GESCHICHTE

DER

LOGIK

IM

ABENDLANDE.

VON

Dr. CARL PRANTL,

PKOFESSOE AN DER UNIVERSITÄT UND MITGLIED DER AKADEMD2 ZU MÜNCHEN.

i

VIERTER BAND.

LEIPZIG,

VERLAG VON S. HIRZ EL.

1870.

 

VORWORT.

Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.

Leben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens, die einem Andern

Mühe ersparen kann ; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,

wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf. Zu

gleich aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand

so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine

Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach

möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,

dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder

Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung

Fachgenossen oder Bibliothekar« mir geben möchten, würde ich dankbarst

begrüssen.

Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und

steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. Ob ich bezüglich der Dar

stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benutzer beurtheilen.

Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen

den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,

welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder

abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,

einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer

erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine

litterarische Vertretung in dem Zeiträume von der Mitte des 14. bis ins

erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundcrt

tv Vorwort.

Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher

kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent

lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen

Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt

nur Wenigen zugänglich sein kann.

Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,

was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und

sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung

durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode "genauer zu

untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,

welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen

muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche

Begründung zu verleihen.

Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen

Wustes zu verwenden war, darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen

blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.

München, im Mai 1870.

C. Pranil.

ÜBERSICHT DES INHALTES.

Seite

XX. Abschnitt. Ueppigstes Wuchern der Scholastik

sehen Logik 1 — 150

Zurücktreten der früher üblichen Controversen und Ueberwiegen

einer Fortbitdung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund

lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf

des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einftuss Occam's auf

den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe

ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der

Logik missbitligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene

logica ftdei an, folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf

tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubitia 7. Fortbitdung

und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.

Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer

Conceptualismns 15; prineipium identitatis 18; seine

Summula 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der

Lehre vom Urtheite 22, reichere Ausbitdung der suppositio 25,

desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),

Spuren seiner Insolubitia, Obligatoria und Consequentiae 37.

Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem

platonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.

Reichere Ausbitdung der Lehre betreffs Obligatoria und Inso

lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40; ausführ

liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radulph

Strodus 45 (termini offieiabites 50 und impositio 55) und durch

Richard Ferabrich 56.

Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen

60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung

der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheite 70,

Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, planlose

Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die Insolubitia 79,

die Obligatoria 80» Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.

vI Uebersicht des Inhaltes.

Seite

Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberas

89. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.

Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occaraistischen

Logik durch Marsitius von Inghen 94; seine Lehre vom Urtheite

95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein

rich von Oyta 103.

Peter v. Aitly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des

Glaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundlage aller

sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom

Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men

talen Unheites 110; ähnlich betreffs der Exponibitia nnd Conse

quentiae 115.

Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratnr der

Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem

Haupttheite 120, terminorum probalio die suppositio nnd die ex

ponibitia umfassend 122; propositio zweiter Hanpttheit 129, über

gehend in consequentia 132, Wahrheit der Urtheite 134, katego

rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubitia 138, Sophis

men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.

Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermocinalen

142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien

144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen

Formalisten und Terministen 146. Ein Reflex dieses letzteren

Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.

XXI. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re

naissance . . . v 151 — 172

Erwachende Kenntniss der Schriften Plato's und Cicero's; eloquentia;

versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre

oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.

Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;

gleiche Richtung Boccaccio's 155.

Platonismns und Antiplatonismus, Georgins Trapezuntius, Bessarion,

Gemistos Plethon, Gennadius Scholarins 156.

Leonardos Aretinus lenkt unter Schmähnng der nordischen Bar

baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aensserungen

des Aeneas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch

lichkeit des Laurentius Valla 161. Rudolph Agricola hält die

Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist

der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus

Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius

Valla 172.

XXII. Abschnitt. Reiche Nachblüthe der scholasti

schen Logik 173—298

Ruchhändlerische Verbreitung allerer und neuerer scholastischer

Lilteratur am Ende des 15. nnd am Anfange des 16. Jahrhunderts

Uebersicht des Inhaltes.

173 ; ein fortbauendes Nachtreten der bisherigen Scholastik und

allmälige Gestaltung einer neuen Parteistelluug 174.

Fortleben des Thomismns bei Johanu Capreolus 174, des Scotismus

bei Nicolaus Dorbellus 175, und' des occamistischen Ter

minismus bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in

der Syllogistik 178) und bei Pautus Pergulensis 180; syncretistische

Richtung des Apollinaris Oflredus 181.

Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der

Albertisten und der Thomisten bei Heimerich von Campen 182.

Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und

Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel

berg 188, Wien, Erfurt, Baset 189, Freiburg, Tübingen, Ingol

stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Maiuz 192; der Kern

dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,

sondern im Unterrichts-Maleriale 193.

Weitere Pflege des Scotismus durch *Nicolaus Bonetus 194,

Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der

scotistischen formalitales vertreten durch Antonius Sirectus 196

und Stephanus Brulifer 198.

Einflussreiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:

Nicolaus Tinctor 198, Thomas Bricol und Georgius Bruxellensis

199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann

Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die

nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibitia mit Memorial-

Worten 208) ; der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin

Molenfell 210.

Einfluss der teiministischen Logik auf Thomisten und Sco

tisten in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear

beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractate Obligatoria,

lnsolubitiu, Consequentiae 217; die Parva logicalia und

der Parvulus antiquorum und modernorum 219.

Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,

Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Kötn der Ilauptsitz der

Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus

de Monte 224, Thesaurus sophismatum 225 , Promptuarium argumentorum

und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln

die Albertisteu Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.

Einzelne Antiqui: Phitipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas

229; mit syncretislischer Anwandlung Johannes a Lapide 229

und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritates 231.

Die Moderni aber, d. h. die Termiuisten, haben bei Weitem die

Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan

denen Litteratur: Johannes Wessel, Martiuus Magister, Gabriel Biel

231, Faventinus Blanchellus Mengbus 232, Cajctanus de Thienis,

die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Riccius,

Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simon

de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An

tonius Sitvester, Jacobus Almain 238.

Tilt Uebersicht des Inhaltes.

Sodann eine Reihe von Antoren, welche die terministische Logik

ausbauen und bereichern : Johannes Kaulin, Nicotaus Amans,

Stephanns de Monte 238, Johannes Patient 239, Jodoc Trutfeder

Isenacensis. 241, Bartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der

Hagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher

Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 Und be

sonders sein Schüler Johannes Mfljoris 247; des letzter« Schüler:

David Cranston 251 , Anton Coronel 262, Caspar Lai 255, Jo

hannes Dullaert 256, Robert Caubraiih 257; eine weitere Schüter

Generation derselben in Withelm Manderston 257, Johannes Dolz

260, einem Anonymus 261, Ferdinand von Enzinas 262. Rück

wirkung dieser Schule auf Deutschland: Heinrich Greve 263, Jo

hannes Gebwiter, Michael von Breslau, ein Anonymus 264, Johann

Altenstaig 265, Konrad Pschlacher 266, Koniad von Buchen Wimpina

267.

Gleichzeitig Fortführung det Scotismus durch Petrus de Aquita

und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formalitates

durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibernicns 269 und Antonius

de Fantis 270; ledigliche Nachtreter des Scotismus: Johannes de

Cotonia, Johannes de Monte, Mic hael Parisiensis und Hieronymus

NuciareHi 271 ; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho

271.

Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominieus de

Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Francisous Tägius( Mi

chael Saravetius, Franciscus Sitvester, Martin Potlich, Erasmus

Wonsidel 273; Bartholomeus Manzolus witl die terministische

Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruselleosis ein

Ueberläufer von den Terministen zum Thomismus 275 ; Magnus

Hundt Albertist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotns 277.

Terministische Syncretisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc

Clichtoveus 280, Carolus Bovitlus mit realistischer Tendenz 282,

Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu

zählen 283 ; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln-

Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor

anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklektieismus

in Giorgio Benegno 290.

Vollends Eklektiker: Johannes vonGlogau 291, Sitvester Manzolus

de Prieria 292, Gregor Reisch und die logica memoraliva des

Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.

Schlussbemerkungeu 297,

XX. ABSCHNITT.

UEPPIGSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der

geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige

Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen

uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.

Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhund ertes waren

doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,

Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt

hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen

konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Redeutung

der Universalien , der prima und secunda intentio , sowie in

Rezug auf principium individuationis oder pluralitas formarum u. dgl.

ein. Von derlei Controversen haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahrhundertes

fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst

vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der

Früheren anzuschliessen , und allmälig Hess die Mehrzahl der logischen

Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der

logischen Lehren in der Weise fortznbauen, welche Occam angebahnt hatte.

So verändert sich jetzt das Rild im Vergleiche mit der Zeit vor

Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die

Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates

terminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,

deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode

sich uns bemerklich gemacht hatte , werden jetzt , wenn nicht der aus

schliessliche , so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen

Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin is* derartig, dass

für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,

als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich

von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche

Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende

Gesichtspunkte zu excerpiren, ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir

begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen

Pranrl, Gesch. IV. 1

2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.

Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-

Seiten in den Baum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich

der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein

sicht nähme. aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch

selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger

Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver

haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik

ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Becht

verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.

Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons

trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast

ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen

Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende

ist und auch nach den ersten Wirkungen der Benaissance noch bis in

das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der

Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist2).

Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver

werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch

darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und der

natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in

dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern

auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik

Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser

Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen

denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo

gischen Seilen der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund

sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicoiaus de Alticuria

oder (richtiger) de Autri curia i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto

lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere

Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene

Folgerungen der Auffassung Occam's erblicken können. Derselbe nemlich

steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.

Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em

pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht

berechtigter seien , als die denselben entgegengesetzten , sofort bei Seite

1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte

der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so berufe ich

mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.

Leipzig 1867"; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue areheolog.) nicht beliebt, an

Stelte einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider

legen, durch welche ich den nicht- lateinischen Ursprung der Summula des Petrus

Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner

Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).

2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der

Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab

schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es

sicher von selbst bitligen , wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über

die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der

Benaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2— 16).

3) Bulaeus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.

XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Sirassburg. 3

zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriehes

der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,

bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem

Atoraismus zu liegen scheint 4). Vereinzell allerdings war damals noch

eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz

aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik

das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar

der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich

zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.

So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.

i. J. 1357), welcher einen Commentar zum Petrus Lombardus verfasste 5),

in den üblichen Ilaupl-Controversen einen thomistischen oder wenigstens

halbthomislischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von

Colonna anschloss ; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.

Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der

Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem

eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben

sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung

fähig sei 6) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er

nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen

Intellectus "). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik

4) Die beireffenden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten

Ausgaben des Petrus Lombardus (als*Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus

a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentre, Coli. ifidic. d. nov. error.,

Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke

Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitudo haberi potest;

itla tamen modica polest in brevi tempore haberi, si homines intellectum suum convertant

ad res, non ad intellectum Aristotelis et Commentatoris (d. h. Averroes).....

Vidi in dictis Aristotelis et Commentatoris mitle quaestiones determinatas , per

quas videbatur mihi, quod ila possent teneri rationes oppositae, sicut propo sitae ab

eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, posset in

modico tempore multum admirari, quod atiqui student in Aristotele et Commentatore

el usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res

morales et causam boni In rebus naturalibus non est nisi matus localis

disgregationis et congregalionis atomalium. Einen anderen speciellen Satz werden

wir unten bei Peter v. Aitly- benützt finden, s. Anm. 470.

5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, commentaria

in /V libros sententiarum. Genuae 1585 fol. Es gehört jene ganze Leicht

fertigkeit, mit welcher K. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge

schrieben ist, dazu, um (Bd. Hl, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als

Occamisten zu bezeichnen.

6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Dico, quod theologia est vere

scientia, quia itle habitus , qui probat aliquid de suo subiecto non minus infallibiti

ratione, quam oeconomica vel politica scientia de subiecto suo, itle, inquam,

habitus est vere scientificus Forte dicetur contra me , quod itla , quae

traduntur in theologia , non ostenduntur demonstrative Respondeo : aut per

demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem, et sie solum mathematica

esset scientia; aut intelligis syllogismum efficaciter coneludentem , quamvis pro

cedat ex aliquibus suppositis, el sie rationes theologicae possunt dici demonstrationes.

7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus

dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequato. Possumus enim considerare

intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem ... . sine infiuentia super

1*

4 XX. Thomas v. Strassburg.

gegen Occara , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug

auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,

Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anra. 380) an; und nur

folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die Individuation

der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls

im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorität

folgt er auch in der Frage über unitas formae 1 *) , und betreffs der

naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem deo influente et

supernaturaliter ctoperante St sumitur primo modo, .... eins obiectum adaequalum

est ens phantasiabite mediate vel immediate; et appeito ens phantasiabite imme

diate, quod proprie cadit sub phantasmate ; sed mediale, cuius cognitio argutive vel

itlative vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmate Si aulem capacitas

intellectus sumilur secundo modo,.... eius obiectum adaequalum est ens inquantum

ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.

8) L. I, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universalia non dicuntur esse

ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia

sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuahtibus , quae sunt lue et nunc, et per

consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicut natura

universalis non generalur per se, sed generatur ad generationem alterius , puta , ad

generationem particularium, ul ait auetor Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV-, Anm.

461 f.), sie eliam non movetur per se , sed si sibi competit aliquod moveri, hoc

solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad motum particularium Nulla

substantia spiritualis est in loco cireumscriplive.

9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua

tionis; unus in rebus materialibus , alius in rebus immaterialibus Cirea primum

est advertendum, quod appellando principium individuationis itlud, quo radicaliter

contingit , plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, sie

quantitas est principium originale sive radicale ipsius individuationis, quia pro tanto

plurificantur aliqua in eadem specie, quia divisa est eorum materia ; sed secundum

modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem

Supernaturali tamen modo distineta individua materialia per divinam polentiam

possunt fieri in eadem specie sine omni quantitate.

10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individuationem substantiarum separalarum

est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt speeifice

differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod

per idem angelus constituatur in esse speeifico et in esse individuo. Secundum eos

aulem, qui plures ponunt angelos in eadem specie, esset dicendum, quod per proprielatem

hypostaticam angelus coustituatur in esse individuali art. 2, f. 143 r. B:

Quamvis dubium sit ad utramque partem, credo tamen probabilius esse lenendum,

quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,

Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas

(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).

11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in homine vel in quacunque

alia re essent plures formae substantiales, tunc itla res esset ens per aeeidens, quia

non haberet unam essentiam St plures formae substantiales essent eiusdem rei,

tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri polest per

pauciora (B) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inelusionem ....

usque ad animam intellectivam , quae virtutes omnium praecedentium in se comprehendit

et ideo ipsa sola posita in materia potest exereere operaliones omnium ceterarum

(f. 113 v. B) Licet quaelibet pars diffinitionis dicat formam, tamen

huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, .... sed

dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub alia tamen et alia ratione,

quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per

genus sub ratione communi et indeterminata. Die. Grundlage dieser Ansicht zog sich

seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70 u. 74)

durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu

Herveus (Anm. 421) hindurch.

XX. Thomas v. Strassburg. 5

intensio et remissio formarum schliesst er sich an Durand und Burleigh

an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen

den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus

nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im

vollen Gegensatze gegen Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die

Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und

somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ebensowenig

tbeilt er über den Begriff „suppositum'1 Occam's Ansicht (s. ebend.

Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.

Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben

über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.

ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er

die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen

will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.

Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotalivum 17).

12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suseipit magis et minus

secundum diversos gradus in esse, secundum quod dal magis et minus esse subiecto

propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter

et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variata eidem subiecto dat

magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.

S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).

13) L. III, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,

quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes philosophos

ex materia et forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas

una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatem, sie spectat

per se ad rei quidditatem.

14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas; quaedam

absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens

diversitati non relativae, sed privativac, et ista identitas non est determinati gencris,

sed transcendentis , quia in omni genere reperilur, sicut etiam ipsa diversitas. Alia

est identitas relativa, puta, qua idem relative respicit se ipsum, et illa non opponitur

diversitati relativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und

Mayron (vor. Abschn., Anm. 1^9 ff. u. 549).

15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum creatum sie differt

a natura, quod tamen non ineludit in se rem aliquam intrinsece, quam non ineludat

natura, sed tantummodo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur

ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae taliter coniungitur, quod alleri supposito

in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con

stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantiae , et tamen realiter

differat a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.

16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui

tripliciter; uno modo largissime, alio modo propriissime, lertio media modo nec nimis

large nec etiam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo

nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sie, diffinitio non est aliud, quam distineta

expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistinete ; isto modo

possunt diffiniri negativa, privativa ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo

nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et spectet ad essentiam

eius; et sie sola substantia dißnitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,

quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam, tamen, quia dependet ab

aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte notificari non potest, ideo lalis

diffinitio datur per additamentum ; et sie diffiniuntur aeeidentia, et quia

diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo aeeidentia absoluta non possunt

perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.

17) L. 1, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad

seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitalis Tale aeeidens copulalum

6 XX. Thomas v. Sirassburg. Goddam. Holkot.

Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Verhältniss

' des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und

beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes lS). — Eine einzelne gelegent

liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sälzen für jene

Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen

in verschiedener Weise erweitert worden war 19).

Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit

angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik

finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung

oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei

Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur

das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen

Logik und Trinitälslehre nicht billigt, da das principium identüatis auch

für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden

solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit

der Supposition zu lösen20).

In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert

Holkol (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu Petrus

Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Delerminaliones quarundam

quaeslionum'' besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,

(diess ist eiu aristotelischer Begriff, s. Abschn. IV, Anm. 513) quantum ad suum

proprium significatum non debet sumi in sensu copulalivo, puta, quod dieat absolulum

et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et relationem, sed dicit qualitalem

sub relalione ; et ideo non obstante Ma connotatione, qua cernit respectum ad

seibite, ipsa tamen simpliciter loquendo dicitur qualitas absoluta.

18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: Dcus certa scientia cognovit

futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scientiae non

tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sil causa rerum

nisi mediante voluntate.

19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dictio exelusiva addita uni

relativorum exeludit alterum, qnia, quamvis dictio exelusiva non exeludal a teimino,

cui additvr, itlud, quod est de suo coneeptu principali , exeludit tamen omne itlud,

quod est de coneeptu secundario; sed unum relalivum non est de coneeptu principali

alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedam opinio, quae simpliciter

tenet oppositum huius, quia dictio exelusiva solummodo illa exeludit ab invicem,

quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non polest

separari ab altero nee in essendo nec in intelligendo Sed itla non coneludiml,

et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden

wir Nichts derartiges.

20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 43

v. B: Dico, quod nec in divinis nec in ereaturis debent contradictoria verificari de

eodem simpliciter pro eadem re. Probatur, quia hoc esset oppositum primi prineipii

de quolibet esse ; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derisioni

infidelium Talia contradictoria verificantur de eodem coneeptu dei , pro alio

tamen el alio supponente ete. Was das principium identitalis betrifft , s. im vor.

Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).

21) Roberti Holkot, natione Angli, professione sacri Praedicatorum ordinis,

In quatuor libros Sententiarum quaestiones argutissimae. Quaedam .... conferentiae.

De imputabititate peeeati Determinationes item quarundam aliarum quaestionum.

Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich beniitze die Ausgabe v. 1518.

Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben

dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : Non

desunt, qui eas a diseipulis Holkot collectas putent, aut ab ipso inter profilendum in

gymnasio publico dictatas, cum alii etiam scriptas ab ipso velint.

V

XX. Holkot. 7

während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will

nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica

fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das ldenlitäts-

Gesetz verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1=3

sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles

nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik

nicht als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie

nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein

als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien

stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch

in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.

Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird

hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung in propositio men

talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber

schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,

22) Super Sentent. L. I, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis

defidat in eis, quae fidei sunt Bationalis logica fidei alia debet esse a logica

naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,

aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae , quod

omne absolutum praedicatur in singulari de tribus et non in plurali ; alia , quod

unitas tenet suum consequens, ubi non obviat relalionis oppositum (wie nemlich die

Relation zwischen Vater nnd Sohn in der Trinität) Estne logica Aristotelis

formatis an non? Dico, quod, si non vis vocare logicam formalem nisi itlam, quae

lenet in omni materia, tunc palet, quod non. Si vis vocare logicam formalem

itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit

instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam

singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speeificatione

diversarum naturarum. Ebenso Determ. quaest. 10, D: Est inquirendum , an

logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod

non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent

in omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et

tres Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan

tiam in lerminis, quibus utimur in divinis. Et ideo dicitur, quod illae regulae non

sunt formales, quia sermo coneludens per se coneludit in omni Catholicus

obligatus ad tenendum pro prineipio, quod una res est tres res, non est obligatus ad

sustinendum tales regulas logicales nec debet admitlere formas argumentorum nisi in

itla materia, pro qua dabantur ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in

materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.

ebend. E n. K.

23) Super Sc«(. L. 1, qu. 6, H: Proprie loquendo sali coneeptus et voces

vel saltem signa ad placitum instituta sunt in gencre, .... quia lantum ista incomplexa

ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt

nisi signa vel coneeptus vel voces Posset esse dubium, an genera generalissima

et universaliter omnia ordinabitia in coordinalionibus praedicamentalibus sint

voces vel coneeptus Quod non sint coneeptus, probo: Omnis coneeptus mentis est

qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est coneeptus mentis; ergo substantia

est qualitas. Conelusio falsa, quia nulla substantia est qualitas

(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitatis loquendo

de praedicamentis , quae sunt coneeptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa

communia instituta, vel naluraliter signa, sieul coneeptus, vel ad placitum, sicut

voces Sciendum tamen, quod coneeptus positi in coordinalione praedicamentali

dupliciter possunt supponere; vel pro se, et sie vocatur suppositio simplex, vel pro

suis significatis, et sie vocatur suppositio personalis ; et secundum has diversas suppositiones

solvuntur argumenta.

8 XX. Holkot.

so ist auch hier zum ersten Male die Ansicht Occam's dahin gesteigert,

dass bei der propositio vocalis, welche gar kein .einheitliches Urtheil sei,

überhaupt nicht von Wahrheil oder Unwahrheit gesprochen werden könne,

und dass die Wahrheit , welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein

wohnt , nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch

dasselbe bezeichnete „Sache" sei 24). Was über futurum contingens

- gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam25). Auch was Letzterer

über den syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),

wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich

hieran wieder der Blick auf die Theologie , d. h. auf die Unmöglichkeit

der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher

man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht 26). Ausserdem aber

müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerlhe Notiz entnehmen, dass

bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der

Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige

primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber

zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an

24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Veritas et falsitas non sunt aeeidentia absoluta

vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas propositionis

non est res significata per propositionem , quia tunc aliqua propositio esset

vera, quae nullam haberet veritalem, «(.... „Caesar non est chimaera", ubi termini

nun supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confcrtur

hominibus, et de ea sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis

posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nee est verum

nec falsum; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subicctum est, praedicatum

non est (K) Propositio vocalis .... naturaliter habet quatuor ; primo,

quod producitur sueeessive ; secundo, quod partes non manent ; tertio, quod est quaedam

multitudo vocum; quarto , quod est naturale signum imaginationis ipsius

proferentis Sed ab impositione et ad placitum habet, quod significet homini

hanc rem exteriorem, quameunque voluerit (O) Palet ex dictis, quod nulla

oratio vocalis est vera vel falsa ; ideo institutum est , quod sie debet iudicari

de oratione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti

prolalionis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,

quia significalio, quae repraesentat naturaliter vel phantasialiter duas voces, non facit

propositionem, sed quandam congeriem intentionum.

25) Ebend. qu. 2, V: Restat videre, an in propositionibus de futuro in

materia contingenti sit delerminala veritas- in uno contradictoriorum et falsitas in

reliquo. Et videtur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra

pars in materia contingenti est vera vel falsa. Opinio autem theologorum huic est

contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate

alteram partem ; alias prophetia esset impossibitis, nec ei oporteret credere. S. vor.

Abschn., Anm. 1039.

26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an

valeat in omni materia. Et arguitur, quod non Non tenet in divinis, ergo non

est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus , Ute

deus est pater, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam

syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabiis praemissis singularibus, quarum

subiecta sunt duo pronomina demonstrativa cum aliquo termino communi. Secundo

requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sie sit una, quod non sit

plura et quaelibet itlarum; deus autem est plures res, .quia plures personae et

etiam quaelibet illarum; et sie intelligit Ockam, licet minus distinete hoc exprimat.

Tertio requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma lenel

uniformiter in quacunque materia. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam

passet fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina

est realiter plures res et quaelibel persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.

XX. Holkot. Gregor v. Rimini.

bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,

enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und deposta'o27).

Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 IT., 191 IT., 311 ff.

Ja aus einer späteren Notiz,- welche noch dazu einen uns weiter nicht

bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir

schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia

beschäftigt habe28), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,

307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.

Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher

die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte29), hat es

völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den

Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt

wird , wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.

Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der

Logik zu dem Motive Goddam's (Anm. 20), dass dann die Theologie als

etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren

Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das

Vergnügen entzogen würde, sich unter einander und mit den Ketzern

herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von

Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären

gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,

welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt31),

27) Super SentenL L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logicales

quae ...in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo sciendum,

quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens

est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente

„ponatur , quod ita si(", vel aliquid aequivalens , fit respondenti «na positio, quae

est species obligationis , si admittat. Secundo suppono, quod omne sequens ex for

maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum tanquam

impertinens Tertio suppono ex eadem arte, quod omnis positio aequivalet «int

depositioni , quia Ma aequivalet respondenti, quia, si ponitur , quod tu es itomae,

tunc deponitur ista „tu non es Romae", et ideo , qui posuit unum contradictorium,

deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hanc regulam : Posito falsa

contingenti non est inconveniens concedere impossibite per aeeidens.

28) Job. Maioris Seotus, Libri quos in artibus elc. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)

II, f. XLIX r. B: Aceepta Ma mentali „Omnis propositio mentalis est universalis1'

itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,

imo nulla propositio, polest snpponere pro propositione, cuius est pars Istae

sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Aitly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII

Anm. 439), quae fuerunt Olkol et Roseti ante cum.

29) Gregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo

Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.

30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.

vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), talem modum arguendi in omnibus teuere

praeterquam in divinis, et causa est, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum

nulla est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,

tunc quia sie dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid

cirea divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos, pro libito

dicetur, discursum et omnem itlationem non valere, et sie nihit ex creditis aul

in scriptura contentis polerimus contra ipsos arguere. Tum quia sie dicere nihit

aliud est, quam fidem nostram catholicamque doelrinam contrariam esse certae rationi

plane confiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam proprio confessione asserere.

31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: JVofiJi'o intuitiva rei singularis est

prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:

i

10 XX. Gregor v. Rimini.

so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten

bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge

meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er

daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,

führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non

immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde ä4). Nemlich Occam

hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be

zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 ff.), Gregor

hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Herveus (ebd.

Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an

Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs

grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter

Weise (determinale, d. h. nicht mehr bloss confuse) /estgehalten und

erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge

nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae

sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact

verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren , was Occäm

(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum

bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,

Omnis res creata, quam per intellectum cognoseimus , aut cognoscilur a nobis imme

diale in sc ipsa sie , quod notitia itla ad nullam rem vel medium repraesentalivum

terminalur , aut cognoscitur in specie propria a se causata, aut in conceptu aliquo

proprio aut communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.

32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.

33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata nun possumus

intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceplu simplici sibi proprio; in conceplu

autem communi iis et aliis possumus itla intelligere, non tamen distincte et in spe

cial!, sed confuse lantum et quadam notitia generali communi illi et aliis.

34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,

quaß dicitur affirmatio et negatio. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,

aliqua sunt, ad quae huiusmodi nolitiae immediale obiective determinantur , quaedam

vero, ad quae non immediale terminantur notitiae, sed ad eorum species seu imagines

in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam inteUectualis.

S. ebend. Anm. 752.

35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellectu sit

abstracta ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex

tensive nec situm habens, et sie de aliis conditionibus malerialibus et corporalibus,

non quaelibel tamen est sie absoluta in repraesentando , sed per aliquas species

rerum sensibitium inextensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstractas

singularia itla et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus

determinate In intellectu sunt species delerminate aliqua singularia repraesentantes;

alioquin oportet concedere, quod nullius singularis absentis determinate

habemus recordationem aut memoriam vel aliquam cognitionem.

36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,

qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia

simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur

(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno

scitur ctiam per eandem notitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata

est species ipsa In visione speculari, quam moderni vocant abstractivum, non

videlur res ipsa in se immediale, sed tantum mediante sua imagine Non omnis

visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imugo, sed ea tantum, qua videtur

imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs

tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non

aulem omnis intuitiva est abstractiva Notitia, qua cernitur, ul est imago, est

XX. Gregor v. Rimini. U

wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des Objectes substituirt 37).

Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht

auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstaudes fällt, bleibt dennoch in

Folge jener eigenthümlichen Utientschiedenheit, welche uns schon bei

Occara selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade

das Zusammentreffen des subjectiven Denkgebildes (fictum , imaginatum)

und des äusseren Objectes (esse reale exlra animam) hervorzuheben

(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich bei den bloss connotativen Be

griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch

bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei ,,vavuum'1, zwischen

significalio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen

treffen des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch

dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliquid, res, ens",

stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine

wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten 40). — Die

Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's

(s. ebd. Anm. '818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise41),

und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),

welche er besonders an dem theologischen Begriffe „caritas" erörtert.

mtuiti»a speciei et abstractiva rei ad extra (B) Imaginans aspicit aliquid et

intuelur imag'inem sive causatam a sensibus sive fictam per animam Per imaginalionem

ftctamet formatam idolum est imaginatum.

37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 r. B: Specialiter et proprie forma est

simititudo seu imago rei cognitae , per quam reeognoscitur manens naluraliter in

anima; etiam postquam anima desiit actualiter cognoseere, est apta nata Aueer e ani

mam in nolitiam rei , euius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt

tales species rerum sensibitium. 4

38) L. I, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Conceptus naturaliter repraesentativus

praecise eam rem repraesentat et significat, pro qua etiam potest supponere,

nam .... conceptus huiusmodi talis est in esse ficto et imaginato, qualis res, cuius

est conceptus, est in esse reali extra animam; et idco talis conceptus nihit aliud

significal praeter eam rem, cui est sie simitis et pro qua potest supponere. Quapropter

conceptus connotativus, sive affirmaiivus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,

sed ex institutione tantum.

39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia lermini .... est duplex. Una, qua cognoscitur,

quid significal itle terminus; alia, qua cognoscitur, quod itle terminus de ente verificatur.

Et istae multum distinguuntur , nam de aliquibus habetur notitia prima, de

quibus secunda non habetur, sicut de terminis „corpus infinitum, vaeuum" ete.

40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicut et ista alia

sibi synonyma „ens" et „res", possunt aeeipi tripliciter. Uno modo communis sime,

secundum quod omne significabite complexe vel incomplexc, et hoc vere vel false,

dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel

incomplexe , sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntur, ut

significant aliquam essentiam sive entitalem existentem.

41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine

toi substantiales formae, quot sunt praedicala, quae de ipso dicuntur in quid ;

non sunt' toi ponendae, quot habet homo operationes vitales; non tot, quot

partes habet heterogeneas JVo» est ponenda alia forma substantialis in homine

praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae

substantiales elementorum non manent perfecte intcgrae in ipso mixto .... nee manent

remissae et fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt

actualiter secundum se in mixto.

12 XX. Gregor v. Rimini.

steht er auf dem gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und

Benützung der scotistischen formalüales entfernt er sich ebensosehr von

Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).

In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht

(Anm. 746) dahin , dass intuüio und iudicium (— über den Gebrauch

dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte

seien, welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein

treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale

Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil

erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates

noch nicht besteht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der

propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden

hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlicb sind nur

Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome

gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu

stimmung noch eine Erkenntniss enthalten ; die zweiten sind unabhängig

vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver

Erkenntniss hervorgegangen und enthalten So zugleich auch eine Zustim

mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder

unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der

Zustimmung auf ein „Es ist nicht so" ; folgerichtig auch führt nur die

zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis

men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.

42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art. 2.

43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio differat ab alia

et praedicatum differat ratione a subiecto, res tamen ipsa non differt ralione o se

ipsa nec in deo nee in creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).

Et ideo itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum ünam rationem differt

a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,

sicut non est verum itlud, quod res considerata secundum unam rationem non

est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet intelligi, quod ratio

una, secundum quam considcratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen

importans rem itlam secundum unam ralionem differt ralione a nomine importante

eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinctio be

treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.

44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A: tlotitia simplex intuitiva et

iudicium affirmalivum vel negalivum sequens sunt diversi actus, .... sed tales duos

actus contingit esse simul; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante

intuitiva itla tanquam cius causa effectiva partiali; igilur quando itlud primo causatur,

ipsa tunc actu est.

45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmalio et negatio in intellectu non

dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialiter distinctis, quarum

una sit subiectum et reliqua praedicatum, sed aequivalent in significando pluribus

vocibus vel scripturis propositioncm vocalem vel scriptum suo modo componenlibus.

S. bei Occam Anm. 770 f.

46) Ebend. f. 5 r. B: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam

enim est earum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab exlerioribus

vocibus in animam derivatae vel per ipsam fictae, et istae non sunt

eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in lalino

Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium, quae nullarum sunt sinrititudines

vocum nec secundurn itlarum diversitatem in hominibus habentibus diversificantur,

sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naturaliter significantes

Hoc aulem genus... subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum intuitivis noti

XX. Gregor v. Bimini. 13

Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen

Syllogismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,

Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach

es drei Acte seien , da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei

Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier

nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,

sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen

begründet 4S)). Was aber das dictum de omni und den syllogismus ex- '

positorius betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlicii an Occam an 50),

wie in der Lehre von der Definition 5 '). Hingegen die Frage über das

futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben

Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —

tiis quaedam ex aliis ab Mis mediate t<et immediate causalis .... causantur

Quaedam vero sunt, quae non ex talibus causantur, cuiusmodi sunt enuntiationes,

quibus quis enuntiat mente et iudical, sie vel sie esse aut non esse, non cognoscens

tamen intuitive Istae materies proposilionum mentatium sie se habent, quod

piopositiones primi generis non sunt notitiae formaliter ncque assensus (über

assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntialiones vocales,

quibus sunt simites. Secundi autem generis propositiones sunt el notitiae et assensus.

Tertii autem generis.... quaedam sunt assensus, sed non notitiae Uli sali

syllogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,

dicuntur et sunt demonstraliones ; alii vero .... solummodo dicuntur demonstraliones,

quae sunt veris demonstrationibus in significando subordinali.

47) Ebend. f. 5 r. A: Conelusio demonstrationis mentalis proprie aeceptae est

assensus de sie esse, sicut ipsa significat Cirea taliter demonstratum vel scitum

non sunt ponendi tres actus distincti in anima ad enuntiandam conelusionem et ad

cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conelusio,

notitia el assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamel

conelusio demonstrationis mentalis proprie aeeeptae et actus cognoscendi, sie esse,

sicut conelusio enuntiat, nec non actus assentiendi; eidem namque actui omnia ista

competunt.

48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,

ergo habitus conelusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia

non apparet possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita

sit affirmativa el negativa, universalis et particularis , et de diversis praedicatis

et subiectis ; constal autem, quod demonstrationis aliqua est proposilio uni

versalis el aliqua particularis, aliquando ctiam aliqua est affirmaliva, aliqua negativa,

item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero actu polest

cognosci, sie esse, sicut enuntiant praemissae et conelusio.

49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B : Conelusio demonstrationis non est obiectum

scientiae aequisitae per demonstrationem .... nec res extra Significatum totale

conelusionis est obiectum scientiae.

50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulalus per

dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universatem in prima figura,

nisi per eam denotetur, quod, de quocunque verificalur subiectum, de eodem verificatur

praedicatum Ad perfectionem syllogismi expositorii requiritur , quod

quitibet terminus sie sit singularis, quod non praedicetur de pluribus; quantumeunque

autem sit singularis, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.

Abschn., Anm. 967 u. 978.

51) Ehend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Aeeidentia diffiniuntur tantum

per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.

52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus

praesciat futura, et quod futura sint contingenter futura. Dico, quod sie

(f. 139 r. A) Ista propositio ,,Quia deus praescit, ideo res sunt futurae" , si sit

causalis et non aequivalens praecise huic conditionali „Si deus praescit, res sunt

14 XX. Gregor v. Rimini. Joh. Buridan.

Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre

von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die

schon früher (s. Abschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer

nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere

abermals als materialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass

er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modiflcafion

berichtigt 54).

War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie

massgebenden Schulbuches , d. h. «des Sententiarius , der Occamismus in

den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr

die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste

einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.

nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der

Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta

physik51'), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der

Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich

diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-

Standpunktes enthalten und in der Summula , wie es scheint, absichtlich

keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich

lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der

Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen

beiden Schriften einschalten lässt.

Buridan , welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturae'

1, et nomine praescientiae non ineludatnr beneplacitum vel dispositio, absolute

neganda est.

53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablativi „voluntate" et „necessitate"

possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim teneri nominaliter, alio modo

possunt teneri adverbialiter. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo materialiter,

ul cnnstruantur in ratione termini formaliter denominantis , sicul dicimus, quod hoc

est album albedine ; alio modo significative et in ratione principii elicitivi,

sicut dicimus, quod visibite disgregal albedine.

54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem , quia „eodem

addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),

dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum

et adiectivum respectu itlius, cui additur; in aliis autem multiplicem habet instanliam;

sequilur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitur „Deus contingenter

creat, igitur deus contingenter est".

55) Perutite compendium totius logicae Joannis Buridani cum praeelarissima

solertissimi viri Joannis Dorp expositione. Venetiis 1499 fol. und Commentum Jo

hannis Dorp super textu summularum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo

hanne Maioris cum aliquibus additionibus eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.

XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels

völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kleine Quaestio des Johannes

Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. üebrigens ist der Titel der jün

geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.

VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripto meo

super Summulas". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur

nach den Capitel-Ueberschriften citiren.

56) In Melaphysicen Aristotetis Quaestiones argutissimae Magistri Joannis Buri

dani. Paris. 1518. fol.

57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros

Aris. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.

XX. Joh. Buridan. 15

mensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert

und schärft in manigl'acher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.

So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen

(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen

der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (coneeptus

nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus

nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,

wohl hingegen alles Nicht-Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).

Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus

significandi aufnimmt (vor. Abschn., Anm. 757, 768, 776), schreibt er

diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das

Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je1 nach

dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt

(prout determinatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon

von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in

solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis

764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven

Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,

58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A: Non comparamus metaphysicam ad theologiam,

quae procedit ex ignotis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis

In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum uiraque consideret de

deo et de divinis, metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae

possunt probari et ratione demonstraliva coneludi seu induci, theologia vero habet

pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex

huiusmodi articulis possunt deduci.

