die relativa substantiae, dann f. LXXX1X die relativa

diversitatis , hierauf f. XCIH die reciproca , f. CIV die alietas, und zuletzt wird

dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis, quodlibet combinirt.

531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicatia ad multa tum utitia

tum necessafia praecipuc ad veritatis falsitalisque diversarum propositionum etiam

omnium ariium indagationem plurimum conducunt ete. ete. Am Schl. Finiunt parva

loicalia nuper per Magistrum Henricum Greve de Güttingen in florido studio lypsensi

disputata. 's. 1. s. a. 4.

532) f. I. v. : Moderni dicunt, quod subiectum huius tractatus est suppositio et

eins propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus

, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eins passio. Auch

sonst citirt er unablässig die „Modernen" als Auctorität.

533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheile (Tantum homo

currit, Tantum homo non currit, JVon tantum homo non currit , Non tantum homo

currit) dienenden Urtheile werden bezeichnet durch „Mitle, Scholas, Plato , Fecit*'.

Entsprechend für die Excepliv-Sätze : „Cavate , Peccala, ldolo , Commoti", und für

die reduplicativen (f. L v.): „Adamasti, Solamenti, Sinonimo , Pro honore". Vgl.

ob. Anm. 175 ff.

534) Unier abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Begeln ganz

besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,

Anm. 183 ff.) erörtert.

261 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.

Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 535) einen Abriss der ganzen

Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte

Monographie De natura universalium schliesst sich an Joh. Parreut und

dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas

und. Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).

Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge

hört bieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 538) der

üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst

er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),

sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas

Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus contractus und incontractus

540), und ebenso die Eintheilung des syllogismus expositorius,

dass derselbe entweder virtualiter oder formaliter auftrete541). Was

hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen

Litteratur an 542).

Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule

des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanalio" des Pelrus

535) Magistralis Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper Basiteorum urbe

novo ere et arte emanata, castigationis lima recognita ete Natura Unirersalium

praeelare in hnius operis calce per modum quaestionis pro et contra investigatur.

Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten

Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.

536) lste libellus compendium seu parvulus logicae intitulatur non a paucitate

consideratorum, sed a compendio verborum. Dividitur in octo tractatus partiales sumptos

et extractos partim ex libris Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.

Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheile nach Petrus Hispanus mit mo

dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quelle mit Benützung des

Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliatio,

alienatio, restrictio ganz aus Marsilins, der 5. die lsagoge völlig nach der Auffas

sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis

mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir bei obigem

Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequentiae in einem

Auszuge aus Slrodus.'

537) S. ob. Anm. 373.

538) Introductorium dyalecticae , quod Congestum Logicum appellalur ; nuper

denuo revisum et accurata ditigentia fideliter emendatum. Am Schl. : Congestum per

Michaelem de Vratistavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Cotlegiatum

finit. Impressum Xrgentinae per loannem Knoblauch. 1515. 4.

539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis n. s. w., wobei

er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio

bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom

Urtheile, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verfticht; beim hy

pothetischen Urtheile nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditionat,

copulativ, disjuncliv, rationat, causat, temporat, local).

540) Syllogismus contractus dicitur itle, qui est contractus ad aliquam specialem

maleriam, incontractus vocatur syllogismus simpliciter dictus.

541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est terminus

communis restrictus in una praemissarum per relalivum identitatis ; expo

sitorius formaliter est, cuius medium est terminus singularis singulariter lentus.

542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. Et. reihen sich die proprietates

terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio, restrictio , appellatio

und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch

die Consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt

noch ähnlich wie bei Gebwiler (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu

gefügt.

XXII. Anonymus. Altenstaig. 265

Hispanns publicirt 543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministischen

Einleitung die Parallelisining des Petrus Hispanus und des

Organons (s. ob. Anm. 153 am Schl.) in Form von Versen vorbringt 544),

sondern er übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem

Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets

je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt 545).

Von grösserer Bedeutung ist Johann Alten Staig aus Mindelheim,

welcher für die Converrtualen des oberbayerischen Augustiner-Klosters

Polling eine „Dialectica" verfasste 54 6), deren Quellen und ganze Haltung

auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von

der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu

können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile

und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlichen

Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,

543) Explanatio in nonnulla Petri Burde galensis , quem Hispanum dicunt , volu

mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogalionum ex iis elieibitium et Sophismatum

Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Malus Isenachcense.

s. 1. s. a. 4.

544) ld quod multi sequentibus versiculis signare volebant:

Kespondct primus Perier. , purphyque secundus ,

Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,

Sextus Elenchorum, Logicalia parva dal imus.

545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"

folgt unmittelbar das Sophisma „Omne animal fuit in arrha Noae"; sodann auf

die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"

unmittelbar das Sophisma ,,Omnes apostoli dei sunt duodeeim" ; ebenso auf „An de

finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis currit" u. s. f.

durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.

546) Dialectica congesta et collect* ditigenter et non sine labore, a loanne Al

tenstaig Mindethaimensi , ex auetoribus verioribus et fide dignissimis , pro fratribus

Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regularium ete Am

Schl. : Expensis loannis Rynman de Oringan, et labore Henrici

Gran in oppido Hagenau. 1514. 4.

547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,

welche durchaus nicht gewillt waren, sich vom ,. heiligen" Thomas und den fana

tischen Nachtretern desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,

welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen

an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, billigte wie Parreut

(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung

mit Wärme den Cicero und die Humanisten Filelfo und Vitlorino da Feltre, sowie

ihm in der Logik neben Trulfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.

Ailly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Maisilius und Gabr. Biel gelten,

wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stillschweigend

benützt.

548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere inteudimus, quid sit

diffinitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.

549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,

arguere , et verum a (also discernere Solei trifariam partiri a quibusdam: in

naturalem, vsualem. artificialem.

550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima ralianes significandi et

praedicandi simplicium signorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum

naturas, species et passiones investigahimus ; postremo argumentationum

varia genera perspiciemus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stoffes

s. unten Anm. 716.

266 XXII. Altenstaig. Pschlacher.

spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) üher die Arten

der Entgegensetzung der Termini551). Auch das Uebrige, was naturgemäss

zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedicatio , die

Universalien, die Kategorien und die proprietales terminorum, behandelt

er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver

flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze

probatio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche

Exponibilia auf ; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben

Arten 553). In d^er Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An

schlusse vollständig dem Trutfeder 554) ; die Topik und Soph. El. behan

delt er sehr kurz 555).

In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in

Oestreich ob der Enns), dessen Commentar zu Petrus Hispanus, zur

zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt

wurden 556J. Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva

logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietales lerminorum,

sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach

gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er

551) Termini quidam sunt contradictorie oppositi; et sunt duo termini, quorum

unus est positivus et aller sumitur cum negatione negante vel iufinitante; qui

dam sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter

praecise et adaequate contrarias qualitates non potentes verificari de eodem tertio singulari;

termini relative oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae

non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem verificari.

552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsilins (Abschn. XX, Anm. 373 f.)

in propria und impropria , erstere in convertilitis und non convertibilis , letztere in

disparata tind synonyma (vgl. ob. Anm. 458). eine zweite Unterscheidung betriffi

essentialis und accidentalis, sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei

den Universalien verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den

Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen

Erörterungen über significatio (ultimate und non ullimatc a. s. f.) auf,

steigert die durch Peter v. Ailly (Abschn XX, Anm. 482) eingeführte Eintheilung

der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non coltectiva,

und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum , ampliatio,

restrictio, appellatio, status, alienatio.

553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quot sunt coniunetionum vel adverbiorum,

quae possunt esse copulae in illis ; septem autem veluti frequentiores a

Petro Hispano enumerantur, sc. condilionalis, copulativa, disiunctiva, causalis, rationalis,

localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.

554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-

Verse sind hier aufgenommen.

555) Vgl. ob. Anm. 437.

556) Parvorum logicalium liber ; succineto epitomatis compendio continens perutites

argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et elarissimi phitosophi

Marsitii logices documenta cum utitissimis commentariis. Per virum praeclarum Conradum

Pschlacher de libera civitate artium professorum Viennae Austriae Collegam

gymnasii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum

quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introduetorium. Am Schl.: Im

pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.

557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam

dantibus traditur , tum etiam quia ea, quae praesmiti in tibro docentur, sunt parva

magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibus Plalonis, Aristotelis et aliorum

magnorumphitosophorum excerpta. Biue est, quod tractatus Petri Hispani parva

logicalia coniinentes summulae vocantur.

XXII. Pschlacher. Wimpina. 267

sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial- Verse er wiederholt, und er

klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig terministischer

Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angahe des Inhaltes der

Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo

dernen die Probationes lerminorum des Paulus Venetus auf und schliesst

sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). Bezüglich der

Proprietales lerminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes

des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones

zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes

dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester

Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubilia ent

halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).

Endlich Kon rad von Buchen genannt Wimpina (gest. im

Jahre 1531) will in seiner Congestio novo, proprietatum logicalium 564)

die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicher

Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver

bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen

Definition des Terminus 566) sofort auf suppositio über, wobei er uns

mit einer eigenthümlichen Wendung der suppositio formalis unter Da

nebenstellung einer „copulalio" , sowie mit einer sehr modificirten Eintheilung

der Supposition überrascht 667). Eine erstaunliche Menge von

558) f. 3 r. : Subiectum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter

dictus.

559) f. 41 r. : Subiectum attributionis huius tractatus est terminus „universale"

captus secundeintentionaliter et personaliter.

560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter. tunc plures quam tres figurae,

ut etiam lenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 U. 540. Auch

die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik ßnden sich hier f. 97 ff; vgl.

Anm. 536 u. 542.

561) f. 151 ff. S. Abschn. XX, Anm. 400 ff.

562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan

delt; vgl. Anm. 482.

563) f. 238. Aber sowohl in den Obligaloria als auch in den Insolubibitia

(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes

Holandrinus, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.

564) Congestio Textus Nova Proprietalum logicalium cum commentatione non

vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dicto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.

565) In der Einleitung: Intendit aulor, si qua obscurius aut profusius apud

Aristotelem (!) in dialecticae tibris de proprietalibus lerminorum commemorantur , hie

sub compendio tradere Congruere videbatur, eas tractare passiones, quae magis

ex significatione, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam constructos,

i. e. vulgo parva logicalia dicta consequerentur.

566) Terminus est vox signißcativa rei universalis vel particularis per impositionem.

567) formalis supposilio est acceptio termini substantivi pro aliquo formali

significato per ipsum; dico autem „formale" rem nive naturam Copulalio est

acceptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theilt nemlich die supposilio

von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gleichmässig eine reichge

gliederte Unter-Eintheilung tinden; nemlich zunächst in discreta und communis,

letztere in naturalis und accidentalis , diese letztere in simplex und personalis ; die

simplex zerfallt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letzlere in

simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in dcterminata und

268 XXII. Wiiupina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.

Sophismen verwendet er zur Erklärung säramtlicher einzelnen Regeln 568),

und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue

Memorial-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae

völlig an der Hand des Strodus 57u).

Ilaben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch

moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen

Faden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen

eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung

festzuhalten, diejenigen „Antiqui", sowie auch Syncretisten und

Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge

stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die

Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die

Mischlings-Formationen.

Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,

welcher in seinem „Scolellus"611) nur einen Commentar zu Petrus Lombardus

mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu

vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen

Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,

wiederholt.

Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magislris") verfasste

Quaestiones zum Organon 572) und einen Commentar zu Petrus

Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Scoconfusa,

und letzlere in confusa tantum und confusa distributiva , wovon die letztere

wieder in pro singulis generum, pro generibus singulorum, proprio. und accommodata.

568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptivund

Reduplicativ-Partikeln, hierauf incipit et desinit, differt, Comparativ und Super

lativ, sodann die suppositio relutivorum , distributio, descensus; hernach alle mögli

chen „signa" (nemlich omnis, nullus, nihit, ncuter, lotus, quam, quidquid, quanto,

an, quin, nisi , bis), hierauf amptiatio , appellatio, restrictio , und zuletzt die gesammte

probatio terminorum aus Paulus Venetus und Petrus ManUiauus.

569) Für die Exceptiv-Sätze : Abbatem intrare begarda rogabat adortos in choro

devotis colloquiis ; für die reduplicativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,

alpes diras , in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi

tenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.

570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.

571) Ich kenne nur die neue von Sleph. Novelletius besorgte Ausgabe: Petri

de Aquita Minoritani Scotellus ete. Paris. 1585. 8.

572) Questiones veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schl.:

Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte arestotitis secundam

mentem doctoris subtitis foeliciter finiunt. Der zweite Theil hat den Special

titel: Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris explanative nove

logice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen : Finis questionum et veleris et nove logice

cum textus explanatione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii

subtitisque scoti sectaloris fidelissimi. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.

fol. (nicht paginirt).

573) Dicta circa summulas magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis

magistri introduetoria in doctrinom doctoris subtitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte

Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker

Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen

des Verfassers die Rede: a viro doctissimo Mo gallico more „lohannes magi

stri", nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes magistri",

non „magister lohannes de magistris" nomen sit.

XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269

tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all

gemeineren Fragen574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln

punkte, z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.

Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus

und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit

„contra" und „ad raliones in conlrarium") ; übrigens erläutert er als

einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumatab1ü).

Auch die scotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder

holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),

welcher auch Quaestiones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta

des Scotus schrieb577), unter dem Titel „In Scoti formalitates" einen

höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfasste 578),

wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung

die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum

Thomismus hinneigend verdächtigte 579).

Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico

(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus

über die Universalien und über modus significandi 580) auch Epitomata

in scoticas formalitates heraus 581), wobei er den Trombeta als einen

Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,

dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den

Letztereu zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten

der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus

scheidung der distinclio modalis aus der distinctio ex natura rei zu

acht unterscheidbaren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt

hatte582).

574) Omnium conclusionum est unus habitus scientificus rationalis ab aliis distinctns

Logica artificiatis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria

Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,

est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter speculativa.

575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter

est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber

den Ausdruck „secundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 n. 465.

576) S. ob. Anm. 221 ff.

577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.

578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet. 1514,

1526 u. 1588.

579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Circa formalitates est una propositio

disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „Omnis distinctio est aut

realis aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae

negant.

580) Lectura accuratissima Mauritii Hibernici in q. doct. subtitis super ysagogis

Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculativae eiusdem subtitis

Scoli, ut fama est, tructalus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm

selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den l. J. 1499 in Ferrara ge

haltenen Vorträgen über die Isagoge noch den Commentar zur Schrift De modis

significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit

(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden

in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie

Anm. 83 u. 139 ff.

581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.

1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).

582) p. 129: Vistinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est

propria, de qua loquuntur formalistae Distinctio rationis est alietas seu diversitas

270 XXII. Antonius de Pautis.

Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fanlis schrieb

eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalitales des Sirectus

583). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu

sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu

Petrus Lombardus 584) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel

„Tolius disciplinae ralionalis provincia" bHb), woselbst er in einer langen

Reihenfolge von „dif'ficultales" mit anerkennenswerther Belesenheit das

Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen 5b0).

Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik

extremorum per operationen! collativam inteltectus Identitas rationis est non-alietas

alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura

rei est atietas , inier cuius extrema distincta polest fundari contradictio seelusa quacunque

operatione intellectus (p. 131) Identitas ex natura rei est non-atietas

ulicuius quidditatis, de qua absolute concepta nulto modo possunt praedicata contradictoria

formari Distinctio modalis est alielas seu diversitas, quae uritur inier

qmdditatem et modum intrinsecum vel inier modum et alterum modum eiusdem vel

alterius quidditatis Identitas modalis est non-alietas alicuius modi a se

ipso, et secundum atiquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est

atiefas seu diver sitas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem

comparaturum, quarum neutra ineludit aliam quidditatem per se Identitas for

malis est non-atietas qmdditatum, quarum una ex natura rei aliam ineludit quidditative

Distinctio reatis est atietas seu diversitas entium habentium aliam ei atiam

realitatem formaliter positivam actu existentem (p. 133) Identitas realis est

non-atietas aticuius entitatis actualiter existentis ad se ipsam actualiter existentem, et

dicitur esse rationis Distinctio essentialis est alietas vel diversitas extremorum

ex natura rei actu separatorum vel saltem actu separabitium Identitas essen

tialis est non-atietas alicuius entitatis ad se ipsam ex natura rei ab alia actu separatae

vel separabitis Distinctio se totis subicctive est atietas , cuius extrema

ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) Identitas se totis subiective

est non-atietas eiusdem extremi ad se in aliquo individuo ex natura rei reperti.

Distinctio se totis obiective est alietas extremorum in nullo communi quidditativo

ex natura rei convenientium Identitas se totis obiective est non-alietas

alicuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei commune illi conveniens

quidditative.

583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetiancr Ausgabe v. 1588.

Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" lebenden Autor.

584) Tabula generalis rerum scibitium sive mare magnum Scolicarum speculationum

ex umversis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar noch l.

J. 1617 Venetiis. 8. Naturtich sind daselbst alle jene Hauptstellen wiederholt,

welche wir setbst zur Darstellung des Scotus verwenden mussten.

585) Hobes in hoc votumine candidissime tector difficitem totius disciplinae ra

lionalis provmciam, ubi praecipuas Aristotetis et Averrois ac sublitissimi loannis

Scoti necuon divi Atberti sententias variis in disciplinis excuttas percipies ; .... hnbes

phitosophorum difficultates, quus adeo expolitas , adeo concinnas adeoque

incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elucubravit , ut nihil

hac in nostra tempestute uberius nitiitque praesiantius, nihit denique animo iucundius

ex peripateticorum fontibus emanarit ete. Venetiis 1504. fot. (Trotz der Markt

schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Tbeil mittheite, bin ich nicht

im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)

586) Er erwahnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus

(diesen besonders haufig), Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidius, Gilbertus

Porrelauus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfolge der difficullates selbst

ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofori von der Defi

nition zur zweiten Anatytik Uber, kommt dann auf die Universalis zu sprechen,

dann auf das Urtheit u. s. w.

i

XXII. Antonius de Fa titis und andere Scotisten. 271

merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er

den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch

im Sinne des Dorbellus versieht588), sowie dass er für die in albertistischer

Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An

wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die

positive Rechtswissenschaft wirft589).

Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines servum

pecus commentatorum. übernahmen, waren Johannes de Colonia,

welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb590), Jo

hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus

Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend

erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine

getreue Exegese der proprietates lerminorum des Petrus Hispanus mit

Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste

592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der

Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel

cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus .

hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594). v%

Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische MiU

terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marfhö

IS

587) Art. 1 benözt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisten,! dsfs«4i<Ä^

Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den

scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum

albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.

588) Art. 1 : Vetus logica appellata est aut, ut quidam rhetoricv pamnHhM^^eo

quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem , et nova dicta est, qui#>fh1htopims

eam perfecit, aut verius , eo quod vetus de partibus tolo prioribus avquirit.

nam tota nova logica de lolo perhibetur.

589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et

infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur

tegistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia. ...

Uno videtur iuris notitia nullatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium liberalium

cognitione distincta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,

secundum quod voluerunt reges vel imperatores condere leges ete Logica dicitur

sciendi modus scientiarum reatium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.

590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,

ed de anima lohannis Scoti. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. 1. s. a.).

591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit © bezeichneten Aus

gabe des Pelms Hispanus.

592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium

Petri Hispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium

opiniones deelarantes probabitiores aeeeptando -alias refellendo. Am Schl.: Impressum

Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.

593) f. I r. : De 'subiecto huius scientiae sunt variac opiniones. Prima est nominalium

dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est sub

iectum, et hoc aeeepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositione

et simititer capta logicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum

et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par

vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est

subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinctiones

ete.

594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe scotistischer

Schriften f. 32 r. B—33 r. B.

272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.

in Oxford 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch

tigen Einfluss der Modernen bezeugt5"6). Eine oceamistische Erörterung

über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des

Majoris erinnert51'7), geht der Auseinandersetzung der proprietales terminorum

voraus 59!s). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte

Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich

net 5 "). Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich

auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-

Daistellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Ur

lheile 60 0).

Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur

Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule

blinder Autoritätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse

galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als

dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst

Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er

läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta

physik, die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher

Breite jeden Satz des „doctor sanctus" rechtfertigt0"1); ferner Thomas

fidjetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren

zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De

enW et essentia6®'1) , sowie in seinen Collectanea de principio individtoatiemis.

1'03) nur Nachbeter und Anbeter des Thooias sein will604).

noh Iii. ri-iincrwbsi*

:j«i

595) Cempendium praeclarum quod parva logica seu summulae dicitur ad introdnctjxm&

»\W»e(ium In jacuttate togices per fratrem Hieronymum de santo marcho oritints

müHm/mi sacrae theologiae baccalaurio nuperrime in amplissima Oxoniensi uniwiüjld

quam utititer compitatum ad mentem doctoris subtitis Scoti. Am Schl.:

Impressum in atina coloniensi universitate In aedibus Quentel. 1507. 4. (Eine Buchhändter-

Reelame auf dem Titeiblatte emptiehtt das Buch nicht bloss den Scotisleo,

sondern auch den Atbertisten und Thomisten !).

596) Neben Tartaretus, welcher für ihn die hauptsächtiche Auctorität ist, be

nutzt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus

Mantuanus.

597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus, dann in categorematicus

und syncategorematicus, in absolutus und connotativus, nebst Bemerkungen

über sigmficatio.

598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von

dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appellatio, exponibitia.

599) Galienus verba multiplicat, non realiter. S. ob. Anm. 436.

600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut

significutur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.

601) Der Commentar „In O. Thoinae Aquinatis Commentana super libris Posteriorum

Analyticorum Anstotelis", welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De

faltaciis (s. Abschn. XVU, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Venetiis 1514 u.

1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.

602) Einzeln oder zusammen hautig gedruckt von 1505 bis 1587.

603) Gedruckt beim Cursus logicus des Pollichius, s. Anm. 608.

604) In der Voriede zur Isagoge: Thomistarum et praeeipue nostrae religionis

fratrum profectui me totum dedi Non ea mihi cupido est, ut aliorum dicta

etiain mala urgucre aut itlustrium expositorum dicta omnia compitarc vel necessaria

respueic aut surripere velim, sed antiquoium quandoque divique Thomae indefesse

vestigia sectaturus praesens aggredior opus. So linden wir auch z. B. betreffs

der Utiiversatien nicht einmal Controversen , sondern lediglich Wiederholung uud

XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273

Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis

erläuterte, gehört ehen dahin(i05), sowie Michael Saravetius,

welcher seine Quaestiones über analogia entis, über die Universalien und

über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz

schrieb 006). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara

(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An

schauung 60 7).

In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen

Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (hei der

Gründung der Universität Wittenberg betheiligt , gest. i. J. 1513) in der

Druck- Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 60S), woselbst

wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss

des Gilhertus Porretanus treffen 009). Auch Erasmus Wonsidel

(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an; seine

Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde

sogar officiell von der Facultät approbirt 610), zeigt uns aber nur den

gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo

derner Terminologie bemerklich ist 6 1 1). Im Anschlusse an Thomas

wird sowohl ens ralionis 012) als) auch die Universalienfrage erörtert613).

Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus

Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten

sahen wir oben Anm. 275 ff. n. 296 ff.).

605) Lectura in tibellum Thomae Aquinatis de fallacäs. Pavia. 1511.

606) Eximii .... magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis

contra Scotistas Quaestio de universalibus. . Tractatulus de prima et secundu

intentione. Romae 1516. 4.

607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.

608) Cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem

Wappenschilde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquere magistri,

Cernis in hoc parvo, tertor amice, libro: Si quid habent igitur togices compendia

laudis, Gloria Mar Uno sit referenda seni Tantum docte tibi voluit succurrere,

Irctor, Potlic hius nosbi gloria magna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Metchiarum

Lotter. 1512. fol. Seine übrigen Schrifien, namentlich seine „Laconismen",

in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.

609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er

in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht

natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige

Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristotelis" an.

610) Exercitium totius veteris artis a viro Erasmo wonsidel acutissimo philosophiae

studii Liptzcnsis magutro congestum. Nunc denuo ab inelita facultate artium

eiusdem famigerathsimi gymnasii assumptum rt ad communem omnium promovendorum

utititalem institutum et apprubatum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per lucobum Thanner.

1511. fol. Hiezu als zweiter Theil Exertitium [sie] totius novae logicae ete.

wörttich ebenso. Ebend. 1511. fol.

611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans

und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).

612) Ebend. f. II v. A: Ens rationis, inquantum stat sub intentionibus secundis,

est subiectum logices.

613) f. II v. B : Unifersali primointentionaliter capto pro essentia et natura in

singularibus existente non repuynat dici vel esse in pluribus f. III r. B: Uni

versale est aliquid seelusa omni operatione intetlectus, quod alias secundum doctrinam

beati Thomae dicitur res ralionabitis , a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge

nommen nicht völlig richtig).

Prantl, Gesch. IV. 18

274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.

In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf

nahme614).

Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaeus

Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam

Pauli Fen«(*"615) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent

halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-

Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),

um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Bichtung

der Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen

Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen 61 0). Manzolus, wel

cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen

will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch

dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietales lerminorum nebst Consequentiae,

Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die

an Irrthümcrn reiche terministische Logik in ganz Italien (•— sicher eine

Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei 617).

614) Nov. log. f. III v. B: IVon est ponenda quarta figura; nam non differret

a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum , quae figuram non

variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageti

u. s. f. anschliesst, aufgenommen.

615) Dubia super logicam Pauli Veneti iuxta viam realium phitosophorum praesertim

S. Thomae extricata et resoluta. Am Schl.: Dubia exaetissima fratris Bartholomei

Bononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus

lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.