59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVH v. B: Duplex est nostra intellectio ; qunedam

est simplex apprehensio, alia est coneeptuum simplicium compositio vel divisio

Omnis simplex apprehensio est vera , et nulla est falsa, .... sed apprehenditur conceptu

simplici nominali, non quidditalivo (so ist hier zum ersten Male der Begriff

„nominalis" dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis coneeptus

simplex habet debitam correspondentiam in re Non omne verum est secundum

compositionem et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem

in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.

60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint

cirea universalia et non cirea singularia, quia itle actus intelligendi, a quo sumitur

hoc nomen „animat", non est delerminate actus intelligendi rem unam numero solum,

sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,

s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus

animatia indifferenter , et tamen itla animalia, quae sunt Romae, nihit egerunt ad

illum actum Consequenter debemus dicere de actu significandi, quia possibite

est, quod sit cirea universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante

actu intelligendi, tunc significat universalster vel singulariter secundum exigentiam

istius actus intelligendi. Vico ergo, quod actus significandi huius termini „animat"

est cirea universale, prout hic nolatur habitudo vocis significantis ad rem significatam;

et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo

possibite est, quod actus promittendi vel debendi est cirea universale, et non cirea

aliquid determinatum singulare, prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii

ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A: Iste asinus sitiens

omnem aquam sibi convenientem appetit, sed tamen non appetit omnem aquam, quia

non appetit secundum rationem distribulivam Ita etiam dicendum de promissione

bovis.... Dicendo „Ego promitto tibi equum" iste terminus „equum" habet suppositionem

confusam, non distribulivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798

u. 885, n. unten Anm. 108.

16 XX. Joh. Buridan.

welche ein wahres Urtheil findet61); ja alle Verschiedenheit der inneren

Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originalüer) nur von der Ver

schiedenheit der Objecte her02). Dass die Universalien nur lermini sind,

versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam

(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen

eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,

wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes

Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causcüitatem

und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letzlere,

welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den

Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirl, so dass von

einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine

Rede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die

Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction

des Intelligenz-Actes, in Frage^ gestellt würde64). Kurz das Universale

61) Ebend. 11, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,

quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera , quamvis haec nomina „verum" et

„veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis

Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existentia

propositionis apud animam , et tunc iterum nihit aliud est comprehensio pro

posilionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo idem est, quod

intellecUo propositionis verae per modum obiecti ita, quod nos intelligamus propositionem,

sicut nos comprehendimus sive intelligimus lapidem ; alio modo compre

hensio veritatis aeeipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus

propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).

62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B: Habitus intellectuales et actus intelligendi

beuc se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum differentia,

dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab

obiecth.

63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi termini apud animam

existentes vet ctiam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera aul species

nisi secundum attributionem ad terminos mentales, quos designant.

64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A : Pluribus modis aliquid dicitur universale.

Uno modo secundum causalitatem, .... et sie universalissimum in causando esset

deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, et isto modo .... universalia

sunt separata a singularibus ..... Alio modo dicitur universale secundum praedica

tionem vel significationem , quia de multis est praedicabite et indifferenter significat

mulla et supponit pro multis. Et tunc significatum ipsi oppositum est terminus

singularis seu concretus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est

unius tantum Et sie universale et singulare sunt termini mentales vel vocales

aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singularibus,

sc. posito, quod in mente tua tu formares aliquem coneeptum communem, ... . licet

alii forment multos terminos singulare!; sed tamen cum hoc est possibite, quod

singulare et universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista diela non sunt

ad intentionem Platonis nec contra cum; imo per universalia intelligebat res

significalas per terminos universales ; et tunc itle dicebal , universalia esse se

parata a singularibus. Sed statim videtur, quod talis opinio sit omnino absurda,

quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est homo" ete.

Ebend. qu. 16, f. LH r. B: Res eaedem alio modo intelliguntur singulariter et alio

modo universaliter Sensus nunquom cognoscit universale vel universaliter.

Ebend. qu. 9, 'I. XLVII r. A: Intentio Aristotetis est, quod superfluum esset ponere

species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......

nec propter appropriationem ad talem effectum producendum Aristoteles autem

non improbat Platonem ex eo , quod posuit substantiam separatam, sed ex eo, quod

posuit Mas ideas speciales.

XX. Joh. Buridan. 17

als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,

und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus

als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt

(aeternitas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und

eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie

beispielsweise gesagt wird , auch nach Vernichtung aller concreten Rosen

verbliebe doch das die Bose betreffende Wissen 65). So muss sich

Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „Individuum"6®),

sondern insbesondere auch über das Princip der Individuation in einer

mit Occam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden

Weise aussprechen 67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae

(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein "Extrem des Conceptualismus,

bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den

Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch

65) Super Eth. iVic. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Alii distinguunt inter universale

et singulare non solum secundum conceptum, sed etiam in re extra; dicunt

igitur, non de singularibus, sed de universalibus esse scientiam, et ita seibitia dicunt

perpelua, licet eorum singulana sunt corruptibilia. Sed ego puto, quod universale

non sit praeter animam distinctum a singularibus Si omnes rosae nunc essent

corruptae sie, quod nulta modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret

scientiam , quam habet de rosa ...... Alii autem ponentes , quod universalia sunt

distineta a singularibus nonvisi per operationem animae, dicunt, quod seibite

pro re extra sie debel esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua lermini

conelusionis scibitis supponant Sed adhuc puto, nec itlud esse necessarium,

quum, sicut dictum fuit, non oportet medicum amitlere scientiam de rosis, si nullae

sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.

66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LIII v. B : Apud logicum isti lermini „singulare"

et „individuum" verificantur pro terminis synonymis , quibus opppnitur commune vel

universale; et sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ter

minis significativis. S. b. Occam Anm. 839.

67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significatis

per terminos singulares nullam viam habemus ad pereipiendum differentiam inter individua

eiusdem speciei nisi per aeeidentia sive per extranea. Unde si essent duo

lapides omnino simites in figura, in magnitudine , in colore, et sie de aliis, et successive

apportarentur in tua praesentia, tu nullam viam haberes ad iudicandum, utrum

secundus apportalus esset itle idem, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch

das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",

welcher bekanntlich in den Schriften Buridan's sich nicht findet, sondern nur der

Schul-Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels

auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coet. II, 13, 295 b 33, beruht, habe

ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge

wiesen). lndividua eiusdem speciei, ut Socrales et Plato, differunt substantialiter,

sc. per suas substantias tam 'per formas quam per materias ex eo, quod nec forma

Socralis est forma Platonis nec maleria Socratis est materia Platonis; sed tamen

istam diversitatem non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum.

68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Maltis modis aliqui imaginali sunt, in

eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem

quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiales elementorum

manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales

subordinatas correspondentes pluribus praedicatis quidditativis (f. L r. A) Sed

omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singulari supposito ;

.... ergo non sunt ponendae plures Diversi conceptus subordinati secundum

superius et inferiiis proveniunt a prineipio ex diversis aeeidentibus naturalibus et

sensibitibus (B) lntellectus primitus polest intelligere confuse, sed postea

potest abstrahcre conceptum subiecti a conceplu aeeidentis, et lunc itle coneeptus

non umplius erit aeeidentalis, sed quidditativus.

Pbanrl, Gesch. IV. 2

# -

1S XX. Job. Buridan.

von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die formalitates^),

welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder

aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden

heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,

als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,

sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden

tität; oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen

heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen

„essei' und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche

ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem

selben abstrahiren kann71).

Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum

principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identitatis et

contradielionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.

Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.

Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)

an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts

punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus

durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus

gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um

die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf

stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich

das sog. princ. exclusi ierlii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz

laute „Quodlibet est vel non est" oder als synonym damit „Nihil idem

est et non est"12). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste

69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII r. B: Non puto, quod esse et essentia

rei distinguantur in ipsa re praeter animam.

70) In Metaph. V, qn. 6, f. XXX r. B: Si identitas non est res addita, ita N

nec diversitas Quaecunquc dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in

illis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae

In illis, qnae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,

quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, conveniunt vel disconveniunt , ideo -

convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aehnlich -

ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.

71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lllae propositiones conceduntur : „Esse et

essentia sunt idem secundum rem, sed differunt secundum ralionem" ; sensus

enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur

hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen „essentia" ; aliter

itla nomina essent penitus synonyma Sed tunc restat magis difficultas, cum itla

differentia rationum non debeat dieificta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia

tatis ralionum .... (B) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur

esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospectu cognoscentis, sciticel solum

quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspeelu cognoscentis ;

quundo autem per intellectum absolvimus coneeptum rei a coneeptu tunc imponimus res ad significandum per itla nomina „essentiat,alishopmroa,eselnatpiiase",.

72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ldem inesse

et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,

Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie

Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis aeeedentes ad

prioritatem secundum simplicitatem, quam secundum evidentiam et certitudinem, dicunt,

quod categoricae sunt priores hypothelicis, et itlae de inesse modalibus, et affirmativae

priores negalivis , et itlae de hoc verbo „est" illis de itlo verbo „inest", et itlae de

hoc verbo „est" secundo adiacente illis de hoc verbo „est" lertio adiacente. Et se

XX. Joh. Buridan. 19

Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt

und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,

welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen

soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „InsoluMlia" als auf

ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,

Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend

nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identüatis

vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald

unten (s. Anm. 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen

werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht

„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates

spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und

nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine

Spielerei mit dem Begriffe „simuV , welche auch zu dem Urtheile „Socundum

hoc illi ponunt uuum magnum ordinem principiorum indemonstrabitium.

Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non

ens non est", postea „Ens est ens", deinde „]Von ens non est ens"; postea de

modalibus „Ens polest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens

esse'1, „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, non ens esse" . postea

sequuntur modales in simiti ordine de „est" tertio adiacente, ut „Ens potest esse

ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico , ul „Quodlibet est vel non

est", „Nihit est et non est"; simititer de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non

est ens", „Nihit est ens et non est ens"*? postea de modalibus „Quodlibet polest

esse vel non esse", „Quodlibet esse vel non esse, est necesse", „ldem esse et non

esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est" tertio adiacente; postea

propositiones de verbo „inest", videlicel „Quodlibet cuitibel inest vel non inest",

,flihit eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet

' possibite est inesse vel non inesse" , „Necesse est, quodlibet cuilibet inesse vel non

inesse"; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite". ......

Videndum est,-. quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam:

Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa ... . (B) Propositio de „est'1 est

evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibili

est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypo

thetico extremo est evidentior simplici categorica (f. XXIII r. A) Hypothetica

de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de

„est'' secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio

adiacente Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro

positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".

73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, .... utrum ambae contradictoriae

possint esse simul verae (y. A) Possent adduci sophisticaliones et omnia vocata

insolubitia; sed quia itla pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens

unum insolubite : Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic

toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera et falsa,

et pono casum, quod Socrates dical „Plato dicit falsum" et e converso Plato dicat

„Socrates dicit falsum", et neuter dical aliam propositionem. Tunc ergo, si ums

dical verum, alter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum , et alter

pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod

Socrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der

Text gibt irrthümlich Plato) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum ;

ergo Socrates dicebat falsum ; et sie sequitur, quod haec propositio Socratis erat vera

et falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas , quod Socrales dicebat falsum, quia, si

Socrales dicebat fatsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebat falsum, quia dice

bat , Socratem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrales dicat falsum;

ergo dicebat verum; et sie adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera et falsa.

Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XLI

r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.

2*

20 XX. Joh. Buridan.

krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche

Lehre von der ampliatio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).

Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula

Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast

wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,

dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile eingetheilt

werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen

Urtheiles gestempelt werden , und zugleich auch Occam's Berücksichtigung

der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;

sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über

sensus divisus und sensus compositus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und

vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel

sätze hier nur. der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach

ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird 76).

Ausserdem auch müssen wir Buridan's Ansichten über das Urtheil noch

aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen ; er interessirt sich

nemlich w,ie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der

Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen

Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen

Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während

sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben

den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,

74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" et „Socrates non

currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simul" dcterminet hanc

dictionem „possunt" , sive quod determinent .... „verae" .... Si determinant hoc

verbum „possunt11, constat, quod ambae nunc habent potentiam, ut postea sint verae

...... Sed etiam si haec dictio „simul" determinet hoc „verae", revertilur idem, ....

quia possibite est, quod ista propositio „Socrates currit" erit cras vera per lolum

diem; et simititer etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"

erit cras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno toto tempore,

ergo simut (B) Sed ista dictio „simut" connolat, quod veritas unius

stal cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis

„ Socrates est vivus et Socrates est mortuus", . . . . . et capio praesens tempus

sive parvum sive magnum ; tamen ipsum habet unam porfem priorem et atiam poste

riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nultum tempus

praeteritum est tempus praesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne

tempus . praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum

pro praeteritis Ideo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propler hoc,

quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haec

est vera „tempus praesens est praeteritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquando et valde

communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus „praeteritum" et „futurum"

respective ita, quod .... pars prior vocelur praeterita respectu partis posterioris.

75) Summut. Tract. 1, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen

hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.

151 ist die deprecativa hinweggelassen.

76) Ebend. De propos. categ. : Propositionum categoricarum alia est de inesse,

alia de modo sive modalis. De inesse est Ma, quae est de simplici inhaerentia

subiecti cum praedicato, ut „homo est animal", „hominem currere est possibite".

Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subiecti cum praedicato, ut „hominem

possibite est currere" (vgt. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quaedam

est de praesenti, quaedam de praeterilo, quaedam de futuro. Hierauf

folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.

77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negalio. Uno modo

aeeipitur pro diffinitione negativa, ut pro illa diffinitione „non"; alio modo etiam

XX. Joh. Buridan. 21

rfass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines

objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren

Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im

Anschlusse an Occam, ebd. Anna. 904) liege die Wahrheit in der durch

die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere

Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus80)

zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren

Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Absehn., Anm. 328 u. 894)

und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der

causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).

Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen

Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus

Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen

nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die

Wahrheit der modalen Urtheile, welcher völlig conform ist mit den An

gaben über die kategorischen82), beginnt er mit einer Erklärung der

pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa St loquamur

de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae aeeidentia, et si loquamur

de vocalibus , Mae sunt voees , quae sunt aeeidentia aeris (hier sonach läge ein

Motiv zu dem Vorwurfe vor , dass die Occamisten von „ flatus vocis" sprechen,

was Occam selbst nie getban hatte ; s. vor. Abschn., S. 327 und vgt. unten Anm.

448) Sed alio modo aeeipitur negatio pro Mali significato propositionis nega

tiv ae ; et de hoc (B) videtur mihi dicendum, quod „deum non esse" nihit est,

quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,

quibus correspondent propositiones falsae.

78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. B: Non omnis propositio vera ex eo est

vera, quia, qualitereunque significat , ita est in re significato; haec enim est vera

„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata ...... Omnis affirmativa

vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitereunque signi

ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritatis alieuius

propositionis ex parte rerum significatarum , Mae eaedem causae sunt causae falsitatis

suae contradictoriae Ad falsitalem affirmalivae nulla est causa, quia

nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata et non vera; si enim

sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.

79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia

ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;

et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,

quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia

unus terminus eins determinat, quod non suppbnat pro itlo, pro quo alter supponit.

Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anoi. 145.

80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.

XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme

btoss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.

Anm. 156, sodann das hypothetische Urtheit, d. h. Anm. 158.

81) Ebend. D. caus. temp. loc.: Causalis est itla, in qua coniunguntur duae

categoricac per haue coniunctionem „quia" Ad eius veritatem requiritur, quod

antecedens sit causa consequentis ; ad falsitalem, quod antecedens non sit causa

consequentis Temporalis est itla, quae continet duas categoricas coniunetas per

itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae

sint verae pro eodem tempore; Localis est itla, quae continet duas categoricas

coniunetas per hoc adverbium ,,ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae

sint verae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.

Eigenthümlich ist es, dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung

der hypothetischen Urtheite doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.

82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales: ... quaedam

vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer

22 XX. Joh. Buridan.

Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus

darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren

Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität84)

als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs

der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die

qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung

finden 86) ; und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei

Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet

ist*7); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die

illis de inesse (s. Anm. 77 f.) . . . . Afßrmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex

parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,

nihit requiritur in rebus significatis Simititer ad veritatem negativarum non

oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis, quia propler idem et non

propter aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.

83) Summ. Tract. II, 0. modat.: Modus est aliquando determinatio copulae et

aliquando determinatio alieuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte

praedicati; et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicali, non reddit

propositionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,

necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent

situari inter subiectum et praedicatum, et totum aggregalum ex modo et verbo

est copula. Ueber die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgt. auch

Anm. 116.

84) Ehend. : De qualitate modalium sciendum est, quod negatio, si sit unica

praecedens modum et verbum, reddit propositionem negalivam; item licet nega

tio sequatur modum et praecedat hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est

negativa, ut „hominem possibite est non esse album" ; si vero nulla fuerit negatio,

vel quod fuerint duae, propositio est affirmativa, ut „hominem non possibite est

non currere".

85) Ebend. : Tripliciter potest attendi quantitas earum : uno modo ex parte

subiecti sicut in illis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte

utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propo

sitionem universalem quantum ad tempus consignificativum ; „possibite" autem sine

negatione praecedente reddit eam particularem.

86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regulae: 1) Singulares eiusdem

subiecti et eiusdem praedicati differentes secundum qualitatem et quantitatem

modi sunt contradictoriae. Sed si lales singulares diversae qualitatis sint ambae de

modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particulari,

participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit

universalis et alia particularis, partieipant legem subalternarum. 2) Si propositiones

de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae

quantitatis tam dicti quam modi, itlae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis

sint ambae universales tam de dicto quam de modo , illae sunt contrariac. 4) Si

fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si

sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularis,

itlae sunt subalternae.

87) Ebend. :

Socratem necesse est currere

Socr. impossibite est non curr.

Socr. possibite est currere

Socr. impossibite est curr.

Socr. necesse est non curr.

[Socr. non possibite est curr.

Socratem possibite est currere '

Socr. non necesse est non curr.

Socr. non impossibite est curr.

Socr. possibite est non curr.

Socr. non necesse est curr.

Socr. non imposs. est non curr.

XX. Joh. Buridan. 23.

übrigen quantitativen Urtheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.

bej., part. vern.) betrifft 8S), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne

von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibile, possibüe,

eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contingens,

verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden

allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über

88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,

impossibite, necesse folgendermassen ab: o., nt., qd., e., ee., n., pos., imp., nee, so

gestaltet sich die Figur:

0. Bnec.e.ee. A

O.Bimp.e. n.ee.A

O.Bn.pos.e.n.ee.A

Nt.Bn. nec.e. ee.A

Nt.B n.imp. e.n. ee.A

Nt.B pos. e. n.ee.A

N. qd. B n. nec.e.ee. A

N. qd. B n.imp. e. n. ee A

N. qd.Bpos.e.n.ee. A

O.B pos. e. ee. A

0. B n.nec. e.n. ee A

O.B n. imp. u. ee.A

Nt.B n. pos. e. ee.A

Nt.B nec. e.n. ee.A

Nt.B imp. e. ee.A

N.qd.B n. pos. e. ee.A

N. qd.B nec.e. n.ce.A

N.qd.Bimp.e.ee.A

Qd.B nec.e.ee. A 1

Qd.B imp. e. n.ee.A

Qd.B n.pos. e. n.ee.A

N.o.B n. nec.e. ee.A

N. o. B n. imp. e. n.ee.A

N. o. Bpos.cn. ee.A

N.nt.B nec. e.ße.A

N.nt.B imp. e.n. ee.A

N. nt. B n. pos. e.n. ee.A

i v

1 §

Qd.B pos. e.ee.A.

Qd.Bn. nec. e.n. ee.A

Qd.B n.imp. e.ee.A

N.o.B n. pos. e.ee.A

N.o.B nec.e. n.ee.A

N.o.B imp. e.ee.A

N.nt.B pos. e.ee.A

N. nt. B n. nec. e. n. ee. A

N. nt.'B n.imp. e.ee.A^

O.Bimp.e. ee.A

O.B nec. e.n. ee.A

0. B n. pos. e.ee.A

Nt.B n.imp. e.ee.A

Nt. B n.nec.e.ee.A

M.B pos. e.ee.A

N.qd.B imp. e. ee. A

N.qd.B n.nec.e.ee.A

N.qd.B pos.e. ee.A

I V

= 2

"3 C

-- '-

(O.B pos. e.n. ee.A

0. B n.nec.e. ee. A

0. B n.imp. e.n.ee.A

Nt.B n. pos. e.n.ee.A

Nt.B ncc.e.ee. A

Nt.B imp. e.n. ee.A

N. qd. Bn. pos. e.n.ee.A

N.qd.B nece. ee.A.

N.qd.B imp. e.n.ee.A

.2 "3

Qd.B imp. e.ee. A

Qd B nec. e. ee. A

Qd.B n. pos.e. ee.A

N.o.B n.imp. e.ee.A

N.o.B n.nec. e.n. ee.A

N.o.B pos.e. ee.A

N.nt.B imp. e.ee.A

N.nt.B nec. e.n.ee.A

N.nt.B n.pos. e.ee.A

Qd. B pos. e.n. ee.A

Qd. B n.nec. e.ee.A

Qd. B n. imp. e.n. ee. A

N. o.B n.pos. e. n. ee. A

N. o. B nec. e.ee.A

N. o.B imp. e.n.ee.A

N. nt.Bpos.e.n. ee.A

N.nt.B n.nec.e.ee.A

N.nt.B n. imp. e.n.ee.A)

24 XX. Joh. Buridan.

die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht

ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8n).

Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach

bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale

Ausdruck „Wittingens" wieder neben „possibile" erscheint 90). Und noch

in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der

obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus

compositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird , zumal da sich an

die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven

Thathestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt

doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen

Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer

Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken

haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene

Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).

Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien

89) Ebend.: De aequipollentiis dantur regulae: 1) Aequipollentes Semper debent

esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent sumi aequipollentiae

sicut in illis de inesse. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod

„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nultus" et „possibite" sieul

„quidam" et „possibile non" sicut „quidam non", tunc negaßo postposita modo facit

aequipollere suo contrario, et praeposita suo contradictorio , et praeposita et post

posita suo subalterno.

90) D. reg. modat.: Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod

isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium't ampliant subiecta propositionum

ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed eliam pro his, quae

possunt esse. ' Ita .... haec est vera „Senex potest esse puer", quin id, quod est vel

polest esse senex, potest esse puer De conversionibus modalium ponuntur quatuor

regulae: 1) Omnis propositio affirmativa de possibiti potest converti in particularem

affirmativam de possibiti ; sie particularis convertitur simpliciter 2) Nulla

negativa de possibiti convertitur 3) Universalis negativa de necessario conver

titur in unam aliam universalem negativam de necessario; sed particularis ne

gativa non convertitur 4) Nulla affirmativa de necessario convertitur in aliam

de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti

91) Ebend.: Modalis composita solet vocari, in qua modus praedicatur de dicto

vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibile" vel „possibite est hominem

currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur

secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,

aliquando sumitur significalive et tunc supponit pro re, pro qua supponerel subiectum

dicti Similiter modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae

entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.

De qualitate dictarum propositionum modalium compositarum dicendum est sicut

de illis de inesse, simititer de quantitate , si (ermini modales capiantur,

prout sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, prout sunt differentiae entium,

tunc terminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicato ampliat suppositionem

subieeli ad ea, quae possunt esse.

92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibet", quia est possibite esse et possi

bite non esse De isto dantur quatuor regulae: 1) Ad omnem propositiunem

de contingenti sequitur propositio de possibiti tam afßrmativa quam negativa "....

2) Omnis propositio de contingenti repugnat alicui propositioni de necessario et alicui

de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitatem

manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nulla propo

sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con

vertitur in aliam de possibiti.

.-

XX. Joh. Buridan. 25

sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen93); nur wird unter üblicher

Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.

Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pati

aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi

nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und

habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten

habere um Eine Bedeutung vermehrt 97). In einer ontologischen

Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,

Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien

zugleich in Einem Objecte gemischt sein können98).

Die Lehre von der suppositio, für welche die Auctorität des Petrus

Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die significatio

, und zwar jene ad placüum (s. Occam, ebd. Anm. 774 u. 854)

ein weiterer Begriff sei,' als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls

von der suppositio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.

877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von

einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus

gesagt werden könne ; nur sei darum die Bewahrheitung (verificalio)

nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.

753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").

93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.

Anm. 170, sind weggelassen.

94) Tract. III, D. act. et pass.: Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,

et passio , secundum quam aliquid pati dicitur; omnis enim actio et passio est mulatio

Species aulem actionis et passionis ponuntur duae: una est, quae altenditur

penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit

secundum quid ; itla autem potest dividi secundum intentiones novem praedicamentorum

aeeidentium Proprietales autem actionis et passionis assignantur in

Praedicamentis duae el in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).

Prima est habere contrarium; secunda est suscipere magis et minus;

tertia, quod agens el patiens dicuntur ad aliquid invicem.

95) Ebend. D. praed. quand. : Termini de praedicamento „quando" sunt, qui proprie

et convenienter respondentur ad interrogationem factum per „quando" ...... Termini

de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factum per

„ubi".

96) Ebend. D. praed. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sie

habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici potest, quod

praedicabitta sunt de subiectis supponentibus pro lolis habentibus partes in ipsis

delerminatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus.... sunt

proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse habituatum.

97) Ebend. D. postpraed.: Habere multieipliler dicitur: tertio modo habere

habitum extrinsecum aut in ioto corpore aut in aliqup membro, ut habere vestimenta

vet in digito anulum.

98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini

pracdicamentales diversi abstracte aeeepti nunquam supponcrent nisi pro diversis rebus

..... Hanc autem opinionem credo esse falsam; eadem enim res secundum diverses

coneeptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum

praedicamentorum.

99) Summ. Tract. IV, 0. div. supp.: Primo dicemus de differentia significationis

et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significalione weis ad

placitum; nec intendo loqui de suppositione materiali, sed solum de

suppositione , proul vox secundum significationem sibi impositam potest vel alias non

potest supponere Cuiustibel dictionis est significare et uudienti eam conceptum

aliquem constituere, sed non omnis talis dictionis est supponere, quia

26 XX. Joh, Buridan.

Die appellalio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),

als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die

beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich

finden müssen100). Hierauf theilt er die vox . significaliva in incomplexa

und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im

Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung

ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein

könne ; und nicht viel besser ist der Einfall , dass es neben den categorematiscben

und den syncategorematischen Worten noch eine drille Art

gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wiez.

B. hodie, alicubi, nemo, nihil u. dgl. 101)- Die complexa hingegen,

welche als solche bereits den Namen „oratio'1 erhält, ist als perfecta

eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammatische,

in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines

Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts

eine eigenlhümliche und von Späteren adoptirte Wendung ; nemlich die

complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter

mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein

Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans", insoferne declinirbare Satztheile

nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Complexion

könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo

non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige

Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore", suppositions-unfähig

sei, und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus

talis et omnis talis terminus est natus supponere, qui aliquo demonstrato per

hoc pronomen „hoc" potest vere affirmari de itlo Verificatio autem differt

a suppositione , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio

est termini et non propositionis Si sil terminus distributus , oportet verificalionem

esse pro omnibus, pro quibus supponit.

100) Ebend. : Appellatio autem differt a suppositione , quia est dare terminum

supponentem el non appellankm , sieut .... „animal", et est dare lerminum appellantem

el non supponentem, ut „vaeuum" (vgl. Anm. 103), et est dare terminum

supponentem et appellantem, ut.... „homo albus1' Terminus enim omnis pro

aliquo supponens el aliud, pro quo non supponit, significans appellat omne , quod

significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.

101) Ebend.: Vocum significalivanwi ad ptacitum quaedam sunt incomplexae,

quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes

Ineomplexarum aliae sunt subiicibites et praedicabites per se , aliac neque subiicibites

neque praedicabites, ut „non", „ergo", aliac praedicabites et non subiici

bites, ut „quodlibct", „omne11, „albus" , sed nullae sunt subiicibites, nisi

sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer

Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum incomplexarum

quaedam sunt calegoreumaticae, quaedam syncategoreumalicae, et quaedam mediae seu

mixtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceptus, quos immediate

significant, res Mis coneeptibus conceplas, sed non sunt per se subiicibites et praedi

cabites, vel quia implicant categoreumaticas et syncalegoreumaticas , ut „fortis (wohl

zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secum11 et multa alia.

102) Ebend.: Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper

fecta Imperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinalione verbi

sine nominativo, ut „currit velociteril ; aliae ex nomine substantivo recto

calegoreumatico el aliquo alio apposito per modum- determinalionis , ... ut „asinus

Roberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunctione coniunctis, ut „homo

et equus" ; aliae ex solo categoreumate el syncategoreumate, ut „non homo".

XX. Job. Buridan. 27

fachen Terminus, z. B. „vacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei

chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann

vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der

Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene

obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt 104). Hier

auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition, wobei er

zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in proprio

und transsumptiva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit

derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher

die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.

877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher

die Supposition auf „ultimata significata" geht, wird wieder in zwei

nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden , nemlich einerseits in

103) In Melaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando

pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tati conceptu complexo

sumptus aliquando pro nullo supponit. quamvis sil incomplexus secundum vocem,

sicut isti termini „chimaera11 et „vacuum11 Est duplex complexio conceptuum:

una polest vocari distans, alia indistans. Distans vocatur, quando in propositione

praedicatum complectitur cum subiecto mediante copula affirmative vel negative ;

indistans vocalur, quando adiectivum complectitur cum substantivo sine copula media,

et etiam potest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis

sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nee ger consequens

illa dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera" ; est enim deseriptio

„Compositum ex impossibitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vacuum" s. auch

Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).

In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo

calur indistans, alia distans. Indistans est, prout determinatio complectitur cum suo

determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc potest fieri componendo vel

dividendo; et vocalur compositio , si Sit modo affirmativo, ut „homo albus", et

vocalur divisio, si sit modo negalivo, ut „homo non albus". Modo ergo composito

indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determinalionem

sit eadem cum re, pro qua determinabitc supponit, vel si ei adiaceat; et lunc illa

compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.

104) Summ. a. a. 0.: Nunc dividendae sunt voees , quae possunt subiiei vel

praedicari, ab illis, quae non possunt, vel etiam, quae possunt supponere , ab illis,

quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulac: 1) Omnis terminus possibitis

supponere potest subiiei sed non convertitur 2) Nulla dictio pure syncategoreumalica

potest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum

potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi

cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum

vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantivatum potest subiiei vel

praedicari 6) Nulla perfecta oratio polest subiiei vel praedicari

7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi

modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo polest subiiei vel praedicari

9) Oratio imperfecta tertio modo polest, sed forte non omnis talis 10) Oratio

imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi

syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulla imperfecta secundo modo potest

supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan

tivo 12) De omni dictione, cui correspondet conceplus complexus, dicendum est,

sicut de oratione, cui aequivalel 13) Omne substantivum rectum, cui correspondet

coneeptus simples, potest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse

subiectum vel praedicatum, potest supponere.

105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, et quaedam impropria seu transsumptiva;

propria dicitur, quando vox supponit secundum suam significationem sibi

communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem aUcrius

vocis ex transsumplione propter simititudinem vel ironiam aut huiusmodi aliam causam.

28 XX. Joh. Buridan.

communis und discreta, und andrerseits in absoluta und relativa; ebenso

verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in

naturalis und accidentalis , andrerseits zugleich in confusa und determinata

getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa

tantum zerfällt '06). Sodann spricht er ausführlich über die Veran

lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei

er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich

wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incipit, desinit, differl"

a. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen

der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'sehen Beispiele

„Ms" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders

wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er

scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf

106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in materialem et personalem ; el vocatur

personalis, quando.... supponit pro suis ultimatis significatis ; .... sed materialis

dicitur, quando vox supponit pro se aut pro sibi simiti aut pro suo significato immediato

, quod est conceptus Suppositio personalis dividitur in communem et

discretam Item dividitur suppositio personalis in absolulam, quae fit per terminum

absolulum, et in respectivam sive relativam, quae fit per terminum relalivum.

Communis suppositio solel dividi in naturalem et . .. aeeidentalem. Naturalis

vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus

polest, tam praesentibus et praeleritis quam futuris; et hac suppositione utimur in

scientiis demonstrativis. Aeeidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit

solum secundum exigentiam verborum; et hac utimur in sermonibus historiographis,

qua etiam maxime uluntur sophistae. Item suppositio personalis communis

dividitur in confusam el delerminatam Vocatur determinata, ... st necesse sit

ad veritatem , quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposito ... Sed vocalur

confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in....

distributivam et non distributivam, quae soh't vocari confusa tantum. Distributiva est,

secundum quam ex lermino communi potest inferri quodlibet suorum suppositorum

seorsim vel etiam omnia simul copulative Sed confusa tantum est, secundum

quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiunctive.

107) Ebend. : Multae autem sunt causae confusionis distributivae : 1) Signum

universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem 2) Negatio

negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam et nihit distribuit,

quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negalionem infinitantem

ipsum 4) Per comparationem distribuitur. .. . ablativus sequens, et similiter

mediante dictione „quam" distribuit nominativum sequentem; simititer etiam

secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione „sicut" Adhuc. superlativus

gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relalivo diversilnlis ,

.... ut .,homo est fortissimus", quia est omni alio nomine fortior 5) Fit distributio

per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negaliones,

sicul sunt verba privativa aut relativa diversitatis aal ista verba „incipit, desinit,

differt" aut istae dictiones „sine, praeter, solus".

108) Ebend.: Etiam mullae sunt causae confusionis non distributivae: 1) Signum

universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequentem

ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per

duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumque sine reliquo distribueret

ipsum, ut si dico „Nullus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialis

confnndentia sine distributione terminos scquentes se, sicut termini, qui respondentur

ad „quoties", ut „/er, quater" ; etiam copulatio de praedicamentis „quando" et

hahet potestatem sie confundendi, ut „Hodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis

et Romae venditur panis" ..... 4) Ista verba „scio, intelligo, cognosco" . . .. confundunt

sine distributione; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur

debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".

XX. Jon. Buridan. 29

in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An

schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte

rung über die suppositio relalivorum anreiht, wobei aber Buridan die

Inconsequenz begehl, die relativa diversitalis eigentlich der Lehre von

den Kategorien zuzuweisen , sie aber dennoch hier unter Benützung des

Petrus Hispanus zu besprechen l10).

109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue witlen nicht

unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Buridanus

selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von

1640, welche mir aber nicht zur Hand ist —), sondern nur in der Form, in wel

cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commentar verflochten hat. Hiernach

lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significalo ultimato supponit

discrete. 2) Terminus materialiter sumplus restrictus per pronomen demonstralivum

supponit discrete. 3) Subiectum proposilionis particularis vel indefinitae supponit

determinate. 4) Propositionis particularis vel indefinitae vel singularis affirmalivae

praedicatum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumplus, cui

non proponitur aliquod signum confusivum, supponit delerminate. 6) Cuiustibet pro

positionis Maliter universalis affirmalivae totale subiectum supponit confuse et distri

butive pro omnibus indivüluis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"

negantem copulam supponit confuse et distributive. 8) Terminus infinitatus communiter

tentus supponit confuse et distributive rationc negationis infinitantis. 9) domen se

quens comparativum vel supertativum supponit confuse et distributive. 10) „Diffeil"

faeil ablativum sequentem mediante praepositione „a" distribuibitem supponentem.

11) Adverbia simititudinis faciunt terminos seqventes se supponentes distribuibites.

12) Terminus communis, supra quem cadit immediate dictio exceptiva distribuibitis et

supponens, supponit confuse et distributive. vel confuse tantum. 13) Aggregatum ex

recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .

14) Delerminatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer

salis affirmativae praedicatum, cui non addilur aliquod confusivum, supponit confuse

tantum. 16) Subiectum fropositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit

confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiler sequens mediate signum

universale affirmalivum cadens supra copulam supjponit confuse tantum. 18) Terminus

communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibet seorsim habet vim distribuendi,

in propositione particulari, indefinita vel singulari supponit confuse tantum,

in propositione universali delerminate. 19) Terminus communis sequens dieiionem

importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio , cognosco) supponit confuse

tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter

minus sequens copulalum ex terminis de praedicamento „ubi" supponit confuse tantum.

HO) I). supp. ret.: Relalivorum quaedam dicuntur relativa substantiae, alia di~

cuntur relativa uliorum praedicamentorum Relativorum substantiae quaedam

dicuntur identitatis, alia diversitatis . . . . Relativorum identitatis quaedam dicuntur

reeiproea, alia non reeiproea Relativum identitatis solum refert suum ante

cedens pro iltis eins suppositis, pro quibus erat verificatio categoricae, in qua ponebatur

antecedens,.... et supponit vel sumitur in propositione, sicut suum antecedens.

Dictio ,,itle" non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative

et atiquando etiam antecedentaliter ad relalivum „qui" Relutivum „se", ....

si teneatur distributive, oportet descendere sigitlalim , non enim sequitur „Omnis

homo ditigit se, ergo omnis homo diligit Socratem", sed bene sequitur „ergo Socrales

ditigit Sociatem" Relalivum „suus" refert suum antecedens in genitivo casu-

Relativa „tale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualilatis

et quantitativ, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo

nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relativa diversitatis solent

poni „aliud, alterum, differens, diversum", sed mihi apparel, quod haec non sunt

relativa, prout hic de relativis loculi sumus, sed sunt lermini de praedicamento „ad

aliquid", et ita etiam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich

hernach die Regel der Exposition jener Urtheite, in welchen „aliud1' verwendet

wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.

30 XX. Joh. Buridan.

Die appellalio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was

üccam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt

hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus

(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For

mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und

die restrictio nimmt er flicht als eine logische Eigenschaft des Terminus

selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als

eine unter Umständen eintretende Modification der supposilio und appel

lalio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem

Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht

hierauf die Fälle namhaft, in welchen amplialio112) und in welchen

restrictio eintrete, an welch letztere er noch die „alienatio" knüpft,

welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles

oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider

sprechenden verbunden wird 1 1 3).

111) D. appelt.: Termini omnino nihit connotantes ultra ea, pro quibus supponunt,

non sunt appetlativi proprie; sed omnis terminus connotans aliud ab eo, pro

quo supponit, dicitur appellativus et appellat itlud, quod connotat per modum adiacentis

ci, pro quo supponit Terminus appellativus semper appellat formam suam,

sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.

Post appellat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit

praesentis lemporis et praedicatum non sit amplificalivum, appellat formam suam prae

cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum

fuerit amplificativum, tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in

differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem

pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est differentia quantum ad appellationes

inter verba significantia actus animae cognoscitivae et inter alia verba;

nam termini respectu verborum non significantium huiusmodi actus non appellant

nisi res, quas ultimate significant vel connolant ; ..... termini autem respectu

verborum significantium huiusmodi 'actus, si sequantur itla verba, appellant

rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appellat

itlud, pro quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termini „meus" et

„tuus" appellant me et te lanquam adiacentes, et sie etiam „noster" et

„vester" , et „suus" appellat itlud, pro quo suum antecedens supponit.

112) D. ampt.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et ^restrictionibus

suppositionum et appellationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem

terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictus; itle potest assignari,

quando terminus praecise supponit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis

temporis Terminus ultra statum amplialur multipliciter : 1) Si ponatur in sua

categorica ante verbum praeteriti temporis, amptialur ad standum pro practerilis, sive

in supponendo sive in appellando , una cum praesentibus 2) Prvportionabititer

ante verbum futuri temporis positus amplialur ad standum pro futuris 3) Positus

ante hoc verbum „polest" vel ante copulam propositionis divisae de possibiti am

plialur ad standum pro possibitibus , licet non sint vet fuerint , unde haec est vera

„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" 4) ldem est dicendum

de termino posito ante copulam propositionis divisae de neeessario 5) Ter

minus amplialur ad praeterita, futura et possibitia, si construatur cum verbo significante

actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbalia

vel participia a praedictis verbis descendentia, si fiant praedicata propositionum,

ampliant subiecta, sicut verba.

113) Ebend.: Terminus aulem cirea statum restringitur : 1) per determinationem

sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus suppositis 2) Etiam

adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenil

suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tunc nec amXX.

Joh. Buridan. '31

Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des

kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus

Hispanus 114). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs

der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem Intellectus

ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die

Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder

verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die

innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches115).

Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grundlage

auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird

auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge

halten, wornach der sog. sen'sus composüus nicht zur Modalität, sondern

zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus

übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Re

geln berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die

modalen Unterschiede der objectiven Dinge selbst betrifft Nachdem

hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und „falsum" da

durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss

fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen , welche Inbärenz-Urtheile

plialur nec restringitur, sed alienalur ita, quod' terminus non amplius supponit vel

lenetur pro praesentibus, sed solum pro futuris vel praeteritis SupposiUo el

appellalio etiam aliquando alienantur .. . . . per negationem infinitantem ; et

aliquando ctiam tota termini suppositio removetur) et hoc fit dupliciter: uno modo

per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad terminum, quorum

terminorum unus non convenil atteri, ut „homo hinnibiiis" ; alio modo per

huiusmodi complexionem privativem! lerminorum, quorum unus de necessitate convenil

alleri, ut „homo non risibitis".

114) Track V, D. syllog. Vgt. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo

rial-Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.

115) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibite potest capi dupliciter:

uno modo pro conelusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos

conelusionis Si quaeratur de scibiti pro conelusione demonstrativa , tunc iterum

erit distinguendum , quum coneluiio vel sumitur quantum ad suam realitatem vel

quantum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitalem, lunc nulla conclusio

debel dici aeterna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conelusione s

de novo formamus tam in scripta quam in voce vel in mente, et Ha ineipiunt esse

et desinunt, sicut colores et sapores. Si vero conelusio capiatur quoad eius veritatem,

omnis conelusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse

falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibile est aeternum, necessarium,

impossibite aliter se habere, incorruplibite (B) Si autem loquamur de scibiti pro

re significata, sunt diversae -opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie

über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.

116) Summ. a. a. O., D. sylt. mod.: Quaedam vocantur modales divisae,

aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) lsti lermini „necesse, possibite,

contingens" atiquando sumuntur, prout sunt differentiae entium, aliquando

autem, ut appropriate sunt differentiae proposilionum, et sie debent sumi in

propositionibus , quas vocamus modales compositas, et debet in eis praedieari modus

et subiiei dictum vel e eonverso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet

rememorari , quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium, con

tingens" subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed

pro his, quae possunt esse Item in talibus divisis negativae sunt aut, quia .

negatio cadit supra modum, .... vel quod sequitur modum.

32 XX. Joh. Buridan.

sind 1 t7), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 11S),

aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen 1 19), ans zwei Zufälligkeils-Urtheilen ' 2")

und — unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,

welche die Modalität „scitum, opinatum" u. dgl. enthalten121).

Indem aber hierauf sich die verschiedenen Combinationen der Prämissen

anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche

eigentlich der Lehre von Consequentiae angehören122); und sodann

folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und

ein Nothwendigkeits-Urtlieil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-

117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additionc modorum,

eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque

praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae

inferunt contradictoriam conelusionem cum modis falsi et impossibitis Non

oportet, si aliquac praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in

ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"

Proposiliones de vero et falsa in sensu diviso aul nihit valent aul valent itlas de

inesse ; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.

118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes

modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit coneluditur.

S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.

119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus

modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.

120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente universali

valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus negativis

sive ex una affirmaliva et utia negativa In tertia figura valent omnes

syltogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nulli

syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.

121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non

valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.

Anm. 984.

122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,

possibite, necessarium" , quia etiam solum de istis determinal Aristoteles. El praemitlendae

sunt regulae commune s: 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio

de possibiti .... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur

propositio de possibiti 3) Quaecunque conelusio sequitur ad praemissas de possi

biti, itla conelusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .... 4) Ad

quascunque praemissas sequitur conelusio de necessario vel de contingenti, ad easdem

sequitur conelusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur

propositio de inesse subiecto sumplo cum relativo identitatis et aliter non. 6) Ad

quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibili. Vgl. ebd.

Anm. 1027 f.

123) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt

regulae: 1) JVon valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet

sequi conelusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sit de inesse.

4) In prima figura non polest inferri conelusio universalis nisi cum itla additione

„guod est" (vgl. ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existente de

possibiti sequitur conelusio de possibiti particulariter. 6) In tertia figura valent

sytlogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis; 7) negativi valent, si

propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.

124) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario , dantur

regulae: 1) Maiore existente de' necessario omnes modi primae figurae valent ad

conelusionem de necessario particularem, sed non universalem, nisi cum additione

„quod est", 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad

conelusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In

secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima

XX. Joh. Buridan. 33

i

Urtheil m), ein Möglichkeits- und ein Nothwendigkeits-Urtheil ,26), ein

Möglichkeits- und ein Zufälligkeils-Urtheil , ein Nolhwentligkeits- und

ein Zufälligkeits-Urtheil 128). Lückenhafligkeit aber oder Unordnung (vgl.

ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Uccam hier die

Combinationen aus Unmöglichkeils-Urtheilen oder den dortigen ander

weitigen Modalitäten fehlen ,29). Die Syllogismen, deren Prämissen einen

Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Oecam nach den drei Figuren

erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse

mit dem von ihm regierten Dativ hinzu 130). Auch die Behandlung der

Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwasi von Occam

figura Celarent el Ferio. 4) Baroco existente de necessario valet ad conelusionem de

inesse, .... et si major sit de inesse, valet so tum ad conelusionem de possibiti.

5) Maiore existente de necessario in lertia figura Darapti, Felapton, Datisi et Ferison

valent ad conelusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam. 6) Maiore

existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conelusionem de inesse, et alii motli

nihit valent. S. ebd. Anm. 985.

125) Ebend. : Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de conhngenti

ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requlae: 1) Non valent aliqui syllogismi

in secunda figura .... 2) in nutla figura sequilur conelusio de inesse .... 3) In

prima figura non valent, si maior sit de inesse ... 4) In prima figura non potest

inferri conelusio universalis nisi cum additione „quod est" 5) In prima figura

maiore existente de contingenti sequitur conelusio particularis de contingenti

6) In lertia figura maiore existente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi el Ferison

valent ad conelusionem de contingenti, sed Disamis et Bocardo nihit valent

7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent 8) Quicunque

syllogismi in lertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....

illi valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 937.

126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...

sunt regulae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent

ad conelusionem de necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi valent

ad conelusionem de possibiti, et nulli ad conelusionem de necessario 2) Omnes

modi secundae figurac valent ad conelusionem de necessario, quaeeunque praemissa

rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.

127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur regulae: 1) In

quibuscunque figuris et modis sequitur conelusio ex ambabus de possibiti, in eisdem

sequitur eadem ex una de possibiti el alia de contingenti 2) In prima figura, si

maior sit de contingenti, omnes modi ad conelusionem de contingenti valent; sed

non, si maior sit de possibiti .... 3) In secunda figura nulli valent 4) De tertia

figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.

128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regulae: 1) In prima figura

maiore existente de necessario omnes modi valent ad conelusionem de necessario; et

si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conelusionem de contingenti .

2) Omnes modi secundae figurae valent ad conelusionem de necessario, sed nulli ad

onelusionem de contingenti 3) De lertia figura omnino est sicut de prima. S.

ebd. Anm. 991.

129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.

130) Ebend.: De obliquis et reduplicativis multis modis syllogizare solemus. Ex

terminis obliquis primus modus est, proul hoc verbo „inesse" ulimur loco huivs

verbi „est", ita, quod aequipollent „Hornint inesl animal" et „Homo est ani

mal" Manifestum est, quod, in quibuscunque modis contingit syllogizare ex

rectis cum hac copula „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac copula „inest".

Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obtiquo

fuerit distributus et rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, obliquo istius

termini in conelusione attribuetur, quidquid primo obliquo altribucbatur in maiore,

v. gr. „Cuiuslibet hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiuslibet regis

asinus currit" Adhuc alius modus .... ad simititudinem secundae figurae est,

Pranrl, Gesch. IV. 3

34 XX. Joh. Buridan.

ab131). Eine Bereicherung aber der oecamistischen Syllogistik liegt darin,

dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus infinitus gedacht

wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der

Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe

gebraucht wird 132j.

Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate syllogismorum

ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).

Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht

von Buridan , sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes

Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu

ternden Zusätze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie

eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und

commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.

Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels

brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio m'edii knüpfen soll,

für einen litterarischen Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition

allmälig bildete 134).

quando uuum medium .... attribuitur in praemissis duobus lerminis obliquis ete

Item alius modus potest poni ad simititudinem tertiae figurae ete. S. ebd. Anm.

971, 974, 977.

131) Ebend.: De syllogismis autem reduplicalivam conelusionem coneludentibus

notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste flunt in prima flgura et in

amnibus quatuor modis itlius apponendo reduplicationem maiori extremitati In

omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conelusio reduplicativa, si in maiore fuerit

redupticatio addita maiori extremitati. In secunda autem flgura non habent proprie

loeum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-

Sätze fehlt hier.

132) Ebend.: Dupliciter autem contingil syllogizare ex terminis inflnilis et ex

mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in una

propositione maneat etiam finitus in alia et omnis infinitus in una mancat infinitus

in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumatur infinitus in alia

aut e converso. Si primo modo syllogizetur , tunc in omnibus modis et figuris

syllogizandum erit, sicut ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in

omni flgura ex duabus praemissis universalibus negativis sequilar conelusio universalis

negativa medio varialo penes flnitum et infinitum. In prima figura et secunda ex

maiore universali negativa et minore particulari negativa sequitur conelusio particularis

negativa medio variato Sed in tertia flgura medio sie variato nihit sequitur,

si aliqua praemissarum sit particularis Ex affirmativis praemissis in prima

figura et in tertia nihit sequitur medio varialo Sed in secunda figura ex ambabus

affirmalivis sequitur conelusio negativa medio variato, si maior sit universalis.

133) S. Abschn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter

polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,

Anm. 190.

134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,

beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auclorität,

nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen

Dialectica ad mentem Scott). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge

druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus

von Brucker angeführten Worte lauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum

sive modus idealiter ostendens , quo pacto extrema per negationem disiuncta copulentur,

diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sie medio extrema per negatio

nem intereisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex 1. Post. 27 ea arte solertes a

tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri

dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combination zu dem Glauben geführt

XX. Joh. Buridan. 35

Doch dürfen wir Buridan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu berichten

, dass anderwärts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,

.Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-

Beweises" ausspricht. insoferne er auf „experimentum" mit Einschluss

der Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens

hinweist , dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,

wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher

und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die

wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor

dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer

inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse 13e).

In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik 117) als auch be

züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf

wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht

entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist

Sancrnsius eben nur aus dem Scotisten Tartaretus geschöpft habe, und somit das

Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte

jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke

gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger

Johannes Dorp ; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der

inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.

Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man

hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was

bei seinem Commentator Dorp sich findet.

135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimilium

prius sensatorum iudicare de alio simiti oceurrente Sensus, memoria

et experimentum non sunt nisi nolitiae singutarium sive nolitiae singulares, sed

tandem intellectus pereipit, in pluribus singularibus ita fuisse et non in aliquo fuisse

instantiam; ipse ergo per suam inelinalionem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)

ad veritatem consurgil ad consentiendum universali propositioni, .... et talis propositio

est iam prineipium in arte suppositum, et sie intelligitur , quod ars fit experimentis

(s. Abschn. IV, Anm. 53) Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per

studium, libros et magistrum in scholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;

et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia Mi seliolares

nesciunt prineipia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne

rubarbarum (d. h. Rheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin

eipia, ipsi etiam nesciunt conelusiones nisi ex suppositione, sc. si itla prineipia, quae

eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera Secundo talis ars est imperfecta,

quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in lerminis universalibus,

sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad lerminos singu

lares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit prineipia supposita

in arte doctrinali et, sicut potuil scire simpticiter conelusiones , eliam conelusiones

universales praescitas applieavit mullotiens ad opus descendendo per ratiocinationem

ad lerminos singulares.

136) Super Eth. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non <

esset risibitis, per induetionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod

induetio in aliquibus non coneludit in aliis, nisi itla appareant eiusdem rationis Mis,

in quibus inductum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est

induetio.

137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei

spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,

Atrebatenses, Ambianenses.

138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bitden hier Regeln,

durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne

aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze

züsammengestellt ist.

3*

36 XX. Joh. Buridan.

aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese

beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam

(ebd. Anra. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und

die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 ff.) be

sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder

bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden139). Bezüglich der Defi

nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche

hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objectes zur Definition be

treffen 14 0) ; sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.

Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,

nemlich quid Hominis und quidditativa und causalis und descriptiva 141);

doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition

der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die

139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est mullorum collectivorum in unum

separatio; compositio aulem est multorum invicem in unum collectio Duobus

modis principatibus dicuntur totum et partes; uno modo totum integrale et partes

integrales, alio modo totum praedicabile et partes subiicibites. Differunt autem, quia

partes integrales collective sunt suum totum, partes autem praedicabitis lotius non sunt

itlud totum, quia .... nee plures species sunt unum genus nee plura singularia una

species Aliquando tolius in suas partes integrales fit divisio per solam animae

considerationem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem

Multis autem modis dicuntur tota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divisiones

eorum: vocis in suas significaliones, generis in suas species,

totius in modo in suas partes, subiecti in aeeidentia, .... aeeidentis in subiecta,

aceidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae

imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observal proprietates , sc. quod sit sufficiens

et quod hon sit superftua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietalum

Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio

termini praedicabitis per alium lerminum finile et infinite sumptum, ut „Omne animal

est homo vel non homo11 ; alius, secundum quem oratio cadem secundum materiam

dicitur composita vel divisa , prout est alia et alia secundum formam ; alius,

prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.

"140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietales diffinitionum : 1) diffinitio et

diffinitum dicuntur per modum relativorum 2) sunt ad invicem convertibites

3) diffinitio explicite est notificativa diffiniti .... 4) diffinitio est oratio, et diffinitum

est terminus incomplexus 5) Nullum singulare est diffinitum 6) Nulta propositio

est diffinitum .... 7) Nulla diffinitio debel dari parabolice vel transsumptive. . . .

8) Nulla diffinitio debet esse superflua vel diminuta.

141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,

quid vel quae difßnitum significat aut connotal: et proprie vocatur interpretatio et

convenit lerminis incomplexis vocalibus, quibus non correspondent immediale conceptus

simplices, sed complexi, et convenit etiam propositionibus calegoricis, quibus in

mente correspondent hypotheticae copulativae, secundum suppositionem materialem

mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditativa est oratio indicans praecise,

quid est esse rei, per praedicata essentialia, et non datur de tefmino

connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse

rei, per „propter quid11; et ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obliquo

; et dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam

materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriplio est oratio in

dicans, quid est esse rei, per aceidentalia seu per effectus, et est ex prioribus

et notioribus quoad nos.

142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLI1I v. A: Non alia significat „esse album",

quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi

ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregalo ex ea et aliquo alio ; sed

„esse album" significat albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea et subiecto.

XX. Joh. Buridan. 37

sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik

schliessen sich ganz an Occam an 143).

Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan's Absicht ein

eigener Abschnitt über die lnsolubilia machen ; jedoch schon Johannes

Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,

denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben

(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er

sehen wir Proben davon , wie sich Buridan mit diesem Zweige der

damaligen Logik beschäftigte145). Ja, es müssen sich entweder doch

noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in

den Schulen ein« gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeil ist

uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der lnsolubilia

(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubile

weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der

gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete

der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen. gemacht habe;

denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel- Sätze dieser

Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt

habe '47). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie

Ebend. qu. 6, f. XLV r. B : Omnis terminus aeeidentalis debet diffiniri per subiectum,

i. e. per terminum substantiellem, ex quo terminus aceidentalis connotat substantiam

ultra signißcationem vel connotationem vel dispositionem aceidentalem. Vgl.

hei Occam Aom. 1012.

143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.

144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: lste liber in se continet novem tractatus

partiales . In nono de solutionibus quorundam sophismatum; et itlae non habentur

in textu.

145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A: Hon sufficit universaliter ad veritatem

affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc

manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in Mo folio sil scripta solum illa

propositio „Propositio scripta in Mo folio est falsa" ; termini enim pro eodem supponunt,

quia itlud subiectum ,}propositio scripta in Mo folio" supponit pro itla propo

sitione, quae est scripta in isto folio, et simititer hoc praedicatum „falsa" supponit

pro illa propositione, quia ipsa est falsa et non vera. lgitur non suffieiebat ad hoc,

quod propositio affirmaliva fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehnliche

lnsolubitia s. uoten Anm. 310.

146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,

Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sich modernere Darstellungen

der Obligatoria, lnsolubitia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach

dem Drucke N citire , f. LXIV v. B : Dicil enim Buridanus, quod propositio insolubitis,

v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod itlam praecise dient et nulluni aliam)

significat, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa

significat, et tamen esse falsam ; vull igitur , quod propositio ideo non dicatur vera

vel falsa. Hiezu eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.

147) ' Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXIII r. A : Imponalur

A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),

in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum

„homo vel aliud ab homine". Deinde proponatur tibi ista „Homo est A".

Si concedis, est vera, et sie significat asinum ...... Si negas, est falsa, et sie signi

ficat hominem Si dubitas, lunc dubitas istam „Homo est homo vel aliud ab

homine". Cirea hunc modum obligandi per impositionem est controversia inter famosos.

Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignans causam, quia constitutio

propositionis praesupponit, dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hie

modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutum et esse veram

38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.

eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Compendium

aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale

Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben ,48).

Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik

steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen

stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über

gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd

ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef

nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf

fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des

Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,

Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke

sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient150).

Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be

zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass

man in solcher Weise jedweden „terminus" realistisch versteht; denn

Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco

gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe

daher auch eine Idee des Singulären selbst151). Kurz es sei eine Sünde

gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen

Plato und Moses sprechen, für blosse „termini" oder „conceptus" halte;

aut falsam, et deinde dictioni advenire significalionem per impositionem Ideo

dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque respicit

impossibite.

148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et

solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ut nunc. Et ad veritatem consequentiae

simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum consequente

non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc sufficit, quod

possit fieri formalis per additionem unius verae quantumeunque contingentis. Vgl. vor.

Abschn., Anm. 1016.

149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. t. 1525. 4.

Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Kegel in jedem Capitel

vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis"

als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis" als

reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.

150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma

liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; unde Aristoteles

arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in logica stulte coneipiens, quod idea sit'

essentia absoluta distineta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligil? Sed

si Aristoteles bene coneipit, omnis talis idea foret superflua. Sed intellectuaiitatem

creaturaru.n oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutam per se exi

stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed du

infiniti. Uli autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfeeti phitosophi , satis concipiunt

distinetionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v. : Nec

Aristoteles seivit, istam sententiam Platonis destruere, sed aequivocando ac ignorando

veritalem . sui sermonis multos hömines duxit in devium Istam logicam propter

ex ea sequentia debet quitibet fidelis despicere.

151) Ebend.' C. 9, f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum

incomplexorum aut significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt iales

ideae, quae nec sunt substantiae nec aeeidentia? Imo sie intelligendo lerminos posses

tot am phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Nec movet tua argutia, si sin

gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam

omne incomplexum, tam categorema quam syncategorema, primarie vel secundaric

significat substantiam, imo divinam essentiam, et tunc nomina idearum significant tam

-

.

XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39

und sowie demnach für Wiclef die subjectiv psychische Function völlig

gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im

Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scotisten

aber sympathisirt er in der pluralitas formarum, insoweit mehrere

Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter

geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung

seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über

supposilio, welche hier in significaliva, malerialis und mixla eingetheilt

erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubilia

knüpft 154). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen

Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei

seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören

musste155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch

seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte 156). Dass mit

substantias quam divinam essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et

formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo terminos

praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII r. : Cum alia sit idea

universalium et alia singularium, intelligimus ergo res, quae per suas existenlias

movent obiective intellectum nostrum.

152) L. II, c. 3, f. XXIII r. : Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.

..... Pinto subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonuerat

in prineipio Genesis, qui indubie species intetlexit non esse terminos vel conceptus,

sicut somniant haeretici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus

sanetus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vocatur simitiludo

habitudinalis,quam intellectus habet, sive universalis sive particularis ; et intentio

vocatur nunc species, nunc actus intelligendi , satis aequivoce, cum omnes actus

animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale

in aaima.

153) Ebend. c. 4, f. XXV r. : Forma superaddita non habet in qualibel parte

indivisibiti suae materiae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed

indivisibitis quoad molem mulliplicalur per totum itlud Elementa sunt realiter

in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diversitates

generum proportionum sunt diversitates specierum mixtarum, ul palet ascendendo

a formis elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v. :

Hic tamen fratres elamant , quod ittud sit haereticum et impossibite, quod mullae

animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore , quia,

cum forma substantialis dal esse rei, res sie formala esset in dispari specie pro

eodem instanti, quod est impossibite. Sed pro Ma materia idiotae debent cognoscere,

quod consonum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem composito,

dum tamen una sit subordinala alteri Una forma generalior et alia

specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.

154) L. I, C. 3, f. IV r. : Quaedam est suppositio pure significativa, quaedam

pure materialis, quaedam autem mixta. Pure autem significativa suppositio est, quando

terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio autem

pure malerialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analoge.

Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significalo ad

extra et etiam pro se ipso ; el ilta mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ul palet in

155) Du Plessis d'Argentre, Coli. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hieronymus,

quia in nonnullis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universalibus

realibus, et quod una communis essentia specificassel plura eiusdem speciei supposita

ete , ideo ad exeludendum intellectum erroneum et scandalosum dico,

assero et deelaro ete. ete.

156) Aus den Acten der phitosophischen Facultät v. J. 1406 theitt Cas. Wundt,

der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici

40 Zwei Anonymi.

seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten

Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.

Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein

specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen

wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen

konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).

Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt

hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeil einem von

mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolu-

Mlia, welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote

lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.

In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano

nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der

Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver

zichten muss, -dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab

zudrucken , zumal da wir diese Doctrin obnediess noch hinreichend zu

geniessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass

der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweilige

namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"

zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,

sondern auch die oMigaliones gehören sollen 157). Der Verfasser

des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan recipirte Be

griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung

den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert

er bezüglich der Behandlung der Insolubüia ein dreifaches Verfahren,

welches später in verschiedener Parteistellung eine Bolle spielt: nemlich,

Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de

Praga, postquam receptus fuit ad facultatem artium, volens facere actum publicum,

quod impottune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanum,

Marsitium ete. mulla mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,

eos non vere logicae autores , sei vere haereticos , requisitus fuit per iuramentum,

quatenus praesentaret suam posiiionem, antequam exiret scholas, quod facere minime

curavit Intimalum fuit sibi sub sigitlo decanalus per iuramentum et sub poena

exelusionis perpeluae a dicta facultate, quatenus cessaret ab omni actu scholastico ete.

157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchorum,

duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse manifestare

..... Potestas talis consistit in duobus, sc. in contradicendo reritatem et in

opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, generalem artem

opponendi habere indigent JVos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis

logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi

et contradicendi colligentes tradi fecimus in scriptis Istum igitur tractalum in

quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in secunda

modum contradicendi, in tertia de sophismatibus et corum solutionibus et intellectu

distinctionum in his aeeidentium dispuiabimus aliqua , in quurta artem opponendi

obligationes solvendi.

158) Cirea tractalum de insolubiiibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"

dicitur tripliciter; uno sc. modo, quod nullo modo polest solvi; alio modo, quod,

dum potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam solvitur ;

tertio modo, quod propter sui dißcultalem difficite solvitur. Ad simititudinem primi

dicitur vox invisibitis, ad simititudinem secundi dicitur lapis abscondilus in terra

invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis; ultimo autem modo intendimus

nunc de insolubiiibus.

XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41

indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen

Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un

wahres sage (also im stoischen Wevööpsvog oder ' AXrj&ev(av , s. bei

Petrus Hispanus, Absehn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder

durch „cassatio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über

haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restrictio" mittelst

richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,

oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be

nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon

eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen

status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder

festhalten (suslinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft

bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in

positio, depositio, dubitatio ergibt160).

Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer

Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's

Compendium der Logik fand161). Die Definition der obligatio als einer

für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest

stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der

jenigen überein. welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).

Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten

unterschieden. Als erste nemlich tritt die „inslitutio" auf, d. h. die

willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,

so dass z. B. „A" irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei

aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A" bedeute

„A bezeichnet Unwahres", die Regel aufgestellt, dass bei emer solchen

Zeichen-Fixirung nie der Tbeil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen

159) Est autem triplex opposilio cirea insolubitia, sc. cassatio, restrictio, solutio

secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)

Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. Anm. 73).

Restringentes dicunt, quod littera „falsum" non polest supponere pro hac oratione,

cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl

von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.

160) Obligatio, secundum quod nos utimur hoc nomine in sophismatibus , est

praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est aulem status triplex , sc.

sustinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefixio enuntiabitis

ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regula: Omne

positum sub forma positi proposilum in tempore positionis est concedendum^

Habito de positione possibili sequitur de impossibiti Depositio est obligatio ad

sustinendum aliquid tanquam falsum Dvbitatio est obligatio ad sustinendum

aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.

161) Für meine Unächtlieits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.

Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugtbuung gereichen,

dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. et de littir. 1867. Nro. 13, p. 195 u.

198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes

Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus

und Petrus Hispanus, S. 5.

162) Oeeam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A : Obligatio sie dißnitur a

multis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum, quando sc. aliquis

ex consensu proprio obligatur a poncnte ad aliquid in dispulatione , ad quod

prius non erat obligatus, et tunc f\l obligatus. Obligalionis aulem mullne speries

assignantur: institutio, petitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.

42 XX. Pseudo-Occam.

Satzes sein dürfe'63). Die zweite Art ist „petitio", vermöge deren ein

Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeslündniss

erbittet164). Drittens folgt die ,j>ositio", an welche sich jedoch sogleich

der von ihr verschiedene „casus", d. h. die blosse Setzung eines Falles

anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),

während die posilio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend

ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend

festgehalten werde , bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"

das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen

positio possibilis und posilio impossibilis unterschieden wird, schliesst

sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubüe an, und ausserdem

163) Ebend. : Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputationis

et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae regulae. Una

est, quod nunquam pars potest significare totum, cuius est pars. Sed ista regula

capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum

significal totam propositionem Ideo dicendum est, quod, quamvis pars posset

significare totum, cuius est pars, tamen talis institutio non est ... . admitlenda, quando

per itlam totum significatum mutaretur a veritate in fulsitatem et e converso ....

Per hoc solvitur hoc sophisma: Significet A praecise hoc totum „A significat falsum";

tunc quaeritur, an A significet verum an falsum. Si verum, ergo haec est falsa „A

significal falsum"; sed institutum est, quod A significet hoc totum „A significat fal

sum1'; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significal falsum"; et A

significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itta - institutio non

est admittenda pro eo , quod haec oratio „A significat falsum", quae est falsa,

mutaretur in veritatem Et si dicutur, quod hoc est possibite, quod A significet

hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter

positionem et institulionem ; unde , quia possibite est, quod A significet hoc totum

„A significat falsum", quando aeeipis „Aut A significat verum aul falsum", respon

dendum est, quod nequc verum nequc falsum significat Et per consimitem

modum polest responderi ad multa alia sophismata , quae difficitia sunt non exereitalis

in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in theologia, ideo pertransco.

Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten

sollten, vermissen wir.

164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B : Alia species obligalionis assignatur petitio, quae

obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium . respondentis exereendum ab eodem,

sicut si opponens dicit „feto, quod roneedas primam propositionem proponendam a

me", quae petitio recipienda est, quia non obligat ad impossibite Et polest esse

regula in ista specie, quod nulla pelitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere

polest durante disputatione.

165) Ebend. c. 40: Tertia species obligalionis vocatur positio, cirea quam sciendum

est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suscipiendum aliquid tan-.

quam verum Item casus semper debel esse de re particulari, sed positio potest

esse unius propositionis indefinitae Cirea casum aliquae sunt regulae : 1) Casus

nunquam est reeipiendus, nisi fiat certificatio de aliquo particulari. 2) Nunquam est

casus reeipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admiltendus

ad sustinendum , quod repvgnat actui respunsionis , ut si aliquis velit tibi proponere

istum casum, quod tu sis mortuus.

166) Ebend.: Positio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,

quo propositio vera debel sustineri a respondente Et consistit ars ista in hoc,

quod in prineipio debet aliqua propositio poni, deinde debent propositiones poni, sc.

quod placet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando

vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus datis polest opponens, qnando

sibi placet, dicere „Cedat tempus", i. e. cessct temjius obligalionis, et tunc videndum

est, an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibitis

et quaedam impossibitis.

XX. Pseudo-Occam. 43

folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,

gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen

werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus

dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm

eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man

sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ

nisse verführen lassen dürfe 16 7). Die posilio impossibilis, welche nicht

zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile , dessen Vordersatz

und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,

welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf

die Lehre ,von den Consequentiae hinübergreifen168). Als vierte Art

der Verpflichtung wird die „depositio" , d. h. die ausgesprochene Fest

stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,

welche den für die posüio gegebenen analog entsprechen169); das

Gleiche geschieht fünftens für die „äubitalio", welche darin besteht, dass

167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis posilio est, quando ponitur propositio falsa

contingens vel contingens dubia. Et cirea istam dantur multae regulae: 1) Omne

positum in forma positionis „Propositum scitum esse tale" est concedendum absolute,

si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:

Ponalur ista „Alterum itlorum est verum" demonstratis illis duobus „Johannes est

episcopus" et „Johannes sedel" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";

baec 'est concedenda; deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et

allerum non est verum"; si negas istam et coneessisti istam partem „Unum istorum

est verum", oportet te negare alteram, et ita negas positum Illud sophisma

est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et

lunc copulaliva est vera, vel potest esse relativum, et tunc est neganda 2) Omne

sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse

tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito

bene negati in tempore positionis est negandum .4) Ad omnem propositionem

impertinentem, i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene con

cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,

et neganda, si sit falsa ele 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum

necessarium nec impossibite concedendum , sc. de necessario, quod semper fuit necessarium

ante tempus obligationis, et de impossibiti, quod fuit impossibile ante tempus

obligalionis.

168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Posilio impossibitis est, quando ponitur aliqua

propositio impossibitis ; et sciendum est, quod multum refert ponere unam propositionem

impossibitem et aeeipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur ex

alio impossibiti, sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis" et

inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,

quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista

regula potest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposito consequentia

natural! vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se notae est conce

dendum; simititer quod sequilur virtute talium regularum debile cireumstantionatarum

Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,

potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones

ineludentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt contradictoria

concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con

cedendum, sed multa sequentia sunt neganda.

169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam

propositionem tanquam falsam lstae sunt regulae: 1) Omne depositum sub

forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum 21 Omne contradicens

deposito est concedendum 3) Ad sequens et ad omne impertinens et ad re

pugnans, quod non est contradictorium , respondendum est secundum sui qualitalem.

XX. Pseudo-Occam.

ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).

Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sil verum" wird nicht unrichtig

bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder

dritten im Wesen zusammenfalle171). Indem aber hierauf noch eine

kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben

ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich

aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassatio" , jener Behandlungsweise

an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden

Urtheile abzielt172).

Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung

der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als

Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll

nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C" schlechthin

disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,

oder Alles A ist C", hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt

werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B

oder C ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulaliva"

und „de copulato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und

„de condilionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der

übrigen drei Arten des hypothetischen Unheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird

entsprechend von einem „de causali exlremo , de temporali extremo, de

locali extremo" gehandelt 173).

170) Ebd. c. 43: Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.

Regulae sunt istae: 1) Ad omne dulütatum in tempore dubitationis propositum

respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.

3) Ad consequens falsum respondendum est negando , et ad antecedens verum

dubie ..... 4) Ad repugnans non contradictorium respondendum est secundum sui

qualitatem. ,

171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligatur

aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determinutum

actum cirea itlam Et mihi videtur, quod isla obligatio non potest

multum differre a petitione et positione. -

172) Ebend. c. 45: Non ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quin null«

modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata

sunt, quando per consequentias apparentes , quac videntur regulari per regulas necessarias,

ex propositionc aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta

non possunt fieri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „falsum" vel

siniilem affirmative vel hunc terminum „verum" vel simitem negative, sicut:

lncipiat Socrates sie loqui „Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquatur. Tunc

quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec

dicit verum nec falsum Per praedicta polest studiosus respondere ad omnia in

solubitia, si solvendo ea velit naturam insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.

173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur

haec coniunctio „vet" , itla propositio polest esse distinguenda, eo quod potest esse

disiuncliva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"

potest esse disiunctiva et tunc aequivalet isti „Omnis homo salvabitur vel omnis komo

condemnabitur" , quae est falsa; vel potest esse de disiuncto extremo et tunc aequi

valet isti „De quolibet contento sub nomine verificatur hoc totum „salvabitur vel con

demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunctio „et",

itla propositio .... potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut „'tria et duo

sunt quinque" , quia, si sit copulativa, est falsa, et si sit de copulalo subiecto , est

vera. Simititer est de propositione, ubi ponitur haec coniunctio „si", quia potest esse

conditionalis vel de condiiionalo extremo, sicut ista „Omnc possibite, si est necessaXX.

Rad. Strodus. 45

Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns

scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge

führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau

dererregender Ausführlichkeit diese neueren Gebiete bearbeitete, R a d u I p h

Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor

ragenden Gegnern Wiclefs gehörte. Uns hier interessiren seine von

vielen Anderen commentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga

tiones"114), welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich

ßestandtheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);

denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die

Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'ser, so weisen doch

eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).

Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet

sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,

was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in

bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,

est verum" potest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibile est

necessarium , omne possibite est verum", - quod verum est; sed si sit de conditionato

subiecto, tunc aequivalet isti „l)e omni Mo, de quo verificatur hoc totum „possibite,

si est necessarium", verificatur hoc praedicatum verum" " ; et hoc est falsum, nam

haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de

coniunctione causali, quia propositio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de causali

extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itla propositio polest esse

temporalis vel de temporali extremo Simititer est de adverbio locali.

1 74) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum

dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam

deelarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter ineipit. Venetiis per

fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den

Deelarativa des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des

Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commento

klexandri Sermonete, Deelarationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri

Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequentic Ricardi de Ferabrich, Expositio

Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.

(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau , indem die Obligationes des Strodus erst

am Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar

des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier

in den Commentar des Sermoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch

gedruckt in : Tractatus lnsolubitium et Obligutionum magistri Davidis cranston de novo

recognilus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eius

diseipulos, cum obligationibus_ Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. t. e. a.

fot. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.

175) Nicht weit vom Anfange der fionsequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebatur

in tractatu praecedenti de hypothelicis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt

gleich im Anfange seines Commentares: Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium

auctorem gravissimum in hoc suo tractatu, qui est pars suae Logicac, intendere, quam

plures nobis regulas argumentandi notas facere.

176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam

partem libri Priorum aut ad ipsum isagogicon et per consequens immediale

postponi debere ad librum Periermenias, quia de consequentia hic tanquam de

subiecto ayitur, quod communius est omni specie~ argumentationis seu syllogismo simpliciter,

de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus

die Proprittates lerminorum folgen Hess, erheltt aus dem gelegentlichen Citate: Quid

sit suppositio vel quid sit terminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und

ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen Insolubitia s. unten

Anm. 180.

46 XX. Rad. Strodus.

sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes , , deren

logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen

oder nicht entsprechen kann 177). Die consequentia bona wird dann

eingetheilt in formalis und materialis, welch letztere ihr wesentliches

Merkmal darin besitzt, dass die innere begriffsmässige Brücke, welche

vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt

bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be

gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia materialis

gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln

schon bei Oceam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu

einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,

und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz

folgen könne; bemerkenswert!] aber ist dabei, dass für die consequentia

hier auch die Bezeichnung „propositio ralionalis" gewählt ist, welche

wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,

Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter

dem Namen „causalis", trafen 179). Hierauf entwickelt Strodus für die

consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast

unnöthigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände

und Sophistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor

führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be

schränke 1S0), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-

177) Consequentia est itlalio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua

bona et aliqua mala, quae. valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius

non polest esse ita, sicut adaequale significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,

sicut adaequale significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando

»tat, sie esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae

quale significatur per consequens suum.

178) Duptex dicitur consequentia bona: Consequentia bona de forma dicitur

esse itla , cuius , si sie esse, sicut adaequale significatur per antecedens , intelligitur,

etiam sie esse, sicut adaequale significatur per consequens, intelligitur Sed con

sequentia bona materialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu

antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut

„Homo est asinus, ergo baculus stal in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.

621) .. Ideo omnis consequentia bona et formalis est bona et materialis, sed

non e converso.

179) Pro consequentia materiali sunt duae regulae: 1) Ex impossibiti se

quitur quodlibet 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, conditionalem

esse veram, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus

volat, asinus habet alas" et stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece

dens quam consequens esset verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Similiter

dicitur de qualibel consequentia, quae nuneupatur propositio ralionalis, discursus,

argumentatio , et communiter, licet improprie , argumentum Sicut conditivnatis

nihit ponit in esse, sie neque- aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam

non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non

oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stat iste versus: „Ex falsis

verum, ex veris nil nisi verum."

180) Modi autem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,

sunt isti: 1) Si atiqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,

ergo et consequens est verum Non tamen sequitur mediantibus verbis de

praeterito et futuro , unde non sequitur „lsta consequentia est bona et antecedens crit

verum, igitur et consequens" Sed bene valel in istis verbis de praeterito et fu

turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lila conse

XX. Rad. Strodus. 47

örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche

Verflechtung mit der Lehre von den OMigaliones zeigen, womit sich bei

quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod

consequens eius est verum" 2) Si cons'equens est falsum , igitur et antecedens.