616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoli sagt: Causa

scribendi viro doctrina insigni fuit, ut agitatam inter dialecticos diu controversiam

tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam

voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de

rebus, realem dialecticam constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus

existentes; illi vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim

dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per se de lerminis atque coneeptibus , se

cundaria autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen

Lügen der Thomisten ; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten

Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullam rem constituat

universalem, sed universalia omnia terminos esse contendat Quod cernens

Bartholomeus ratus, non ultra ferendam esse terminalis insolentiam, quasi suppelias

circumventae atque labanti reali sie lulit , ut non solum represserit adversariam , sed

etiam expugnuverit ac profligaverit Studio igitur et opera viri praecellentis

pristinam realis vim ac maiestalem recuperavit , et vetus ac pertinax diatecticorum

inter se certamen diremptum atque sopitum est.

617) Er selbst schreibt in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,

ut, quid sentirem de his , quae o Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripto

proderem. liulta enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,

multa item, quae contra communem hominum sententiam esse videntur, qualia

sunt ete. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellere nitebanlur

, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,

errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli attinet, a quo adeo

in sublime eversa est ac tantum virium accepit, ut per omnem ltaliam pro vera recipialur

(in Padua wurde allerdings l. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als

officielles Lehrbuch erklärt; s. Facciolali, Fasti gymn. Patav. II, p. 113) Contuli

me ad seribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiulus fui, quod

pauci eorum logicas composuerunt, quia supervacaneum putaverunt, post Aristotelem,

Porphyrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non

oportuit eam logicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appellationibus,

XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275

So will er seihst auf jene Lieblings-Gegenstände der Terministen eingehen

und fällt nun Satz für Satz über den Paulus Venetus her, um jede ein

zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün

den und zurückzuführen 618).

Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an

Petrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaestiones zum

Organon619) und einen Commentar zu Petrus Hispanus nebst Quodlibeta

schrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris

gewesen , lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas

über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Benommisterei Ver

anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles

Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen

oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den

Schriften des Thomas vorlag621). Allerdings war eine Folge dieser Be

kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein

wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein

zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich

überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er

von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,

und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich ausführcunsequentiis

, probationibus lerminorum , obligationibus et insolubitibus , quam reales

nostri praeter arlmodum paueos fere lotam reliquerunt, terminales vero, quantum valuerunt,

ditigenter perseeuti sunt JVec mihi quispiam succensere debet, quia contra

terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria atiqui

possent, quomodo logica Pauli Vmeti tanti fiat ab ltatis, apud quos adeo invaluit, ut

in omnibus (?) ltatiae gymuasiis legalur , ita ut fas non sit, ei contradicere ; nam

etsi urguta et subtitis sit, nulla tamen est, quae longius absit a veritute aul

quae plures falsilates doceat.

618) Es sind 270 dubia, welche dieser Tendenz dienen.

619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristotelis logicales

titiros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae

interprelis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Marnet. 1514. fol.

620) Summularum artis dialecticae utitis admodum interpretatio fratris Petri de

bruxeltis sacri ordinis fratrum praedicatorum super textum magistri Petri hispani

eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fruetuosis quibusdam

quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 1508, 4.

621) Sein Ordensgenosse Michael Satmantinus schreibt an ihn (auf der Rück

seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosophandi ratio tibi epl o«

Mis, qui nugas suas non sine magna litterarum iactura quotidie in vulgus exponere

non desinunt , Quorum audacia eo usque processit , ut antiquorum praeeeplionibus non

tam neglectis quam eontemptis scioli ipsi nova exeudere moliantur Posteaquam

in nominalium academiis nutritus doctior inter Mos evasisti, coneessisti te ad nos.

Quidquid ingenii aut sublititatis vel acuminis in libris modernorum aliorumve

inveniatur, id uherrime in saneti Thomae operitms prius fuisse, liquide ostendisti.

622) In der Epistola ad lectores (von der Hand eines anderen Dominikaners),

welche der Summula vorgedruckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des

Thomas Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de

Flandria und des Thomas Cajetanus de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch

gesagt: Ktiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum dactissimi magistri

Maioris ferulae man um subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special

titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: Fccundae plurimum et utitis summulae

Reverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum claram, soßdam

firmamre sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.

18*

276 XXII. Petrus Bruxellensis.

lichen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs

des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei

dem gesaminien aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine

Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen

und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus

bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen

will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich

auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben

festzuhalten , mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den

thom istischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu

dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich

zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus" im Urtheile

sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst

ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über veritas626); zuletzt

aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz

vor 627).

623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei

spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomistischen

Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.

Bei der inveutio medii aber nimmt er (f. LXVII r. B) jene ganze moderne

Theorie auf, welche sich um Fccana, Cageti u. s. f. dreht.

624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder

holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,

als dass er beim nomen die Dreitheilnng in mentale, vocale, scriptum vorbringt.

625) Duae sunt opiniones (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter

tenent nominales dicentes , terminos subiiei vel praedicari ; .... terminum autem

vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam

in prologo sententiarum probabitem asserit, quod res subiieiuntur et praedicantur

(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge

oder eine Dummheit, — bei einem Tbomisten freitich kommt uns Beides nicht

unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.

Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,

woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).

Sunt autem nonnulli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,

sed rem coneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et

terminis ; in aliqua propositione terminus principaliter subiieitur; .... alieuius

propositionis praedicatum principalc est ens reale extra animam Universalia

sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des

Anseimus betreffs des „flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.

vgl. Abschn. XX, Anm. 77 «. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vcrtreter des

Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis

non possit esse terminus mediatus, potest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so

kommen freilich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 40ft u. 461 , aber

wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie

gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).

626) Propositio non dicitur vera ab aliquo complexe significabiti , sicut imaginatur

Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,

tamen non oportet, quod, qualitercunque per eam significatur, ita sit Si

quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem verum;

et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritalem esse propositionem mentalem tantum

; alii dicunt, quamlibet propositionem verum esse veritatem ; alii sunt reales distinguentes

veritatem a propositione (diess sind höchstens die Scotisten).

627) Palet, veritalem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro

euius terminalione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac propositione res subiiciatur

vel terminus; secundus de veritale ; tertius de necessitate; quartus de istius

propositinnis veritale „Adam est homo".

XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277

Thomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem

Frieden vereinigt (vgl. ob. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und

296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel

cher den sog. „Parvulus antiquorum" (s. ob. Anm. 254) in erläuternder

Bearbeitung herausgab 628), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um

Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht halten 629). In einer

breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,

wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die

Auctorität des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be

züglich des wesentlichen. Gegenstandes der Logik die drei bestehenden

Parteien in einer ziemlich doctrinären Weise631). Sodann erläutert er

in arger Weitschweifigkeil die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,

welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons

parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus,

Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die

anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt

abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 033). Irgend Bemerkenswerthes

haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 034).

Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine

Quaestio de demonstralione potissima®i&), in weicherer gegenüber den

628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Parvulus Antiquorum appellatur.

In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus

eollectis ex magnifico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione

P. H. (d. Ii. Petri Hispani) , quam publice legii, opiniones beati Thomae, venerabitis

Alberti declarantibus , studiosis admodum profieuis. Liptzk. Impressit Melchior

Lotler. 1511. 4.

629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogastis saepenumero, optimi adolescentes,

eam, quam ex praeceptoribus meis circa compendium logicae, quod Parvu

lus antiquorum dicitur , conscripsi deelarationem , alicui traderem impressori librorum

ete.

630) f. VI r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen

vctus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.

631) f. VII r. : Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; ita loquitur

beatus Thomas. Argumentatio est logicae subiectum specialitatis ; ita loquitur Albertus.

Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scotus (v.) Thomas

dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,

Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scotus, quod inten

tionem secundam et non primam.

632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.

633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIU r.:

O pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanetum,

Ad'portum duc, quaeso, ralem iam fiuetivagantem.

Aehnlich bei den übrigen- vgl. Anm. 288 f.

634) Die Universalien werden (f. LI ff.) ihomistisch-albertislisch erklärt, bei

den Kategorien findet natürlich Gilbertns Porretanus Aufnahme; gelegentlich der

inventio medii werden (f. CXII v.) die Regetn Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne

Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung

etlicher Hauptregeln der consequentia (f. CXVIH r.) behandelt, desgleichen im 7.

tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.

635) loannis Autonii Scolii [sie] Neapolitani de demonstralione potissima quaestio

unica. Gedruckt in der Ausgabe des Coramentares des Aegidius z. ersten Analytik

(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. Ueber die Sache selbst s. Abschn. XVII,

Anm. 340, 476. 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.

278 XXII. Joh. Ant. Scolus. Jac. Faber Stapulensis.

Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die

selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas

vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus

benützte.

Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten

und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,

welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als

Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der

reineren peripaletiscben Logik mit dem einmal traditionell gewordenen

Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit

nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,

das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und

seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne

eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu

sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „termin istische Syn

kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent

lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt

zu schliessen gedenken.

Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in

Paris lehrend^ gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher

in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor

mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum

Urganon636) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb 637).

In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern

kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz

findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller

Verderbniss (vgl. vor. Abschn. , Anm. 51) gesäuberten ächten aristote

lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei638), und gibt dann von

Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des

aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der

636) Jacobi Fabn Stapulensis peripateticae disciplinae indagatoris solertissimi in

libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad archetypos recogniti cum novis ad literam

commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum

iuceessus in lucem prodeant ferantque literis opem ete: ete. Paris. 1525. fol.

637) Introductiones in Suppositiones , Praedicabitia, Divisiones , Praedicamenta,

Librum de enuntiatione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Fallacias, Obligationes,

Insolubitia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten

Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines

Freundes Bovülus, s. unten Anm 665.

638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus addueuntur, adventitia quaedam et

peregrina, circa quae toios annos lam iimportunis quam vanis aller calionibus neequidquam

conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut , cum de

logicis dissereretur , nulius logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et

extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante

id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ul a nemine legi satis

sincere potuerint ; et quam tunc venia dignandi, tam nunc et in futurum culpandi

putandi sunt, qui reparalis instauratisque uteunque instrumentis ad futitia haec et

inania prolabentur u. s. f.

639) In diesem gleichsam philologischen Verfahren der Esegese nähert sich

Faber bereits jenen Autoren , welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.

Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,

XXII. Jac. Faber Stapulensis. 279

zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches

Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die

Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina

(Anm. 567) erinnert 840); hierauf wendet er sich nach Erledigung der

amplialio, restrictio und appellatio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen

er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als aul allgemein bekannte be

ruft 042), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er

die Praedicabüia , d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge

legentlich zu einer Eiulbeilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch

reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644)..

Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze

die Kategorien 646), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem

1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser

ungeeigneten Stelle dfe Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),

zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Philoponus,

s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln

Fecana, Cageti u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.

640) f. 36 ff. Er theilt nemlich die suppositio vorerst in malerialis und personalis,

letztere in absoluta, respectiva, proprio, impropria; dann die propria in accidentalis

und naturalis; letztere in discreta und communis; letztere wieder in determinata

und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva ; endlich

letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in

Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio

relativorum vierzehn Kegeln der Supposition

641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re

strictio, f. 54 v. zwei über appellatio.

642) f.- 55 v.: Termini propositionum exponibitium eodem modo supponunt, ampliantur,

restiinguntur, uut appellant, quo modo et in suis exponentibus.

Tanta sries, praeter Cameras, vigitabis et inquam;

Fortior immunes, ignavos differ, in oris.

In exponibitibus iter est breve per exempla, per praeeepta vero longum et inefficax.

643) Clichtovens nemlich sagt f. 56 r.: Pro expositione istarum exponibitium

ponuntur duo carmina propositknes exponibites recie exponendi artem continentia, in

quibus per cuiusque exponibitis signum huiusmodi generis exponibites intetligendae

sunt: per „Tanta" exelusivae, per „Praeter" exceptwae, per „Inquam" li. e. „inquantum"

reduplicativae, per „Fortior'1 comparatieac, per „Differ" propositiones de differt,

per „In" propositiones de ineipit. Cuique autem signo subiecta dictio artem designat,

qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syllabarum

designat numerum exponentium , et cuiusque syllabac vocalis sifinificat qualitatem et

quantitatem exponentis per talem syllabam designatue Sonach z. B. „Tanta

seies" bedeutet: propositio exelusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima

est partirularis affirmativa et secunda universalis negativa, u. so die übrigen.

644) f. 64 ff. Er theilt die praedicatio in essentialis und accidentalis ; die

erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere

derselben in generis und zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale

aber in differentiae (und zwar constitutivae und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae

und subaltemae) ; dann die accidentalis in proprii (und zwar specialissimi,

subalterni, generalissimi, transcendentix) und accidentis sowohl separabitis als inseparabitis.

645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855.

6J6) f. 76 ff.

647) f. 101 ff.

648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cums princijalis copula

est nota itlationis. Hotae itlationis sunt: „ergo, ideo , igitur , itaque, si , siquidem,

utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheilung der

consequentia und vier Regeln derselben.

280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichloveus.

um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier

Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae

zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu

stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung

der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus

divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen

Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus

Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem

2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik

und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Schlusse aber be

handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition

der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsifieare se

ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet 655).