3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando

non erit, sicut significatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaequate signifi

catur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem

concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi

sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione benc admisso vel

concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum

vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,

igitur et antecedens Contra istam regulam arguitur sie: Ponendo, quod omnes

propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono

(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatnr a te praeter istam „Tu es homo",

ipsa statim significet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequentiam

esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animal'" quia ante casum (s. Anm. 194 f.)

scivisti, .... et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc significaret

, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est , ad

quam nullo modo est respondendnm 7) Si antecedens est possibite, consequens

est possibite 8) Si consequens est impossibite, igitur et antecedens est impossibite

Notandum tamen, quod non omne possibite potest esse verum; .... undc

stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando

ipsam primarie praecise esse veram Sequitur enim formaliter : „Haec est vera,

„Nulla propositio est" , ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."

Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua

propositio est falsa et ex alia parte sequitar „lsta est falsa, quae praecise significat,

quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio est falsa". Unde

palet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itla, quae

est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia

non valet 9) Si antecedens est necessarium, et consequens est necessarium

10) Si consequens est contingens, et antecedens est contingens vel impossibite.

11) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativum,

quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis,

sed in nulla pure negativa intelligitur affirmativa 12) Si consequens est pure

affirmativum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu

tam arguitur sie: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse

est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab

una ad aliam valet consequentia et e converso , et tamen una est affirmativa et alia

negativa Dicendum, quod Aristoteles hon vult, Mas propositiones simpliciter

aequivalere , nisi cum aliquo medio affirmativo, vel quod phitosophus non capit

litteram „non" negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non" teneri negative,

quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,

sed quando stat infinite, negalur solum subiectum vel pars subiecti vel praedicatum

vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur . 13) Si antecedens

est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet

consequens ad antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;

sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si

consequens est dubium , et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed

contra istam regulam arguitur sie: Posito primo , quod scias, Socratem esse unum de

tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen

tiam „Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demonstrare

solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod

antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum

a te Secundo arguitur sie: Si fial ista consequentia „Hoc est non scitum a te,

ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub

iectum ' consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae , quo posito itla con

sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est

nescitum a te Ad primum istorum argumeiUorum- respondetur admittendo ca

48 XX. Rad. Strodus.

der 14. auch eine Hinweisung auf das. Gebiet der lnsolubilia {— die

eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum

, sed nego conscquentiam factum ; stat enim , plures esse Socrates , . ... et non

sequitur, quod dubitas , an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per

litteram „iste" demonstretur solus Socrates Ad seeundum argumentum communi

via potest resporideri, quando nego casum, quia pars propositionis non polest

pro toto supponere , cuius est pars, nec potest ipsum demonstrare Multis aliis

modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, donec via vera

ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus elarius perscrutetur (s. oben Anm.

176.) ..' 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem

negandum . . . Sic ostenditur : Si consequens est negandum , ergo antecedens est

negandum per sextam regulam; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est

oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo

dem dubitandum Sed contra istam regulam arguitur sie: Ponatur, quod nullus

rex sedeat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeat ; quem sciat Plato

sie credere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Quo posito fiat consequentia

ista „Socrales credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedet; ergo

Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista consequentia est scita a Platone esse bona,

et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.

. . Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Platone ne

gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,

dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sie, nego, quod antecedens

a Piatone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo itlud

idem antecedit ad consequens 18) St aliquid sequitar ad consequens., itlud

idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet consequentia

mediis non variatis , quando arguilur a primo ad ultimum , consequentia ultima ex

primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capla

ista propositione „Fitius est" sequitur, quod suus pater est et ex ista sequitur, quod

suus filius est, ergo sequitur „ Fitius est, ergo suus filius est" .... Respondetur,

quod ista non tenet in relativis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece

dente, ergo idem stat cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti,

itlud idem repugnat antecedenti Sed contra potest argui faciendo istam consequentiam:

„Lignum corrumpebatur , ergo impossibile est, itlud esse"; et cum antece

dente stat itla „Aliquod animal currit"; et itla non est possibitis „Aliquod animal

currit, et impossibile est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur relatio (d. h.

die Beziehung des Relativums „itlud"), non oportet teuere per regulam 21) Si

arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antece dentis, itla conse

quentia valet 22) Si arguatur ex opposito consequentis ad alteram praemissarum,

sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones

esse possibites: „Si tu scis, te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem", et „A

contradicit B et e converso , et tamen, si A est verum, B est verum" , ut si sit A

ista propositio „B est verum" et B sit ista „Nullum B est verum,'1 tunc arguitur

sie: A est verum, ergo suum adaequatum significalum est verum; sed A significat

praecise, quod B est verum; ergo B est verum; ergo si A est verum, B est verum;

et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum

homo, et consimites 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est

intellectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A

est; ergo est unum non intellectum a te" ; et volo, quod A sit una littera non intelligibitis

; . . . . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Re

spondetur, quod aliquid significatur , quod nullus intelligit, ut „nihit" et simitia;

sed respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa

suimet, est intelligibitis 24) Si aliqua consequentia est bona, ergo

oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,

quod Semper oppositum consequentis repugnet antecedenti; multae enim propositiones

non stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albus" et „Nihit est" Stat

ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantum pater est, non lantum pater

est; nam si tantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, irgo non

tantum pater est.

XX. Rad. Strodus. 49

bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur

einer vernünftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu

allerdings schon bei Occam (Vor. Ahschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares

Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch

die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns

noch lange nicht der Freude hingeben, etwa am Ende angekommen zu

sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln

vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, aber eigentlich doch

nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung

derselben führt auf das principium identitalis und hiedurch mittelbar zu

den abstrusesten Einwänden und deren Lösung181). " Hierauf dann folgen

„specielle" Regeln , welche mit einer Eintheilung des Terminus in perlinens

und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus

oder perlinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter

scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent

weder schlechthin converlibües oder nur relalivi sind, und auch je

nachdem ihr wechselseiliges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur

für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relativi unter sich im

Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem

des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der

uonsequentia ab inferiori ad superius1*2). An dieselbe knüpfen sich

181) Alias regulas generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.

IV, Anm. 205 ff.), sciticet : 1) Ab affirmaliva de praedicato infinito sequitur negativa

de praedicato finita, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privato se

quilur affirmaliva de praedicato infinito , sed non e converso. ... 3) Ex affirmativa

de praedicato finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Probalur

prima regula et lertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur

de eodem , quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,

628, 672 u. ob. Anm. 72 f.) Secunda regula probatur ex descriptionc termini

privativi Contra itlas regulas posset obiiei primo , quod itlud non est primum

principium; stat enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es

non currens", posito, quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt homines

nec non homincs Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba

et o/io nigra, arguitur sie: Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum ; .... ergo

album et non album sunt hoc totum; ergo hoc totum est album et non album.

Simititer polest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,

si privative opposita connolarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis

esset falsa „Dens est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socratis,

tunc Socrates est caecus, et tamen non est aptus ad videndum, quia nullo modo po

lest videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,

ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum includit Ad

primum istorum . . . dicitur, quod de quolibet termino simplici singulari supponente

pro aliquo , quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum , sed de nullo

ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod in negalivis non tenet

argumentum a plurali ad singulare Ad sequens debet negari, quod totum est

sitae partes Ad obiecta de privativis dico, quod Socrates est homo, cui

naturaliter inest videre, et capitur videre non tantum pro actu videndi, sed pro

visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitur privative ad finitum nisi

per additionem exelusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in

lerminis non relativis .... et non tenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,

Anm. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; el etiam tenent solum, cum praedicalum

ponilur post verbum el non ante verbum, i. e. a parte subiecti.

182) Videndum est de specialibus regulis concernentibus habitudinem lerminorum

ad invicem Quibuscunque duobus lerminis demonstratis vel sunt sibi invicem

PgAim, Gesch. IV. 4

50 XX. Rad. Strodus.

zunächst Bemerkungen über den syllogismus expositorius (vgl. ebd.

Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben

als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten

sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf

das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini

officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895

u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie

z. B. scio, dubito, apparet u. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge

von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann

die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne ,84), und

erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über

pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter

potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ul „album" et „homo". Pertinentes

sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altero polest vere affirmative

praedicari, vel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,

est itlativa propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert

aliam et e converso, vel sie et non c converso. Et utraque pars dividitur, quia vel

mutuo se inferunt respeetu cuiuseunque verbi .... vel solum mediante hoc verbo

„est"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter ; si secundo

modo formaliter, .... dicuntur termini relativi ; simititer ex alia parte, si

ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „est", sie terminus

dicitur prior et alter posterior; si tamen respectu cuiuseunque verbi tam a parte

subiecti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlatiirus

superior. De quibus dalur ista regula: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua

dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.

183) Et super hac regula fundatur syllogismus, qui vocatur expositorius, cuius

praemissae sunt mere singulares, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo

currit" ; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ul „Hoc est currens, homo est hoc,

ergo homo est currens"; et etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito

rius negativus, ut „Hoc non currit- hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et

iste modus negativus tenet per istam regulam: Ab inferiori ad suum superius cum

negatione postposita inferiori et superiori est bona consequentia; simititer tenet cum

quacunque dictione habente vim confundendi postposila Dictio habens vim con

fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem

mutari; cuiusmodi sunt signa distribuliva .... et comparativus , superlativus , incipit,

desinit , dictiones exclusivae, exceplivae, modales, et omnes termini officiabites, ut

scire, dubitare, velle, apparere , et ceterae dictiones significantes actus mentales vel

officium mentis.

184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valel consequen

tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante , unde

non sequitur: .... „Quitibet filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod

animal, ergo quitibet filius alieuius animalis est asinus"; quando tamen distributio

non cadit super terminum inferiorem et superiorem, stat, consequentiam esse

bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exelusiva a parte subiecti

tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum

homo currit, ergo tantum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum

dictione habente vim negationis cadentis supra superius et inferius, unde non sequitur

„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali" ; sed si

„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif

fers, omnis asinus est animat, ergo ab animali tu differs" Simititer non se

quitur respeetu positivi vel comparativi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut

iste homo; iste est aliquis homo; ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo"; nec

comparatione, ul „Tu es fortior musca, müsca est aliquod animal, ergo tu es fortior

aliquo animali" Nec sequitur „Tu scis, hoc currere; hoc est Socrates; ergo

tu scis, Socratem currere", nec sequilar „Dubito, an hoc currat; hoc est animal;

XX. Rad. Strodus. 51

„inferius" selbst, nemlich dass dasselbe weder bei den singulärsten noch

bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,

dass es durch Hinzufügung eines Adjectives zu einem Substantiv als

„inferius per aeeidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiecliva

dislrahentia", d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,

eine Ausnahme begründen 18?). Jene ganze Behandlungsweise aber,

in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin

vor Augen , dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren

und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu

wünschen übrig lassen 1S0), — ein Verfahren, welches er dann noch

besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort

setzt ,87). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen spcciellen

ergo dubilo, an animal currat" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc

est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis

istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua

dignitate.

185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se ; sed de vi vocis nihit

dicitur superius ad terminum singularem, simititer nec aliquis terminus dicitur

inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendentes , cuiusmodi

sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).

Inferius per accidens est unumquodque se habens per appositionem positinam

respectu alterius, .... ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur „appositione

positiro" propter adieetiva distrahentia et ampliativa, sir.ul „potens, praeleritus ,

fulurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad

„homo".

186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicalur de

„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" significat

hominem solummodo ltem: Risibite praedicalur de „homo", et omne,

quod est littera „risibite", est non homo , quia omnis terminus est non homo ; ergo

„non homo" praedicatur de „homo" Item*: Cum dicitur „homo est animat",

quia „homo" significat omnem hominem et „animat" omne animat, ergo significat,

omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itla „Asinus est

hominis" .... genitivus significal hominem solum possessorem Ad aliud non

concedo, quod littera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer

ad lertium per litteram „animat" intelliguntur multa animalia, quae non sunt homines,

sicut littera „album" significal albedinem, itla tamen „Socrates est albus"

non significat, Socratem esse albedinem Item contra illud, aliquos terminos

esse pertinentes disparatos et aliquos sequela, arguitur, quod istius divisionis membra

coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per

tinentes sequela solum ex hoc, quod se inferant muluo cum hoc verbo „est", sed

oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de

terminis simpliciter convertibitibus , arguit-ur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit ,

sed talis itlalio est discursum facere, ergo nullus terminus htfert alium" Verumtamen

quitibet seit, quod de vi vocis est falsus itle sensus Contra itlud , quod

dicebalur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad lerminum „homo" ,

sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum

Respondetur, quod est itle modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi

consequentia.

187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet gencraliter, probalur,

quia non sequitur „Iste est mdgister de Parisiis, ergo est homo de Parisiis"

nec „Iste est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi

nus Piatonis, ergo Socrates est homo Platonis" nec „Socrates est apparens

asinus, ergo est aliqualis asinus" nec „Ille terminus „chimaera" est, ergo

aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus , ergo tu es bonus homo"

nec „Hoc currit" demonstrando Socratem album, „ergo album currit" nec

„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" nec „Aliud

4*

52 XX. Rad. Strodus.

Regeln folgen , neinlich zunächst für die consequentia a superiori ad

inferius 18s), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter

mini, d. h. für disparata und relaliva 1S9), und endlich für die hypo

thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor

dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine

siebente Art in der „adversaliva" hinzufügt 190).

Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia

scholaslica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,

o vero est falsum, euius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius

contradictorium est falsum" nec „Hoc polest currere, et hoc est aliud a currente,

ergo aliud a currente potest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.

(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich

von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dicebalur, quod non valet argumentum

ab inferiori ad superius negatione praeposita ; sed probatur, quod sie; quia bene sequitur

„Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" Respondeo, quod solum

tenet gratia maleriae illa consequentia Item dicebalur , quod ab inferiori ad

superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur

sie: Tunc valeret ista consequentia „llle homo non est, omnis homo est animat, ergo

animal non est" item valeret „Homo non currit, ergo animal non currit"

item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lapidem, et „Hoc est aiiquid, ergo

aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.

188) Sequuntur aliae regulae: 1) A superiori ad suum inferiuis sine aliquo

lermino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod

animal est asinus, tu es aliquod animat, ergo tu es asinus" . ... 2) Arguendo

a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum

debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a

superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.

4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negalionis praepositis

tam superiori quam inferiori, ul sunt „differt, aliud, non idem". Hierauf

folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst

siegreicher Widerlegung.

189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium lerminorum

disparatorum et convertentium: 1) A parte praedicali ex propositione , in qua

ponitur unum disparalorum simplex affirmativum, sequitur negativa, in qua ponitur

alterum , ul „Tu curris , ergo lu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum

convertuntur et copulae et praedicata, et proposiliones sunt eiusdem quantitatis

et qualitatis et pro eisdem praecise supponunt, tunc ab una ad reliquam valet

argumentum 3) Relativa dicuntur ad convertentia, quia ex proposilione, in qua

praedicalur verbum „est" secundum adiacens ei subiicilur unus simplex terminus

relativus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi

nus est, ergo servus est" 4) Similiter negative; tamen cum verbis adiectivis

non valel consequentia, unde non sequitur „Haler currit, ergo filius currit".

Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.

190) Uttimo videndum est de hypotheticis: 1) .4 tota copulativa ad alteram

eius partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad totam, cuius itla

est pars 3) A disiunctiva cum destruetione unius partis ad aliam 4) A

causali ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibet eius partem,

et quaelibel bona temporalis aequivalet um copulalivae, ul „Dum tu curris, tu

moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet

eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se

quitur posilio consequentis 8) Ab adversaliva ad eius partem indeterminalam

valet consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , lu non es albus, ergo tu non es al

bus". Folgen ebenso Einwände.

191) Prooem.: Redargulum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute

respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cogitur, et

sie talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo con

welche wir schon hisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.

Nicht bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),

sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung

der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , impositio (ent

sprechend der obigen institutio, Anm. 163) und deposilio; denn wenn

auch ausserdem noch certificalio, welche dem obigen „Sit verum"

(Anm. 171), und supposilio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent

spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung

der Lehre gänzlich in Wegfall 192). Nachdem nemlich noch einige Be

merkungen über tempus obligalionis und über impertinens (vgl. oben

Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung

der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die

unter gehöriger Vorsicbt bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite

eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige abgeleitetere

fusionis angustias nullatenus poterit evitare Ad huiusmodi ergo seolasticae mtlitiae

victoriam obtinendam prius exereendus ditigenter tirunculus est Dicit

enim Vegetius de arte mititari (Inst. rei mit. I, 1 a. Schi.): „Nemo facere metuit ,

quod didicisse bene confidit", et non immerito mititares actus scolastici poterunt appellari.

.... Exereendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,

et docetur convenienter respondere, sc. concedere concedendum et negare negandum ,

et ctiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.

192) C. 1 : Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum

vel se debere respondere. Qualiterque penes usum communiter disputantium per nolam

exigitur praecedentem , multiplices sunt tales notae, ut „pono, impono, depono,

certifico, suppono" Enuntiatio tota cum litlera „pono" praeeedente debet dici

positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus el positum,

Impositio non varialur a positione nisi in co, quod Mo signo specialiter utimur

in obligalionibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis

vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si

velil respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur

Certificalio fit communiter per verbum subiunetivi modi, ul cum dicitur „Stet oppositum

consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,

sustinetur positio et conceditur obligatio certificationis Vtimur termino

„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo

sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.

193) Ebend. : Tempus obligalionis dural ab instanti, quo casus admittitur ,

quousque dicat opponens „Cedat tempus obligalionis" vel se transfert ad disputandum

in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di

citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae

nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in angulo

(vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum

negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.

194) C. 2: Praesupponenda sunt aliqua: 1) Omne possibite scitum esse

tale non repugnans alicui posito vel admisso, cum ponitur, est a te admittendum ,

et debet negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne

scitum esse posilum el bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum

est concedendum el quodlibet sequens ex Mo, et quodlibel repugnans illi

est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est secundum

sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sil scita esse

falsa, neganda, si dubia, dubitanda 4) Extra tempus obligalionis rei veritas

est falenda, quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet

5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus

obligalionis, i. e. responsiones sunt dandae contimie pro codem instanti, quo casus

est positus.

54 XX. Rad. Strodus.

Regeln sich von selbst hieraus ergeben 195). In seiner Manier aber

lliürral hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so

eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Rild

davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-

Risputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen

über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunetive Ur

theile, ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen

Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer fasst sich

195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulae per modum conelusionum:

1) Non sequitur „Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu male

respondes11 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respondere

quandoque , vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite repugnal

positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposila nc~

gari debet 4) In respondendo in arte obligatoria est oirfo maxime attendendus.

196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum

Ponatur, quod omnis homo currit; admitlitur; deinde proponatur „Tu es

homo"; [conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu curris". Si

negatur secundum opinionem, negatur sequens ex posito et bene concesso, quod est

contra regulam, et sie male respondes ; si conceditur, itla „Tu curris" est scita a

te esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a te neganda Respondelur,

quod non solum capitur „sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,

sed pro consequente ex posito et bene admisso cum bene concesso ete. 0. 4 : Dubitatur

consequenter cirea suppositiones et regulas dalas. Si tenelur, quod omne scitum

esse possibite est admitlendum, pono tibi omne possibite. Si negatur casus, ....

ergo male respondes St casus ergo admitlitur, propono tibi „Tu non es homo".

Si negatur, .... omne possibite fuit a le bene admissum, ergo concedenda. Si

conceditur, tunc proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concessa sunt duo contradictoria,

ergo male; si negas, fuit a te bene admissa, ergo concedenda

Die Lösung ist: Dicatur ergo non admittendo nec concedenda nec negando nee dubitando

, sed sie „Non admitlo casum"; nullus enim est iste casus, quia tunc

aliqua propositio foret omnis propositio possibitis C. 5: Contra secundam suppositionem

ponatur itle casus: Pono tibi propositionem , quam cogito. Si admittitur,

propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus". Si negatur, contra:

Cedat lempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlam „Tu es asinus", quae fuit

a te admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam

cogitas, dico non admittendo illam, et si dicitur „Quare?", dico „Quia nescio , quae

sit itla" Demonstratis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Platone et

Cicerone, ponatur tibi itla „Aliquis itlorum currit". Admittitur. Deinde proponatur

eadem. Conceditur. Deinde proponatur „lstum istorum currere, est concedendum a

te" demonstrato Socrate. Negatur. Deinde proponatur „lstum istorum currere, est

concedendum a te" demonstrato Piatone. Negatur. Deinde proponatur „lstum istorum

currere, est concedendum a te11 demonstrato Cicerone. Si conceditur, cedat tempus

obligationis, et arguitur, quod non debuisses illam infra lempus concedere, quia de

facto fuit falsa ; ergo nullum istorum currere , est concedendum a le .... Die

Lösung: Respondetur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito

cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cesset certificatio . In gleicher Weise

werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Anm.) aus

führlichst bebandelt.

197) C. 13: Sunt ponenda sophismala sive casus concernentes hypothelica, et

sie est videre de positione in copulativis. Supponalur regula, quae tradilur ultimo

in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlam copulativam „Tu curris el tu

non curris". Est tibi posita et a le bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra

idem tempus obligationis sunt a te concedenda Dico , quod illa duo non sunt

contradictoria tanquam sequens In disiunctivis autem servetur talis regula: Si

sit aliqua disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars

vera; si sit solum una pars falsa, negalur itla; si sit una pars impossibitis et alia

possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens

V

XX. Rad. Strodus. 55

Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen

Gegensalz des durch posilio Zugestandenen enthält; doch formulirt er

auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctiveUrtheil 198).

Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der

obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss

der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen

oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser

Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen

lässt, so dass z. R. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt

werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott

ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise

durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die compleoca an

die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiet

una sequitur ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una

pars impertinens alten, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con

ceditur secunda proposita.

198) C. 14: De specic obligationis , quae depositio vocatur, non est magna vis,

cum depositio sit alieuius propositionis quasi positio sui contradictorii, et tantum valet

„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pono, quod non curras" Servetur

ergo pro regula, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et simititer omne

falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulativae

patet, quod, cum deponitur copulativa, cuius utraque pars est falsa, admittitur et

negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur

falsum; si sit una pars neeessaria et alia contingens, conceditur necessarium et negatur

contingens; si sit utraque pars vera contingens et una pars sit antecedens ad aliam,

pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars

primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita negatur De disiunctivis

servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunetiva, cuius una pars est neees

saria vel cuius oppositum est impossibite, debet quaelibet eius pars pincipalis

negari.

199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibites de variatione

significationis propositionis et termini Solum scripta vel in voce significativa sunt

ad placitum, ideo de illis solum fit talis impositio; coneeptus enim mentalis naluraliter

significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod aliter significet

Sed tam scripta quam vocalia sie significant ad placitum, quod liceal respondenti admittere

bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum institucre ad

significandum Servetur talis regula, quod propter impositionem non est responsio

varianda ad propositionem, respectu cuius innuitur significatio immutata, ut, licet

imponatur, quod itla „Tu es asinus" praecise significet, quod „deus est", debet admitti

et concedi, quod itla sie significet; nam qualitereunque ponatur vel varietur

significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel

quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enim ponam, quod littera

„Roma" significet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur

Roma.

200) C. 16: In itla mateiia possunt fieri talia sophismata: Imponatur, quod

littera „Dens est asinus" praecise significet, te currere; admittitur; deinde proponitur

tibi itla „Heus est asinus".; si admittitur, propono eandem; conceditur ete

Die Lösung: Dico: licet posuisti, Wam significare, te currere, non sequitur id, quod

significat in rei veritate Huic simite est tale sophisma: Imponatur, quod

illa „knimal currit" significet praecise, coelum cadere, vel consimite impossibite;

deinde facio itlam consequentiam „Homo currit, ergo animal currit" ; conceditur;

tunc sie „lita consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos

sibite, quod est inconveniens Respondctur concedendo consequentiam et negando

tamen, quod sit bona.

201) C. 17: Sicul responsum est in illis, ita respondendum est de mutationc

significationis alieuius termini, sicut posito, quod itle terminus „homo" convertalur

56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.

slische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das

Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht 203), und zuletzt

noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin

die similüudo vorgeführt wird 204).

Der Zeitgenosse des Strodus Rieh ard Feribrigus oder Ferahrich

steht in seiner Darstellung der ConsequentiaeWi) grundsätzlich auf

gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal

tigere Formulirung. Er theilt die eonsequentia von vorneherein in bona

et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen

vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie

zerfällt in : ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius , convertibile,

und hypothetica; hingegen die bona et non formalis liegt bei

ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus impertinens

war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis

(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An

wendbarkeit auf analoge Urtheile 20 6); und in letzterer Beziehung gibt er

cum Mo termino „asinus" , admitto; deinde proponitur „Homo est asinus" ; negatur

et conceditur; si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negatur con

sequentia, sed conceditur, itlam esse bonam.

202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu terminorum ex demonstratione

tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram

„hoc" in Ma propositione „Hoc est homo", sie quod nihit, quod demonstratur, dubitas

esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominem; admittatur;

deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositio „Hoc est homo" signifieet

praecise primarie; deinde propono tibi itlam „Hoc est homo"; si conceditur vel

negatur, cedat tempus ; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,

quam non intellexisti de facto.

203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: Ponatur, quod

littera „A" in propositione scita a te esse vera significet praecise asinum, et in pro

positione scita a te esse falsa signifieet hominem, et in scita a te esse dubia significet

hoc disiunetum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures propositiones,

quam istae „Tu non es A" , quam scis esse veram, et „Asinus est A" , quam credis

esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an sit in rerum

natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quaelibet pro

positio habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde proponitur

„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequitur, quod

tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlarum

„Dens est" et „Homo est asinus", sed lateat te, quae itlarum sit A ete.

204) C. 20 : Solet difficultas assignari imponendo, propositiones esse simites vel

dissimites, quam partem obligatorium reputo frustra fore vel inanem Regula de

positis esse simitibus datur lalis : quandocunque alieuius bonae consequentiae ponuntur

antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negandum,

quia tatia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi

tiones esse simites, quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,

respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum

est , oppositum consequentis et antecedens esse simitia , sicut ubi tam antecedens

quam consequens sunt impossibitia vel necessaria Respondetur secundum communem

viam admittendo casum et negando consequentiam.

205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom

Jahre 1507. 4.

206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non

formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia

syllogistica seu discursoria; secunda, sicut est enthymematica. Et itla secunda dicitur

quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, c contra ad

aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alteram

XX. Richard Feribrigus. 57

an einigen Beispielen unter Benützung der Obligaliones eine nähere Be

gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar

legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach

Wegräumung eines Einwände.«, welcher gegen die Vollständigkeit der so

eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),

zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen

stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen

Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige"' Stücke vermehren

können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad

eius partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex:

uno modo, quando ex impossibiti coneluditur propositio sibi impertinens , ut „Es

asinus, ergo tu curris"; alio modo, quando coneluditur necessarium ex propositione

impertinenti , ut „Tu curris, ergo deus est"; sed itlum modum arguendi non repulo

bonum nec aliquam itlarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est conseculio

sive relatio, quae est inter antecedens et consequens ; tertio modo arguendo

ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis

terminis.

207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequentiis : Prima est

haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo deeipitur; ergo aliquis homo deeipitur".

Secundus modus est itle „A significat praecise, quod quodlibet verum erit falsum;

ergo A erit falsum". Tcrtius modus est itle „Socrates credit praecise, quod omnis

homo deeipietur; ergo Socrates deeipietur". Hierauf nun wird in ausführlicher

Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine

derartige consequentia wohl bona , nicht aber formalis sei; der Grund für letzteres

ist, quia non valet consimitis forma in aliis multis terminis, z. B. bei der ersten der

drei genannten Consequenzen: non enim sequitur „ Credo, quod homo est albus; ergo

homo est albus". Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverllochten

ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstabenbezeichnung

„A" auf „impositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb

der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus", „negatur

casus" o. dgl.

208) C. 2: Rcdfundum est ad ca, quae dicta sunt de consequentia bona et formali,

et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,

quod fuit hoc, quod consequentia enthymematica est bona et formalis, quando arquitur

ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite .

Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis, ubi non

arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sie „Nullus homo est homo albus,

iqitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione ad suum

convertibite et non ab inferiori ad superius Sed quod consequentia sil bona el

formalis, probatur, quia ex opposito consequentis sequitur formaliter oppositum antecedentis,

quia sequitur formaliter „ Omnis asinus est homo albus, ergo omnis

asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus"; itle syllogismus est in

Darapti el per consequens formalis Die Lösung: Bespondeo et dico, quod haec

consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,

quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedcnte per sc, non

tamen formaliter.

209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo

contra communes regulas de quolibet eorum dalas arguitur. Primum ergo membrum

fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,

et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita

Arguitur contra secundum; nam itla consequentia non valet „Tantum substantia non

est aeeidens, ergo tantum aliquid non est aeeidens", el tamen hic arguitur ab infe

riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non

est bonus universaliter ; aliquando enim sequitur modus arguendi, ali quando non; non

enim sequitur „Homo albus non currit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur

„Homo albus currit, ergo homo non currit" (C. 4) Sunt quaedam dubia vuU

58 XX. Richard Feribrigus.

inferius führt hauptsächlich auf Sophismen, welche die Supposiüon be

treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum" und

„immobilitatum" bereichert erscheint210). Auch hei der dritten Art,

nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die

Lösung einiger Zweifel211)- Indem sodann noch die Schlüsse aus den

verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen , bei deren Auf

zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212). unterliegt die disiuncliva

keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copula

tiva sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch

der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich

zu der Frage führen, ob aus wahren Bestandtheilen ein unwahres copulatives

Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,

garia: . 1) „Homo Socrates non est; Socratet est homo; ergo homo homo non

est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est diffe

rens, ab homine differt; igitur ab homine differt homo" 3) „Aliquis homo est;

et omnis homo est ; et aliquis homo non est omnis homo ; ergo ab aliquo homine

differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequcntiam.

210) C. 5: Cirea secundum membrum itlius divisionis est dubium, numquid

universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur c contra consequentia

cum nola negationis vel cum dictione habente vim negalionis, sicut cum nola alietatis

et differentiae Et ex itlo oritur itlud dubium: Quidquid mobititat immobititatum,

immobititat mobititatum et e contra (nemlich „mobilitatum" , welcher Ausdruck uns

hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio confusa

et distiibuliva mobitis zulässig ist, sowie „immobititalum" derjenige, bei wel

chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn. , Anm. 887 f.)

In hac propositione „De necessitate omnis homo est animat" supponit „homo" immobititer,

sed hoc est ralione istius dictionis „de necessitate" , quia ea dempla

supponit „homo" mobititer, quod itla dictio habet vim confundendi vel immobititandi

terminum virtute negationis importatae, sicut patet per suas exponentes,

co quod sie exponitur „Omnis homo est animat, et non potest esse, quin omnis homo

sit animat", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et

negatio praeposita termino stanti immobitster facit itlum stare mobititer Solvitur

di facultas , quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem terminum in

propositione, sed modificat totam propositionem.

211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid univer

saliter affirmative ab exelusira ad universalem de terminis transpositis et in lerminis

rectis valeal consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun

dum est, numquid ab exelusira ad suas exponentes valeaV consequentia et c contra.

Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid

in exelusira vera affirmativa praedicatum removetur a quolibel exeluso Numquid

universaliter universalis habens singulare! veras et singulares falsas potest verificari

per exceptivam itlorum, pro quibus falsificatur.

212) C. 8: De quarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur regulae:

1) A tota copulativa ad alteram eins partem tenet consequentia. 2) Ab

altera parte disiunetivae ad totam 3) A condilionali cum suo antecedente ad eins

consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) A causali ad alteram

eius partem.

213) Ebend. : Cirea materiam relativorum, in qua intentio est improbare primam

regulam, tria dubia sunt: 1) Numquid in matnia relativorum oppositum copulativae

sit una disiunetiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejuhend an

folgendem Beispiele : Oppositum itlius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"

est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars

disiunetivae significat sie, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia

„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens

2) Numquid sit possibite, quod A, B et C sint tres propositiones verae, ex quibus

copulativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Plato

XX. Richard Feribrigus. 59

welche gegen die conditionedis erhoben werden, gibt Ferabrich an, dass

er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da bei

jeder der von ihm benutzten fünf Arten auch die verneinende Form,

welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).

Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die causalis

ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige

Folgerungen besprochen , welche sich auf die Verba „incipil" und „desinil"

beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae

betrachtet werden dürfen216). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer

grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Exponibüia

eurrant et proferatur propositio „Aliquis homo currit" , quam aeque audiant Socrates

et Plato, et dient Socrates itlam „Socrates non est ille", sicut Flato illam „Plalo non

est itle" Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates

non est itle" et propositio a Socrate prolata est Deco, et propositio prolala a Ptatone

est vera; ergo omnes itlac tres sunt verae, et copulativa facta ex illis est falsa

„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Plato non est itle" Die

Lösung ist : Dico, quod neutra itlarum propositionum prolaturum a Sociate et Plalone

est vera vel falsa, riisi secundum relalionem vel respectum ad aliam 3) Numquid

in materia relativorum in propositionibus singularibus non referat, praeponere vel

postponere negalionem loti Die Lösung lautet: Non universaliter est verum,

quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulare; et causa est, quia, licet

per tolum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen ineludit in se

partes, quae plura supposita habent.

214) Ebend. : Contra lertiam regulum arguitur sie: Non sequitur „Necessurium

est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es", quia

antecedens itlius est verum et consequens falsum Die Lösung: Negalur conscquentia,

et dico, quod non requiritur, quod sit conditionalis itla propositio, ....

quod ista nöta „si" non unit Mas proposiliones invicem „Neeessarium est, quod tu

es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".

... . (C. 9) Cirea maleriam de conditionali dubitatur, utrum oppositum conditionalis

debet dari per negalionem praepositam Respoudetur concedendo et consequenter,

quod oppositum huius „Si Socrates currit, Plato currit" est ista „Non, si

Sociates currit, Plato currit" ; et ulterius dico, quod haec hypothelica non est copu

lativa nec disiunctiva nec conditionalis et sie de aliis, imo est oppositum conditionalis ;

et dico, quod decem sunt species hypotheticae , sicut copulativa et suum oppositum el

sie de aliis.

215) C. 9: Contra quartam regulam arguilur sie : lita consequentia non valet

„ Socrates credit, quod homo est asinus, quando Sociales non decipitur; ergo Socrates

non deeipilur" Die Lösung: Negalur consequentia, et dico, quod potest

antecedens esse verum sine consequente ; ideo non valel consequentia Ad quinlam

regulam respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itla causalis est

vera, quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa propositionis subsequentis,

nego itlud" .

216) C. 10: In materia itlorum verborum „incipit" el „desinit" solvendae sunt

quuedam consequentiae, quae bonae esse videntur el non sunt: 1) Socrates ineipit

scire A, ergo Socrates ineipit ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et

immediate ante hoc non fuit verum, ergo A incipit esse verum 3) Hoc A nunc

non est verum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,

ergo hoc A incipit esse verum 4) Nec A nec B in C instanti futuro erit verum,

et nullum eiit instans post C instans, quando ante itlud A et ß erunt vera, ergo in

C instanti A el B incipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socralis,

quod erit primum instans esse Ptatonis, ergo quando Socrates incipit esse,

Plato incipit esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo polest

ineipere esse vera 7) A modo est, et A modo non poterit esse, ergo A modo

polest desinere esse. folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae con

sequentiae seien.

60 XX. Albert v. Sachsen.

gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,

und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.

Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von

Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich

in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo

telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu

Occam's Logik217), Quaestiones zur zweiten Analytik218), und ausser

dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 219),

an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss

220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als

Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der

damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.

Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in

den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten , dürfen wir

sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin

weisen, welcher in der Unterscheidung der notüia in eine intuitiva und

eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa

und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung

knüpft, dass notüia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von

Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be

zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens

217) Gedruckt in Occam's Expositio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,

Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift

(s. ebend.) Interpolationen aus der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen

frater Mareus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schi. der qu. 6) :

Notandum est hic, quod interdum . quaedam inter has duas litteras, scilicet F M,

intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Mareo. operis correctori sunt adscribenda

ete.

218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super libros posteriorum. Am

Schlusse: Caüigalae et correctae per Joannem baptistam thollentinalem et

Jacobum baptistam de Alovixiis ravennalem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische

Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)

219) Logica Albertucii. Perutitis loqica.... Alberti de Saxonia ordinis Eremitarum

Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigala.

Venetiis 1522. fol.

220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendala. Am Schi. : Impressum est

parisii hoc opusculum sophismatum obligationum ac insolubitium alberti de

saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes

Buch ; der Text der Obligaliones und der Insolubitia ist dabei identisch mit den

gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".

221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur

zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)

begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinetiones über Wort

bedeutungen, hierauf eonelusiones anf Grund von Anctoritäts-Stellen; zuletzt wird

(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall

der Einfluss der durchgebitdetsten Lehre von Consequentiae und Obligaloria in den

stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia eil bona, Antecedens palet

per se, Censequens probatur sie, Ponitur casus, Admitlitur" u. dgl. Nur ein belie

biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt, die Behauptung,

dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,

seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu

mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters

nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.

XX. Albert v. Sachsen. 61

angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand

punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den

„signa", welche „termini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung

derselben begründet 223); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,

789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch z. B. ein Wirthshaus-

Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen

Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis

und scriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,

782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter den

ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung 225); denn dass ein Terminus

einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der

natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse

der Unterordnung 22B). Die engere oder weitere Wortbedeutung des

„lerminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit

222) Quaest. s. An. post. I, qu. 1, f. 2 r. B : Notitia intuitiva est, qua aliquis

apprehendit rem praesentem; notitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem

Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis

apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , itlam rem esse

animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel

divisio Notitia abstractiva incomplexa est rei abseutis simplex apprehensio, ....

complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,

qua atiquis propter aliquam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine

ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia aulem complexa

imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius

modi vocatur opinio.

223) Quaest. s. Oeeam, Prooem.: Cum logica solum sil de signis, qui sunt termini,

aut igitur est de signis, qui sunt termini incomplexi, aut est de signis, qui

sunt lermini complexi. Si aulem de signis incomplexis, aut de signis incomplexis,

qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die Isagoge) , . aut de signis incom

plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis

comptexis, hoc dupliciter: aut de signis complexis, quue sunt propositiones [De

interpr.), aut de signis complexis, quae sunt argumentationes ; hoc quadrupliciter,

quia aut de argumentatione simpliciter (An. pr.) aut de argumentatione demonstraliva

(An. post.) vel sophistica (Soph. Et.) vel dialectica (Top.).

224) Perut. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit

hoc nomen „terminus'1 Nomen „signum" ..... uno modo se extendit ad omne

itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dicimus,

cireulum pendentem . ante labernam esse. signum vini (vgl. unten Anm. 509)

secundo modo aeeipitur pro Mo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem

et cum hoc aptum natum est pro Mo supponere in propositione vel illi addi

vel pro Mo, quod est compositum ex talibus, ut categoremala, syncategoremata,

. — orationes.

225) Ebend. c. 2 : Terminus , qui est signum naturale , vocatur terminus men

talis Terminus autem, qui est signum ad plaeitum institutum , significat

ex impositione voluntaria, sicut vocalis vel scriptus ; et hic lerminus

dicitur Mi termino mentali esse subordinatus in significando, non quia significet itlum

mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis signi

ficat naturaliter.

226) Quaest. s. Oee. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pla

eitum institutorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et conceplus,

quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse significativum

coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo itlius conceptus, qui est sua

naturatis simititudo ; alio modo itlius, cui itle terminus subordinalur in signifieändo.

Secundarie sive ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.

Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.

62 XX. Albert v. Sachsen.

den Syncategoremata stehe227); Albert nemlich scheidet dieselben in

sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nichtreine,

so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus

der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans

auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise

wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „w" 230), sowie

jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der

Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen

in der Wirklichkeil Nichts entspricht 231); zugleich aber unterscheidet er

bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe

Object supponiren , zwischen einer praedicalio accidentalis , welche bei

connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae

dicalio essentialia, bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum

bezeichnet werden kann , doch nur das innere Wesen des Subjectes

trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher

227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus" primo modo aeeipitur pro

omni itlo, quod potest esse extremum propositiunis , sive sit complexum sive incomplexum;

secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum

et polest esse extremum propositionis , sive aceipiatur materialiter sive personaliter, et

sie syncategoremala possunt dici termini ; tertio modo pro omni illo, quod significative

aeeeptum potest esse extremum propositionis, et sie aeeipiendo syncate

goremala non sunt termini.

228) Quaest. s. Oee. Perierm., qu. 1 De nomine: Duplicia sunt syncategoremala;

quaedam enim dicuntur pura non ineludentia categorema, sieul „omnis" ; alia

non pura ineludentia aliquod categorema, nam „aliquid" valet , quantum „aliquod

ens", simititer „nihit" valet „nullum ens"; tunc dico, quod lalia signa aeeepta

ralione categorematum inelusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicata propositionum.

229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est coneeptus complexus complexione

indistanti (z. B. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.

„homo est albus") Dico, quod coneeptum complexum complexione indistanti nnn

oportet esse verum nec falsum, qualis est coneeptus, cui subordinatur hoc nomen

„chimaera" ; coneeptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum

vel falsum. S. ob. Anm. 102.

230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum significat oppositum termini finiti

sine connotationc allcuius aptitudinis, sicut „non iustus" significat omne, quod

non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,

sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aptum natum

est esse iustum.

231) C. 6, f. 4 r. A: Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro

eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non supponunt

pro eodem, est falsa In propositione negativa quando subiectum et

praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro

eodem, est falsa Quando subiectum et praedicalum propositionis affirmalivae

non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ul „chimaera est chimaera".

Propositio negativa, cuius subiectum pro nullo supponit, est vera, ul

„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.

232) Quaest. s. Oee. Qu. De differ.: Praedicalio aeeidentalis est, quando, licet

subiectum et praedicalum supponant pro eodem, tamen praedicalum super subiectum

addit connolationem extraneam, i. e. connolat aliquid, quod non est de essentia significati

per subiectum, ut „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be

griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.

unten Anm. 263) Praedicalio aulem essentialis est, quando subiectum et prae

dicalum supponunt pro eodem et praedicatum non addit connolationcm extraneam, ul

XX. Albert v. Sachsen. 63

Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied

zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda

imposüio über, bei welch beiden er Oceam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)

schärfer und kürzer präcisirt 234).

Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er

nicht als identisch mit praedicabüia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit

nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft

vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occanüstischen Motiven

gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die

Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben

werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige

Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni

versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini237),

bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass

„Homo est ralionalis" ; licet enim „rationale" connotat formam substantialem hominis,

quam non connotat subiectum, tamen itla non est extrinseca rei significatae per sub

iectum. Ebenso 0«. De propr.

233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomen „subiectum" capitur dupliciter; uno modo

pro Mo, quod substal alicui realiter sibi inhaerenti, alio modo dicitur subiec

lum, quod est pars propositionis praecedens copulam. Vollständiger lautet diess aller

dings in Quaest. s. Oce. Qu. 2 ad lsag.: Hoc nomen „subiectum" dicitur quadrupliciler:

uno modo quantum ad existentiam; secundo modo subiectum praedicalionis;

.... tertio subiectum alicuius passionis ; quarto modo aliquis terminus

communis praedicabilis de omnibus subiectis conelusionum scitarum in aliqua scientia.

234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam terminis verificabitibus tam de terminis

primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo

de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis

vocatur ille terminus mentalis, qui est significativus rerum non ea ralione, qua sunt

signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naluraliter est signi

ficativus rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt

lermini vocales vel scripti, qui sunt signa aliquorum ad placiium non ea ratione,

qua itla ullerius sunt signa aliorum. ..... Secundae impositionis sunt lermini vocales

vel scripti ad placiium instituti significativi atiquorum, quae ulterius sunt signa, et

ea ratione, qua itla ulterius sunt signa aliorum.

235) Quaest. s. Oee. Qu. 3 ad lsag. : Dico , quod non convertuntur universale

et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch

diess ist eine Steigerung Oceam's, s. dort Anm. 800.

236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale est terminus incomplexus, qui significative

aeeeptus naluraliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aplus

nalus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif

ferenter Nullum universale, prout hic aeeipitur universale, est substantia, quia

quitibet talis lerminus est aplus nalus ingredi propositionem, sed nulla sufcstantia

est talis, nam si sie, tunc posset esse propositio, cuius subiectum esset Pari

siis et praedicatum in Anglia. Ebenso Quaest. s. Oee. Qu. 3 ad lsag.: Nullum

universale est substantia simpliciter. Probatur: Omne universale polest ingredi pro

positionem, sed nulla substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio

nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et

praedicatum Romae Nego , quod substantia secunda sit substantia; sed bene

est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auetoritas sonans, aliquod uni

versale esse substantiam, exponatur sie, quod aliquod universale est de praedicamento

substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.

237) Quaest. s. Oce. Qu. 4 ad lsag.: Universalia, de quibus hic agilur, sunt

termini secundae intentionis vel impositionis; secundae intentionis quoad lerminos

mentales, secundae impositionis quoad lerminos ad placiium institutos, sicut sunt

lermini vocales vel scripti.

64 XX. Albert v. Sachsen.

er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer

Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt'238); ja er will die Lehre

von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen

unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem

Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, Brito,

Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457, -

637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in

praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 24ü), und

der Piatonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor

brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam's

Auctorität aber ist es , durch welche auch Albert dazu geführt wird , in

wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,

804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in

anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni

versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.

Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243), und

wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des

238) Ebend. Qu. 3: Respondelur concedendo, quod isti termini „deus" et „sol"

sunt termini universales; et ulterius dico , quod, licet non significent ptura nec supponant

pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nali sunt supponere pro plu

ribus, unde, si qualitereunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ter

mini pro illis supponerent absque hoc, quod oporteret eos de novo imponere.

239) Ebend. Qu. 1: Diceres tu, quod universalia sunt perpetua et aeterna per

Aristolelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,

quod termini universales, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,

unde secundum Aristolelem in perpetuum, cum formabitur hic terminus ,,Äomo", pro

atiquo supponel in propositione.

240) Ebend. Qu. 2: Universale polest sumi tribus modis : in causando, et sie

est deus universalis; alio modo, quod coneurrit ad plures effectus, et sie sol

est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ...De universalibus

in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni

versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo , ut quando dieimus

„omnis"; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis

cum signo unicersali; alio modo in causalitate ; quarto modo in praedicatione

et significationc et suppositione , et isto ultimo modo aeeipitur in proposito.

241) Ebend. Qu. 3: Si universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singularibus

vel separalum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .... nec polest dici, quod

sint coniuneta singularibus ; tunc enim ratio ista non esset maior , quare magis aliquod

universale esset coniunetum uni suorum singularium, quam allen, et sie esset

coniunetum cuitibet, et ita universalium esset multipticatio.

242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existens in mente, qui

naluraliter est aplus natus de pluribus praedicuri; lales nullius sunt linguae.

Universale vocale est terminus prolatus, qui secundum modum suae impositionis

est aptus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriptus , qui ocuto

corporali videlur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est

existens in anima, est ens, quia est aeeidens animae Quodlibet universale

vocale est ens, quia omne, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum

est ens, quia oculo corporali videlur Quodlibet universale est ens per aeeidens.

243) Ebend. 0«. 4: Non benc dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni

versale est geuus" hic terminus „universale" supponit materialiter; nam quandocunque

terminus supponit pro itlo, pro quo impositus est ad significandum , supponit

personalitcr ; sed sie est de isto lermino „universale", cum dicitur „Universale est

genus", nam hic supponil pro se ipso.

XX. Albert v. Sachsen. 65

„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterting der Universalieu , als deren

gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"

sind 245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus

drücken „non idem, diversus, differens" 246) und auf die verschiedenen

Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (ob. Anm. 141),

als an Occam anschliesst; nur lässt er ßuridan's vierte Art, d. h. descriptiva,

wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definüio und

definitum nicht das Nemliche sind 24"). Auch hält er es für nöthig, die

Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer

Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,

Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Univer

salien folgt, bietet Nichts bemerkenswerlhes dar 249).

Betreffs der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's

über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver

einbarkeil mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorität

darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym, nicht jedoch syno-

244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dup lidler capitur singulare; uno modo pro itlo,

quod est una res in numero et sie .... universale est singulare, quia universale

est unus terminus ; secundo modo pro itlo, quod aptum natum est, unum et non

plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad hag.: Vicitur singulare dupliciter:

uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significalionem, ....

quod aptum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.

245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequi'

vocus praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et

notanter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio generis

non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"

erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).

246) C. 12, f. 5 v. B: „IVon esse idem" est in plus, quam „esse diversum",

quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit diversa

ab nomine „Diversum" est in plus, quam „differens" , unde solum itta

dicunter differentia., quae sunt sub eodem genere.

247) C. 12, f. 5 v. B: Diffinitio pure quidditativa est, quae explicite indicat,

quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid

est res, et cum hoc et explicut, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia

cuius sit res; diffinitio exprimens quid Hominis est, quae explicat, quid per

nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec propositio est

falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitereunque aeeipiatur diffinitum ,

non est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlau

tenden Stelle Quaest. s. Oee. Qu. 5 ad hag. wird nur noch hinzugefügt: Diffinitio

exprimens quid nominis polest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini

supponenlis pro nullo, ut termini „vaeuum".

248) C. 14, f. 6 v. B : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".

Semper est conveniens, lerminos aecipere secundum suppositionem personalem,

nisi appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab auctoribus

Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel materialem,

. polest trahere subieclum ad supponendum simpliciter vel materialiter ,

nisi sit aliquid aliud, quod prohibeal Signa universalia vel particularia addita

termino communi existenti subiecto prohibent, ne praedicatum trahat subiectum

ad suppositionem malerialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est

concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.

s. Oee. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund , warum das Ur

theit ,,Aliquis homo est species" unzulässig sei.

249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.

Anm. 812—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).

250) C. 18. Vgl. ebend: Anm. 865 u. 867.

Pbanrl, Gesch. IV. 5

ei XX. Albert v. Sachsen.

nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch

Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Abschn.,

Anm. 870), unberücksichtigt ISsst, gelangt er zu dem sonderbaren Ein

falle, dass durch Infmitation , d. h. durch Hinzufügung des „non" zu

irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.

non — homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und

es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Belalion

eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relaliva aequiparantiae

und disquiparantiae an 252).

Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von supposilio folgen, welche

er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener253); aber die Defini

tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen

durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden

Theorie. So wird hier die suppositio simplex schärfer und präciser

von der personalis geschieden254), und die supposilio malerialis führt

zu einer Unterscheidung betreffs der significalio naturalis, insolerne

dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch

die Arten und Unterarten der suppositio personalis mit einer merk-

251) Quaest. s. Oce. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ms"

non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.); sed cum hoc dicuntur

esse decem generalissima univoca ad eorum inferiora; et lalia non sunt plura in usu,

quam decem non aequivalentia in significando ; et hoc in terminis finitis, licet nihit

prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si lermini de praedicamento substantiae

infinitentur, tunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulares et

minus communes, post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. So

dann Qu. 4 De quantit. commentirt Albert ausführlich Occam's Angaben über die

Nicht-Substanzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den

folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. Bei der Relation erscheint

ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relatio" non

est vere praedicabite essentialiter de istis terminis „paler, fitius, dominus".

252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relativorum quaedam dicuntur relativa aequiparan

liae, quaedam disquiparantiae. Relaliva aequiparantiae sunt , quue non diffcrunt nisi

casu, et non connotatione, sicut se habet simite ad simite Relativa disquiparan

tiae differunt ratione et connotatione, ul paler, fitius. S. ebd. Anm. 538.

253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.

254) C. 2 ebeud. : Suppositio simptex est statio seu aeeeptio lermini voculis vel

scripti in propositione, qui aeeipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad significandum.

Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum , lerminum

mentalem non posse supponcre simpliciter, sed malerialiter vel personaliter ;

et simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si lerminus

supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad significandum, tunc

non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter,

255) C. 3, f. 11 r. B: Suppositio malerialis est aeeeptio lermini, qui aeeipitur

pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et

cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naturaliter propric

significal Significant aliqua naturaliter proprie et aliqua naluraliter rommuniter;

iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprie significare, quod

significal et impositione voluntaria, per terminum ad placitum institutum, qui subordinatur

termino mentali , et quando hic lerminus mentalis supponit pro aliquo

tali, non supponit malerialiter, sed personaliter. Iste autem lerminus mentalis dicitur

significare naturaliter communiter , quod ab Mo significalur , sed non per terminum

.... subordinatum , et tunc supponit materialiter, v. g. si formarelur haec

propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgt. ebd. Anm. 880.

XX. Albert v. Sachsen. &7

würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 250). Die hierauf folgen

den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus Buridan entnommen, und es

wird dabei nur Eine neue hinzugefügt23'); hingegen die zehn Regeln

der supposüio relalivorum hat Albert entweder selbst neu formulirt

oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpft 258).

Rei der amplialio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei

und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen

256) C. 4, f. 11 v. A : Supposilio personalis est aeeeptio termini vocalis vel

scripti, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeeeptio termini mentalis pro

Mo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis

communis est aeceptio termini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones

positas in diffinitione suppositionis personalis. . . . Supposilio personalis discreta est

aeeeptio termini discreti vet communis cum pronomine demonstrative Suppositio determinala est aeeeptio termini communis pro quolibperto, uqnuoodtasnitgunmi.

ficat ex impositionc vel naturaliter proprie, sub quo virtule talis aeeeplionis licet

fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio confusa

tantum est aeeeptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vet na

turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singularia per propositionem de

disiunelo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nee copulalivam

(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est aeeeptio termini vocalis

vel scripti copulative pro quolibet vel qualibet vel quantotibel pro singulis generum

vel generibus singulorum secundum exigentiam sibi appositi , cui impositus est ad

significandum, vel aeeeptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibet vel qualitibet,

quod naturaliter proprie significat sie, quod sub ev contingit descendere copulalive

ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendam descriptionem suppo

sitionis confusae distribulivae mobitis non oportet nisi addere .... litleram „uniformiler",

.et ad habendam descriptionem immobitis addalur littera

„difformiter" ; et intendo per litteram „uniformiter descendere", quod omnes singulares

sunt eiusdem qualitatis, sed descendere difformiter est, quando non omnes

singulares sunt eiusdem qualitatis.

257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B — 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die

Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,

3, 6, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,

immobititot mobititntum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.

258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheitung, s. vor. Abschn.,

Anm. 890) Quandoque relalivum ponitur in propositione categorica, quandoque ....

in hypothecia Proposilio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus relativus,

aequivalet uni propositioni copulativae hypotheticae Propositio negativa

categorRiecag,ulaine:qu1a) pRoenliattuirvatearemeiinduesntrieulmatinvouns, sauepqpuoinvuanltet purnoi Mdiissi,uneptriovaequhiybpuosthestuipcpaeo.

nunt sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo

suum aiitecedens 3) Relativum identitotis non reeiprocum non supponit pro

alio, quam pro Mo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relativum identitatis

reeiprocum, quod non est possessivum, non supponit pro alio, quam pro quo suum

antecedens, v. g. „Socratesi ditigit se". ... 5) Relativum identitatis reeiprocum, si

est possessivum, supponit pro aliquo importato per terminum, cui additur, quod est

possessio rei 6) Loco relalivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum

est ponere terminum eonsimitem suo antecedenti, ul „Socrates currit et ipse disputat".

7) Si antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem

vel eonsimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit

regula 8) Relativa aeeidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositio-

»em sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit codem modo sicut

suum antecedens 10) Si antecedens distribulum ponitur in una propositione et

relalivum suum in alia ita , quod distributio unius non cndal super distributionem

alterius, tunc non esset inconveniens, loco relalivi ponere suum antecedens distribulum.

5*

68 XX. Albert v. Sachsen.

Urtheile hinzu 259); auch für die appellalio gibt er eine neue Formulirung

von Regeln, welche eine Bezugnahrae auf Buridan zeigt260).

Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst

coraplicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occara, vor. Absehn., Anm.

887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form

und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 1 03) beigezogen wird261).

Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Urtheiles

in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge

sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 262)-

Der üblichen triplex materia (s. Absehn. XVII, Anm. 155) gibt er die

259) C. 10, f. 15 r. B: Ampliatio est aeeeptio alieuius termini pro aliquo vel

pro aliquibus ultra hoc,. quod actualiter est, pro quo aeeipi denotalur. Hierauf fol

gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens

respectu verbi „contingit" amplialur ad supponendum pro eo , quod est vel contingit

esse. 8) Terminus, qui subiicituT respectu partieipii temporis praeteriti, quamvis copula

sil praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copula

existente de proesente, praedicalo vero de futuro, subiectum amplialur ad supponen

dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Circo propositiones,

in quibus ponuntur huiusmodi termini ampltativi , bene caute procedendum est

quoad earum conversiones; unde pro regula observandum est, quod, sicut subiectum

erat ampliativum in convertenda, sit etiam amplialivum in convertente,

v. g. „Aliquis homo ,est generandus" debet sie converti „Aliquod generandum est vel

erit homo".

260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprielas praedicali; solemus enim

dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula.

Dantur regulae: J) In propositione de praesenti praedicatum appellal suum

formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellat

suam formam 3) In propositione de futuro praedicatum sequens verbum ap

pellal suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „polest" appellat

suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel

passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognosco u. dgl.) . ... dictio adiectiva

sequens verbum non solum appellal suam formam, verum etiam comptexionem eins

ad substantivam dictionem. lieber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.

261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum qunedam sunt categoricae, quaedam vero

hypotheticae, quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significando , ut

exelusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,

quae non aequivalent hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici

inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificala Item catego

ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis, ..... quaedam

de non ampliatis; item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam suht de

praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro; item calegoricarum de

praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiacente.

Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo

comptexo; item categoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione

alieuius coniunetionis vel adverbii, quaedam cum interpositione; item

sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adiectivo vel ex

recto et obtiquo, quaedam de complexis ex determinatione et determinabiti ;

cum interpositione quaedam de extremo disiuncto, quaedam de copvlato,

quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de lemporali, quaedam

de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particularis , alia

indefinita, alia singularis (f. 17 v. A) Iiem propositionum alia affirmativa, alia

negativa.

262) Quaest. s. Oee. Perierm., Qu. 1 De enunt.: Non omnis propositio est oratio;

palet de propositionibus mentalibus et simititer de scriptis Propositio vocatis

est aptior ad exprimendum mentis coneeptum, quam aliae propositiones ; nam

vocatem possumus facere in lumine et in lenebris, sed scriplas non nisi in lumine ete.

XX. Albert v. Sachsen. 69

Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta,

sein kann . je nachdem das l'rädicat dem Subjecte inhärirt oder umgekehrt

263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des

„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten gellend machten , während

er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs

grund hält264). Eine Frage betreffs der Ca*«« obliqui, welche Occam

der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Absehn., Anm. 823), erledigt er

in erträglicher Weise 265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien

gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 266). Und nicht viel

besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.

906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267), sowie wir es

für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass

Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegriffes an der

Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 26S). Die Lehre von den

263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: lita propositio dicitur esse in naturali maleria ,

quando praedicatum naluraliter inest subiecto, et itla dicitur esse in nalurali materia

directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicato, dicitur esse in materia

nalurali indirecte lita propositio est in materia contingenti, quando praedicatum

inest subiecto aceidentaliter transmutabititer vel e converso (sonach auch hier die

sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232) Illa propositio dicitur esse in

maleria remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum

praedicato.

264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod scmper hoc verbum

„est" est nota eorum, quae de altero dicuntuv, diversi diversimode exponunt;

alii sie, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedical

praedicatum de subiecto; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum

subiecto Alia adhuc potest esse expositio, quod „est" facit ipsum praedicatum

supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qUaliter non facit

de subiecto; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel

fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ut „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,

265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheiten wie z. B.

„Hominis asinus currit" oder „Quitibet hominis asinus currit" das Subject sei, dahin

beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,

sondern die ganze Wortverbindung das Snbject sei.

266) Ebd. Qu. De nom. el verb. transp. : JVon est eadem sententia „Semper

homo. fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in

prima „homo" supponit confuse lantum, in secunda autem determinate Varialur

sententia „Socrates bonus est elericus" et „Socrates est bonus elericus" lstae

non idem significant „Homo est albus" el „Homo albus est' ex eo , quod in secunda

ablata est determinatio a suo determinabiti. S. Abschn. IV, Anm. 216.

267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est , per quod denotalur terminus

communis stare pro quolibet suo supposito per modum copulalionis , pro quo aptus

natus est distribui Signum particulare est , per quod denotatur lerminus com

munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam dicuntur

distributiva substantiae, quaedam vero aeeidentis Distribulivorum substantiae

alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus

subiectivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominativo,

ut „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, .... ut „unusquisque".

.... Distributivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro

omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ut „neuter, uterque" (die letzteren gram

matischen Eintheitungen sind möglichst einfältig).

268) C. 3, f. 18 r. A: Restat videre, quae propositionum habeant plures causas

veritalis, utrum propositio de lermino distributo, vel propositio de termino non distri

70 XX. Albert v. Sachsen.

modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass

in denselben die Copula eine modifieirte ist, wornach, wie wir bereits

bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anin. 76 u. 83),

nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der

sensus compositus den lnhärenz-Urtheilen beizuzählen ist 209); auch er

wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durcli die Ausdrücke

„scitum, opinatum" u. dgl. (s. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 895)

keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge

der Ausscheidung des sensus compositus die Angaben Occam's (ebd.

Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modiflciren

270), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne

gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt271).

In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Urtheil,

dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 272).

Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),

die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der

selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,

buto Dico, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distribuio

habet vel habere polest sibi consimites in forma plures causas veritatis, quam pro

positio de eodem termino distribuio.

269) Quaest. s. Oee. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate

est animat" hoc aggregatum „de necessitate est" polest dici copula verbalis, sc. co

pula modificata ; et ergo categoricarum quaedam sunt de copula modificata et quaedam

de copula non modificata Propositiones modales debent dici categoricae,

quod ista „Socratem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhaerentiu

et, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde solum

propositiones, quae modales divisae, vere sunt modales, itlae autem, quac dicuntur

modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sie vocentur Exelusivae

et exceptwae et reduplicativae et itlae, quae sunt de verbis „ineipit" et „denmit",

aequivalent propositionibus hypotheticis , et simititer, in quibus ponitur verbum

„fit" vel „corrumpitur".

270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales

reputatae ab omnibus , quaedam vero non reputatae ab omnibus modales , in

quibus copula verbalis determinatur aliquo istorum modorum „scitum, creditum, opinatum"

Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero

compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter , ul „Hominem

possibite est currere", aliquando verbaliter, ul „Homo polest currere", aliquando

adverbialiter , ul „Homo possibiiiter currit" Ad veritatem compositarum requiritur,

modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istius propositionis ;

ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit verificabitis

de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud, pro quo supponit

subuwtum, et praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt

eiusdem quantitatis, cuius sunt propositiones correspondentes.

271) Quaest. s. Oee. Perierm. Während beim zweiten Theite des Buches De

interpr. Albert in Qu. 1—3 nur Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor

nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheite: Illae dicuntur mo

dales compositae, quarum subiectum vel praedicatum est ipse modus, ut „Possibite est,

Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,

quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sie se habent, quod suae

copulac pars est ipse modus, ut „Deum neeesse est esse" In modalibus divisis,

quae vere dicuntur modales, contradictio sumitur penes negationem praepositam verbo,

intelligendo per verbum infinitivum, qui est pars dicti totalis.

272) Ebend. Qu. 3. De enunt. : Omnes hypotheticae dicuntur affirmativae , in

quibus nola hypolhelica uffirmalur; itlae autem negativae, in quibus negatur.

XX. Albert v. Sachsen. 71

Unmöglichkeit, Nolhwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben

Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"

und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das

disjunctive 274), das conditionale 275), und das causale Urtbeil 27li); karger

allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch

letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be

wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen

dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten

haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-

Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen

„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirlen

Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer

273) Log. III, 5, f. 19 r. B : Ad veritatem copulalivae requiritur, quod utraque

pars sit vera Ad falsilatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod

sit possibitis, requiritur, quod una pars sit alteri compossibitis Quod sit impossibitis,

sufficit, quod partes sint incompossibites Quod sit scita, requiritur,

utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam parkm esse dubiam.

Quod sit concedenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu

quaelibet pars est concedenda, et tamen copulativa est neganda (diess letztere weist

natürlich auf die Obligaloria hin).

274) Ebern!.: Ad veritatem disiunetivae affirmalivac sufficit, unam partem esse

veram Disiunctiva negativa aequivalel uni copulalivae, ad cuius veritatem requi

ritur, utramque partem esse veram Ad neeessiialem disiunetivae, semper intetligemlo

affirmativac, requiritur, quod altera pars sit neeessaria Ad possibititatem

sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititalem requiritur, quod

utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.

Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.

275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditwnalis dicunt aliqui, quod requi

ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non

valet; ..... requiritur, quod impossibite est, qualitereunque significal antecedens, esse,

quin, qualitereunque significal consequens, sit, si formetur. Ad falsilalem oppositum

requiritur Ad necessitatem idem requiritur, quod ad veritatem Ad impossi

bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,

quod scialur, quod impossibite sit, sie esse, sicut significat antecedens, quin sie sit,

sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitelur.

276) Ebend.: Ad veritatem causalis affirmalivac requiritur, quod itlud, quod

significalur per antecedens, sit causa, quare sie est, sicut significalur per consequens.

Ad falsitatem sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,

si negalio praeponitur toti causali, sufficit, quod non sit causa; si vera

negalio ponatur post primam categoricam, requiritur, quod prima pars sit vera

et etiam sie esse, sicut prima significat, non sit causa sie esse, sicut secunda signi

ficat Ad necessitalem requiritur, quod utraque pars sit neeessaria et antecedens

sit necessario causa cvnsequentis Ad possibititalem requiritur, quod utraque pars

sit compossibitis alteri Ad impossibititatem requiritur, quod partes sint incernpossibites

Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eins

veritatem.

277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem

tempore ita sit, sicut significant categoricac itlius temporalis Ad falsitatem requi

ritur oppositum itlius.

278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur

adverbia non denotantia motum, quaedam aulem, in quibus ponuntur adverbia denotantia

motum. Ad veritatem primarum requiritur, quod ita fial in eodem loco, sicut

suae eategoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denolans

motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquan<to

requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates

vadit Romam, unde revertitur Plalo". Ad falsitatem sufficit oppositum itlius.

72 XX. Albert v. Sachsen.

..niieigentlichen" (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach

lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exeepliv-

Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen

des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),

und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam , ebd. Anm.

923 ft'.), was er Ober die redupticativen Urtheile vorbringt281); betreffs

aber der Verba „incipit, desinil" schliesst er sich unter Erwähnung

einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Occam an 282). —

279) C. 6, f. 20 r. A: Sequilur de propositionibus aequivalentibus hypotheticis

et primo de exelusivis „Solus" aliquando tenelur categorematice et tunc

denotat privationem societatis, aliquando syncategorematice „Unicus"

denotat exelusionem so/um in itla speeie, de qua est subiectum Hrgulae: 1) Si

dictio exelusiva addatur subiecto, propositio expmitur per copulativam compositam ex.

una affirmativa et alia negativa cum hoc relative diversitatis „aliud" 2) Si

addatur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est lenminus connotativus,

improprie exponitur sie: „Socrates est tantum albus" exponitur „Socrates

est albus et Socrates non denominatur aliquo alio aeeidente"; proprie autem ex

ponitur sie „Socrates est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) St dictio

exelusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) St additur copulae, exponenda est sie, sieut quando eastddpietrurpprriamedaimcarteogulam.

6) St negatio praecedit dictionem exelusivam , est exponenda per disiunetivam

7) Ab exelusiva affirmativa in rectis ad universalem de terminis transpositis est bona

consequentia 8) Quando dictio exelusiva additur termino significanti totum in

tegrale, propositio polest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio

exelusiva additur termino significanti numerum 10) Quando additur termino

communi distributo habenti plura supposita, potest exponi proprie et improprie.

Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.

280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio ..praeter" potest leneri proprie et tunc est exceptiva;

alio modo improprie et hoc est tripliciter: negative, ut „Socrates praeter Platonem

eurrit", h. e. Socrates eurrit et Plato non currit; additive, ut „Socrates debet

solvere decem libras praeter expensas" ; subtractive, ut „Socrates debet

solvere decem libras praeter hoc, quod solvit". Prima conditio est, quod subiectum

sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceptum sit

minus ; tertia, quod praedicatum verificetur de aliis , quam de excepto ;

quarta, quod subiectum capiatur cum signo universali Regutae: 1) Propositio in

toto vera vel in toto falsa non polest verificari aut falsificari per exceptionem

2) Sub subiecto propositionis exceptivae contingit descendere 3) Non debet fieri

descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceptivam sequitur particularis

affirmativa et simititer particularis negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto

universali vel a toto communi 6) Ab inferiori exceplo ad superius exceptum non

valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.

Folgen fünf Sophismen. >

281) C. 8, f. 22 r B : „lnquantum" aliquando tenel concomitalive , aliquando

causaliter (s. vor. Abschn., Anm. 924) Ad veritalem reduplicativae, in qua sunt

duo termini simites, ut „Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas

copulativae compositae ex quatuor propositionibus , ut quod homo sit homo, et

quod homo sit risibitis, et quod omnis homo sit risibitis, et quod, si aliquid est homo,

itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel

dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebatur ad possibititatem vel impossibilitatem

copulativae.

282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones, in quibus ponitur „ineipit" solent

exponi uno modo per positionem de praesenti et remolionem de praeterito cum ariditione

syncategorematis „immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et

positionem de futuro Simititer „desinit" Isti imaginantur, quod instans sit

una res indivisibilis Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus

et suceessivis lita tamen expositio non videtur esse bona ldeo

alias est modus, quod in illis verbis „ineipit" et „desinit" includuntur adverbia

XX. Albert v. Sachsen. 73

Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster

Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere

„Eigenthfimlichkeitcn" des Urtheiles , nemlich Urakehrung und Aequipollenz,

rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)

zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).

Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen, finden wir,

dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie hei

Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch machtj sich

näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen

Punkten erweitert und in anderen kürzt od.er modificirt. Indem er die

consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem

consequens bestehende und durch eine „nota"1 ausgesprochene Verhältniss

fasst, verlegt er dieses Verbältniss gegenüber den Meinungen Anderer

entschieden in die significalio , und thcilt die consequentia "einfach in

formalis und malerialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,

während die letztere in simplex und ut nunc zerfällt 284). Für ,die

nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensätze gegen Occam) die con

sequentia malerialis voraus , und indem er von dieser die consequentia

ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche

er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit

höchstens der Eine Punkt hervortritt , dass ampliative Begriffe vorläufig

ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,

consignificantia lempus breve Dico, quod tales propositiones semper debent exponi

per affirmalionem de praesenti; et rum aliter exponendum est in permanentibus,

quam in sueeessivis, quod itlud, quod incipit, prius ineipiebat el prius erat, et

omne, quod desinit, adhuc clesinet et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.

283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de terminis el eorum proprietatibus el de propositionibus

dicendum est de proprietatibus et habitudinibus propositionum ad invicem,

sieul sunt oppositio, conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,

quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiae, ergo una cum aliis consequentiis

in sequenti determinabitur.

284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequcntiis videndum est, quid sit ante

cedens et quid consequens et quid nota consequentiae el quomodo dividitur Dicunt

nliqui, quod itla propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse veram

alia non existente vera; alii dicunt Wam, quam impossibite est esse veram alia

non existente rera , si formarelur Aliter dicendum est, quod sit itla, quae sie.

se habet ad aliam, quod impossibite est, qualitereunque est significabite per eam, sie

esse, quin, qualitereunque alia significet, ita sit Nota autem consequentiae dicitur

coniunetio copulativa copulans antecedens cum consequente, per quam designatur,

antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est

propositio hypothetica composita ex antecedente el consequente et nota consequentiae.

Consequentiarum alia formalis alia malerialis Consequentiarum materialium

quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliac quae vocantur conse

quentiae ut nunc.

285) C. 2, f. 24 r. B: Regulac cirea consequentins simplices: 1) Ad propositionem

impossibitem sequitur quaelibet alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamlibet

propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet scquitar

quaelibet alia, cuius contradict oria non potest simid stare cum ipsa 4) Ad rontradictorium

consequentis sequitar contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).

5) Quidquid sequitur ad consequens, scquitar ad antecedens, et ad quid quid

sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi

bite est, ex vero sequi falsum, et ex possibiti impossibite et ex necessaria

non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,

lunc B sequitur ad A solum 8) Quaelibet talis consequentia est formalis .,So

74 XX. Albert v. Sachsen.

welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom

Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Umkehrung und

der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die lnhärenz-

Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die

Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreffen und hiehei

gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen

Urtheiles einen modus consuetus und einen modus ineonsuetus loquendi

gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prädicate

stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel

chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über

die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich

tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori

schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann

crales est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulo" 9) Si omnis causa

veritatis unius propositionis est causa veritatis altenus, tunc mutuo se sequuntur

10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitatis et de eisdem terminis eodem modo

supponentibus et de eadem copula, mutuo sc sequuntur 11) Ad omnem propo

sitionem de termino distributo sequitur atia de eodem termino non distribulo

12) Ad nullam propositionem de termino supponente confusc tantum sequitur propositio

de Mo termino supponente determinate non remola distributione 13) A

propositlone habente plures causas veritatis ad propositionem habentem pauciores non

valel consequentia 14) Quandocunque subicctum amplialur et non est propositio

universalis, nullae tales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae

non valent, quando propositiones sunt universales affirmativae, ul „Omne

A est B, ergo omne, quod est A, est B", nam quaelibet illarum potest habere unam

causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „Omnis

rosa est intelligibilis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibite" ; posito enim, quod

nulla rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur

„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum B est A" 18) In quibuscunque propositionibus

non ponitur aliquis terminus ampliativus, tales consequentiae (d. h.

wie die vorgenannten) sunt bonae.

286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius

categoricae de inesse ad aliam Begulae: 1) Nulla conversio per contrapositionem

est consequentia formalis 2) A proposilione negativa de praedicato

finito ad affirmativam de praedicato infinito non est consequentia, 3) sed est

consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finita ad.

negativam de praedicato infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln

betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),

die Umkehrung, Demiich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.

6) A particulari affirmativa vel indefinita ad particularem vel indefinitem

7) A singulari affirmativa ad singularem 8) Ab universali negativa ad univer

salem negativam 9) Ab universali negativa ad particularem negativam

10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuelum, i. e. übt negatio ponitur

post praedicatum , ad universalem negativam non est consequentia, quia non

sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" II) Ab

universali negativa de consueto modo loquendi ad particularem negativam de incon

suelo modo est bona consequentia 12) A particulari negativa vel inde finita

negativa non est consequentia 13) Ad particularem negativam de inconsueto

modo loquendi sequitur particularis negativa de inconsuelo modo (vgl. hingegen vor.

Abschn. 941) 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel particu

larem vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.

287) C. 4, f. 26 r. B: Restal videre de conversione propositionum , in quibus

ponitur terminus ampliativus Begulae: 1) Ab affirmativa ad affirmativam (st

bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia

3) JVora . sequitur „Homo est mortuus, ergo mortuum est homo" 4) Bene sequi

XX. Albert v. Sachsen. 75

über jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen

heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher

die damalige Logik bereits angekommen war , wenn z. B. in dem Urtheile

„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be

zeichnet wurde 2S8)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen

Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges

(Anm. 269) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus

divisus seine betreffenden Regeln erhält 289), sondern auch der sensus

compositus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird 290).

tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 5) Sequitar „Nullum

mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „Nullus

homo est mortuus, ergo nullum mortuum est homo" 7) Sequitar „ Album fuit

nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) Si praedicatum cum

copula est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum polest eiprimi cum

copula, fiat conversio, ul „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si .autem

propter defectum vocum in grammalica non potest fieri lalis explicatio, debet

exponi, ul „Homo amatur, ergo quod amatur, est homo" 9) Si est propositio

de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium

adiacens 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, debet fieri ex

plicatio, «I „Decet te benefaeere, i. c. decens est te benefacere".

288) Ebern1. f. 27 r. A: Cirea conversiones propositionum de obliquis . . .. ,

duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,

iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lapis" , haec dictio „muro" est

subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus polest esse subiectum

propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem

de subiecto recto per additionem relativi „cuiu's , ad quem, a quo" vel

huiusmodi, v. g murus est, in quo lapis est", et hoc facto fiat conversio

secundum regnlas Secunda aulem opinio bene concederet. quod istae sunt bonac

consequentiae , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum

luxta autem secundam opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est

asinus" , i. e. „ Aliquid hominis est asinus" et tunc Uta convertenda est; .....

aut debet fieri explicatio, v. g. „Equum videl Socrates" , i. e. „Equum videns est

Socrates", et convertitur in „Socrates est equum videns".