Dürfen wir die' Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben

(Anm. 490) begegneten , anwenden , so gilt dieselbe vor Allen von

Jodocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,

geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines

Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben

gleichfalls eine Introductio in terminorum Cognitionen schrieb 656). In

letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu

sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;

er beginnt dabei mit der Definition des terminus 657), woran er die

649) f. 120 ff.

650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures Iiabens categoricas

partes principales sui atque invicem coniunctas. Er beginnt mit conditiönalis , lässt

dann copulativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.) : sub copulativa continentur:

temporalis, localis, simititudinis , expletiva, causalis , relativi substantiae , quantitatis,

qualitatis, et exponibites ; hierauf folgt noch disiunctiva.

651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor, hauptsächlich das hypothe

tische Urtheil betreffend.

652) f. 138 ff.

653) f. 145 ff

654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum

aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concedere,

negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio,

positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.

655) f. 251 v. : Insolubile est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsificet,

cum falsa ponitur, videtur statim sc ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo

sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamet intelligitur .

Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se

deelarat debere esse falsam , et cum falsa , debere esse veram. Hierauf folgen 5

Regeln, dann 12 Beispiele wirkticher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch

5 Sophismen zur Unterstützung eines lnsolubite.

656) Introductiunes artificiales in Logicam lacobi Fabri Stapulensis , per ludocum

Clichtoveum Neoportunensem collectae, ac famitiari Commentario deelaratae. ludoci

item Cliehtovei in Terminorum cognitionem Introductio, cum altera de Artium divisione,

eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).

Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Slephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die lntroductio

in terminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge

druckt (mit Commentar des Joh. Cäsarius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.

657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid elaudit et terminal; terminus rei est

cuiustibet rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis extremum.

Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theile, des

terminus mentalis, vocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.

XXII. Jod. Clichtoveus. 281

Eintheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von

divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentalio 660) und consequentiae

überzugehen661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-

Regeln des Schliessens anreihen U62). In der äusserst ausführlichen Er

läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anra. 643)

als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe

bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichendc Figur 663), und

gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische

Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren

gewonnenen Schlusssätze an 664).

658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über

malerialis und personalis , complcxus und incomplexus, absolutes und connotativus,

communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis.

659) f. 9 r. ; s. Anm. 645.

660) f. 10 r. : Argumentalio est unius propositionis ex alia per consequentiac

notam itlalio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima

pars antecedentis, minor secunda ; consequens est argumentalionis secunda

pars.

661) f. 12 r. : Concedere propositionem est ipsam veram esse admitterc

Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, et consequens simul verum esse

est necesse.

662) f. 14 v. : In diseiplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus

doctrinalibus termini ngnificative et non materialiter aeeipiuntur Ter

mini logici in secundae intentionis significatione sunt aeeipiendi a. s. f.; die übrigen

Regeln dienen der Praxis des Dispntirens und beruhen sonach häufig auf den Ob-

Ugaloria.

663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezügtich der Exponibitia und

ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts

punkte der Lehre vom Uitheile , u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs

der modalen Urtheile unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo

rial-Worte Purpurea , lliace o. s. f.

664) f. 161 r. : Ad quascunque praemissas aliqua sequitnr conelusio, ad easdem

sequitur convertens, subalterna et omnes conelusiones aequipollentes.

A E 1 O

i o ne na

no ni nan nen

en an is 0

ip es 0 0

0 op o 1 0

. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summa ponuntur

vocales A, E, I, O significantes qualitatem et quantitalem conelusionum

Subiectae autem eiusdem limitis syllabae significant conelusiones, quae aut per conversionem

aut legem subalternarum aut aequipollentiam sequuntur Vocales pracpositae

litterae „p" designant propositiones convertentes per accidens; .... praepositae

litterae „s" designant convertentes conversione simplici; vocales cum littera „n"

praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negationis praepositionem,

cum littera „n" postposita significant aequipollentem suae contrariae per

negationis postpositionem.

282 XXII. Carolus Bovillus.

Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),

in der Jugend Schüler Faber's und später inniger Freund desselben,

gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte

den 1. Tractatus der Introducliones Faber's 665) und steckt dabei in

terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea

lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche über

haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen

sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller

syncalegoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführen 666),

und so spricht er sieb in heftiger Beredsamkeil gegen die occamistische

Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel

cher alle suppositio, amplialio, appellalio u. s. f. nur in die momentane

Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und

daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal

ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur

dienstleistende (adminiculalivae, s. Abscbn. XIX, Anm. 365 u. 436) für

die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will

665) Ars suppositionem lacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli

viromandui annotationibus. Darunter das Druckerzeichen des lehan Petit (Paris). Am

Schl.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron nicht (Memoires

pour servir d l'histoirc des hommes itlustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie

auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Philos.

des Car. Bovillus. Würzburg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthümlichem

Wohlbehagen für den „katholischen" Philosophen Bovillus schwärmt. Sicher

aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss

über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss

hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanus, Paris 1510. fol.)

verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen

Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovillus innig mit Nicolaus Cusanus

zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.

666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovillus: Quibusdam in

se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate

refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inaccessibitis Quae

igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim

cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi

et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritatis dialecticae lucem

conarentur, brevibus innolanda duxerimus, in auroram a nobis dimissa prodierunt.

667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore

realium aequisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputant Qua

autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , - haec parvorum

est, ut appellant, logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.

Quippe si ea dialecticae dumtaxat ut congenca necessariaque sunt adscribenda , quae

veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositiunum,

ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob Da

rias ex temporum differentia deduetas extremorum propositionis aeeeptiones, itlam vero

ob actualem rei, quae tota lempori permittitur, existentiam nssignaverunt. Quod utique

non recie fecisse statim deprehenduntur , nec enim quidem ad diseiplinas momentum

habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oblivioni est, ut non

triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin- perpetuum mente

potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec carundem propositionum veritas

singularis effiagitat rei existentiam ac rursus sensualem ciusdem ipsius demonstratio -

nem, in qua tamen utique universum statuunt suarum suppositionum substantiam. . . .

Et si rursus iidem ipsi disertissimi aulores horrendas syncategoreumatum lenebras ab

XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283

bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und

mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von

Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat heim terministischen

Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.

Als einen eigenlhümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt

kopf aus Könitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in

Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),

einen Parvulus antiquorum6''1), ferner Parva logicalia6'12) und eine

Monographie De inventione medii, sowie desgleichen De propositionibus

modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An

merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,

Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum, dessen

Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. oh. Anm. 254), neben Auf

nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des

Dorbellus die thomistische Angahe über den Gegenstand der Logik wie

derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus

Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia

völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall

omni suarum disciplinarum luce elarissimoque radio procul dedignantur, supervacanea

Uerum erit appellationum exponibitiumque propositionum dialecticae steritis inferta

execntio Qwu fit . ut in tntum vana appareat universa parvorum logicalium

determinatio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium

barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundal Suppositionum

deternrinationem excogitarunt ob singularem rei tempore permutabitis existentiam

sensualemque eins demonstrationem, quod nullam posse reram esse improld assentiantw

propositionem , cuius non extremis res actu singularis respondeat Conscquitur,

suppositionum scabram determinationem nullius prorsus dccedere posse disciplinarum

aequisitioni accommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditalis

sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva currum scandente trium

phalem adminiculalivarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminandam.

668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singularibus , quas ex

prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur

Prima unio rerum est, secunda vero terminorum.

669) So spendet auch Bovillus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo

gischen Verhältnisse der Exponibitiu ; s. ob. Anm. 663.

670) Excerpta Libr. Posteriorum Aris. cum commentariolo per Magistrum Gregorium

Bredekoph de Konitz congestum. Am Schl. : per lacobum Tanner Herbipolensem

in praeelaro oppido Liplzensi. 1506. fol.

671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum totam paene complectens logicen;

cum brevi facitlimaque commentationc pro novitiorum instructione per Maqistrum Gregorium

Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.

1513. 4. (ein älterer Druck 1509).

672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticet Ampliutione, Restrictione,

et Appellati one , Insuper de Expositione et Consequentiis. Magister Gregorius

Laticephalus de Konitz. Am Schl.: Impressum Liplzigk per me lacobum Thanner.

1507. 4.

673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens

difficullates. Hexastichon magistri Gregorii Konitz ad Icctorem ete. Am

Schl.: Impressum per baccalaureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.

674) In der Einleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primum attributionis totius

logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.

675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.

Anm. 201 ff.) an und benützt auch hei den proprietates terminorum, welche or

übrigeus sehr knapp erledigt, die probaliones terminorum des Paulus Venetus.

284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.

hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück

zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),

so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund

lage der Modernen 677); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er

vor der suppositio relalivorum einen kleinen Abschnitt de signis in

propositione mutuo se impedientibus einreiht 078). Die Abhandlung de

inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener

Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Worte Fecana, Cageli u. s. f.

drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier

Arten (possibile, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in

der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach

ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,

kommt gelegentlich als etwas Neues die amplialio modalium hinzu 679).

Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,

welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann

Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte

bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni

versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier

darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit

näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;

dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar

zu Petrus Hispanus 68t), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia^2),

676) In der Vorrede zu Parva Logic. : Licet Aristoteles non tradiderit tractalus

parvorum logicalium in propria forma, posuit tamen prineipia, ex quibus habentur

illi tractatus Tractalus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dicit

„Berum quaedam sunt universales, quaedam particulares" Tractalus appellationum

trahitur ex proprietale substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia videtur

significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio truhuntur ex primo Etenchorum.

.... Tractatus distributionum trahitur ex primo Perierm. ; syncategorematum

trahitur ex primo et secundo Perierm.

677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer

Eintheilung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),

hierauf ampliatio, restrictio, appellatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der

probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbilde die

Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Urtheiles.

678) lnterdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua, et unum

lollit virtutem alterius, et neuler terminorum distribuitur , ut „Nonnullus homo est

animal" Quando se impediunt in propositione particulari , indefinita vel singulari

, tunc terminus, super quo se impediunt, supponit determinate; quando

in universali, praedicatum supponit simpliciter u. s. f.

679) Necessarium et impossibite ampliant copulam vel compositionem ad omne

tempus copulative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunetive.

680) Aristotelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;

Argyropito traductore; a Joanne Eckio Theologo faciti explanatione dcelarata; adnotationibus

compendiariis itlustrata ; ac scholastico exercitio explicata ; videbis o Lector

priscam Dialecticam restilutam ; ac Neotcricorum subtititati feliciter copulatam. (Augs

burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.

681) loan. Eckii Theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et succineta.

sed suecosa explanatio pro superioris Gcrmauiae scholasticis . Augsburg ex Officina

Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 95$ bezeichnete

Ausgabe).

682) Bursa pavonis. Logices exercitamenta Appellala parva logieatia. a lohannc

Eccio In regio Friburgiorum archigymnasio cantalissimo congesta ac examinala. In

XXII. Johann Eck. 285

und ein Elementarius Dialecticae('HS). Indem wir vor Allem seine aus

gedehnte Belesenheit rühmen müssen(i84), dürfen wir zu seiner allge

meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden

falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisteti gehört,

d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir

wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi

schen Aniu. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der

Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich

benützen ü!<5).

Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über

notitia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und

knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 686); in der Frage

aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen

den Standpunkt Occam's 68?). Auch in der lsagoge schliesst er sich be

züglich der Bedeutung der Universalien an die Occamisten an 688) und

eo cuntubernio, quod Pavonis Bursa nuncupatur. Am Schl.: Impressum Argentinae

per Mathiam Hupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form

wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus

Hispanus (f. LXXXIV—CXI).

683) Elementarius Dialecticae d. loan. Eckii. Am Schl.: Augustae Vindelicorum

in ofßcina Mitterana. 1517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518. 4.

G84) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,

Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert

Capit», Herveus, Aureolus, Ant. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,

Greg. v. Kimini, Thomas v. Strassburg, Hotcot, Buridan, Marsilius, Peter v. Ailly,

Gersom , Paulus Venetus , Dorp , Brutifer, Gabr. Biet, Tartaretus, Bricot, Georgius

Bruxelleusis , Dorbellus, Jacob de Fortivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de

Monte (als Montista Colonicusis) , die Mainzer Summula (als Moguntinus), Johannes

Magistri, Petrus v. Aquila, Johannes Majoris, Job. de Wesatia (z. Organon f. XXXIX

v. B), Menghus Faventinus, Parreut, Pschlacher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,

Faber Staputeusis, Clichtoveus, auch Georgius Trapezuntius und Reisch (s.

Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich

tich ttiessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er

auch den Bovillus an.

685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe

des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu

' den „Neoterici" gezählt, s. H. Schreiber , Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.

686) Er bespricht nolitia ubstractwa und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),

und seine Aeusserung (f. III v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält

genau den auf das Urtheit gestutzten Conceptualismus des Occam (s. ebend.

Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulare" den von

denThomisten verabscheuten occamistischen Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).

Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über togica naturalis, usualis, artificiatis,

wobei im Anschlusse an Atbertus Magnus und Scotus (Abschn. XVII, Anm. 363, u.

Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik ats das Eine Drittel der scientiae sermocinales

bezeichnet wird.

687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqua sui parte est speculativa, pro atiqua

sui parte est practica; vetus ars principatiter est specutativa Cum autem

finis principalis logicae sit argumentatio , sequitur , lotam logicam principaliter esse

practicam. Vgt. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.

688) f. XIII r. B : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo

et significando f. XV r. A: Prima est opinio Platonis cum suis ideis ; .... ista

tum a phitosophis quam a theologis est reprobata Secunda est opinio Scoti.

(f. XVI r. A) Tertia est sententia Occham, Gregorii Ariminensis, Buridani, Marsi/

ii, Gabrielis (d. h. Biel), Gersonis ct communis viae Neotericorum f. XVII r. A ;

286 XXII. Johann Eck.

macht hei der frage üher <las principium individuationis die ganz annehmhare

Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein

principium universalisalionis handle 089). Die Erläuterung des aristote

lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu

Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt090), führt

ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer

Entschiedenheit, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die

Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding

ten Strömung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem

Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein

Schluss erreicht werden könne ü92). Die modalen Syllogismen behandelt

er völlig nach üccam 093), und die inventio medii ausführlich nach der

' modernen Tradition des Fecana, Cageli 094). Die Erläuterung zu An.

posl. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden

Top. und Soph. EL erledigt.

Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,

woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti

schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit

Einschluss des Petrus Hispanus erklärt 090), folgt er in der Einleitung

JVom sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel conceptus,

quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significationem et

repraesentutionem. Vgt. Anm. 699.

689) f. XVII r. B: Nutlum est principium individuationis, nisi quod est princi

pium effectivum rei; unde vere pIiitosophantes rectius universalisalionis, quam

individuationis, principium perquirent. Vgt. Abschn. XIX, Anm. 814.

690) Er gibt dabei stets zuerst als explanalio textus eine getreue Wort-Um

schreibung, dann folgen annotaliones zur näheren Erklärung und hierauf explicalio

schotustica, d. h. Exercitien, hautig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate

gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotativa, bei der Lehre

vom Urtheile die Unterscheidung in comptexa und incomplexa, sowie bei den mo

dalen Urtheiten den sensus divisus und compositus , noch dazu nnter Verwerthung

dir consequentiae (f. LXXXVII1 ff.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien

den Gitbertus Porretanus bei Seite lasst; das Gegentheil hievon s. Anm. 700.

691) Pars II, f. XII r. A: Mulli derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in

messem alienam ponendo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et

Averroes lestatur , ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus

renarrat tonge aliam sententiam Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt

(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden

Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et laudare.

Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recentiores

forme omnes novem ponunt, quatuor piimos indirecte coneludentes , reliquos

directe, isto pacta ete. (s. Trulfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise

die Mainzer Summula, Anm. 404) Quomodo prima figura bifariam

usurpetur, in Summulis disquirito (Anm. 701) Respondetur , quartam figuram

esse ponendam ab uliis distinctam; palet, quia figurarum distinctio sumitur ex diversa

habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta

peculiarem habitudmem; ergo est distincta figura.

692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.

693) f. XVII r. s. Abschn. XIX,- Anm. 980 ff.

694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)

von der oben erwähnten Figur dos Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis

adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit.''

695) In summul. I'. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: Inprimis plurimum

vobis (d. h. dem Sebast. Usung und dem Leonhard v. Eck) debet alma vrtium et

XXII. Johann Eck. 287

dem Dorbellus, dessen Memorial- Verse er wiederholt, bringt aber dann

bei Gelegenheit der significalio, welche er nach Weise der Modernen

behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum

und ein impurum vor696); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er

in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faber Stapulensis nur drei wesent

liche Arten an ü97), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der

Lehre Occam's 698). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so

entschieden terministisch wie in der Erläuterung des Organons, wobei

allerdings die Schwäche 'der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.

XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte099); gelegentlich der

Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominativum zu einer

Unterscheidung der praedicatio , welche eine Verwandtschaft mit jener

bei Altenstaig zeigt 70u). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht

positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son

dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso

wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinflusst

ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus

Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be

denken701); bei der reduclio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder

philosophiae facuttas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquitiis ac prolixis

logices commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristolelis se confert phitosophiam,

Summulas tamen Petri Hispani Burdegallensis non negligens, ob quam rem

nec iuventus ipsa nec alma facultas unquam pro meritis condignas vobis vices rependere

potest.

696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddam est

purum seu merum universale, quod nihit aliud ineludit nisi actum universalem ; scd

impurum est, cui correspondet actus et conceptus Affirmativa pura : omnis,

qmlibet, quicunque, quivis ; impura: ulerque, ubique , semper, quotlibet, ab aeterno.

Negatwa pura: nuttus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nultotiens.

697) f. XVI v. B: Tres sunt species propositiunis hypothelicae communiter usitatae

et irreducibites ; ptures enim sunt aliae , sc. temporalis et localis, quae

reducuntur ad copulativam, et causalis et ralionalis reducuntur ad conditionalem (s.

ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.

698) f. XX r. B, wosetbst er auf jene occamistischen Modalitäten scitum, opinatum

u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus

und compositus verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).

699) f. XXIII r. A: Vtfinitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est terminus

categoremalicus univocus incomplexus formaliter communis natus praedicari

secundum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomplexum,

quod natum est ex modo significandi dici, i. e. praedicari de pluribus

essentialiter distinctis dieisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,

sed differunt ratione ; .... nam universale diffinitur per „esse in", i. e. significari,

et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.

700) f. XXX c B, woselbst er die praedicatio zunächst in essentialia und accidentalis

theilt, erstere dann in quidditatwa und qualificativa, letztere in convertibitis -

und contingens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützt er hier zur Eiklärung

der tetzten Kategorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.

7ul) f. XL. VIII v. A: Distingue de prima figura, quia large aeeipi polest pro

syllogismo , cuius medium subiicitur in una et praedicatur in atia; stricte vero defi

nitur esse ea figura, cuius medium subiieitur in maiori et praedicatur in minori. Si

primo modo loquumur de prima figura, tunc includit quartam; si vero stricte

usurpetur , tunc sunt quatuor figurae Aristoteles quartam figuram praelermisit,

quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi sola transpositio

pramiissarum.

288 XXII. Johann Eck.

die Memorial- Worte Nesciebatis u. s. f. 702). Den Schluss machen in

kürzerer Fassung Top. und Üoph. El. 703).

Die übrigen Traetale des Petrus Hispanus finden zur Vervollstän

digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel

„liursa pavvnis" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon

durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Litleralur

der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des

aristotelischen ürganons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,

beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,

welche einen von theologischem Ilasse getragenen heftigen Ausfall auf

Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichein Hinblicke auf Faber

de Werdea (ob. Anm. 153) den Wortausdruck „Parva logicalia" aus

dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorbellus

überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber unter den betreffenden

Traetaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica 10b). In der

Einzehi-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,

sondem benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren

der Modernen 760). Bemerkt mag werden, dass er suppositio collectiva

als eigene Species zählt 707) und neben der alienatio auch der „remotio"

-- 702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.

703) Getegentlich der Soph. El. benützt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische

Figur aus Cor. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185). welche

entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit

dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte

in den Ecken des Dreieckes haben.

704) f. LXXXIV r. A: Nee quemquam moveut eloquens itla bestia Laurentius

Valta in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutites reprobans <et nullum

discrimen fore uffirmans inier has „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuit

mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) ... Sed putrescat itle quidem inscitia

sua, cum doctis omnibus ludibrio habealur.

705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: lres sunt

logicae partes secundum vener abitem inceplurem Withelmum de Ocham, sc. terminus,

propositio, argumentalio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt

termini, quare, cum illi tractalus passiones termini considerent , non iniuria parva

logicalia appeltati sunt. Ceterum non ignoro , quosdam opinari, parva dici respective

ad mugnam loyieam Aristotelis, quibus non omnino refragor lsti tractatus pertinent

ad veterem artem, tractatus vero consequentiarum ad novam logicam.

706) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in

möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen

Commeutar folgen lässt. Inhatttich verflicht er mit der suppositio occamistische

Lehren und auch die Angaben Buridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),

sowie die moderne Eintheiluug in significatum ultimatum und non ultimatum, ferner

descensus und asiensus ; auch behandett er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die

ampliatio als eine Art der suppositio, nimmt status und alienotio auf, und bespricht

auf Grundtage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appeltatio formne et

rationis.

707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principe s et praeeipui non

posuerunt, ut Ocham, Mursitius, quo nullus in logica aculior, Buridanus, ...

Georgius Bruxeltensis el alii complures; atii eam affirmant, ut iam communis schola

Viennensis et Ertphurdiana tenet, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch

scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio

collectiva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und bei Prierias (unten

Anm. 735), theilweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulcnsis (Anm. 640),

höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).

XXII. Johann Eck. 280

eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequen

tia, welche er in einer modificirten Weise definirt 70") , unterscheidet er

iUaliva und probaliva als besondere Arten 7 10) und nimmt in hewusster

Absicht die gesammte Lehre der probationes terminorum aus Paulus

Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte Tatita

scies u. s. f. auf711). Die Obligatio behandelt er, abgesehen von der

Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor

bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die Insolubilia unter Erläu

terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).

Der „Elementarius dialeclicae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche

Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher

Eile hingeworfen wurde 714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander

wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit

Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg

eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge

der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da

im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken

vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns

aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch

die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" bei den

Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus

übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urthcile den

ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-

708) f. XCVIIt r. A: Remotin est terminus non supponens propter aliquid additum,

quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis plagis vapulabil."

709) f. C r. B : Consequentia est oratio Iiabens implicite vel explicite antecedens

et consequens et notam itlationis affirmatam.

710) f. C v. B: Consequentia itlativa tantum est, in qua antecedens de necessitate

infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens

non de necessitale infert consequens, tamen probat probabititer et topice ; itlativa et

probativa simul est, ubi antecedens de necessitale infert consequens et probat.

711) f. Cll v. A: Ordine congruo imitaturi Paulum Venetum expediemus materiam

probationum, quia probntio, de qua hic agitur, est consequeutialis ; f. CHI r. A

die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.

712) f. CVI r. A: Obligatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam

secundum aliquem statum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs

Arten, nemlich positio, depositio, casus, impositio, petitio, sit verum. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.

713) f. CVIII r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.

714) Im Dedicationshriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeningen : Dialectices

elementarium pro tirocinium in logica agere volentibus extemporarie effudimus

potius, quam scripsimus.

715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Eintheilung

desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien ; dann folgt das Urtheit,

wobei das hypothetische in sämmtlichen sechs Arten (condit., ration., cansal,

copul. , disj., tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu

Petrus Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.

Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug

aus An. post., Topik mit Einschluss der „probativae consequentiae" , d. h. die

probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. El. Zuletzt

gibt Eck unter dem Titel „Dc modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge

meine Regeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligaloria

angehören.

Pranxl, Gesch. IV. 19

290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.

besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,

welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man

mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).

Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Giorgio

Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices111) noch ein sehr

fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so möge er

denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer

kung über den Unterschied zwischen logica und dialectica116) beginnt

er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher

Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der

Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug

aus Boethius de divisione und de definitione einzuschalten719). In der

hierauf folgenden „argumentalio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik

an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus

Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene

bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu

gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse

für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten

Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das

Material der modernen Terministen einzutreten721).

716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)

und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns

diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anna. 550) und auch

bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.

717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripla

a Georgio Benegno Archiepiscopo Nazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facitc

principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur etc. Romae 1520. fol. (Zu An

fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht

mehr).

718) f. III r. : Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi

ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut

plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appellatur , aeeipitur

Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum prineipia vi am

Iiabens.

719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe

nutzt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.

720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in

maiori et subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opinioni

adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,

Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute com amplexus

sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem

prorsus respuo; eadem enim est prima et quarta, in utraque etenim est eadem habitudo

medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVH) die modalen Syl

logismen und fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothelico bei

(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageli (f. LVII).

721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus

Pergulensis (f. LVIII, s. ob. Anm. 38 ff.), lässt dann Topica folgen (f. LXV v_),

womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetus

; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre

von suppositio, ampliatio und appellatio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem

Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er

noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und

reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem

XXII. Johann v. Glogau. 291

In dem Umstände aber, dass neben einer syncretistischen Verein

barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch

gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,

gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf tiefere Diffe

renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines

Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben

den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige

Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer

kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum

pfung erfahren. Ural so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachhlüthe

der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,

welche chronologisch jener nemlichen Periode angehören, die uns zuletzt

bisher beschäftigte.

Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,

gest. i. J. 1507), welcher ein Exercitium novae logicae , jedoch nur

An. pr. und Soph. El. enthaltend m), und hiezu gleichsam zur Vervoll

ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem

er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas

und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und

somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und

Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen

Commentar in der üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt

mit besonderer Ausführlichkeit hei den Soph. EL, woselbst er eine Menge

der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag

werden , dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des

kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten

anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),

er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den

Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von Insolubitia (f. CXLIV).

722) Exercicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et Elenchorum Mgri

loannis de Glogavia pro lunioribus rccollectum ac noviter emendalum. Am Schl.:

In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter rccognitae ac impressae.

1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Boze Chuiala am Ende der vorletzten

Seite bedeuten doch wohl den Drucker).

723) Das Titelblatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte Uber posteriorum

analeticorum ; auf der Rückseite desselbeu steht unter Anderem: Ui Aristotelis

in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad inteltigendum sit facitis

quaestionumque Magistri lohannis Versoris intetlectus sit planior et addiscentibus levior,

ego magister Iohannes Glogaviensis almae ftorentissimaeque universitatis studii Cracoviensis

maioris collegii artistarum collegialus .... nodosum et perplexam sententiam

in leviorem modum recotligere institui. Aegidii Romani, Thomac Aquinatis, Alberti

Magni , Paulique de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et explanationes

adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Hatler civis Cracoviensis

1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in dueali opido Lipsensi per

Baccalarium wolffgangum de Monaco. 1499. 4.

724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.

725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus

in Beispielsätzen erwähnten OertUchkeiten (s. Anm. 399 f.) will ich die Vermuthung

nicht unterdrücken, dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar

verfasste, vietleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter

der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprüngtich eklektischen Standpunkte

aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.

19*

292 XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.

sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus

nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cageli u. s. f. aufnimmt 72C).

In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarischen Gegner

Luther's bekannte Sil ves t er Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).

Derselbe will in seinem Compendium dialedicae 121), welches in Folge

von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste 72 s),

in der Thal die zwei viae, d. b. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,

vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere

reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben

Amn. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni

versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung

lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida veritas" und „vetustas"

parallel stellt, hingegen den nominales oder terministae oder

sophistae das Gebiet der figmenta und der disputalio zuweist, will er

in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache

als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will

er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litteratur

das Passende sammeln. Der erste Haupltheil seines Compendiums

hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst

insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731).

Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des

Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei er vollständig den

Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Univcrsalien

726) f. 45 r., woselbst er auch die Worte wiederholt : quae figura communitvr

propter eins apparentem dif/icultalem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.

727) Compendium dialeciicae fratris Sitvestri de prierio Sacri ordinis praedicalorum.

Am Sehl.: Venetiis arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.

728) Apologia magistri sitvestri de prierio in dialeeticam suam cum explanationc

clarissima lotius materiae intentionalis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Rogerium.

1499. 4.

729) Comp. dial. am Anfang : Adolescentium labori compatiens realistarum ac

nominolium doctrinas, quantum dialeciicae veritas patitur et proprium ingenium suppetit,

in unum conserui, quatenus studiosus quisque solidam veritatem simul et disputandi

solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod relalio

est in rebus intelleciis excogitata (ut nomen , oratio et argumentatio) formaliter vet

sub suo formali { sumpta , seeluso docendi online tractans tribus libris opus omne

distinxi iuxta triplex rationis operatum. In der Apol. spricht er sich ähnlich au.- :

Diffinitiones ac regulas sie ium moderatus, ut cum mea docirina quisque, quam voluerit,

viam lueatur ; cum enim suppositio usus lermini sit, hie quidem nunc usum

solum in propositione esse profitebitur, itle vero forte eliam extra ; nam si quempium

ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine

eins illato auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel sola terministarum

figmenta vel solam realistarum vetustatem noverunt Asseverant, qiwl

in Albertuccium tam patentia furta commiserim, a quo Insolubitia Obligalionesqi.it

sübripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realislurum

sophistarumque doclrinas, me scribere non infitior.

730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge

nommen, s. ob. Anm. 82.

731) Tractatus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consequitur,

secundum quod reperitur [in signis seu terminis simplieibus eommunibus ad

lernunos primae et secundae intentionis.

732) Quaeritur igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae deelarari

circa materiam intentionalem Adducam aliauas auctoritales Thomae,

XXII. Silvester de Prieria. 293

den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedicabilis)

mehr in occamistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den

Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortausdrucke

bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 734). Hier

auf folgt die suppositio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben

den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der amplialio,

restriclio und appellalio (mit Ausschluss der distributio) im

Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt 735). Darüber, dass er die proprietales

terminorum noch zum ersten Haupltheile rechnet, rechtfertigt er

sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um terminus

simplex handle 736). Die secunda operalio ralionis aber, d. h.

die Urtheils-Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be

handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was

er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die

Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenlhümliche

Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).

Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).

el pnnam aliquas collationes inier Herveum et Capreolum. Zu dieser thomistischen

Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge

nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in

Cremona 1497 u. noch 1649).

733) Universale est res intellecta ut apta natu esse in pluribus ul res

Praedicabile vero est res intellecta ut praedicabitü de aliquibus. S. Abschn. XIX,

Anm. 765 ff.

734) Tractatus de eodem (d. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis

terminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be

merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien naher erörtert, nemlich Substanz,

Quantität, Qualität, Relation.

735) Er theilt nemlich die suppositio zunächst in matmalis und formalis,

letztere in impropria und proprio, diese letztere in simplex und personalis, diese

letztere in discreta und communis, letztere in determinata und confusa, letztere in

cottectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,

endlich letztere in absoluta und accommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe

dingt oder bedingt ist).

736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus

tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio

statim profitear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt el ut potius sentio, suppositio

passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id cgi,

quia certum quidem est, suppositionem propriam esse termini simplicis, sed utrum in

propositione necne, dubium. Im Compend. ist ihm das Unheil als Gegenstand des

2. Buches: ens rationis, quod secundam operationem rationis consequitur.

737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheile die Un

terscheidung des modus consuelus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,

Anm. 2S6), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (conditional,

disjnnctiv, copulativ, causal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und

ausserdem die Behandlung der exponiblen Urtheile als aequivalentes hypotlieticis (s.

ebend. Anm. 279)

738) Liber tertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationem consequi

lur. Dabei wird mit den Conseqnentiae ans Marsilius unter Benützung einiger

aristotelischer Topen (besonders causa und effectus) begonnen, dann folgt sehr

kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach

Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus

obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),

nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-Schliisse ; dann die modalen aus

Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.

739) Am Schlusse der Obligationes ; Pro maiori aulem intelligentia dictorum

291 Gregor Reisch. Thomas Murner.

Gregor Reisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Beichtvater des

Kaisers Maximilian, gest. i. J. 1525) hat in seiner vielbenützlen Margarita

philosophica, d. h. einer Encyclopädie zum Bedarfe der Studirenden

der philosophischen Facultät 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der

Hauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder

nen Tenninisten unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu

sammengestellt 74 1).

Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers

Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)

merkwürdige „Logica memuraliva" , merkwürdig durch die logischpädagogische

Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk

samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein offizielles Zeugniss bei

bringen konnte , nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden

Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das

ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge

fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er

scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von

aliqua notabitiu subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe naeh Erläuterungen

zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.

740) Maritarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft

his 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus .

gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina deut

lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorgedruckt,

wovon der die hiulcctica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als

Titelblatt figurirt.

741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomen, verbum

aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)

und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131) , hierauf die Lehre vom Urtheile

aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich

an Aristoteles hält , indVm er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen

(mit Aufnahme der Regeln Fecana, Cageti u. s. w.) , sondern auch die modalen

entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Sopli. El. excerpirt;

sodann aber folgen unter dem Titel passioues terminorum in kurzem Auszuge aus

Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositio , ampliatio,

restrictio, appellatio, distributio und Exponibitia.

742) Logica memorativa Chartiludium logicae, sive tutius dialecticac memoria;

et modus Petri hyspani textus emendatus ; Cum iueundo pictasmatis exercitio ; Eruditi

viri f. Tlwmac Murner Argentini; ordinis minorum; theologiae doctoris eximii. Am

Schl.: Argentinae industrius vir loannes gruninger impressit. 1509. 4.

743) Auf der vorletzten Seite: Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego

magister loannes de Gloi/ovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Collegiatus

.... testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis

filium hanc eliartitudiorum praxim apud nos finxisse , legisse et

.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes et indocti .... sie

evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,

'tuiddam magicarum rerum infudisse poiius, quam praecepla- logicae tradidisse. ...<..

Ad expurgationis rrsponsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,

sie a nobis approbalmn , quod divinum potius ingenium hubuisse unanimi voce

iudicaremus.

744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logicae") figurirt folgender Holzschnitt :

Ein Jäger geht auf die Jagd ; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem

duae praemissae als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Ann bedeutet

argumenta; nuf seiner Brust ist cunelusio geschrieben; syllogismus ist sein Waidmesi-

er, quaestio der Bogen in seiner rechten Haud ; seine beiden Beine sind praedicubilia

und praeduamenta ; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner

XXII. Thomas Murner. Aventinus. 205

sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgenile als mnemonische

Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann

aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische

Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 740), deren jede

dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist747), so

dass nach Murncr's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung

und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge

prägt werden soll 748). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be

trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,

äusserst Weniges hinzu 749).

Endlich als em Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo

hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i. J. 1474, gesl. i. J. 1 534)

gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der

veritas und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die

Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor

dergrunde rechts wuchert das Kraul der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde

steht das Gestrüpp der Insolubilia und Qbligatoria, hinter welchem sich die sitva

opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Occamistae, Scotistae, Thomistae,

Aibertistae).

745) Es werden als Zeichen , welche für das ganze Chartitudium gelten , vor

läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntialio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein

Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialectieus,

6) ein Kurhut fallacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,

9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appellalio', ll) ein Rabe distributio, 12) der

Halbmond exposilio, 13) eine Katze exclusio , 14) ein Wappenschild exceptio,

15) eine Kaiserkrone reduplicalio, 16) eine Schlange descensus.

746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bilder

zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem

Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte

vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im

Kartenspiele) deutlich der Beihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,

Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,

Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier

u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann

7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,

Dreier bis Achter ; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier ; zuletzt sieben ein

zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich

dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll

ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem

uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint

mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens

ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunei, Leber und Chatto

nicht schöpfen können.

747) Jedes einzelne Kartenbild enthält eine Menge von Emblemen und Sym

bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmllich als mnemonisches

Mittel zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.

748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da

es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er

selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen

Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für

sich allein einüben könne.

749) Nemlich bei sonus elc. einige Bemerkungen über significalio und intentio

prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheile die Unterscheidung zwischen lermimis

communis und singularis, sowie auch die Umkehrnng und die Modalität hier aus

führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Enthymema , und

bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.

296 XXII. Aventinus.

Universität Ingolstadt war750). Er knüpft dabei, offenbar durch thoinisüsche

Litteratur veranlasst (s. ob. Amn. 84 u. 625), an eine Notiz über

Roscellinus an und betiebtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk

liches Wissen betreffs der objectiven Dinge anstreben, während die

„Neuen" oder „nominales" sich im Uebcimass auf die sprachliche und

begriffliche Seite werfen , und nachdem er sacbgcmäss hervorragende

Auloren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus

welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benutzte Quelle

eigentlich den Zwiespalt im Auge halte, welcher zwischen Antiqui und

Moderni betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungs

kreise ticrsons angehörte (s. Abschn. XX, Anm. 595 und was ich dort

nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie

berührt er den Paiteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer

salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen

Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-

750) Aventinus. Annal. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hiscc. quoque lemporibus

fuissc repcrio Rucelinum Britannum ete. (s. Absehn. XIII, Anm. 317)

Eo nnmque autore duo Aristoteticorum Peripaleticorum genera esse coeperunt , unum

itlnd vetus, locuples in rebus proercandis, quod scientiam verum sibi vindicat, quamobrem

reales vocantur; alterum novum, quod eam distrahit, nominales ideo nuneupati,

quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse

asscrtores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; itlius Thomas

Aquinas Ilalas et Iohannes Dans Scotus, huius Withelmus Ocromensis , cuius sepulcrum

marmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo l'raneiscanorum monstratur

(— nicht mehr vorhanden —), Marsitius Haideiber gensis academiae , loannes Buridanus

Viennensis gymnasii institutor , Gregorius Ariminensis Viennae humatus, antesignani

sunt. Alios et tot munitos Peripatelicae famitiae phitosophos et proximos

quosque a prioribus dissentientes praelcrep ; aliis subinde aliae opiniones, alia placita

sunt; ita fit, nt nulli duo concinant Veterani scientiam utpote aemuium naturae

de rebus sive in rebus existere (nempe notatio nalurae et sensus animadversio peperit

artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente , cogitatione dumtaxat distinguunlur,

diversa quoque esse contendunt, sind est numerus et res, quae numeratae sunt (s.

bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tinnum caterva haec , quae solum intelligentia et

cogitatione separantur, idem esse censent, uec enim atiud numerum, quam res nunieralas,

caecitatem, quam caecum esse, ipsis placet; hi scientiam quoque potisshnum

de dictionibus et nusquam nisi in animi nntionibus atque rationibus esse docent. . . .