289) C. 5, f. 27 A: De modalibus divisis regulae: 1) Propositiones de possibiti

et impossibiti per arqnipollentiam mutuo se consequuntur dictis carum se habenlibus

simititer et modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario

se consequuntur modis se hahentibus simititer et dictis dissimititer

3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur dictis et modis se habenlibus

dissimititer 4) In omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum

est amplialum pro his , quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullam affirmalivam

de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est", sequitar aliqua de

inesse nec e converso 6) Ad particularem negativam de necessario non sequitar

aliqua de inesse 7) Ad universulem negativam, si subiectum non sit restrictum,

sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non

sequilur aliqua de inesse 9) Ad affirmalivam de inesse sequitur particularis

affirmativa de possibiti Nun folgen speciell de terminis transpositis , d. h. be

treffs der Umkehrung: 10) ad affirmalivam de possibiti sequitur particularis affir

mativa de possibiti 11) ad nullam negativam de possibiti sequitur negativa de

possibiti 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativam

13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti

modum affirmativum habentem sequitur alia de possibiti.

290) C. 6, f. 28 r. B : Videndum est de prnpositionibus, quae dicuntur modales

in sensu composito Regulae: 1) A portirulari ad universalem sine transpositione

terminorum est bona conseqnentia 2) Universalis affirmativa convertitur per

aeeidens 3) Omnes praeter universalem affirmativam convertuntur simpliciter

4) Omnis, in qua modus subiieitur, convertitur simpliciter praeter particularem nega76

XX. Albert v. Sachsen.

In der Lehre vom Syllogismus isl gleichfalls Occam der hauptsäch

liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die

Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge

meinen Grund der Schlussfältigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches

denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll , netnlich

die Hinzufügung von „quo d est" zum Subjecte des Obersatzes 2 92). Nach

dem er sodann wie Occam die mathematische Combination iher mög

lichen Schlussweisen vorgeführt293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.

vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen

der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,

denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und

Celaro, für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafeptun,

Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch

eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in

deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri

butive Supposilion, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch

die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung , welche Occam

tivam 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sieul propositio

correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particulure convertitur in

universalem de falso vel de impossibiti 7) Omne dictum in propositione de conlingenti

affirmativa convertilur secundum oppositam qualitalem in dictum contradictorium

8) Ad affirmalivam de necessario sequitar suum dictum 9) Quidquid

sequitur ad dictum necessariae, est necessarium; et ita de possibiti 10) Ad

nullam affirmalivam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad

nullam affirmativam de necessario sequitur divisa de necessario.

291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.

292) Ebend. f. 29 r. B: Nulli syllogismi sunt formales sine ista additione

„omne, quod est" vel cum litlera „nihit, quod est" ; unde iste syllogismus non est

formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animat, ergo omnis homo est

substantia", quia invenitur instantia esse in aliis terminis; non enim sequitur „Omnis

deus est pater, omnis filius est deus , ergo omnis filius est pater"; nam praemissae

sunt verae, et consequentia est haerelica; sed bene sequitur „Omne, quod est deus,

est pater; filius est deus ; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est

mirum, si conelusio est falsa.

293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.

294) Ebend. f. 29 v. B : In prima figura coniugationes et combinationes sunt

ulites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent ete Nolandum

est , quod quinque istorum modorum ulitium coneludunt etiam istam , quae ad

eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari el Celaro (soll

jedoch jenes vorangehende „quinque" , wie es ja auch möglich ist, zu Recht be

stehen , so ergeben sich Barbari , Barbaris , Celaront, Duriis, Celantos) In

secunda figura sunt qualuor combinationes utites et istae possunt assignari per

dictiones : Cesare, Camestres ete., el duo coneludentes indirecte , quae possunt assi

gnari per Mas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad

Festino et Baroco per solam transpositionem praemissarum (während sonach diess den

theophrastischen Schhissweisen der eisten Figur entspräche, fehlen hingegen hier

die schon von Occam hinzugefügten Modi) In lertia figura sunt sex combi

nationes utites et designantur per dictiones : Darapti ete., et tres indirecte con

eludentes, quae designantur per Mas dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et

redueuntur ad Felapton ete. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche

Halbheit wie bei der zweiten Figur).

295) C. 9, f. 29 v. B: De syllogismis ex lerminis obliquis Aliquando

aggregatum ex recto et Miquo unica distribulione distribuitur , sieul hie „Quitibet

hominis asinus currit"; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiuslibet

XX. Albert v. Sachsen. 77

den Schlüssen aus ampliativen Piiimisssen hatte zu Theil werden lassen

(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des

Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus

„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposition

zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;

du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 29S), und andrerseits

entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener

Syllogismen, in welchen der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht

gleich bleibt, sondern durch die sog. Infinitation geändert wird297).

Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be

rücksichtigung Buridan's lediglich an Uccam an, dessen Lehre er mit

manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur

hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch

des „quod est" hinweist29'1), und dass er das Nothwendigkeils-Urtheil

wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciter" nennt 300).

hominis asinus currit" ; aliquando soius rectus distribuUur, ut „Hominis quilibel

asinus currit" Sit regula: Ex omni propositione de termino distribulo,

sive iste terminus distributus sit obtiquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur

lerminus sub isto termino distribulo, est bonus syllogismus , sive iste lerminus distribulus

sit subiectum sive pars subiecti. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.

296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum ex propositionibus

hypotbelicis relatieis , sit regula: Ex propositione hypothetica relativa de ter

mino distributo alieuius praedicamenti in prima eius calegorica et eius relativo in se

cunda categorica, una cum alia, in qua sumitur aliquid de termino distribulo respectu

eius, quod ei attribuitur , polest coneludi itlud , quod relativo attribuebatur , v. g.

.„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"

In tati enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum relativa

non licet sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti

praeter quam sub distributione praedicamenti substantiae ; sub Mo enim possunt sumi

termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc amplialio impediat; non enim sequitur

„Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem

macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui

nunc sit impinguatus , conelusio est fatsa Quando tamen non est ampliatio,

bene valet (folgen noch Beispiele).

297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio variato

peius finitum et infinitum, sit prima regula: Nisi ampliatio impediat, in prima figuru

valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conelusionem negativam, si me

dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Omne animal est substantia; omnis

lapis est non animal; ergo omnis lapis omnis substantia non est" Simititer

in secunda figura; simititer in lertia Secunda regula: In omni figura

ex ambabus negativis variato medio penes finitum et injinitum valet syllogismus ad

conelusionem negativam.

298) C. 12—18, f. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.

299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duabus propositionibus de possibiti divisis subiecto

non restricto per litteram „quod est" in prima figura sequitur conclusio de possibiti;

in secunda non valet ad conelusionem de. possibiti; in tertia valet; ....

si prohibetur ampliatio per litteram „quod est", non valet Ex ambabus de

necessario in prima figura sequitur conelusio necessaria quoad conelusiones di

rectus; in secunda figura subiecto non restricto per litteram „quod est" sequitur

necessaria; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto

seu ampliatione prohibente nec primus nec secundus nec tertius modus secundae

figurae valet.

300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso C. 17,

f. 32 r. B.

78 XX. Albert v. Sachsen.

Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Alhert in sein Compendium

nicht auf (Uccam hatte es gethan, s. vor. Abschn., Aum. 1U0Ü 11'.); wohl

hingegen müssen wir aus dem Commeutare, welchen er zu derselben

verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Iii mini (s. ob. Aum. 49)

das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum condusionis) als den

eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 30 sowie dass er für

die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke

„a priori" und „a posteriori" und entsprechend das Adjectiv „posleriorislicus"

gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität

ist, auf welche sieli dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua

listischen Bedeutung berufen kann 601). Auch das principium identüalis

(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor303).

Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche

natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von

der „maxima" (d. h. proposilio maxima) entwickelt 3"4). Die nähere

Darlegung, welche in den sämmllichen zahlreichen Beispielen die stete

Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach

aus Petrus llispanus, modiücirt jedoch denselben zuweilen mittelst des

Boethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu

folgen, dass er die Topen ab opposilis unter die loci medii einreiht 3Ui).

301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2, f. 3 r. B: Signatum conclusionis scUae est

obiectum itlius propositionis, cui inteltectus assentit Signatum conclusionis est

verum lllud dicilur obiectum scientiae, quod terminal actum sciendi complexum,

sed ita est, quod signatum conclusionis terminal actum sciendi. Ebend. Qu. 1, f.

7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionis, qua cognoseimus, quod ipsa formatur, et

apprehendimus significationem conclusionis; secunda est cognitio condusionis

adhaesiva propter aliquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.

Ebenso ebd. 0«. 33, f. 23 r. B.

302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis

ad effectum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propter aliä est demonstratio procedens ab rffectibus nd causas, et lalisquviodcaetluprotidsesmiomna;

stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus

drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. 0«. 22, f. 17 v. A und öfter.

303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Uupliciu sunt prima prineipia: quaedam incomplexa,

ut deus et inteltigentiae, et de istis non est ad propositum; alia sunt complexa

, et itla sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes terminorum

non manifeste se includunt vet exeludunt (das Beispiel ist „ignis est calidus" oder

„reum barbarum sanat choleram", s. ob. Anm. 135) alia autem, quorum raliones

terminorum manifeste se indudunt vel exeludunt , de quorum numero hoc prineipium

est „Verum est de quolibet esse vcl non esse, et de nullo simut". Ebenso ebend. II,

Qu. 12, f. 29 r. B.

304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicilur locus maxima (aus dieser

eigentbümlichen Verwendung der alleren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165

— entstand durch Vermitttung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung

unseres Fremdwortes „Maxime"), alius dicilur differentia maximae; locorum differentia

maximae alius intrinsecus, alius extrinsecus, alius medius Locus maxima

dicitur regula confirmaliva consequentiae probutiva Locus differentia maximae

est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis

de terminis positis in antecedente vel consequente consequentiae per maximam ftrmatae.

305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist nemlicu

hier: Loci mtrinseci, und zwar zunächst a substantiu: a definitione, a descriptioiie,

ab interprotatione , a synonymo, a differentia constituliva speciei, a subiecto ad pro

prium passionem; dann a concomitantibus substantiam: a toto (subiectivo , iutegrati,

in quantitate, in modo, in tempore, in locö), a causa (efficiente, materiali, formali,

XX. Albert v. Sachsen. 79

Unmittelbar darauf lässt er einen buchst ausführlichen casuislischen Commentar

zu Soph. lüenchi folgen 306).

Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren

Begrifl auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158

u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der

Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste

Insolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich

nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein

ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene

Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass

die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe

sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqua

nter) vom objectiven Thatbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche

Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen sav),

schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus

(ob. Anm. 183) so genannten lermini officiabiles, d. h. die Verba,

finali), o generalione et corruptione , ab usibus , a commnnitur aceidentibus. Hierauf

loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a nimiti, a proportione , ab auctoritate. Zu

letzt loci medii: ab oppositis (contradictorie, privative, relative), a coniugatis, a principalibus,

a casibus.

306) V, 1—12, f. 37 v. A— 43 r. B.

307) VI, 1, f. 43 r. B: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo

sint solubitia, sed quia solvere ea est difficitc. Et exemplariter aliqua insolu

bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , qualiter ,

si aliqua alia formentur, possint solvi.

308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono

itlud insolubite: „Ego dico falsum" supposito, quod nitiit aliud dicam nisi istam

propositionem „Ego dico falsum" ; et quaeritur, utrum propositio prolata a me sit

vera vel falsa. Si dicilur, quod sit vera, contra: ergo qualitereunque significat, ita

est, et cum ipsa significat,- me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum .

et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum", sequitur, istam

propositionem „Ego dico falsum" esse falsam; et per consequens' non est vera, cuius

oppositum tu dicis Si autem dicas , quod sit fatsa, tunc sie: Igitur taliter

est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,

qualiter ipsa significat, sequitur, ipsam esse verum, et per consequens non falsam,

cuius oppositum tu dicis Respondetur , quod propositio praedicta est falsa et

significat, se ipsam esse verum, sed ad ipsam esse verum sequitur ipsam esse falsam ;

et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa significet, se esse falsam, taliter est,

qualiter ipsa significat", concedo ; et cum ullerius dicitur „Igitur ipsa est vera", nego

consequentiam ; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualitercunque

ipsa significat, ita est, quod tamen oporteret ad hoc, quod esset vera

Sicul purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adventum, ita propositio vera fit

falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.

309) In analoger Weise werden nun noch folgende insolubitia behandelt:

2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Plato, posito quod

flalo proferat unam propositionem falsam et nullam aliam, sc. „Homo est asinus",

et sit ista B; et propositio, quam ego profero sit ista „Nulla alia, quam ego profero,

est simitis propositioni , quam profert Plato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A

sit verum vel falsum. 3) „llaec propositio est falsa", posito qupd per litteram „haec"

demonstratur itlamel propositio, et vocelur B. Quaeritur , utrum haec propositio B sit

vera vel falsa. 4) Ponatur , quod Socrales dical itlam „Plato dicit falsum" et Ptato

dicat itlam „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit

vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi

nus", „Deus non est" , „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia

80 XX. Albert v. Sachsen.

welche eine geistige Thüligkeit bedeuten , die hauptsächliche Rolle

spielen 3 tu).

Den Schluss des Compendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei

Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des

perlinens und des imperlinens vorausschickt 3 1 Auch die hierauf

folgenden allgemeinen Kegein treffen im Ganzen dem Sinne /nach mit

denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167

u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312).

sit vera. 6) Ponatur , quod Socrates dient, Ptatonem dicere fatsum, et Plato dieut,

Cieeronem dicere falsum, et Cicero dicat , Socralem dicere falsum. Tunc quaeritur,

utrum Socrales dicat verum. 7) Dicat Socrates „Deus est", et Plato dicat „Solus Socrates

dicit verum", et non siut alii toquentes in mundo. Tunc quaeritur, utrum

Plato dical verum. 8) Sint tantum tres propositiones in mundo, sc. „Homo est animat",

„Dens est", „Omnis propositio praeter exceptivam est vera". Quaeritur, utrum

tertia sil vera. 9) Dicat quitibet homo excepto Socrute „Deus est", et Socrates dicat

„Omnis homo praeter me dicit verum". 10) Dicat Socrales „Deus est", et Plalo dicat

„Homo est animat", et Cicero dical „Homo est asinus", et Mareus dical „Tot dicunt

verum, quol dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est et

aliqua copulativa est falsa", et sit sie, quod nutla alia copulativa sit in mundo,

quam haec ipsa. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel uliqua

disiunetiva est falsa", et sit nulla atia disiunetiva in mundo. 13) „Si deus est, aliqua

conditionatis est falsa" , et sit nulla atia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista

consequentia non valet".

310) f. 45 v. B: JVunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex actibus

nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe

werden hiemit angefahrt: 15) Posito, quod in mente Socratis sit ista „Socrates decipitur"

et nulla alia, et Socrales credat, itlam proposiiionem esse verum, quaeritur,

an Socrates credendo, eani esse verum, deeipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,

posilo quod fingere sit ostendere se tu lem, qualis1 non est, et quod sophista

ostendat se talem , qualis non est. 17) Possibite est, Socralem se scire errare, posito

quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.

18) Posito quod itta propositio „Rex sedet vel aliqua disiunetiva in hoc folio est Socrati

dubia" sit scripta in Mo folio et nulla atia, posito quod Socralem lateat, an

rex sedeat vel non, posito ulterius quod Socrates sit doctissimus in arte et inspiciat

hanc proposiiionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itta propositio sit scila a Socrate

esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit lalis conditionis,

quod non vult invadere Platonem, si Plato non invadit eum, et Plato sit talis condi

tionis, quod non velil invadere Socratem, si Socrates vult invadere eum, et si Socra

tes non vult invadere eum, ipse velit invadere Socralem , tunc quaeritur, utrum So

crates invadit Platonem vel non.

311) VI, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composila ex signis

obligationis et obligato Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum

depositi, ad quod concedendum infra tempus obligationis mediantc obligatione et admissione

respondens obligatur Pertinens alicui dicitur, quod ad ipsum sequitur

vel sibi repugnat Impertinens alicui dicitur, quod nec sibi repugnat nec ad

ipsum sequitur. Bei pertinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe

obligationi lantum oder obligationi et admissioni oder obligato lantum oder obtigato

et bene concesso pertinet.

312) C. 2, f. 47 r. B: Regulae obligalionum : 1) Obligalum et ab aliquo admissum

et eodem tempore obligationis propositum est ab eodem concedendum

2) Omne sequens ex obligalo et admisso vel concesso vel opposito bene negati est

concedendum 3) Omne repugnuns obligalo cum concesso vel cum opposito bene

negati seitum esse lale est negandum 4) Ad omne impertinens respondendum

est in tempore obtigationis secundum sui quulitatem 5) Eudem propositio infra

idem tempus obligationis in uno loco proposita est impertinens, in atio loco proposita

est pertinens 6) Durante tempore obligationis est Certificanda quaecunque

XX. Albert v. Sachsen.

Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.

163 — 171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von

Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass

keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem

durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser

dem statuirt man eben unmittelbar sofort ein Insotubile —) ; und in

solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens, welche

nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung

der imposilio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen

Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren

lassen können3"). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits

Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulativen und disjunctiven

Urlbcile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver

anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen 315). Somit spricht

er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von posilio simplex3i<i)

quuestio 7) Ad quod sequitur contradictorium, non est admittendum

8) Possibiti obligato et admisso , licet false, non tamen propler hoc est negandum

necessarium per sc nec concedendum impossibite per se 9) Possibiti obligato et

.admisso, ticet false, non est inconveniens , concedere impossibile per aceidens vel negare

necessarium per aeeidens.

313) C. 3, f. 48 r. ti: Sex consueverunt poni speeies obligationis, sc. impositio,

positio, depositio, pelitio , sit verum, dubitatio Impositio est obligatio , mediante

qua comptexum vel incomplexum complexe vel incomplexe imponitur ad significandum,

tatem sigmficationem intra tempus obligationis esse sustinendam (v. A)

Nunquam impositio est admittenda, ubi significatio itlius, quod imponitur, dependet ex

veritate vel falsitale propositionis , in qua ponitur ; est entm e contra, quia veritas el

faliitai dependent ex significalione impositorum Impositio dependens dicitur ,

quae dependet ab atiquo actu utentis; cirea quam est regula, quod non est admittenda

nisi sub conditione. Aus der grossen Zahl von Beispieten sei irgend ein belie

biges (f. 48 v. B): Imponatur, quod haee oratio incongrua „Honnnem est" significet

luntum praecise, sicut ista „Deus est"; deinde propono tibi istam „Hominem est";

si concedis et bene respondes, sequitur, hanc orationem „Hominem est" esse veram ,

et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est fatsum. Si autem negas

vel dubitas, contra: i'u negas vel dubitas, quod cum vero et necessario scis esse convertibite

; ergo male respondes ete.

314) Hauest. s. Oee. Qu. prooem. Perierm.: Terminus potest imponi duobus modis;

uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destitualur a

significatione eius primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,

non tumen desiituitur a significatione primaria, sed obtinel antiquum cum novo

Terminus transcendens , sicut est „ens" vel „aliquid", non polest imponi primo modo

nec secundo, nam tat» significant omne ens, ergo ad nihitum possunt imponi de novo.

Terminus mentalis non iranscendens non potest imponi primo modo, bene

potest secundo modo Tam terminus vocalis quam scriptus non transcendens

potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur

finis impositionis, non est admitlenda.

315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est positio; positio simplex,

quando ponitur propositio categorica; positio vero composita, quando poniiur proposilio

hypothetica ; et si poniiur copulaliva, dicitur positio coniunctiva; si disiunctiva,

dicitur indeterminata ; si conditionatis, dicitur dependens.

316) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibite, licet

falsum, non repugnans obtigationi nec admissioni nec his simul, est admitlendum.

Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B) : Sil rei veritas, quod non sint nisi lies homines

in mundo, sc. Socrates, Plalo et Cicero, et quod Socrales solus loquatur. Tunc

pono tibi istam „Socrates lacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde

pono tibi istam „Atiquis homo loquitur" ; concedenda est, quia vera et impertinens,

I'ranrl, Gesch. IV. 6

82 XX. Albert v. Sachsen.

und hierauf von posüio composita, welche entweder eine coniuncta ist,

wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft 3 1 7) , oder eine indeterminata,

wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,

wenn ein condilionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder

zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine

conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder

aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er

sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und

verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende

Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper

Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Einlheilung

in absoluta und respectiva 32 '); und die noch übrigen zwei Formen,

Deinde propono tibi istam „Socrates loquitur"; neganda est, quia repugnans posito ;

deinde istam „Plato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formaliter; deinde

is tam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sie, videtur,

aliquam particularem vel indefinitum esse concedendam et quamlibet eius partem esse

negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.

317) Ebend. f. 50 r. B : De positione composita, et primo de coniuncta

est regula: Quando ponitur aiiqua copulativa, sive sit simplex sive ipsa composita,

videndum est, an aiiqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulativa impossibitis,

non est admittenda nisi in positione impossibiti ; si autem utraque pars eius

fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda; si autem partes sint possibiles ,

non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibel pars sit possibitis

et quaelibet cuitibet compossibilis , est admittenda. Eines der Beispiele: Sit

rei veritas, quod nullus homo currat; pono tibi istam „Omnis homo cunit et nihit

est tibi positum" u. s. w.

318) Ebend. f. 50 v. B: De positione indelerminata, qua ponitur propositio

disiunetiva, sunt regulae: Videndum est, an utraque disiunetivae pars sit

possibitis vel ad minus una; et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,

tunc non est admittenda. Quando utraque pars est possibitis vel una, ubicunque

ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non

sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una

pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista, quae est consequens,

sive sit vera sive falsa, est concedenda.

319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub

conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis, dicitur, quando

aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dicatur „cedal

tempus" ; v. g. sit rei veritas, quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratem

esse album, donec proponatur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,

positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aiiqua positio cadit et

iterum renascitur.

320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligalus infra tempus

obligalionis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur

categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regulae: Omne depositum

infra tempus obligalionis est negandum Omnis propositio repugnans deposito est

concedenda Antecedens ad depositum est negandum Sequens formaliter ex

deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.

.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.

321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio. est species obligalionis obligans ad aliquem

actum cirea obligatum exereendum, .... et differt a positione , quia positio obligat ad

sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta , ut „Peto te concedere , te

esse rationale" , et alia respectiva, ut „Peto te concedere primum propositum a nie".

Regula: Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite concedatur,

et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.

V

XX. Albert v. Sachsen. 83

nemlieh (s. Anm. 313) „sü verum" und „dubüalio", überlässt er über

haupt dem flcissigen Schüler zum Seibstnachdenken 322).

Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik

dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,

ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.

Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,

254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten

gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt

in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be

dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen , einen zusammen

gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern ; die ersteren führen

sämmtlich auf distribulio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,

sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser

abermals nach üccam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden

und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei

welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein

fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann

jene , wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige

fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit

322) Ebcnd. f. 51 v. B: Ex his , quae superficialer dicta sunt cirea Mas

quatuor species obligationis , potest ditigens scholaris videre, quid sit dieendum

ad alias species.

323) Ob rogatum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophismala

ex parte diversorum syncalegoreumatum difficultatem habentia Primo

tractabo sopliismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum ,

secundo ex parte negativorum vel terminorum ineludentium negationem, tertio ex parte

copulae praeleriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo itlorum modorum „necessario,

possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.

324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia , seeundum quod

lalium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ul

„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ul ,,quotiescunque", et talia

ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt

indifferenter pro substantiis vel aeeidentibus , quaedam autem pro aeeidentibus

solum - distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,

quaedam pro partibus integralibus ; distributivorum pro partibus subieclivis

quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; .... distributiva

pro omnibus aliquando adduntur termino simplki, aliquando termino composito

Intendo deelarare diversa sophismata secundum dictam diversitatem syn

categoreumatum.

325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativo

rum distributivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino

simplici. Ats solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: 1) Omnis homo est

omnis homo (s. Abschn. XVII, Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.

242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in area Noae (s.

Abschu. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodecim (ebd. Anm. 240).

5) A est verum et B est verum, et' non est nisi unum A et nisi unum B, et tamen,

qualitereunque B significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,

aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio

„Atiqualiter est, qualiter B non significat esse", et sit B ista propositio „Aliqualiter

est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"

zu schaffen hat, scheint es eine Interpolation zu sein).

326) Nunc restal videre de sophismatibus, in quibus „omnis" additur ler

mino complexo sine interpositione coniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho

minis currit , posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socralis omnis

6*

84 XX. Albert v. Sachsen.

Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjunctiven 327) oder

einer copulativen 32s) oder einer conditionalen 32'J) oder auch des Relativ-

Pronomens „qui" 330) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf

der supposüio relalivorum beruht331), und diejenigen, in welchen

asinus currat et cuiuslibet alterius hominis omnis asinus non currat. 7) Omnis paler

patris filii est pater, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Sociates, Plalo et

Cicero, et quod Socrales sit pater Platonis et Plato pater Ciceronis , ita quod Cicero

sit filius et non pater. 8) Cuiuslibet hominis asinus currit, posito quod quilibet homo

habeat duos asinos, quorum unus currat.

327) Sophismata , in quibus addilur „omnis" lermino complexo coniunctione

disiunctiva interposita : 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo

currat. 10) Omnis propositio vel eins contradictoria est vera (— soll an diesem

Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire

ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est

vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; consequentia tenet ,

et antecedens probatur; nam formetur ista „Homo est asinus", et non formetur eius

contradictoria; tunc nec ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quia

eius contradictoria non est. Arguitur sie: Omnis propositio vel eius contradictoria

est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis

propositio falsa est vera; conelusio est falsa; ergo aliqua praemissarum ; non minor;

ergo maior. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed

omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo aliquid falsum est verum;

conelusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae

missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae

— wer sollen diese sein ? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi

dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum

divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod

littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius con

tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho

mines et asini sunt asini.

328) Sophismata, in quibus addilur „omnis" termino complexo coniunctione copulativa

interposita: 12) Omnia vera et falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus

currunt, posito quod quilibet homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi bruneltus.

14) Omne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et

deum esse differunt. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo

homines sunt tres homines. 18) Omnis homo et alias homo sunt (s. Abschn. XVII,

Anm. 244).

329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali

interposita. 19) Omne falsum, si est impossibile, non est verum. 20) Omne

animat, si est Socrales, differt a Plalone.

330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc relativo „qui"

interposita: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines

albi et atiqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur

, movetur, posito quod aliquod ens moveatur secundum quamlibet eius partem

et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulativa, cuius quaelibet pars

est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.

331) Sophismata difficultatem habentia ex suppositione relativi: 25) Animal

est Socrates et asinus est itlud. 26) Animal non est tapis et asinus est itlud.

27) Quoddam animal est Socrales et Plalo non est itlud. 28) Quoddam animal non

est Socrates et Plalo non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibel homo est itle.

30) Aliquis homo est et nutlus homo est itle. 31) Omnis homo habens equum equital

itlum. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est

falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus

currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo

sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius

contradictoria est falsa.

XX. Albert v. Sachsen. 85

„nlerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be

jahende Syncategorema , nemlich „totus" , für die Bestand-Theile des be

treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel

chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf

folgende zweite Hauptgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,

und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter

u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt

332) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „uterque" :

38) Uterque istorum est uterque istorum, demonstratis sc. Socrate et Platone. 39) Uter

que istorum portat lapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal unum lapidem

et alter alium. 40) Uterque istorum seit arithmelicam, posito quod non sint nisi centum

conelusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Plato alias

quinquaginta. 41) Uterque istorum seit scptem artes liberales, posito quod Socrates

sciat tres artes et Plato quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, ut vincant se. 43) Ab

utroque istorum enuntiatum est verum u. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uter

que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.

333) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „totus":

45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) Totus Socrates est

pars Socratis. 47) Totus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunetiva est vera, cuius

altera pars est vera. 49) Omne totum est maius sua parte.

334) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distribulivorum

pro aeeidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sint quatuor homines tanlummodo

et tantum tres qualitales, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plato

logicus et currat, Cicero rhetoricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et

ihetoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibel u. s. w., s. Abschn. XVII,

Anm. 253. 52) Quotlibel entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).

54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo

numero finito. 57) Infinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.

59) In infinitum continuum polest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum

in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Platonc, posito quod Socrates maneat

sub eodem gradu albedinis et albedo Platonis remitlatur. 62) Infinitam albedinem

habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pondus

Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Plato, posito

quod Plate proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates non audiat itlam

negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus seivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque

fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est ali

quid, si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.

335) Secunda pars tractat sophismata difficultatem habentia ratione negationis

vel terminorum ineludentium negationem 68) Negatum esse animal est

verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animat. 69) Tu non potes vere

negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demonstrata ista negationc

„non" tunc haec est vera „Hoc est" , tunc „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,

quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio

disiunetiva. 72) Non atiquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.

74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo currit, si aliquod

animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani

mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem

videat. 79) Chimaera est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non

homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite

de omni homine. 83) Non homo est eonvertibite cum hoc communi „homo". 84) Nihit

est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimaera sunt fratres. 87) Nihit est,

si aliquid est. 88) St nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, twnihit

scis. 90) Nihit est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animat.

92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es

asinus. 94) Neutrum oculum habendo tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).

95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem

86 XX. Albert v. Sachsen.

involvirt ist, so ddss sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die

Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Atisdrücke337), dann die Conjunction „si",

welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht

und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird

hominem currere sequitur omnem honiinem currere. 97) Nullum hominem currere sequitur

ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est.

99) Nullus potest scire, quod aliquis polest scire. 100) Socrates polest scire , quod

deus non potest scire. 101) Nullum animat, dum dormit, vigitat.

336) Sophismata cirea dictiones exelusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito

quod Socrates calefiat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eins. 103) Tantum

unum est (d. h. omne ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan

tum unus homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit

septem artes liberales, posito quod Plato sciat tres et Cicero qualuor , et quod non

sint nisi isti tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et

Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur

falsa. 110) Tantum calidum contrariatur frigido. 111) Socrates tantum est

asinus. 112) Non tantum chimaera currit. 113) Socrates seil, tantum tres honiines

currere, posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.

114) Possibite est, SocraUm videre tantum omnem hominem non videntem se , posito

quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum pater

est, ergo non tantum pater est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movetur.

117) Tantum homo currit, ergo tantum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,

est verum. 119) Ad solum Socralem currere sequitur hominem currere. 120) Solas

Socrates ineipit currere, posito quod Socrates et mulli alii cueurrerunt ante, sed

omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solus Socrates est albus vel niger ,

posito quod mulli alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est albior,

posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So

lum genitivum praecedit solus nominativus.

337) Sophismata ex parte dictionum exceptivarum : 125) Omnis homo videt om

nem hominem praeter Socralem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibel

decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem

praeter se. 129) Omnis homo praeter Socralem excipitur , posito quod non sint nisi

tres homines et solus Socrates currat. 130) Quodlibet enuntiabite prolatum praeter

unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones : „Deus est", „Homo est

animat", „Quodlibet prolatum praeter unum est verum". 131) Omne enuntiabite praeter

verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito

quod semel viderit omnem hominem et atia vice omnem hominem praeter Platonem.

133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter istos

fert lapidem , posito quod quitibet homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant simul

unum lapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.

338) Sophismata difficultatem habentia cirea dictionem „si": 136) Si nullum

tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es

ubique , es in ista domo, et si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).

138) Si tu scis , te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem (d. h. si es lapis,

nihit scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Plato loquitur, posito quod

Socrates solum dical Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hypocritam, So

crates non est hypocrita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrales

dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam „Socrates dicit falsum"

et nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia.

144) Si nullum A est B, omne non B est non A. 145) St Socrates non est homo

et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis

homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non

est A, est B, et nullum C est A, omne C est B. 148) Si animal est Socrates, el

homo est Socrates, homo est animat. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,

est vera. 150) Si nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato

est, homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) St A est B,

non B est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est

XX. Alberi v. Sachsen. 87

der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst

„differt" und „aliud" 339), dann die Comparative und Superlative mit

Einschluss der Conjunction „sicut" 340) , hierauf Verba, welche an sich

einen negativen Sinn involviren 34 ') , und zuletzt noch „incipit" und

„desinü" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen

sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.

157) Si album est coloratum, magis album est magis coloratum. 158) Si

aliqua propositio est falsior ista „Dcus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est

deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) St

A et B adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam B reddat ipsum, tunc A

est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est

albus. (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser

sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)

339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrales differt

ab animali. 163) Omnis homo differt ab homine. 164) Socrales non differt nisi ab

asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam

homo, et aliud, quam animat.

340) De comparativo et superlativo et de „sicut": 167) Socrates est fortior ho

mine, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et Cicero fortior

Socrate. 168) Animat, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod

sint duo animalia, sc. A et B, et A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam B,

et B aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua

stella. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super

lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut

aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plato sit aequaliter sapiens cum So

crate et Socrales minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis

homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita magnus, sicut

Plato erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliler augeantur usque

ad aliquod instans.'

341) De verbis ineludentibus negationem: 174) Materia caret forma. 175) Anima

intellectiva quiescit, posito quod sit tota in Mo homine, et quod pes hominis quiescat

et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo

metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Ignoralo

motu ignoratur natura. 178) Immediatae sunt partes continui.

342) Sophismata de verbis „incipit": 179) Homo incipit esse albus, quando

nullus homo incipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt

et sunt et erunt nigri. 180) Socrates incipit esse coloratus, posito quod fuerit niger

et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus incipit esse in instanti. 182) Socrates incipit

esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.

184) Socrates et Plato ineipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) lam

incipit esse omne , quod est. 186) Socrates incipit esse alter itlorum, posito quod

Socrates prius fuit et Plalo nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum

Piatonis Socrates incipit equitare^ posito quod faciant convenientiam , quod equus

Socralis sit Platonis et e converso. 189) Socrates incipit scire omnem propositionem,

posito quod sint tantum tres propositiones , et duas prius seiverit et tertiam de novo

sciat. 190) Socrates incipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).

191) Unam propositionem Socrales incipit scire. 192) Socrales incipit scire plura,

quam Plato, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Plato sciat tres et

addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Quod est

calidum, ineipiet esse frigidum. 195) Calidissimum incipit esse frigidum. 196) Cuilibet

homini simitis esse desinit Plato, posito quod nunc Plato desinal esse. 197) So

crales desinit esse simitis Platoni, posito quod ulerque transmutetur in nigredinem.

198) A et B desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.

199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Plato

albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So

crates est albior, quam Plato incipiat esse albus. 202) Socrates est albior, quam Plato

88 XX. Albert v. Sachsen.

irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergehen kann, insoferne die

selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der

ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög

lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als termini officiabiles

(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich

die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus composüus

(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).

immediate post erit albus. 203) Socrales incipit esse albior, quam Plato incipit esse

albus. 204) Socrales immediale prius erit senior, quam Plalo immediale post. 205) Socrates

prius ineepit habere esse, quam ineepit habere fuisse. 206) Spatium ineipit

esse pertransitum. 207) Spalium ineipiel esse pertransitum. 208) Socrales ineipiet

pertransivisse spatium. 209) Corpus ineipiel esse bipedale, posito quod augeatur continue.

210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul ineipiet esse

album et nigrum. 212) A ineipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranscundum

ab A mobiti, cuius prima pars sit B.

343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultalem habentia

ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel futuri vel ex eo , quod copula verbalis

est modificala aliqsio modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo

est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit

senex, erit puer; ergo senex erit puer a. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito

quod Socrales iam sit iustus et cras furetur equum et post suspendatur. 218) luste

damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Dens erit cras. 221) Deus in

quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et Noa fuerunt. 223) Helena peperit

decem filios , posito quod sueeessive peperit. 224) Omnis homo fuil in ista domo,

posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in itla domo sueeessive.

225) Omnis homo fuil in ista domo , posito quod ante domum nulli homines fuerunt,

et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista

domo, et postea mulli sunt generati, qui nunquam ibi fuerunt. 226) Albicm fuit disputaturum

, posito quod Socrales fuil albus et non est nec erit amplius albus , et

quod sit disputalurus et non dispulat nec disputavit.

344) De copula verbali determinata aliquo modo : 227) Non scribentem possibite

est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit currat nisi asinus.

229) Omnis gradus zodiaci polest esse super nostrum horizontem. 230) In omnes

partes continuum polest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.

232) Socrales polest sehe plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones et

cras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus polest portare, quantum polest portare.

234) Omnis homo de necessitate est animal. 235) Omne creans de necessitate est

deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrales currit,

necessario movetur. 238) Si Socrales necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.

h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. Vv.). 239) Chimaeram

necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,

quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris

impossibite est sequi falsum.

345) De verbis „scire, credere , apparere" el simitibus: 244) A Socrates seit

esse verum, posito quod A sit itla propositio „Deus est", el quod hoc lateat Socralem.

245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates

patrem suum credit asinum, posito quod pater Socratis induat se pelle asinina ete.

247) Socrates apparet esse aliud ab illo, quod est, posito ete. (wie so eben).

346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultalem habentia

ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionis: 248) Necesse

non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"

; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. ' Sic

arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus

non esse hie, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse

Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,

aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem

XX. Hentisberus. .89

In dergleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus

(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,

gestorben um d. ,T. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu

composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen

besitzen347). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus

divisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus

Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie

rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles

auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen

Verba ankomme 34 9); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder

Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten

sei 349). Betreffs der Insolubilia aber weist er zunächst auf das Vor

handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen

annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse

hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; lapidem esse hominem, est im-'

possib'Ie ; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite

non est, hominem esse asinum (ähnlich).

347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem

Titelblatte: Tractalus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. Regulae eiusdem

cum snphismatibus. Deelaratio gaetani supra easdem. Expositio [Caietani de

Thienis] lateralis supra tractalus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,

in quibus contingit motum fieri]. Quaestio messini de motu localium cum expletione

gaetani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bernardi torni annntata supra

eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractalus hentisberi

de veritate el falsitnte propositionis. Conelusiones eiusdem. Am Schi. Venetiis per

Bonelum Localellum 1494. fot. (Von den „Conelusiones" findet sich unter dem

Titel Probationes conelm-ionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der

Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text

derselben — , schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift

De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder

gedruckt Bonon. 1504. 4.)

348) D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composito ad sensum

dü'isum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua

cautela, qua contingit frequentius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,

quae redneuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter intelligendum,

quomodo sit sensus compositus et divisus ; et frequenter sunt isti duo sensus

simites mullum sceundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad

formam arquenili Novem modis aeeidit diversitas componendi et dividendi.

(B) Quando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione absque alio relalivo

implicativo sequenti, lunc est sensus divisus, et tunc tenetur itlud verbum ampliativum

in tali propositione personaliter ; sed quando tale verbum vel suus modus

tolaliter praecedil in aliqua propositione, lunc est sensus compositus .... et significat

identitatem instantaneam respectu propositionis sequentis, el tunc tenetur talis terminus

ampliativus impersonaliter.

349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) mediante verbo ampliativo

„possum" vel quoeunque simiti , ut „convenit , verum. possibite, impossibite,

contingens" ; 2) mediante termino habente vim confundendi , ut „requiro, indigeo,

praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo, leneo, debeo, necessarium, in aeternum,

immediate" ; 3) mediante termino relativo „qui, qualiscunque, quidquid ete." ; 4) me

diante termino quandoque categorematice sumpto quandoque syncategorematice, ut ,.infinitus,

lotus" ; 5) mediante copula „et" ; 6) mediante determinalione „ita" vel „sicut'1 ;

7) mediante disiunetione „vet" ; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis

sive intcllectus significantibus , ut „scio , haesito, credo, volo, desidero, appeto" ;

9) mediante termino aeeidentali posito a parte subiecti respectu verbi de praelerito

vel de futuro.

90 XX. Hentisberus.

gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,

vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 -—), Andere hingegen dem Insolu

bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.

Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser

Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass

jedes InsoluMle in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr

seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Alberl, s. ob. Anm. 308,

wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich

aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciler insolubile"

überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich

die Bedingungen , durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar

wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht. macht nun Hentisberus

zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle

(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunctive Urtheile

handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio

mit dem objectiven Thatbestande eine Bede sein könne, wornach wir uns

so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter" befinden, welchen

bereits Albert .(a. a. 0.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung

350) De insot., f. 4 v. A: Scribit una opinio , quod in insolubitibus satis est

possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significal omnino,

sicut non est, et ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet

praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. Est

autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod

neque falsum , eo quod Milium insolubite est propositio Tertia autem opinio

tenet hanc conelusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum

tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,

quod nullus est casus possibitis , qui aliquod simpliciter insolubite qualitereunque

ineludat; unde non est iste casus possibitis, quod ha.ec propositio „falsum est" vel

aliqua talis sit omnis propositio, et quod illa praecise significet, quod falsum est.

Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum

posilionum est suisset, secunda ponitur a dulmentone, tertia est ricardi elientonis in

sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen Richard

Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phit. III, p. 850 ff.)

einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculator"

gedruckt Venetiis 1520. toi.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.

Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei

Pitsens (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten

Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.

351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunctim,

deinde contra singulas Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non

in toi um satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse

propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est itle, in quo fit mentio

de aliqua propositione , quae si cum eodem casu significet praecise, sicut verba itlius

communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.

Propositio insolubilis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si

ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise

significet, sicut lermini istius communiter praetendunt , casus iste nullatenus admittatur

Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubite

significet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sie praecise, admisso isto casu

concedendum est illud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (B)

Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare copulative'praecise

, sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius copulali non

possit stare cum tolo casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti et

XX. Hentisberus. 91

und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren

Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubüare steht,

hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter

verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung

solcher Begriffe durch ihre Böckbeziehung einigermassen restringirt

werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe

„incipit" und „desinü" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit

der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig

keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),

cum hoc supponatur, quod itlud insolubite significet praeeisc disiunctive , sicut verba

praetendunt , nisi illud disiunctum cum Mo insolubiti possil stare cum toto isto

casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum

est, quod non est possibite, quod aliqua propositio insolubitis significet praecise, sicut

verba itlius communiter praetendunt, cum loto casu eiusdem insolubitis.

352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur

ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,

quod tu scias, quid sit verum istorum demonstralis istis contradictoriis tibi dubiis

„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sie quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,

ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod

hoc sit hoc. demonstralo Socrale, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod

scias, quod hoc sit Socrates vel Plato, nescias tamen, an hoc sit Socrates, nec scias,

an hoc sit Plato. 4) Sint A, B, C tres propositiones , quarum A et B sint scitae a

le, et C sit tibi dubia, et nescias, quae itlarum sit A vel B Ad haec omnia

generaliter respondelur, quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit

schweifigster Casuistik näher erwiesen).

353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa coneurrunt, ad

quae sotvenda diversi diversa prineipia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relativum

convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam

quoad modum supponendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animat, et itlud

est homo" elc Ponunt autem alii, quod relalivum convertitur cum suo antecedente,

non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut

etiam ad subiectum; unde dicunt isti , quod itla copulaliva est impossibitis Sequilur

lertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne relativum

quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,

prout est relalum ad itlud; unde neganda est copulativa „Aliquid est, et quodlibet

est ittud", et aliae huiusmodi.

354) C. 4, f. 23 v. A: Incipere dupliciter solel exponi , sc. per positionem de

praesenti et remotionem de praelerito , ut quod in praesenü instanti est et immediate

ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi

tionem de futuro Desinere ctiam dupliciter polest intelligi, sc. vel per remo

tionem de praesenti et positionem de praelerito , vel per positionem de prae

senti et remotionem de futuro Qualitereunque autem intelligitur unum vel

aliud, qualecunquc ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet

vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen

Einwände).

355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima circa finem seu terminum tam

activae polentiae quam passivae divisiones fieri solent, quae difficultatem respondendi

frequenter ingerunt Respectu termini seu finis polentiae activae per affirmationem

de maximo et negationem de minima disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;

quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.

In potentia enim Socralis activa , cum ipsa finita fuerit, erit dare maximum,

quod Socrates sufficit portare , aut minimum, quod non.'.... Sed potentia Socratis

passiva , cuiusmodi est virtus visiva , e converso se habet , qnia non est dare maxi

mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non polest, sed maximum,

quod videre non potest, vel minimum, quod polest (auch diess wird ausführlichst

durch gleiches Verfahren erwiesen).

92 XX. Hentisberus.

und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien, unter welche

der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann-, nemlich der

Quantität , der Qualität und des Ortes 35C). Hierauf bespricht und löst

Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen , nemlich zu

nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits

von Albert behandelt worden war357); sodann aber- gruppirt er

die übrigen nach den so eben erwähnten Gesichtspunkten, d. h.

er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358), dann

mehrere betreffs „incipit vel desinit" 359) , hierauf über scire und dubi-

356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt praedicamenta vel genera, in quibus contingit

motum fieri proprium; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,

quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der

Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich um den

Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uni/ormiter — difformiter),

sowie um die Frage, inwieweit jeder Theit eines Ganzen an der Bewegung

des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der

Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei

dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).

357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)

sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.

2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „coloratum" sowohl Prädicat als auch

Theit des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in quantitate. 4) gleich

mit Albert 104. 5) = Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) == Alb. 10.

8) — A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo

morietur. 11) Tu es quodlibet vel differens a quolibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.

14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,

dass in A B C bis duo, nemlich A B und ß 0 enthalten seien !). 16) = A. 17.

17) — A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid

scis. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) — A. 8. 24) A. 3.

25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.

30) Socrates decipitur, uisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensari, si

aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt

folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik

(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)

besprochen gewesen war.

358) f. 188 v. A: 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communicantes,

quarum nvlla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones „Kex sedet" et

„Nullus rex sedet" et „Tu stas" et „Tu non stas", omnia eompossibitia istorum

sunt, et itla nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et

nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) In

cipit esse instans , quod post hoc incipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.

39) Incipit aliquis punctus moveri, qui per tempus terminalum ad hoc praesens

instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari , quae non desinit esse dissimitis

assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.

359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates

desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius

incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plato in infinitum

tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam

Plato. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punctorum moveri, quorum

iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in dupJo albius alio.

47) Socrates desinit videre omnes partes continui, et tamen nullam partem desinit

videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Plato , et tamen nec incipit nec incipiet

esse tantus. 49) Immediate ante erit Socrates tantus, sicut erit immediate ante Plato,

et tamen immediate ante non erunt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates

continue augebitur per totam horam, et tamen desinet augeri ante finem itlius horae.

52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinal augmentari. 53) Nun

XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93

tare'iM), über maximum und mimmum36i), und zuletzt einige be

züglich des Begriffes der Bewegung362).

Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von

Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner

ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort

stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.

Derselbe nemlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und

incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem

überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,

da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3ii3),

eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz

quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Plalo, et tamen Socrates

incipiet esse maior, quam Plalo. 54) Punctus pertransit lincam prius, quam itla eril

pertransita. 55) Punclus incipit et desinil pertransire partem tineae , et tamen nec

est nec fuit nec erit pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit ita, quod So

crates incipit esse maior, quam Ptalo, et tamen Socrates nunquam incipiet esse

maior, quam Ptato.

360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod

A sit altera istarum „Deus est" et „Homo est asinus". 58) A scis esse verum, et

tamen nullum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis

esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sil nigrum, et tamen hoc non

apparel tibi nigrum, supposito, quod oculi ineipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,

le scire, regem esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam proposilionem esse verum, et

tamen quaelibel propositio est tibi dubia. ' 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc

est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.

361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Socrates sufficit portare. 65) Non

dalur maximum , per quod antichristus potest esse futurus. 66) Non dalur intensissimus

gradus, quem habet calidum. 67) Non datur remissus gradus, quem non

habet calidum. 68) Datur maximum, quod Socrates non polest videre. 69) JVon

dalur minimum, quod Socrates potest videre. 70) Datur maximum activum, a quo

passivum non potest pali. 71) Non datur minimum activum, a quo passivum polest

pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.

73) Dalur maxima quantitas, quae poterit pertransiri in hora. 74) Datur maxima

distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) JVon datur minima distantia, quae

uniformiter non poterit pertransiri. 76) JVon datur primum instans, in quo A poterit

lungere B. 77) Non datur primum instans, in quo tu poteris esse. 78) JVun datur

maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) JVon datur minima pars magnitudinis,

quae non rarefit. 80) JVon dalur maxima resistentia difformis, cuius aliquam partem

sufficit A dividere. 81) Non datur minima potentia, quae sufficit portare A. 8^) JVon

datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.

362; f. 198 r. B: 83) Est motus uniformis quoad lempus et difformis quoad

subiectum. 84) Est motus diffurmis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.

85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eius intendit motum

suum. 86) Mobite continue velocius\ movetur, et tamen quitibet punctus remitlit

motum suum. 87) Totum in motu cireutari non movetur ita tarde, sicut aliqua eius

pars (weit der Mittelpunkt ruht). Ja ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie

lereien über augmentatiu und über alteratio.

363) Bricot, Quaest. s. Anat. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.

Notandum zur 1. Quaestio) : Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholao Oresme,

tenens, nullam notitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:

nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non

est nisi complexorum ; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed

haec opinio non mihi videtur esse vera, quia lunc nullos haberemus terminos men

tales de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in

seiner (noch ungedrucklen) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.

94 XX. Marsilius v. Inghen.

der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können, welche das logische

Urtheil bereits bei Occain erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).

Von grossem Einflusse aber auf die Litteratur der Summulae, d. h. des

.Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen

Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer

sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien

entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu

Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 305), und

aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.

proprietates terminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings

nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam366); verloren sind

für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaesliones zu De interpr.,

sowie der Original-Text der Quaesliones zu Porphyrius und zu den

Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und Insolubüia s. unten

Anm. 424 f.

Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun

mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be

nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen

(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein

Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus

und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen 36 "); aber im Gebiete

der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand

punkt des lerminus 3b9), und gibt daher auch unter üblicher Begründung

(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine 'Abneigung gegen die platonische Auf

fassung der Universalien kund 370).' Und wenn er auch in der Frage

über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker

364) Quaestiones Marsitii super quattuor libros sententiarum. Argent. 1501. fol.

365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana

lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.

366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit c und V

bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theit (unter fortlaufender

Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel : Ctarissimi phitosophi Marsitii de lnguen

textus dialectices de suppositionibus , amplialionibus , appetlationibus, restrictionibus,

alienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore* mendaque

purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus ete. (ich cilire nach V).

367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quaestio

nibus libri Periermenias. Ueber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu

lsag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.

368) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum

tenent etiam in divinis terminis, dummodo fiat debita distributio in praemissa

regulante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de

nullo, quia sie videbilur non reperiri instantia; itla signa distributiva sunt

„Omne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nutlae res, quae sunt,

Omne idem, Nihit idem" Aristoteles neseivit huiusmodi trinitatis mysterium et

ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.

369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen , ,substantia"

dicitur a verbo „substo" ; verum itlud substare sumpsit phitosophus non pro

esse subiectum realis inhaesionis, sed pro esse subiectum denominativae praedicationis

(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim termini praedicamenti substantiae

in omnibus terminis concretis atiorum praedicamenturum substare.

370) Ebcnd. Qu. 6, art. 2, f. XXXVIH r. B: Si esset homo universalis, ut

phitosophus videtur imponere opinioni ftatonis , qui praedicarctur nomine suo de

quolibet singulari homine, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".

.XX. Marsiii us v. Inghen. 95

betont, als Occam 3 7 '), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der

intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).

In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio idenlica,

welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,

und eine praedicatio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz

ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen

satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz

teren die praedicatio formalis in nominalistischem Sinne genommen

werde und daher auch denominativa oder adiectiva heisse 373). Die

Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von

Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile

des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-

Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten

der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig

keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht

die Lehre "von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst

ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan

hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich

als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-

37!) Ebend. III, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore

hominis sit forma corporeitatis substantialis distineta contra animam eins intellec~

Uvam. Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.

372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum

opinio , quod formae substantiales etementorum non suseipiunt magis neque minus,

nec manent in mixto in actu, sed quod materiae eorum manent cum qualitatibus consimitibus,

.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis

reputo probabitem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CGI v. A: Muttarum qualitatum essentialis

perfectio polest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.

373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicatio

idßntica, quaedam formalis , quam veteres vocabant per inhaerentiam, moderni vero

denominativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum

secundum suam ralionem propriam immediate dicitur de subiecto, ut „Homo est

albus"; identica dicitur, quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed

mediante aliquo expresso vel intellecto , ut „essentia est generans" , quia ratio generandi

non immediate convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.

374) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmativa et

negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est iustus" est affirmativa

et negativa, conceditur, quod est negativa, et negatur, quod est affirmativa;

quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Socrates est non iustus", et quod se

inferant, non est bona consequentia , quia, licet affirmativa forte inferal negativam,

tamen negativa non infert affirmativam Quando dicitur: haec „Socrates animal

non est" est affirmativa et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est

affirmativa; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce

ditur, sed non sequitur „ergo est affirmativa". Ad Petrum Bispanum, quando dicit,

quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem

intellexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur copulom;

in aliis autem generaliter negativa dicitur, cuius copula negatur; et sie est de ista.

Quando dicitur: haec „Nullus homo est animat" est negativa et affirmativa,

dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie

est negativa tantum valens, quantum haec „Quitibet homo non est animat" ;

sed si littera „nulla" teneretur infmitanter et in sensu improprio , lunc esset affir

mativa tantum ralens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animal",

96 XX. Marsilius v. Inghen.

cisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung

der Lelire für die verschiedenen Arten des Urtheiies bewegt sich bei

ihm nicht so fast in der itedeweise der Consequentiae , sondern in der

älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass

das erwähnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des

Urtheiies den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu

führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert's Unterscheidung eines

modus consuetus und modus inconsuetus (s. oh. Anm. 286) zur grund

sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius

vorerst das allgemein verneinende Urtheil 37ü), hierauf das particular oder

singulär verneinende 3 "), dann das allgemein bejahende3"'), hernach in

bunter Unordnung einige expomble Urtheile, neralich nur die excepliven

und die reduplicativen und ^incipü" 379), dann wieder das particular be-

375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum propositionum categoricarmn

utroque lermino ordine contrario partieipantium unius ad aliam (ormalis consequentia

Conversio dicitur simplex non ex eo, quod careal compositione , sed

ex eo, quod servatur eadem quautitas; simititer dicilur conversio per aeeidens

non ex eo, quod aeeidentuliter teneat, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu

ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et

de verbis personalibus est consequentia formatis, dum tamen subiecto tam conversae

quam convertentis praeponatur hoc additum „quod est", ut „Nihit, quod est B, est

A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgt. Anm. 308.

370) übend. Qu. 11, f. ö v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto

non convertitur; .... unde non sequitar „0mnis sol ptaneta non est, ergo omnis

planeta sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpli

citer; „Nutlus homo est antichristus" simpliciter non potest converti nisi in

hanc „Nihit, quod est antichristus, est homo" Omni« universatis negativa in esse

de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus amptiativus , de modo lo

quendi consueto, in qua praedicatum est sine aliquo syncategoremate, et ubi subiectum

non utieno restringitur, potest converti simpticiter.

377) Ebend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam

sunt de modo toquendi consueto, atiae de modo loquendi inconsueto, in

quibus praedicatum praecedit negalionem, ut „Quidam homo animal non est"

Propositio particularis negativa non polest formatiter converti in aliam particularem

negutivam de modo loquendi consueto Potest converti quandoque gratia materiae

sol tun, ut „Atiquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite non est

homo" Potest formaliter converti in particularem negalivam de modo toquendi

inconsueto, .... quia optime sequitur „Atiquod animul non est homo, igitur atiquis

homo animal non est" Singuluris negativa de singulari praedicato convertitur

simpliciter, ut „Socrates non est Ptato, ergo Plato non est Socrates"; de prae

dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per aeeidens in universalem

negutivam, ut „Socrates non est asinus, ergo nutlus asinus est Socrates"; de

modo toquendi inconsueto convertitur in particutarem negalivam, ut „Socrates homo

non est, ergo homo non est Socrates".

37b) Ebend. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus planeta est

luna, ergo omnis tuna est infimus planeta" ; .... sed non est conversio, saltem proprie

dicta Universatis affirmaiiva de messe de pruesenti et de recto , in qua nuttus

ponitur terminus amplialivus, cuius praedicatum est terminus cuplus sine aliquo signo

syneutegorematico, potest converti per aceidens conversione propriissime dicta. Vgt.

Occam, vor. Abschn., Anm. 940.

379) Ebend.: tn convertendo eweeptivam littera „praeter" debet mutari in

„aliud", ut „Omnis homo praeter Socratem currit, ergo aliquod currens est homo

alias a Socrate" In convertendo reduplicativam tolum praedicatum ex «na

conditione , super quam cadit reduplicatio , debet reduci ad subiectum in con

vertendo universatem affirmativam de „incipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"

XX. Marsilius v. Inghen. 97

jahende380), ferner die Urtheile, deren Verbura im Futurum oder im

Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus

vorkömmt 382), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,

deren Subject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die

modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die

Möglichkeits-Urtheile 385) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her

vorgehoben werden 38ti). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich

in suum partieipium, ut „Omnis homo ineipit eurrere, ergo aliquod ineipiens

currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.

380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particutaris affirmativa de praedicalo singulari

convertitur per aeeidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Socrates,

ergo Socrates est homo" Omnis particularis de praedicalo communi capto sine

aliquo syncategoremate , et in qua nulta est aliena restrictio, potest converti simpliciter

conversione propriissime dicta.

381) Ehend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae

expresse, aliquae oeeulte, quia praedicatum in eis est partieipium praeteriti, ut

„homo est corruptus". Kodem modo est de illis de futuro Aliqui votunt tales

propositiones exponere per disiunetivam , ut „Homo moriebalur" exponunt sie „Quod

est homo vel quod fuit homo, moriebalur" ; et minus beue Oportet in conversione

istarum frequenter mutare copulam, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dieimus

„Quod moriebatur, est vel fuit homo''; simititer „Aliquod um mal curret" oportet

Heere „Aliquid, quod erit currens, est vel erit animat" Propositiones de prae

terito et futuro convertuntur simititer sicut Mae de praesenti, addito, quod fiant

mutationes copulae (Qu. 16, f. 8 v. B) Copula existente 3e praesenti et prae

dicato existente partieipio praeteriti vel futuri vel termino terminato in „bite" vel in

„tivum" subiectum amptiatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum

temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmativa, in cuius praedi

calo ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpliciter, sicut affir

mativa. de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negativae

convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.

382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A : Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,

antequam convertuntur, debent resolvi in propositiones de verbis personalibus,

ut „Taedet animam meam vitae meae" resolvelur in haue „Anima mea habet taedium

de vita mea" et tunc convertitur sie „Habens taedium de vita mea est anima mea".

Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut Ma de

tecto. Vergl. ebd. Anm. 942.

383) Ebend. Qu. 19, f. 10 y. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina

primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime

sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito, quod idem homo proferut

ambas.'

384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)

compositue modificatae Ins modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad

partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse

animat, est falsum; ergo aliquod animal non esse hominem, est falsum" Modi

ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad

dictum converti sicut Mae de inesse; benc possunt converti supposita in ante

cedens constantia propositionis , pro qua supponit dictum consequentis.

385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. B : Propositiones divisae de possibili , i» quibus

nulla ponitur negalio, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus ponitur solum

una negatio praeposita modo, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus po

nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itlac de inesse In quibus

duae ponuntur negationes , una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut

Mae de inesse.

386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo

uffirmato convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur

duae negationes, convertitur formaliter In qua nulla ponitur negatio, non con

vertitur sicut itla de inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam

Pranrl, Gesch. IVV 7

98 XX. Marsilius v. highen.

auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard

von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens

zu Gottes Vorherwissen 3s7).

Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert

(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche

Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibüe

remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibüe remotissimum

gegenüberstellt388). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die

vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,

Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die

Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntniss der betreffenden

Stellen des Averroes (Abschn. IX , Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)

den Galenus als Urheber dieser Neuerung 389). Gelegentlich des Dictum

de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen

(ob. Anm. 302) die Begriffe „priorislicus" und „posteriorislicus" 3i,u).

Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieblings-

Moliv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"

erreichbaren Präcision 3U '), sondern bemüht sich auch, die besonderen

Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 392) oder

aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 3'13). Be

sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Hinde

possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subiectum Negativae

de necessario, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut itlae dt

messe.

387) S. Sent. I, qu. 40, art. 1, f. CLXIV ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:

Dicta sexdecim vencrabitis Ricardi de Capsali de futuris contingentibus (gedruckt

in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.

Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch

hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.

388) S. An. pr. 1, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est scibite: scibile propinquum, et

vocatur conelusio demonstrata ; scibite remotissimum, et vocatur res significata per

terminos in conelusione positos; scibite remolum, ut terminus. ..... Si dcmonstretur

ista „Homo est risibite" , ista propositio ipsa est scibite propinquum, et iste terminus

in ea positus est scibite remotum, et res signata per terminum „homo", i. e. animal

rationale, erit scibite remotissimum.

389) Ebend. Qu 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiae

rolens folcem suam in messem alicnam mittere posuit quatuor figuras Quamcunque

conelusionem quartu figura in fert, eandem prima figura ex cisdem praemissis

transpositis injert multo evidentius et elarius.

390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nullo nihit est aliud,

quam praedicatum dici in praedicari descendendo sive affirmative sive negative

Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den

so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum vere affirmari

de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.

391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: fiuatuor modi primae figurae tenent gralia

formae praeponendq subiectis praemissarum et conelusionum hoc additum „quod est".

392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particularibus bene sequitur syllogistice

expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmativa

cum relativo identitatis; valet ex maiore affirmativa et minore negativa coneludendo

de modo loquendi inconsueto; valet, si aliquis terminus distribuatur in

maiore; valet capto medio affirmativo in maiore et distributo in minore.

393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes

finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.

XX. Marsüius v. Inghen. 99

blicke auf eine Stelle Holkot's (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu

nächst neralich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"

auf 394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög

lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss

weise 395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in

nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber

dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen

Modalitäten, d. h. scüum, opinatum u. dgl. 39'), während er die Berück

sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Iniinitation

sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert

(Anm. 297) entlehnen konnte 398). — Den Inhalt des zweiten Buches

der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare

3").

Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im

Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der

etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum

Ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan

394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI y. B: Syllogismus expositorius est bonus,

inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.

(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singulariter lento sit bona conse

quentia ad ipsum sumplum cum huiusmodi dici de omni, ut „Haec essentia divina est

pater", si debet ex ca fieri itlatio, oportet quod aeeipiatur loco istius „Omne, quod

est haec essentia divina, est pater". 4

395) S. An. pr. I, qu. 8, f. 4 r. B : Utrum syllogismus expositorius affirmalivus

valeal in omni figura (v. A) Principium, per quod lene.nt syllogismi expositorii

affirmativi, est hoc: Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se

Uta propositio, si sie intelligatur : „Quicunque termini coniungmtur in eodem

tertio termino discreto el pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de

omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod

syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur :

quod medium sit terminus singularis et retentus singulariter ; quod ipsum aeei

piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem

de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus

expositorius negativus valeal in omni figura (B) Principium, per quod huius

modi syllogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid

negatur de uno, eliam negatur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particulariter;

conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum eliam

requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form

knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Trinität.)

396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.

397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposilionibus

mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex

praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex Mis de

necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conelusio de inesse

In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conelusio modalis

divisa In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negato,

sequitur conelusio de inesse In tertia figura ex maiore universali modali sequitur

conelusio modatis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 - 997.

398) Qu. 51, f. 28 r. A; Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in

quocunque modo seu in quacunque figura eliam valet ex terminis infinitjs Multi

syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variaio penes finitum el infinitum, qui

nihit valerent sine hac. variatione.

399) In 22 Quäslionen, f. 28 r — 37 v.

400) In obigem (Anm. 365) mit V bezeichnetem Drucke f. 151 A: Suppositionum

alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam

7*

100 XX. Marsilius v. Inghen.

(s. ob. Anm. 99 u. 106) die supposüio simplex sowie die immobilis

weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik

gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder

nus" bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint401).

Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört

lich aus Buridan entnommen 40 2). Auch die supposüio relalivorum

bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar

hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt

(ob. Anm. 111 — 113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige

Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht

zuerst von der ampliatio 404), dann schiebt er plötzlich die appellatio

ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appel

latio pro formali significato und appellatio pro ralione zuspitzt 405),

und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück , was Buridan bezüglich der

ampliatio und restrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40ti),

quaedam est discrela materialis, et est aeeeptio termini discreti stantis singulariter pro

suo siynificato non ultimato Nota, quod „significatum non ultimatum"

termini vocatur ipsemet terminus, sed „significatum ultimatum" termini dicitur

res, quam talis terminus significat Alia est supposilio personatis discrela

Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formatiter, licet stet pro pluribus,

ut non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem"

(f. 154 B) Supposilio communis..... dividitur, nam quaedam est determinata, quae

dam confusa Dividitur aulem supposilio communis determinata, nam quaedam

est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Supposilio vero confusa est

aeeeptio termini communis in propositione pro atiquo vel pro aliquibus disiunctim vel

copulalive, de quo vel de quibus talis terminus verificatur mediante copula

(f. 156 A) Et dividitur supposilio confusa; quaedam enim est supposilio confusa tantum,

et dividilur: quaedam est materialis, quaedam personalis Sed suppo

silio confusa distributivu dividitur conformiter in personatem et malerialem.

401) f. 161 B: Sed cirea dieta dubitatur, an. supposilio simplex sil ponenda.

Dixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposi

lionem simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; cgo vero res

tales universales a singularibus distinctas non opinor esse; ideo suppositionem sim

plicem talem non pono, quanwis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes

dixerint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabat

pro conceptu mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,

Anm. 254). Mihi aulem non apparet huius dicti magna utititas vel necessitas, quia

terminus vocalis vel scriplus pro tali conceptu mentati supponens supponit pro suo

significalo non ultimato ; ideo talem terminum sie supponentem reputo supponere

materialiter (f. 162 A) Sed de suppositione immobiti, quam quidam moderni

posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibet terminus supponens confuse distri

butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"

terminum „homo" Stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob

restriclionem iudicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrate Propter istam

ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.

402) f. 162 - 164 B. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen

hier nur Nr. 13 u. 14.

403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.

404) f. 168 A. S. Anm. 112.

405) f. 175 B: Duplex est appellatio; aliqua est termini pro formali significalo,

aliqua vero est appellatio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,

aliqui autem sunt connotativi. S. Anm. 111.

406) f. 180 B. S. Anm. 112.

XX. Marsilius v. Inghen. 101

dann Iässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzt noch

die alienalio als besondere Species erörtert 408).

Iu der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder

holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen

tia, we-lche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der

dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute

an 409); aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese

Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von

Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein

lheilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis

und materialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische

und eine nicht -syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit

acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz , unter welchen wir

einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),

und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen , welche sonderbarer

Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be

ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,

schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor

aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.

Abschn., Anm. 1018—1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung

407) f. 181 B. S. Anm. 113.

408) f. 182 B. S. ebend.

409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.

410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dividitur

primo in formalem et materialem. Consequentia formalis est, quae lenet in omnibus

terminis qualitereunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Conse

quentia materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia

certae significationis Secunda divisio consequentiarum: formalium alia syllo

gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus, notum est ex phitosopho

primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; ideo de hac consequentia nihit in

praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est omnis consequentia

bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.

411) f. 187 A: Restat poncre consequentiarum regulas primo generales

1) ex opposito consequentis infertur oppositum antccedentis 2) quidquid

repugnat consequenti, etiam repugnat antecedenti 3) quidquid sequitur ad con

sequens , sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit

etiam consequens 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibite,

est bona 6) omnis consequentia , cuius consequens est simpliciter necessarium,

est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere

impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.

412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium

regulas 1) arguendo a tota copulativa ad alteram eins partem prinzipalem est

bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunctivue ad tolam disiunctivam

3) ad uhiversali ad suam indefinitam 4) a tota disiunctiva cum negalione

unius partis ad alteram 5) a tota conditionali cum positione anteeedentis

ad positionem consequentis.

413) f. 189 B: Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diversae

consequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus arguitur

ad exposiium vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione

ad definitum, a nominis interpretatione ad interpretalum terminis eodem modo

et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymnm

3) a nomine tolius ad nomen partis.... 4) a nomine partis, sine qua

102 XX. Marsilius v. Fnghen.

aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia , für deren

Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam

bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.)- In

solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzahlung von Regeln der Consequenz

für die Esceptiv-Sätze 4 u) , die Exclusiv- 4 15) und die Redupücativ-

Sälze416), für „incipit"417), „differt" ilB), „infinitum" 419) , die Comtotum

non esse polest, ad nomen totius negative 5) oft inferiori ad superius

suum 6) o superiori ad inferius negative 7) o parte in modo ad suum

totum sine distributione 8) a toto in modo cum distribulione ad partem in modo

negative 9) o toto copulato ad partem copulati non valet consequentia

10) o parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad

nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a

nomine causae finalis ad nomen effectus 14) a nomine causae formalis ad nomen

effectus 15) a propositione affirmativa de praedicato infinito ad propositionem

negativam de praedicato finita 16) a propositione affirmativa de praedicato

finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedicatum

coniunetum 18) a coniunetis ad divisa, dummodo unum coniunetorum

non indicat oppositum allerius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente

per transpositionem eam convertendo 20) a propositione , in qua unum

contrariorum affirmatur, ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab

affirmatione unius privative oppositorum ad allerius negationem 22) in

terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.

414) f. 194 B: Cirea secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis

tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes proj,ositiones

in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen

wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exceptivae in quadruplici

reperiuntur differentia: „Omnis homo praeter Socratem currit"

„Omnis homo praeter Socratem non currit" „Non omnis homo praeter Socratem

currit" „Non omnis homo praeter Socratem non currit" Regulae : 1) A

qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A

prima et secunda ad nnam suarum exponentium est bona consequentia 3) A

tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.

415) f. 197 B: Quando arguitur ab exelusiva ad suam praeiaeentem, consequen

tia est bona. Alia requla: Ab exelusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis

est bona consequentia , si fiat exelusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,

Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX ff.

416) f. 199 A : Nota , regulas de exceptivis positas etiam convenire reduplicativis

; praeter itlas tamen ponitur regula specialis: Ab affirmativa de subiecto reduplicalo

ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,

art. 3, f. CCCC ff.

417) f. 201 A: De propositionibus de „ineipit" regulae: 1) A qua

libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab illis, quae disiunetive

exponuntur, ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius

non valet.

418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia

u. s. f. Nota , de consequentiis itlarum proportionabititer poni regulas , sicut

positae sunt de exceptivis; est tamen regula alia: Ab inferiori ad superius respectu

termini, super quem cadit hoc verbum „differt", non valet consequentia.

419) f. 204 B : Infinihtm alio modo capitur syncategoreumatiee et sie in

magnitudinibus sie exponilur u. s. f. Regula : 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus

categoreumatice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur

aliquota, esse infinitam 2) Ab esse infiniti syncategoreumatiee capti ad esse

infiniti categoreumatice capti est bona consequentia.

XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. t03

parative und Superlative 420), für ,,omnis"i2i), „totus" 422) und

„sicut" 423).

Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der

Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle

bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be

nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria

enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel

satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund

sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende

Meinung aussprach 425).

Ein Zeitgenösse des Marsilius war der Occainist Heinrich von

Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der

Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem

sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 42 6).

Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geb.

1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner

Zeit 427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus

Lombardus 42S) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Deslru-

420) f. 205 A: Videndum de comparativo Regula: A comparativo ablativo

praeposito ad eundem ablativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)

Resiat nunc dicere de supertativo u. s. f. Regula : A supertativo ad comparativum

terminis eodem modo retentis non valet consequentia.

421) f. 207 A : Nihit aliud est dicere „omnes" collective, Regula: A signo staute collective ad suppositum termiqnuianmontovtaaletc.olcloecntsieo.

quentia, ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam

in terminis est bona consequentia A qualibet collectha ad suam praeiacentem

est bona consequentia.

422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure categoreumatice ; quandoque

vero syncategoreumatice ; tertio modo capitur partim categoreumatice partim

syncategoreumalice Regula : capiendo categoreumatice est consequentia bona a

propositione, in qua ponitur „lolum" ; capiendo syncategoreumatice dimisso

termino „totus" non valet consequentia.

423) f. 208 A: „Sicut" est simititudinis adverbium Regula: Ab affirmaliva

, in qua ponitur hoc adverbium , 'ad propositionem , in qua ponitur alterum

comparatorum, est bona consequentia.

424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LXIII r. B fortgefahren: Mar

sitius autem universaliter et simpliciter admitlit tales impositiones (s. Anm. 163 u.

199) iuxta huius artis principium, sc. quod omne ponibite, si ponatur, est admittendum

(s. Anm. 194).

425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angeführten Stelle lautet f. LXIV v. B :

Marsitius autem oppositum sustinens diät, quod non solum significet, Socratem dicere

falsum, sed etiam significet secundaria, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.

ob. Anm. 350).

426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus

Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in

der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener

Universität (Wien 1865) S. 402 ff.

427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu

ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.

u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.

428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros

sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de potestate

Ecelesie in suis vesperiis disputatis. Am Schi.: Impresse arte Nicolai wolff

alemani. Anno 1500. 4.

r104

XX. Peter v. Ailly.

ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange

eine zweite , betitelt „Conceptus", und in entfernterem die „Insolubüia"

stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),

und hiezu noch ein „Travtatus Exponibilium" 430).

Was zunächst die mit dem Occamisinus verflochtene Frage über das

Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch

d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,

für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,

Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der

gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität

zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).

Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration

erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr

scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch

entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen

Verfahren bestehen, durch welches nur die fides aequisüa verloren gehen

kann 433).

Erlangt. aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so

liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheil be

fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in

welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischcr

Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald

hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemil doch jedenfalls

d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen

und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als

auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer

Thiere anerkennen 435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung

429) Destructiones modorum significandi. Conceplus et insolubilia secundum viam

nominalium magistri Petri de allgaco. S. t. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte

„secundum viam nominalium" sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder

Druckers.

430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlgaco. Am Schi.: Parisius

Impressus a Guidone Mereatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).

431) S. Senf. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;

quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata Nullus terminus personalis

supponit immediale pro essentia in divinis ; nullus terminus essentialis supponit

immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediale

pro qualibet re in divinis (R) Nulla res polest esse tres res, et concedentes

, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni

vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini nalurali.

432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis

evidens aut evidenter demonstrabitis, ipsa tamen est naturaliter probabitis.

433) Ebend. III, qu. 1, art. 2 Z: JVon repugnat, quod -aliquis habeat demonstrationem

sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam , quamvis perdat fidem

aequisitum, sieut aliquis polest habere fidem cirea prineipium et notitiam evidentem

cirea conelusionem seu per experientiam , non tamen potest simul habere fidem aequi

situm cirea conelusionem et nolitiam evidentem.

434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeiten: Logicus constderat voces sub

ratione veritatis et falsitatis cognoscendae et respectu passionum logicalium.

435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Nolitiarum tam sensualium quam intellectualium

quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complexarum autem atia

distans, ul propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quae ntc est vera nec

XX. Peter v. Ailly. 105

Occain's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder

holen 436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.

Anm. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst

einer Gewöhnung mit einer species naturalis (.— diess ist Occam's

idolum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Rimini in die

species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver

bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es

nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede

platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitates"

entfernt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne

er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,

wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,

d. h. überhaupt dem sermo , angehören 439). Und in der Frage über

intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von

Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form

selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen das futurum

contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der

falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 u. 229) Animalia bruta

Ii Ilten! aliquam notitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experientia

multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis

possibitis, quarum una solet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.

436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conelusionis ' aequisita per experientiam

et notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est

inconveniens , distinctas causas habere eosdem effectus speeie Si primo sciatur

conelusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, fiet unum ex

gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.

437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loquendo

non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam

colligantia seu mutua concomitantia inter coneeptum naturalem hominis et conceptum

huius vocis „homo", propler quam uno coneeptu moto per obiectum suum, sc. quando

auditur ista vox „homo", statim movetur alius conceptus sive species naturalis

hominis.

438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patet, quia

sola singularia sunt extra produeibitia et nulla alia; et si Plato aliter senserit, non

est in hoc sequendus. Quod ideae non sunt universalium, patet, quia nulla sunt,

mst ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus

extra communes et per praedicationem universales.

439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio potest intelligi dupliciter; uno modo

proprie , et tunc ex natura rei non est nisi plurium realitatum, quarum una non est

alia ; alio modo improprie , quando sciticet aliqua res est plures res, et

polest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad placitum Talis

distinctio formalis nunquam est nisi ratione distinetionis realis, .... et nunquam est

in creaturis (H) Formalitas est quasi quaedam conditio lotius propositionis, quae

non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione,

sed de re et de formalitate, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,

tamen loquimur mediante propositione; et ideo eoncedo, quod essentia et relatio ex

natura rei distinguuntur formaliter; tamen itla formalitas non est in re ex natura rei.

440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma potest suum formabite intensius et

remissius denominare sive facere ipsum magis et minus tale , nisi per intensionem et

remissionem ipsius formac in se nova alieuius suae partis aequisitione vel

deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's

in der theologischen Frage betreffs der Individuation der Engel s. b. D'Argentre,

Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.

106 XX. Peter v. Ailly.

Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.

Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das

prinapium identüatis 443) und den syllogismus expositorius 444).

Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch

seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir nemlich schon

bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (oh. Anm. 46, 63,

77, 225, 261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein

entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will

D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,

dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung

ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,

welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm. 129 — 134) über „modus

significandi" entwickelt hatte 448). Und es mochte eine solche Polemik

dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule

der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge

funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe

aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung

der significalio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen

441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si aliqua propositio enuntiat, aliquod possibile,

quod erit, fore, ipsa est determinate vera Nulla propositio singularis de inesse

affirmativa vel negativa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera

Istae propositiones non sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",

„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute

possibites: „Nihit. quod erit contingenter, erit contingenter", „Aliquod, quoderit, non

erit" (J) Dcus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera

contingentia et inter illa aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.