De ideis quoque digladiantur Aristoteles primus huiuscemodi

species labefuetavit Stoici nullam talem ideam in natura rerum sed notiones

in animo esse dixerunt Antiqui Aristotelis opinionem , recentiores Stoirorum

sectantur. lsta.ee nova Aristoteticorum secta a veteribus paene explosa et exsibitata

a Withelmo Occomenn nersus excitata, aueta , atque de integro instaurata est; haue

ob causam a suis venerabitis ineeptor vocari solet. Vicitque manus Withelmi adeo,

ut celeberrima Athenaeu Galliarum Lutetia (ob. Anm. 406—530), Germaniae magnae

Krdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscorum Angitostadium (Anm. 75 u. 369 ff.),

Noricoium Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in itlius verbu iurarint. Exstal in

Rucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nitoris cuttusve, sed lestimonii

gratia subscribo:

Quas Ruceline doces, non null dialectica voces,

lamque dolens de se non vult in voeibus esse;

Res amat, in rebus cunetis vult esse diebus ;

Voce rctractetur ; res sit, quod voce docelur.

Plorat Aristoteles, uugas docendo senites

Res sibi subtractas per voces intitulatas ,

Porphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.

XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297

griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus

anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris

(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trulfeder), Ingolstadt (Parreut) und

Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit

einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In

der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling

schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),

und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine einlhei

lende Uebersicbt der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass

er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianischer Auf

fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand

verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der

erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in

deutscher Sprache zu reden752).

Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen

und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,

auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.

In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die

Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische

Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich

Qui res abrodit, Ruccline, Boethius odit.

Non arqumentis nulloque sophismate sentis,

Res cxistentes in voeibus esse manentes.

751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyclopedia orbisque doctrinarum

hoc est Omnium artium. scientiarum , ipsius phitosophiae index ae divisio, scriptores

eorundem verum. Ex Platone Aristolele Cicerone Varrone Quintitiano Lactantio divo

Hieronumo Divo aurelio Augustino Themystio Boethio Severino Alberto magno episcopo

Ratisbonensi Albino (d. h. Alcuin) praeeeptore Caroli magni. loannes Aventinus Thurhomarus

lectori ete. Am Schl.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana

1517. 4.

752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione; dieselbe

wird eingetheilt in grammatica (de oralione recta) und rhetorica (de oratione quatenus

persuadet) und dialectica (de oratione, ut ait Cicero, ratione conelusa, s. Abschn. VIII,

Anm. 23 ff.). Hierauf theilt er die Philosophie in adminiculativa und principalis,

wobei er von ersterer sagt: Adminiculativa, quae et minus principalis logica ab

Aristotele in Topicis dicitur communi rocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.

Anm, 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, qvod non de rebus, sed de

rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae. quae in rerum

cognitione rersatur ; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibusdflm

peripatetiris. Dann theilt er abermals die phitosophia minus principalis in

Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreiht:

Dialectica est ditigens ratio disserendi dispntondique , ,.reden non den sachen auff

bedertay parthey und weg aussrechnen" , officium dare, modum viamque sciendi, docendi,

discendi, i. e. docere facere ratio cinationem , „lernt mass. weis und weg,

rechnung machen, w:e und vun wan sy sein sol"; qraeci syllogismum voeant ; finis,

investigare rem ignotam , „wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das

er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ul catulus ex odore

investigat feram. Libet propter imperitos crassiore uti musa ac vernaculo sermone

„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,

pass nachgedencken , mues aussrechnen, item kans nit aussrechnen'1; Ha cuiusque rei

ignotae nolitiam aequirimus per ratiocinationem. quam docet facere dialectica. Huius

scientiae prineeps est Aristoteles, Uti etiam Cicero sentit; a \peripatelicis vocabula

peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.

298 XXII. Schlussbemerkungen.

eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceronianern, welche

uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.

Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er

losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil

derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als man gemeinig

lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch

Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so

eben an uns vorüberzogen , äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über

wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so

wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer

Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort

spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter

licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig

erloschen sind , von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen

Fortschritte herlaufende zu betrachten.

REGISTER.

Absolutum — connotalivum 5, 109.

actus intelligendi — significandi 15.

intelligibitis 108.

adiectiva distrahentia 51.

adminiculativus 282.

admissio 136.

admittere 255.

adversativa propositio 52.

Aeneas Sylvius 160 f.

aequiparantia 66.

Aequipollenz 74, 130, 179.

Agricola Rudolph 167 ff.

Ailry Peter von 103 ff.

Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.

Albertislen 184, 223, 227 ff.

Alexander Sermoneta 235.

alienatio 30, 101.

Alington 196.

Almain Jacob 238.

Altenstaig Joh. 265 f.

Araans Nicolaus 238.

ampliatio 30, 67, 88, 100, 124, 129,

177, 246, 279, 293.

modalium 284.

Andreas de Novo Castro 246.

Angelus Poliiianus 170 f.

Anglicus Johann 196.

Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.

Anliqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,

182, 185 ff., 253, 255, 292.

S. auch nominales und reales.

Antonius Coronel 252 ff.

de Fantis 270 f.

Sitvester 238.

Sirectus 196 f.

Scotus 277 f.

Trombeta 269.

Apollinaris Üffredus 181 f.

appellatio 26, 30, 68, 100, 124, 177,

246, 279, 293.

ralionis 202, 259, 288.

apprehensio simplex 15.

a priori — a posteriori 78, 144, 240.

aptitudo 143.

Aquila Petrus de 268.

arbor praedicamentalis 249.

Aretinus Leonardus 159 f.

Argentina Thomas de 3.

argumenta sophistica 251, 261.

Ariminensis Gregorius 9.

Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.

Arnoldi Rartholomeus 243 f.

ars opponendi 40. S. auch modus.

auctoritates 231.

Aventinus 295.

Barbara, Celarent a. s. f. 76, 178, 242.

Rarbus Paulus Soncinas 229.

Rasel Universität 189 f.

Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.

Manzolus 274.

Begriff vorangestellt 289 f.

Regriffe entgegengesetzte 252, 266.

BeDegno Giorgio 290.

Renedictus Victorius Faventinus 235 f.

Rernardinus Petri 237.

Bessarion 156 f.

Biel Gabriel 231 f.

bis 28.

Blanchellus Faventinus 232.

Boccaccio 155.

Bonetisten 196.

Bonetus Nicolaus 194 f.

Bovillus Carolus 282 f.

Breslau Michael von 264.

Breytkopf Gregor 283 f.

Bricot Thomas 199 ff.

300 Register.

Brulifer Stephanus 198.

Bruxellensis Georg 199 ff.

Petrus 275 f.

Buchen Konrad von 267 f.

Buridan Johann 14 ff.

Cajetanus de Thienis 233.

de Vio 272 f.

Campen Heimerich 182 f.

Capreolus Johann 174 f.

Capsalis Richard von 98.

Casinensis Samuel 209 f.

Caspar Lax 255 f.

cassatio 41.

casus 42 f., 137.

casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,

254, 293.

Catalanus Joh. 221.

categorema — syncategorema 216.

categorematicus 109, 120, 123.

Caubraith Robert 257.

cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.

certificatio 53.

chartitudium 294 f.

Ciceronianismus 159 ff., 169.

Clichtoveus Jodoc 280 f.

Clienton 90.

Colonia Johannes de 271.

comrminicabititas 123.

complexc significubile 11, 112, 207, 246,

248.

complexio distans — indistans 26, 62.

complcxum — incomplexum 26, 93, 104,

109, 123, 236.

compositio 111, 216.

conceptistae 222.

Conceptualismus 17.

conceptus 28, 108.

complexus — incomplcxus 109.

nominulis 15.

concomitantia 117.

conditionatim 131.

conditionatum 44.

confuse 10.

conuotativum 5, 30, 62, 109.

consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,

73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff,

170, 179, 181, 204, 219,

227, 233 ff., 239, 242, 246 f.,

250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,

288 ff.

simitis 260.

probativa 289.

coniingens 203, 249, 251.

ad utrumlibet 24.

contrahibititas 194.

copulalim 131, 257.

copulatio 267.

copulatum 44.

Coronel Anton 252 ff.

Cranston David 251 f.

decipi 256.

Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,

265, 290.

demonstratio potissima 184, 277 f.

quia — propter quid 78.

depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,

210, 255.

descensus 208, 243, 247.

desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,

127, 180, 209, 233.

ditemma 167.

disiunctim 131.

disiunctum 44.

disparatus 49, 52, 133.

disputalio 292.

quodlibetica 209, 251.

disquiparantia 66.

distans — indistans 204.

distinctio 195, 197 f., 269.

distrahens terminus 124.

distrahentia adiectiva 51.

distribulio 182, 243, 261.

divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.

Dolz Johann 260 f.

Dominicüs de Flandria 272.

Dorhellus Nicolaus 175 f.

Dorp Johann 237.

dubio positio 210, 255.

dubitatio 41, 43, 83.

Dullaert Johann 256 f.

Dulmeulon 90.

Dumhleton 196.

Eck Johann 284 ff.

Eintheilung s. divisio.

Eklektiker 291 ff.

Etenchi sophistici 35, 79, 243, 254,

291.

eloquentia 152, 155, 159, 161.

ens mentale 64.

ralionis 222, 234, 273, 293.

reale 234.

enthymema 170.

Enzinas Ferdinand von 262 1.

Erasmus Wonsidel 273.

Erfahrungs-Beweis 35.

Erfurt Universität 189, 297.

Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 ff.

Esel Buridans 17.

Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.

esse obiectale 145 ff.

exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,

208. 249.

exclusiv 6, 71, 86, 102, 116. 125, 130,

208, 249, 263.

exemplum 167.

experientia 105.

experimentum 35.

explelivus 131.

exponibitia 86 ff., 1(12, 115 f., 125 f.,

177, 199, 204, 208 f., 225,

Register. 30 t

230, 239, 242, 249, 254,

2G3, 268, 279, 293.

exponible Schlüsse 167.

extremum complexum 44, 129.

disiunctum, copulatum u.s.{. 44.

Fabir Johann de VVerdea 203 f.

Stapulensis 278 f.

Fabristen 257, 280.

fallacia secundum quid 41.

futsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,

280.

Fantis Antonius de 270 f.

Faventinus Uenedictus Victorius 235 f.

Blanchellus Menghus 232.

Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,

224, 228, 237, 243 f., 274,

276, 284, 286, 292.

Ferabrich Richard 56.

Ferdinand von Enzinas 262 f.

fit 118.

Flandria Dominicus de_272.

forma intentionalis 145.

formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.

unitas 4, 11, 17, 38, 94.

formatistae — terministae 146 ff.

formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,

148, 163, 176, 195 ff, 205,

222 f., 269 f., 295.

formaliter — formalissime 135.

Franciscus Sylvester 273.

Tägius 273.

Freiburg l. Br. Universität 190.

futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,

129, 190, 259.

Gabriel Biel 231 f.

Galenische Schlussflgur abgelehnt 98,

234, 236, 249, 272, 290.

aufgenommen 179, 205, 207, 242,

245, 264, 274, 286 f.

Gebwiler Johann 264.

genus generalissimum 162.

Gennadius Scholarius 156 f.

Georgius Bruxellinsis 199 ff.

Gemistos Plethon 156 ff.

Trapezuntius 156, 169 f.

Valla 172.

Gerhard Harderwyk 228.

Teerstege de Monte 223 f.

Gerson Johann 141 ff.

Glogau Johann von 291 f.

Goddam Adam 6.

Gorkutn Heinrich von 220.

Gregorius Laticephalus 283 f.

von Rimini 9.

Greifswald Universität 190 f.

Greve Heinrich 263.

haccceitas 121, 176.

Hagenauer Commeritar 244, 291.

Hangest Hieronymus von 262.

Harderwyk Gerhard 228.

Heidelberg Universität 187.

Heimerich de Campo 182 f.

Heinrich von Gorkum 220.

Greve 263.

Oyta 103.

Hentisberus 89 ff.

Heynlin Johann 229 f.

Hibernicus Mauritius 269.

Aie- et nunc 143.

Hieronymus v. Hangest 262.

de Marcho 271 f.

de Nuciarellis 271.

Pardus 246 f.

von Prag 39.

hoc 25, 56.

Holandrinns Joh. 267.

Holcot Robert 6 ff.

Hundt Magnus 277.

Jacobus Almain 238.

Faber Stapulensis 278 f.

Magnus Toledanus 140 f.

Riccius 235.|

identitas 269.

analogica 184.

idolum 10.

imago 10.

immobititatum 58.

immutatiii vitulis 108, 234.

impertinens 43, 53, 80.

impositio 53, 55 f., 81, 210.

dependens 81.

prima et secunda 63, 110, 123.

ineipit s. desinit.

Individuation s. prineipium individ.

Induction 35, 167, 234.

inesse 33.

inferius ad superius 49 ff, 57 f., 133,

263.

Infinitation im Syllogismus 34, 77, 99,

249.

infinitum 251.

Inghen Marsilius von 94 ff.

Ingolstadt Universität 190, 297.

insolubilia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff,

103, 110 ff., 138 ff, 180,

203, 209, 217 ff, 238, 246,

250 ff, 255 f., 267, 280,

289 f., 293.

instantia 35.

institutio 41.

intensio et remissio s. forma.

intentio 142, 210, 222, 292.

prima et secunda 63, 109, 123.

Interpolationen zu Petrus Hispanus 21 1 1).

intuitio 12.

inventio — iudicium 181.

inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,

243 f., 284, 286, 292.

Jodocus Clichtoveus 280 f.

Trutleder Isenacensis 241 f.

302 Register.

Johannes Altenstaig 265 f.

Anglicus 196.

Anlonins Scolus 277 f.

Buridanus 14 ff.

Capreolus 174 f.

de Colonia 241.

Dolz 260 f.

Dorp 237.

Duttaert 256 f.

Eck 284 ff.

Faber de YVerdca 203 f.

Gebwiter 264.

Gerson 141 If.

v. Gtogau 291 f.

Heyutin a Lapide 229 f.

Holandrinns 267.

Magistri 268 f.

Majoris Scotus 247 f.

de Monte 271.

Parreut 239 f.

Raulin 238.

Venator 235.

Versor 220 t.

Wessel 231.

Isenacensis 241 f.

iudicium 12.

Juristisches 15, 28.

Kartenspiel 294 f.

Kategorien 25, 65 f., 162 f., 203, 214,

222 f., 241, 253, 279, 293.

der Bewegung 92.

Köln Universitat 148 f., 223 ff.

Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.

Lambertus de Monte 224 1.

Landuttus 221.

Lapide Johannes a 229 f.

Laurentius Vatla 161 ff.

Lax Caspar 255 f.

Leipzig Universität 190 f.

Lendenaria Simon de 236 f.

Leonardo Bruni 159 f.

Lintholz Joh. 229.

logica artifieialis 202, 204, 241, 245.

fidei 7.

formalis 7.

memorativa 294 f.

naturalis 7, 202, 204.

usualis 202, 204.

lumen naturale 104.

Magistri Johannes 268 f.

Magnus Hundt 277.

Jacobus Toledauus 140 f.

Mainz Universität 192.

Mainzer Summula 233 f.

Majoris Johannes 247 f.

Manderston Wilhelm 257 ff.

Mantuanns Petrus 176 ff.

ivtanzolus Barthol. 274.

Marcho Hieronymus de 271 f.

Marcus 60.

Maricalmus Wilh. von 221.

Marsitius von lnghen 94 ff.

Martinus Magister 231.

Molenreil 210.

Pollichius 273.

Mauritius Iliberuicns 269.

maximae propositiones 168 f.

Maxime 78, 168 f.

Mayr Johann 284 ff.

Mayronisten 196.

M.izotinus Sylvester 292 f.

Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.

-Worte bei deu Exponibilia 208 f.

im Syllogismus s. Iturbara.

Menghus Faventinus 232.

mentale — vucute — scriptum 61, 106,

108 f., 202, 207.

Michael von Brestau 264.

Paris 271.

Saravetius 273.

mititia scholustica 52.

mobititatum 58.

Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und

reales.

modus disputandi et solvendi 289. S. auch

ars.

intelligendi 107.

loquendi consuelus — inconsuetus

74, 96. 293.

significandi 106 f., 109, 142, 145,

269.

Molenfelt Martin 210.

Munte Gerhard de 223 f.

Johannes de 271.

Lambertus de 224 f.

Stepbanus de 238 f.

Mucagata t'hitipp 229.

Murner Thomas 294 f.

Muttersprache 167, 297.

negatiu praegnans 129.

Negation 20, 49, 95, 165.

neolerici 285.

Nicolaus Amans 238.

de Autricuria 2.

Bonetus 194 f.

de Orbettis 175 f.

von Oresme 93.

Tinctor 198 f.

Nicoleluis 118 ff.

Nigri Petrus 221 ff.

nominales 142, 205, 292.

und rea/es 186, 193, 222, 276,

295. S. auch Antiqui und

reates.

non 216.

notilia 10, 108, 241, 285.

abstractiva — intuitira 60, 201.

Novo Castro Andreas de 246.

Nuciarellis Hieron. de 271.

ubiectale — reale 145,

Register. 303

obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 CT., 57, 80,

89, 103, 136, 170, 179 f.,

210, 218, 233, 251 f., 255,

267, 280, 289 f., 293.

Occam Pseudo- 41 ff.

Occamismus 2.

Offredus Apoltinaris 181 f.

Olivier von Siena 234 f.

Oquelin 246.

oratio tentativa 137.

üresme Nicolaus von 93.

Oyta Heinrich von 103.

Pardus Hieronymus 246 f.

Paris Universität 186 f., 297.

Pariser Cursus des Organons 209.

Parisiensis Michael 271.

Parreut Johann 239 f.

Parva logicalia 204, 219, 225, 245, 250,

254, 266, 283, 288.

Parvulus antiquorum 219, 277, 283.

logicae 219, 264.

modernorum 219.

Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.

Pergulensis 180 f.

Soncinas 229.

Pergulensis 180 f.

pertinens — impertinens 49, 80, 133,

137, 218.

petitio 42, 82, 210.

Petrarca 152 ff.

Petri Bernardinus 237.

Petrus von Ailly 103 ff.

de Aquila 268.

Bruxellensis 275 f.

Hispanus Interpolationen zu 211 ff.

Mantuanus 176 ff.

Nigri 221 ff.

Tartaretus 204 ff.

Thomas 195 f.

phitosoplua realis -— sermocinalis 148.

Piccolomini Enea Silvio 160 f.

Platoniker 156 ff.

Plethon 156 ff.

Politianus Angelus 170 f.

Pollich Martin 273.

pons asmorim 206, 292.

Portu Hibernico Mauritius de 269.

positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,

255.

dependens cadens — renascens 82.

propositionum de inesse 246, 259.

posterioristicus 78, 98. S. auch o priori.

potestales syllogismorum 215.

praedicatio 249, 266, 279, 287.

essentialis — accidentalis 62.

identica — formalis 95.

praefingere 255.

praegnans negatio 129.

proposilio 243.

lerminus 130.

Prag Universität 191.

Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.

principium exelusi tertii 18.

identitalis 18 f., 49, 106, 144.

individualionis 4, 17, 78, 184,

286.

universalisationis 286.

prioristicus 98. S. auch a priori.

probatio terminalis 233.

terminorum 122 f., 177, 234,

267, 283, 289 f.

promptuarium argumentorum 227.

propositio mentalis — vocatis — scripta 7 f.,

12, 111, 254.

descriptibitis , exponibitis , officiabitis

128.

plures 114.

rationalis 46.

simitis 180, 257, 260, 263.

Pschlacher Ronrad 266 f.

yjevä6fj.evog 171.

Pseudo-Occam 41 ff.

quod est 76 f., 94 f., 98 f.

Radulph Strodus 45 ff.

ratio obiectalis 145 ff.

ratiocinatio 169.

Raulin Johann 238.

reale — obiectale 145.

reales 232. S. auch Aotiqui und nomii

nales.

in metaphysica 146, 148.

und moderni 239.

und terminales 274.

realistae 292.

reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,

130, 208, 217.

reflexio supra se 112, 138.

Reisch Georg 294.

relativa 29.

relalivi termini 49, 52.

Renaissance 151 ff.

res 38, 154.

praedicabitis 276, 293.

restrictio 30, 100 f., 279, 293.

Rhetorik 162.

Riccius Jacob 235.

Richard v. Capsalis 98.

Feribrigus 56.

Suiseth 90.

Rimini Gregor von 9.

Robert Caubraith 257.

Holcot 6 ff.

Rosetus 9.

Samuel Casinensis 209 f.

Saravetius Michael 273.

Savonarola Hieron. 230.

Saxonia Albertus de 60 ff.

Scholarius 156 ff.

seientia rationalis 161.

realis — sermocinalis 176.

304 Register.

scio, dubito o. dg] . 50.j

scitum, opinatum u. dgl. 32, 99.

Scotisten 194 CT., 268 ff.

termiuistische ]98 II'..

Scotus Johannes Antonius 277 f.

Majoris 247 f.

sensus compusitus — divisus 20, 22, 24,

31, 75, 88 ff., 128, 180 f.,

205, 280, 284.

sequela 133.

sermo 105.

seimucinalis 142, 148, 161, 245.

Sermoneta Atexander 235.

si 257.

Siena Olivier von 234 f.

signa 61, 142, 164, 203.

se mutuo impedientia 284.

siynatum conctusiunis 1 3, 78.

significare quieieeuter 123.

significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,

120, 134, 142, 144, 170 f.,

202, 246, 286.

naturalis 121.

obiectiva — formalis 113.

significatum adaequalum 134.

totate 13, 134.

ultimatum 27, 99, 110.

universale 287.

signum — consignum 107.

Sitvester Antonius 238.

Kram.iscus 273.

de Prieria 292 f.

simitis consequentia 260.

forma propositionis 180, 257, 260,

263.

simititudo 56.

essentialis 168.

Simon de Lendenaria 236 f.

simul 19.

Sirectus Antonius 196 f.

sit verum 44, 83, 210.

Soncinas Pautus 229.

Sophismen 83, 92, 139 f.

sophistae 292.

sorites 167.

species intelligibitis 142.

naturalis 105.

repraesentans 10.

Stapulensis Jacob Faber 278 f.

status 30, 100.

Stephanus Brulifcr 198.

de Monte 238 f.

Stipulation 15, 28.

Strodus Radulph 45 ff.

subiectum 175.

Suiseth Richard 90.

nimmulae 248.

superius ad inferius 52, 57 f., 133.

suppositio 25 ff., 39, 66 ff., 99 f.,

116, 123, 176, 182, 207 f.,

226, 267, 279, 282, 288,

293.

suppositio materialis 192.

personatis 145, 147.

sustinere 41.

Syltogismus contractus — i«ron<racius264.

ixponibter 243.

expositorius 8, 13, 50, 98 f.,

106, 179, 264.

hypothetischer 170.

irregularis 136.

kategorischer 31 ff., 76 f.,

98 ff, 136, 165 f., 169 f.,

178 f., 205 f., 236, 242,

245, 247, 249, 260 t.,

267, 281, 287, 291. S.

auch Galenische Schlusstigur.

mentalis 13.

modaler 31 ff, 77,99, 166f.,

286.

resolutorius 179.

Sylvester s. Silvester.

syncategoremata 62, 83 ff., 215 ff., 225,

269, 282.

geminata 83.

mixta 26, 110.

syncalegoremalicus 120.

Syucretisten termioistische 278 ff.

tabula rasa 143.

Tägius Franciscus 273.

Tartaretus Petrus 204 ff.

Teerstege 223 f.

tempus obligationis 42, 53, 137, 218.

terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.

nominales 186 f.

terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,

252, 257, 259 f., 267, 280 t.,

292.

communis 121.

exponibitis 122.

mentalis 108, 121.

officiabitis 50, 79, 88, 122,

127.

praegnans 130.

resolubitis 122, 179.

singularis 121.

vocalis 110, 121.

Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,

146.

thesaurus sophismatum 225.

Thienis Cajetanus de 233.

Thomas Bricot 199 ff.

Cajetanus de Vio 272 f.

Petrus 195 f.

v. Strasslnirg 3.

Thomisten 220 ff, 272 ff.

Tinctor Nicolaus 198 f.

Toledanus 140 1.

Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.

Register.

305

tractatus de modo opponendi et respmdendi

227.

transcendentia 144, 162 f., 205, 234.

transumptivus 27.

Trapezuntiiis Georg 156, 169 f.

Trombeta Antonius 269.

Trutfedcr Jodoc 241 f.

Tübingen Universität 190.

Tungris Arnoldus de 228 f.

Turmair Johann 295 f.

Tysbcrus 89 ff.

ultimatum significatum s. significatum.

unitas formae s. forma.

Universalien 7,16, 38, 63 f., 105, 142f.,

157, 168, 183, 203, 205,

222, 239, 264, 276, 279,

285, 292 f.

Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.

Urtheil 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff., 129 ff.,

164 f., 169.

Entgegensetzung 257 f., 262.

hypothetisches 21, 44, 52, 54,

58, 70 ff., 130 f., 214, 246,

257 f., 266, 287, 289.

modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,

247, 280, 284, 287.

Umkehrung 74 f., 95 f., 130,

179, 205, 257.

Usingen Bartholomeus von 243 f.

vacuum 11, 26 f.

Valla Georg 172.

Laurentius 161 II.

Venator Joh. 235.

Venetus Paulus 118 II.

ventus 107.

vvrificatio 25.

veritas 276.

Versor Johann 220 f.

verum — falsum 31.

veteres — moderni s. Antiqul.

vctus logica 176.

via antiqua — moderna- s. Antiqul.

realium — noniinalium s. Antiqul.

Victorius ßenedictus 235 f.

Vio Thomas Cajetanus de 272 f.

vox 104, 222.

Werdea Joh. Faber de 203 f.

Wessel Johann 231.

Wiclef 38.

Wien Universität 189, 297.

Wilhelm Manderston 257 (I.

Wimpina Konrad 267 f.

Wirthshaus- Zeichen 61, 121.

Wonsidel Erasmus 273.

Zufällige Merkmale 62, 69.

Pranxl, Gesch. IV.

Leipzig, Druck von C. P. Metzer.