442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio

„possibite non necessarium" Copulativa ex partibus de possibiti non requirit ad

eius veritatem unam copulativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars

divisim sit possibitis.

443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum principium debet esse complexum . . . . et

omnium complexorum notissimum .... et ex terminis communissimis .... et propositio

hypothetica vel sattem non pure calegorica, sicut itla „Aliquid est vel nihit

est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.

444) Ebend. Qu. 5 Z : Ad hoc, quod aliquis syllogismui- sit expositorius et

bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una re et non pro

pluribus.

445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem , qua

importabiti onere exonerati in regionem scientiae talibus longinquae libere proficiscantur

Primo recitabo breviter radicabitia ponentium tales modos significandi

distinctos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et

probationibus deelarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo

opinionis contrariae rationes.

446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars oralionis , aliquid additur,

et itlud additum vocalur modus significandi Vax post impositionem est con

tractu ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo

aliquod aeeidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid

vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius

scientiae, sub qua prius non cadebat, causat aliqnid , quod prius non

poterat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post

impositionem est in praedicamento relationis Post impositionem vox est coacta,

et ante fuit libera et vaga Post impositionem vox est signum, igitur relativum,

ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,

XJf. Peter v. Ailly.

nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder

ein eigener modus significandi passivus**'1), noch ein eigener modus si

gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im

Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus

significandi, falls man ihn in die vom verlege, Gefahr laufe, in der Luft

vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten Aber signum

oder consignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den

Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega

tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines

modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),

ad cuius varietatem variatur congruitas orationis St voci nihit adderetur per

impositionem , non posset dari , a quo causaretur congruitas; non posset dari

aliquid, per quod nomen differrel a'verbo Eadem res praecise significatur per

hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „ille" Mulla sunt nomina , quae

simpliciter nullam rem significant, ut „chimaera" Est dare modum intelligendi,

ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est

agere , et in omni agere est modus agendi St non esset aliquis modus signi

ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,

et sequeretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.

447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi

Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....

capio hanc orationem „deus est deus", quia hic non est modus significandi

passivus; et st dicatur, quod intendunt, tales modos esse in rebus naturalibus

et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;

loquor enim de ista oratione „deus est deus", quae est res naturalis, in qua ponitur

verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis

Arguo in rebus naturalibus , ut, st hoc nomen „Socrates" significet Socratem,

tunc secundum eos in Socrate est talis proprietas , qua significatur Socrates; et

tunc quaero , uttum itla proprietas significetur per aliam proprietatem , .... ita quod

ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; st autem sint finitae tales

proprietates , non posset ulterius imponi aliqua dictio ad significandum itlam rem.

448) De modo significandi activo .... quaero, quid causat tulem modum

lpsa res significata non causat, quia lapis non facit , quod haec vox „lapis"

ipsum significet; .... nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam

significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando

intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem

in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce

subiective , sequitur , quod aeeidens esset subiectum aeeidentis ; item cum vox

sit in aire subiective, sequitur, quod modus significandi activus sattem mediate erit

in aire subiective et sie aliquando cum vento afflabitur et evanescet. Vgl. bei Bu

ridan, ob. Anm. 77.

449) St ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis

formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;

consequens est falsum, ergo- et antecedens Item posset argui de istis dictionibus

„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt

proprie dictiones et partes orationum conqruarum St intellectus aecipiat modum

significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprietas rei, ibi nullus

est modus significandi.

450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sie

esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio, quia talis intentio

potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est prineipiorum, nec

sapientiu nec scientia Äec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda

sine ratione cogente (dieses von Occam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,

Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,

quod dicitur de modo intelligendi passivo, sc. quod sit ipsa proprietas rei, arguitur

108 XX. Peter v. Ailly.

legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung

betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anra. 768 ff.), dabei aber den

„mentalen" Begriff in entschieden cönceptualistischer Tendenz so sehr als

wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge

sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher

Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von

solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime

u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).

Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die

Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den

terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als

eine lebendige Erweckung („Vitalis immutalio") des potenziellen Er

kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em

pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis

und conceptus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und

signum rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus

sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietates, sicut palet de prima causa

et de multis aliis subiectis separatis Item apparet Maliter voluntarie dictum,

quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.

451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem. Praemitto

duas divisiones el unam deelaralionem. Divisio prima est, quod signorum aliud est

mentale aliud vocale et aliud scriptum ; . . . secunda est , quod signorum quaedam

significant naturaliter et quaedam ad placitum Deelaratio ponenda est, quare

et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad

exprimendum exterius alteri, quod per coneeptum nullo modo potest ostendi ;

ista expressio fuit homini necessaria eo , quod homo est animal politicum et sociale;

ideo inventae fuerunt voces, %l praecise id ad placitum significarent alteri ex

terius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus, interius significant

Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nulla vox

humana sufficit ad aliqnem coneeptum manifestandum.

452) Istis habitis ponendae sunt aliquae conelusiones : In orationibus

mentalibus est vera et proprio congruitas et proprium regimen Congruitas,

regimen et construetio sunt naturaliler in propositionibus mentalibus et

per se el primo magis intrinsece , quam alicui alteri orationi ; sunt in

oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod

regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus

casus, ita genitivus, dativus, aeeusatkus et ablativus Nomen est

ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sie ista vox „chimaera"

est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel

vocale vel scriptum Cuiuseunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est

conceptus , quia voces subordinantur talibus coneeptibus Nomen mentale

est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter

perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundario requisitus ad compositionem

orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte aus folgt hierauf

noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.

453) Terminorum alius mentalis alius vocalis alias scriptus. Terminus mentalis

est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivae ; terminus vo

calis est vox significans ad placitum; terminus scriptus est scriptura synonyma in

significando voci Terminus in tola sua communitale est signum, quod ex

impositione , quam actu habet vel ex natura sua, potentiae cognitivae eam vitaliter

immutando aliquid vel aliqua vel aliqualiter natum est significare Vitalis immutatio

est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentia cognitiva

vitaliter perecpliva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum

rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam

vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo

XX. Peter v. Ailly. 109

in einen incomplexus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei

jenem lerminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand

teil des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus categorematicus,

s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „signifi

catione tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et

officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient

oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indicatives

in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines

mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur

in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in

Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-

Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter

minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in die übliche prima und

secunda intentio ein, welch letztere darin gefunden wird, dass ein Be

griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst

nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes

ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen

modi signifieandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der

üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"

Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen

Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).

dieimus coneeptum esse signum rei Terminus mentalis, coneeptus , actus inlelligibitis,

notilia rei apprehensiva idem sunt.

454) Notitia apprehensiva incomplexa est coneeptus rei incomplexus , complexa

est coneeptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est comptexione

distante, alia .... complexione indistante. S. ob. Anm. 435.

455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „ significatione tan

lum" est coneeptus naturaltter significans aliquid vel aliqua non potens reddere supposilum

verbo personali modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus;

„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit significat, potest tamen esse

apposilum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simut"

est , qui naluratiter significal aliquid et potest esse suppositum verbi personalis modi

finiti et appositum nominativi casus.

456) Terminus mentatis improprie dictus est coneeptus vocis vel scripturae, ....

et, licet significet naluraliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo

, potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri coneeptui,

v. gr. coneeptus huius vocis „homo" naluraliter proprie significal itlam vocem

„homo" , sed ad placitum significal omnes homines et sie subordinatur in significa

tione illi coneeptui, qui naluraliter proprie est repraesentativus omnium hominum.

457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius

est secunda intentio Secunda intentio est coneeptus sive actus intelligendi solum

naluraliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est

significata ad placitum per alium terminum.

458) Terminorum mentalium proprie dictorum aliqui naturaliter significant nominaliter

et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et

tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus orationis Item aliquis na

luraliter est nominativi casus, alter genitivi, et sie de aliis Quare sequitur,

quod regimen et construetio naturaliter conveniunt terminis mentalibus proprie dictis

et non per aliquos modos signifieandi eis additos.

459) Terminorum mentalium proprie dictorum alter est absolulus, alter est connotativus

Connotativus est, qui praeter itlud, pro quo supponit, naluraliter

aliquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privalive connotat Quitibet ler

minus connotativus habet plura significata, et ad minus habet duo, sc. unum formale

110 XX. Peter v. Ailly.

Hierauf aber lässt D'Ailly in völlig parallel gebender liehamllungsweise

den terminus vocalis folgen ; er definirt nemlich vorerst denselben als

eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und

weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen

(vgl. Anm. 435), bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung

der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 460).

Sodann, benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum

ullimatum" , um die significalio non ullimata als die der Allgemein-

Begriffe zu bezeichnen461). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)

spricht er neben categorematischen und syncategorematischen Worten

auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sämmtliche adjectivischen

Verba rechnet4B2). Zuletzt führt er die Unterscheidung der

prima und secunda imposilio 463) und abermals die Eintheilung in ab

solute und connotative Worte an 464).

Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er

scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die insolubilia,

und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen

Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten

Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden

hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles

ausgeht405). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet

aliud materiale ; matariale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod

connotat.

460) Terminus vocalis est vox significaltva , .... i. e. quae apprehensa ab auditu

ex impositione, quam actu habet, nata est potentiae cognitivae eam vitalUer

immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.

Et dicitur „potentiae cognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus

aliquid significatur, sed etiam brulis Significure ad placitum non

est aliud quam institutio facta per voluntalern et per placitum alicuius totius eommunitatis

vel aticuius habentis auctoritatem et gerentis vicem tolius communitatis.

461) Terminus vocatis dicitur significare ad placitum ultimate rem illam, ad

quam significandam ultimate est impositus; et dicitur significare ad placitum

non ultimate itlum conceptum sive terminum mentatem proprie dictum, cui in significando

subordinatur , v.,g. terminus vocalis „homo" significat ultimate omncs siugulares

homines et significat non ultimate conceptum naturaliter repraesentativum omnium

hominum.

462) Terminorum vocalium quidam est mere categorematicus , ut „homo", alius

est syncalegurematicus , ut „omnis", alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus

, qui sc. potest resolvi in duos terminos, cuiusmodi Hl „nihit" vel

„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particularia in neutro genere,

ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" . Omnia verba adiectiva, ut „lego,

curro" , sunt partim calegorematica significatione et partim syncalegorematica ,

et in mente eis vere respondet conceptus complexus.

463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intentionis,

quod idem est, alter est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae

intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significat rem, quae est

signum alterius rei ea ratione, qua est res significata per aliquem terminum.

464) Terminorum vocalium alii sunt absoluti , alii connotativi; sed hoc convenit

termino vocali per impositionem, quia sc. subordinatur in significando termino mentali

proprie dicto.

465) De locatis insolubitibus mulii diversa et adversa censuerunt In

tanta sententiarum varietate viam quaerens evadendi et evacuandi difficuttatem nutlam

adhuc inveni a quoquam esse demonstratam , quae ad plenum satisfuciat meae merUi.

Quapropter .... modum probabilem explanare tentabo, per quem radix difficultalis et

XX. Peter v. Ailly. 111

gliederung in proposüio mentalis, vocalis , scripta derartig, dass die

letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet

seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und

in der auf solche Weise übergeordneten proposüio mentalis allein findet

er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche

Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)

die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit46"). Diese bevor

zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur

Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusammengesetzt-

Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter

dieser Ansicht einen „doctor subtüis et solemnis" erwähnt, so weist,

da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng

liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin407). Ja, er eignet

sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf

das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle

Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu

„composilio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der äusserlichen

significalio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 46 8). Uiedurch

radicalis ipsius solutio poterit apparere Haec materia duas habet difficuttates:

unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, alt am

specialem de verilate et falsitate propositionum reflexiouem habentium supra se. Cirea

primum duo sunt videnda: primum quid sit proposilio proprie dicta, et quare

sit proposilio vera vel falsa; cirea secundum duo sunt videnda: primum quid sit

propositio habens refiexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,

quae communiter dicuntur insolubitia.

466) Proposilio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod

vocalis ei scripta subordinentur sibi iuvicem, iicul mulli ponunt; nam scripta

immediate repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non

diversificantur in hominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant

naturaliler et sunt naluraliler propositiones et non ad ptacitum Proposilio men

talis proprie dicta est oratio mentalis naturaliler vera aut falsa Proposilio ad

placitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed

mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.

467) Orilur dubitatio fortissima, utrum proposilio mentalis sit essentialiter composita

ex pluribus nolitiis particularibus, quarum una sit subiectum, alia praedieatum

et alia copula Fuil una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet

in hac sententia partem negalivam, unde primo ponil, quod nutla proposilio mentalis

de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,

quod esset possibite, duas proposiliones mentales naturaliter et non ad pla

citum significantes esse omnino simites et eiusdem rationis specificae, quarum una

esset possibitis et alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur

haec vocalis „Omnis albedo est qualitas" , est possibitis et de facto vera; itla vero,

cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis

Ullerius ponit praedicta opinio, quod affirmatio et negatio non debent dici in intellectu

actus composili seu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentiatiter

ex lalibus notitiis partialibus distinctis, quarum una sil subiectum, alia vero praedi

ealum. S. ob. Anm. 45.

468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi

omnino continere veritatem Omnis propositio mentalis hypothetica est ex pluri

bus notitiis partialibus essentialiter composita; quaelibet proposilio condilionalis

mentalis est una consequentia, et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,

ex quibus componitur ; quitibet syllogismus componitur ex praemissis et

conelusione Palet, quod praedicta opinio non est vera de qualibet propositione

mentali generaliler Sed nulla propositio mentalis categorica est essentia

112 XX. Peter v. Ailly.

hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich

die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese

können nun weder in der signift.ca.tio noch auch, wie Buridan und Albert

v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio

liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in

der mentalen Auffassung eines objectiven Sachverhaltes 4Ö9). Und indem

er gegen den Begriff eines „complexe significabile" , welchen wir bei

Gregor v. Bimini (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche

als blosses Moment der significalio lostrennt , bleibt ihm die Einheitlich

keit der Wahrheit nur für das mentale Unheil übrig, und zwar hier

sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine

Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)

genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint 470). Nun kommt er

auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich

selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und

unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten

ttter composita ex pluribus partialibus nolitiis Affirmatio vel negatio in intellectu

seu quaevis mentalis oratio non debet dici co.nplexa propter hoc, quod sit com

posita ex pluribus notitiis partialibus essentialiter Oratio mentalis non debet

dici complexa, quia aequivalet in significando pluribus vocibus vel scriptis orationem

vocalem vel scriptam componentibus Nec propositio mentalis debet dici com

plexa, quia compositionem significal in entibus extra animam Alia et alia ralione

dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scripta, nec oportet,

quod, sicul oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis

habeat plures tales partes proprie dictas, sed bene aequivalet in significando pluribus

notitiis, quae improprie possunt dici partes ; non tamen dico, quod hoc sit rationi

compositionis,^sed solum ratione significationis.

469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro

positio non est ideo vera vel falsa, quia significat verum vel falsum ad extra;

non ideo, quia eins subiectum et praedicatum supponat pro eodem vel non pro eodem.

Quaetibet propositio significans ad placitum ideo praecise est vera aut falsa,

quia sibi correspondet mentalis proprie dicto vera vet falsa, et ideo praecise

est possibitis vet impossibitis, quia correspondet sibt talis mentalis proprie dicta

Quaelibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa

, si sit vera, ideo est vera , quia, qualitereunque per eam secundum significationem

totalem significatur esse vel fuisse vel fore, taliter est vel fuit vet erit;

et ideo est possibitis, quia , qualitereunque per eam secundum significalionem totalem

significalur esse vel fuisse vel fore, taliter polest esse vel fuisse vel fore.

470) Est una opinio , quae ponit, quod significalum propositionis adaequatum et

totale est complexe significabtle verum vel falsum Sei nullum est nec potest

esse complexe significabtle verum aut falsum ad intellectum praedictae opinionis

Quidquidest aut potest esse, est complexe significubite Nihit est significatum

adaequatum seu totale aticuius propositionis mentalis proprie dielae , quia quaelibet

lalis ratione suarum partium, quibus aequivatet in significando, plura significat ad

invicem distincta Quidquid significatur per atiquam propositioncm mentalem

proprie dictum secundum eins totalem significalionem, eliam idem significatur per

atiquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem

contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alio modo Si

vero obiiciatur, quod inter articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicolaum

de Alticuria unus est iste „Uae propositiones „„Deus est'"' et „„Deut non est""

idem significant, licet alio et alio modo", respondeo, quod mulla fuerunt condemnala

contra cum causa invidiae, quae tamen postea in schotis publice sunt confessa, tamen

dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel eliam

de vocalibus ad placitum significantibus.

XX. Peter v. Ailly. 113

der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver

legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigentümliche Verhältniss,

dass ein Urtheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene

Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's An

sicht, welcher die Insolubilia mit der sachgemässen significatio der

Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch

jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene

Gränze hinaus 472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde

gelegte „falsificare se ipsas" , je nachdem dasselbe unbedingt in allen

Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete 473). Hierauf kehrt er

wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und

theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obieclive) und eine gegenständ

lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den

mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-

471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflexionem et de

ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel alicuius

repraesentatio potentiae cognitivae; dico enim „cognitivae" et non „intellectivae",

quia etiam potentiae sensitivae polest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).

Propositio insolubitis seu insotubite est propositio, quae significat, se esse falsam;

non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter

polest solvi, ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),

sed quia difficullas provenit ex eo , quod talis propositio significat, se ipsam esse

falsam. Ideo palet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,

licet non e contra Nulla propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur

lerminus appropriate significans propositionem, sicut sunt lermini „verum, falsum,

universale, particulare, affirmalivum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.

472) Ex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae

ponit , quod omnis propositio significal, se esse veram, et falsitas opinionis

cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa calegorica significat,

se esse propositionem, et significat, idem esse, pro quo supponit eius subiectum et

praedicatum et falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eius reverentia, sc.

quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad extra, quam

vocat materialem significationem, et atium de suis terminis et de se ipsa, quam vocat

formalem; sequitur contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec

significat, se ipsam esse falsam: „Socrales proiiciet Ptatouem de ponte , posito casu,

quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiicielur de ponte, et solus proferens

verum transibit pontem, et tunc veniet Plato el profert Socrati dictam proposi

tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubitia, quat

tamen non sunt, quia non significunt, se ipsas esse falsas, ut „Socrales seit se

errare" , „Socrates fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrates maledicil

Plat'oni", et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum

insolubitium.

473) Solum ponam distinetiones de propositionibus falsi ficantibus se ipsas, quia

de iltis est specialis difficullas et non de aliis Quaedam significant, se esse

falsas, de per se, i. e.. omni casu cireumspecto , quaedam de per aeeidens, sc. expositione

aiieuius casus; unde patel error quorundam dicentium, quod nulla pro

positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam significant

directe et tales sunt Mae, in quibus affirmatur itle lerminus „falsum" de

termino' supponente pro se ipsis , quaedam vero significant indirecte seu conseculive.

..... Propositionum significantium , se esse falsas, indirecte seu consecutive quaedam

significant immediate, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi

tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae aut mediantibus aliis

propositionibus, quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi

tionibus, a quibus ipsae significantur.

Peinrl, Gesch. IV. 8

114 XX. Peter v. Ailly.

stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 4 74), woraus

das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,

dass die ganze insolubilitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im

eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigcntlichen

mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen

Urtheilen erscheinen könne475). Auf dieser Grundlage erledigt sich

dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung

oder Lösung der InsoluMlia, welche darin beruht, dass in Folge der

Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden

mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und

hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi

nologie „propositio plures" anheimfällt 476).

474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere propositioni

menlali proprie dictae Hepraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fteri

dupliciter sicut et significatio, sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat

regem obiective, conceptus vero mentalis, quem habeo de rege, significat

regem formaliter, quia est formatis cognitio regis Significare aliquid obiective

nihit aliud est, quam esse obiectum alicuius cognitignis formalis; significare vero for

maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alicuius obiecti Quaelibel

res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nulla res

creata potest esse proprio et distincta cognitio formalis sui ipsius Nulla propo

sitio vecalis vel scripta polest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter ,

quia nulla talis potest esse formalis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet pro

positio vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.

475) Ponam aliquas conelusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt

extraneae et mirabites : Nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare,

se ipsam esse falsam Impossibile est intellectui primo formare propositionem

universalem mentalem proprie dictam significantem, omnem propositionem mentalem esse

falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictam,

quae significet, suam contradictoriam esse veram Nulla propositio mentalis

proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reftexionem

supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,

quia certum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa";

pro solutione vero pono aliquas conelusiones: Pars propositionis mentalis

proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere

pro contradictoria itlius propositionis, cuius est pars, nec polest sup

ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlam propositio

nem Pars propositionis ad placitum significantis non potest supponere pro pro

positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo refiexionis

propositio vocalis vel scripta aut mentalis improprie dicta potest habere refiexionem

supra se Patet , quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel

scripta aut mentalis communiter dicta, quia nulla insolubitis est mentalis proprie

dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars

potest supponere pro tota propositione, cuius est pars.

476) Nunc videndum est de talium propositionum veritate aut falsitate , et per

hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter

dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem

mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu

bitis et alicuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi

invicem correspondentes significant idem et pro eodem supponunt Qualiter cunque

per insolubitem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas

mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex

eo, quod falsificat se ipsam. ..... Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam

esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men

talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.

Peter v. Ailly. 115

Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat

D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den

Consequentiae hineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,

um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly

eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der exponiblen

Sätze gehen wollten, von sich gewiesen 47 '), stellt er entsprechend

seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass

sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je

ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über

nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen

den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen

exponiblen Ausdruck 4 80), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-

Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige

Regeln vorausschickt481), um dann drei dubüaliones folgen zu lassen.

lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent

inconiuncte Quaelibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et

eins contradictoria est simul vera et falsa Aliquoc sunt proposiliones omnino

simites in voce et de terminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter

fatsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent

contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla proposilio insolubitis vel

eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim

pliciter impossibitis Ad nullam propositionem insolubitem vel eius contradictoriam

est danda unica responsio , quia secundum Aristotelem seeundo Elenchorum ad

propositionem plures non est danda unica responsio.

477) Cap. 1: Sunt quaedam categoricae , quae formaliter aequivalent hypotheticis

Atiqui dicunt, quod de numero lalium propositionum sunt omnes , in

quibus ponuntur termini privativi, negativi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabile,

non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ut „chimaera, vacuum" , imo omnes

proposiliones, in quibus ponuntur termini relativi vel generaliter quicunque termini

connotativi Sed si itlud est verum, apparet mihi, quod ita potest dici de qualibet

propositione categorica.

478) Ebd.: Prima dubilatio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio

hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem

mentales Non solum proposiliones sunt exceplivae vel exelusivae in voce, imo

etiam in mente , unde intellectus formal exelusivam mentalem illi vocali correspondentem

Ex quo sequitur, quod .... talibus propositionibus non correspondet

eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.

479) Ebd. : Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma

liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singularibus Palet

de Ma, in qua ponitur aliquod tale signum ,,uterque, neuter" Non valet de

Uta, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quilibet",

quando coniunguntur in terminis rectis , ut „Quitibet homo currit"; quia aliqua

universalis est possibitis , et tamen copulativa composita ex suis singularibus est

impossibitis.

480) Ebd.: Tertia dubilatio est, utrum ilta sit categorica vel hypothetica „Socrates

dormit Ptatone vigitante" Sciendum est, quod ablativus absolutus se

cundum grammaticos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", rel per „quia".

481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumitur exceptive , quandoque

vero tenetur consecutive Dictio „praeter" aliquando tenetur exceptive, aliquando

distributive Ponendae sunt regulae: 1) Nunquam exceptio debet fieri

nisi a tolo in quantitate 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva non

negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Ncgatio negans,

quamvis praecedat dictionem exceptivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat

supra signum universale 4) Non semper loco itlius oralionis „non omnis" po

nitur convenienter haec oratio „aliquis non" 5) Aliquae sunt proposiliones uni

8*

116 XX. Peter v. Ailly.

Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,

wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die supposüio confusa

distribuliva noch in eine absoluta und eine limitata eintheilten 48 2); der

zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),

sowie der dritte die Umkehrung derselben 484). In völlig analoger Behandlungsweise

folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen

allgemeineren Gesichtspunkten 485) und dann gleichfalls in drei Zweifeln

versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descendendo sub termino

distributo propositionis exceptivae non debel poni exceptio in singularibus , per quas

descenditur 7) Sytlogizando ex propositionibus exceplivis oportet, quod medium

mancat in propria forma in utraque praemissarum 8) Ubi non polest salvari

proprielas locutionis ponendo dictionem „praeter"; loco itlius debel poni „alius" ....

9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debel primo fieri descensus sub

Mo termino communi , super quem cadit itla dictio excepliva, sed sub termino, a

quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua itlud,

a quo fit exceptio, eontinetur sub Mo, quod excipitur.

482) Ebd.: Primo est dubitatio, quomodo supponunt termini in propositione ex

ceptiva Aliqui dicunt , quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem

confusam tantum, et subiectum habet suppositionem confusam et distributivam ;

tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva , quia quaedam est ab

soluta, .... alia limitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo contento

distribuitur ratione alicuius termini additi; et hoc modo subiectum propositionis

exceptivae supponit, ut illi dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva

affirmativa, cuius subiectum determinate supponit, sc. itla, in qua dictio exceptiva

negatur Cuiuslibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subiectum

habet suppositionem confusam et distributivam absolutam St exceptiva fuerit

negativa, tum subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive Ter

minus discretus supponit semper discrete ; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum

non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu

nem, tunc , si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse

et distributive. ... In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem

modo sicut subiectum et praedicatum suae praeiacentis Cuiuslibet exceptivae,

cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.

483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex

ceptivae Omnis exceptiva, in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per

unam copulalivam, cuius una pars est coputativa affirmativa et alia negativa

Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradieit uni, in qua dictio exceptiva non

negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam Mi, per quam

sua contradictoria exponitur.

484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo proposiliones exceptivae convertuntur.

.... JVuiJo exceptiva formaliter convertitur in aliam exceptivam, .... sed in unam

non exceptivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est lolum

aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, et parte extra capta et termino, supra

quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est'' Quod dictum est, habet veritatem

in omnilius, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua

dictio exceptiva negatur, non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur

der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheite auf die vier exceptiven Ur

theite angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socralem

non currit. JVon omnis homo praeter Socratem non currit. Non omnis homo

praeter Socratem currit".

485) C. 3: Videndum est de propositionibus exelusivis Dictio exelusiva

quandoque se tenet a parte subiecti et quandoque a parte praedicati et quandoque

cadit supra tolam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exelusivam.

A propositione de inesse affirmativa ad aliam affirmativam de eodem subiecto

et praedicato cum dictione exelusiva capla proprie est bona consequentia Si

dictio exclusiva capialur improprie et addalur verbo, tunc exeluditur a subiecto omne

XX. Peter v. Ailly. 117

erörtert, nemlich Aber ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und

ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus

drücken, deren Unterscheidung in gratia concomüantiae" und gratia

causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),

dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge

handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipü, desinü" schliesst er

sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt

itlud verbum, quod Importal actionem distinctam Proportionabititer potest dici

de itla, in qua dictio exelusiva cadit supra subiectum In illis, in quibus cadil

supra totam propositionem , st dictio exelusiva capiatur secundum impropriam

significationem , adhuc exelusio potest esse duplex: una , quando praecise exeludit

praedicatum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando exeludit praecise

pluralitatem maiorem, quam sit expressa per subiectum.

486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositione ex

elusiva Subiectum, si sit lerminus communis, supponit confuse tantum; si tamen

sumatur cum signo distributivo , supponit confuse et distributive Exelusiva

affirmaliva, in qua dictio exelusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio

exelusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso

487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exelusivae

Omnis talis exponitur per copulativam compositam ex eis, quarum prima est affirmativa

praeiacens remoto signo exelusiva et secunda .est universalis negativa

Omnis illa, in qua dictio exelusiva negatur , exponitur per unam disiunctivam.

488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exelusivae convertantur Non

convertitur formaliter in alleram exelusivam in affirmativis Sed negativa,

in qua dictio exelusiva non negalur, potest converti in exelusivam negalivam

simitem Affirmativa, in qua dictio exelusiva non negatur, potest converti in

universalem de terminis transpositis Affirmativa, in qua dictio exelusiva ne

gatur, potest converti in affirmativam exelusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls

(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.

489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dieliones „inquantum,

secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando aulem

speeificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.

490) Ebd.: Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativae Af

firmativa, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gralia conco

mitantiae, debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propo

sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,

Anm. 924); st reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ler

minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulari Negativa,

in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae,

debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propositionibus

ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gralia causae, loco conditionalis debet

capi causalis Om»ts itla, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra

dicil universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negalur, et est

exponenda per propositionem contradictoriam, i.e. per affirmativam disiunctivam

compositam ex quatuor partibus contradictoriis.

491) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt lermini in reduplicativa.

Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicut in

praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, lerminus reduplicatus

supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit

delerminate et confuse tantum.

492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur Re

duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmativam, sed in

unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subieelum est aggregatum ex praedieato

prioris et itlo termino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".

Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.

118 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicolettus Vcnetus.

die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel Ober die Untheilbarkeit

des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkeh

rung der betreffenden Urtheile folgen lässt 496). Zum Schlusse erwähnt

er noch das Verbum ,fit" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es

der Naturphilosophie angehöre 497).

Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho

lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus

Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im

Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor

geführte Reihe von Autoren die Ueberschrifl, welche ich dem gegenwär

tigen Abschnitte gab , als gerechtfertigt erschienen sein , so wird ohne

Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.

493) C. 5: Restat determinare de propositionibus , in quibus ponuntur verba

„ineipit" et „desinit" Quaecunque propositio , in qua verbum „incipit" non

negatur et verbum „esse" negatur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in

qua verbum „desinit" affirmatur; et e converso Dicunt aliqui, quod aliter exponuntur

in sueeessivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282) ; sed videtur

rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum

Propositio de verbo „ ineipit" potest dupliciter exponi; uno modo per

propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, alio modo per yropositionem

de futuro et remotionem de praesenti lita verba „incipit" et „desinit"

includunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem Negativa

de „ineipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunetivam compositam ex

partibus contradicentibus partibus itlius copulativae, per quam exponebatur affirmativa

sibi contradictoria Multue propositiones de „ineipit" et „desinit" sunt distin- .

guendae penes amphibologiam ex eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et

unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem

Ista consequentia non valet: „Socrates ineipit scire omnem propositionem;

„deus est" est propositio; ergo Socrates ineipit scire propositionem „deus

est"" Non sequitur: „Socrates ineipit esse albus; ergo Socrates incipit esse

coloratus".

494) Ebd. : Prima dubitatio est, quid demonstretur per lilteram „hoc" et litteram

„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit et immediate ante hoc non fuit".

Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut

nec momenta in motu Per itlud „nunc", quod est tempus praesens, non demonstratur

tempus indivisibile ; possumus uti tempore praesenti pro ita magno

tempore sicut placet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.

495) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni

bus de „ineipit" et „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem

modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui

sequitur itla verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente

alia suppositione Una suppositio est, secundum quod contingit descendere cum

pronomine demonstrativo, alia est, secundum quam sie non contingit descendere.

Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipit" et

„desinit".

496) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „ineipit1'

et „desinit" Non convertuntur in propositiones simites Propositio de

„ineipit'1 debet converti in unam de praesenti et de futuro disiunetive; simititer itla

de verbo „desinit.".

497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis

ei aequivalentibus , ut „producitur, generalur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,

generari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut

propositiones de „ineipit" exponuntur per plures categoricas, ita simititer propositio

nes de istis verbis „fit, factum est, fiet" Mulla autem essent hic dicenda de

expositione dictorum verborum, sed itla magis spectant ad phitosophiam et supponunt

aliqua, quae non pertinent ad logicam.

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119

Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Gasuistik aller

Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen

der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften

doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos

reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste

Menge verschiedener „opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten

Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt

sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,

da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare

verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „mo

dern?', sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that

(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie

in den Umkreis seiner Beschäftigung498). Für uns hier kommen nur

seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commentar zur zweiten

Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel

ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge

druckt wurde 50 ') und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der

Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr

der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel

„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten

geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).

498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et corr., de anima , Eth. ad

Nie., und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.

499) Pauli Veneli expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetiis 1477 u.

wieder 1481 n. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht

nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote

lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,

Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).

500) Logica magna Pauli Veneti. Am Schi. : Pauli Veneti opus, quod magna

logica appellatur correelum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de

Fossano Impressum Venetiis impensis Octaviani Scoti 1499. fol.

501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. t.

s. a. 4. Pauli Veneti summulae ineipiunt; am Schi. per Gulielmum Tridinensem de

Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tructatus summularum logicae Pauli Veneti; am Schi.

Venetiis per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneli summulae cum commentariis

Menghi Faventini ac quaestionibus eiusdem; am Schi. per Franciscum de Mace

rata revisa. Venetiis per Otinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti

ete. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.

502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Traet. I: Terminus, Propositio,

Praedicabitia , Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,

bieten aber auch hier Nichts bemerkenswertheg dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,

Amplialio, Appellatio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Terminorum probationes

(was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligationes.

Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. 1 und deren Widerlegung,

und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.

503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schi. Expliciunt dubia emendala

per manus mgstri Secundi Contareni Venetiis per Bonetum Locatellum.

1493. fol.

504) Schon i. J. 1474 in Maitand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid

ratio possit logices arguta probandi Dogmata, de Veneto littore Paule doces. Sodann:

Praeelarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schi. Papiae p.

m. Nicolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am

Schi. emendata per [mgstrum Secundum venetum Contarenum Venetiis per Bo

netum Localellum. 1493. fol.

120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gehiet der Logik

grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die

zweite die proposilio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Einzeln-

Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach

mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er

sofort als calegorematicus im Gegensatze gegen andere Ansichten den

jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur

Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit

alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategoremalicus hingegen

ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung

(officium) übt; weder categoreraatisch noch syncategorematisch sind die

Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva

können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncategoremata

als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu

betrachten seien , kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden

Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis"

absieht 508). Was hierauf die significalio des Terminus betrifft, wird

unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen

Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die

significatio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,

505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo

in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia elarius appareat.

506) Ebend. : Terminus categorematicus est signum tam implicite quam explicite

simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivum, sed alterius a se et

suo consimiti per se in notitiam deductivum Verba non sunt termini calegorematici,

cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategorematicus est

signum officii execulivum, nullius a se et suo consimiti sine novo impositione per

se signum Sequitur, quod aliquis est terminus simplex, qui hec est calegore

maticus nec syncategorematicus, ut „vel" aut copula verbi substantivi aut termini

„A, B, C" el huiusmodi Item sequitur, quod terminus categorematicus non dicitur

esse , qui significative aeeeplus potest esse subiectum vel praedicatum aut pars

subiecti vel praedicati distributi propositionis calegoricae, sicul aligui ponunt (s. bei

Peter v. Aitly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen

in d. Summula log. I, 1: Terminus calegorematicus est ille , qui tam per se quam

cum alio habet proprium significatum; syncategorematicus est terminus habens

officium, qui per se sumptus nullius est significativus.

507) Log. magna f. 2 r. B: Dubitatur primo, utrum adiectiva aliqua possunt

esse termini categoremalici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici differentia;

quaedam enim non significant a se el suis consimitibus distinctum, ut „omnis";

— quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ul „ albus" ;

.... quaedam significant huiusmodi significata per sc el non respectu ad aliud , ut

adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini

syncategorematici; .... secundo modo sunt categoremalici, sed dependenter;

lertio modo possunt esse categorematici independenter.

508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremata „omnis, nuMws, quitibet"

et simitia possunt esse partes subiecti vel praedicati Prima opinio dicit,

quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animat". Secunda dicit, quod

aliqua syncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicati, sed littera

„omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera ,,non" est pars praedicati;

sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „homo" est solum praedicatum (B) Quia

huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas militare videntur,

restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht

sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121

insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter

v. Ailly und seinen Vorgängern der lerminus mentalis eine bevorzugte

Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkcit verglichen wird, wäh

rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benützte Gleichniss

vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt509). Doch wird der

Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift

lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei

D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu

ralis significatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm seihst

verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst

gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu

der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all

dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm

liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren

ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueberordnung,

nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des

singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh

rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig

lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver

neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen

haeeeeitas an 5 1

509) f. 3 v. B: Terminum voco significare naturaliter , qui aliquid significat et

impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam

rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare rel coneeptum primum

in anima causare (s. bei Peter v. Aitly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur

significare ad placitum tripliciter. Uno modo, proul littera „ad placitum" est

accusativi casus et rectus immediate a littera „significat", non solum terminus vocalis

vel scriptus significat ad placitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 r. A)

Secundo modo , quia subiacet imperio ipsius coneipientis intellectus vel voluntalis,

ut nunc significet vel nunc non significet ; et sie quitibet terminus vel scriptus vel

mentalis significat ad placitum Tertio modo, quia ad voluntatem primi instituentis

ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel signifieavit Sicut imago

depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474),

cireulus vero ante tabernam vinum significat solum ex institutione et non ex conve

nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sie ter

minus mentalis significat ex convenientia et simititudine aeeidentali ad talem rem, sed

terminus vocalis significat solum ex institutione.

510) f. 4 r. B : Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas magis

appareat: Primo, quod termini vocales vel scripli se ipsos naturaliter significant;

secundo , quod tales res a se distinetas significant ad placitum ; tertio , quod termini

mentales significant naturaliter res a se distinetas ex quadam convenientia et simiti

tudine f. 5 v. B : Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter

minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, nec aliquod

superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat

suum per se superius, sed nullum inferius Tertia dicit, quod iste terminus

„homo" significat animat, corpus, substantiam , et istum hominem et omnem hominem

imaginabitem praeleritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio

inter celeras probabitis est f. 7 r. A: Quitibet terminus secundarie signi

ficat, quid quid terminus inferior vel superior significat primarie. S. unten Anm. 559

am Sehl.

511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est itle, qui

est pro pluribus supponibitis, terminus vero discrelus itle, qui tantum pro uno

(B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative aeeeptus natura122

XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als

ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil

bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität

derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immedicUi) bezeichnet,

den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm

mediali heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder

als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prSdicativer Weise unter

sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,

oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile

einer weiteren Begründung unterliegen 51 2). So führt er zunächst betreffs

des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver

schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.

enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,

Wer vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de

pluribus , quorum unum non est nee fuit nee erit pars alterius ; simititer terminus

sinqularis est itle, qui significative aeeeptus naturaliter vel secundum modum suae

unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Nego, quod iste

terminus „Socrates" vel „loannes" sit terminus singularis; imo est ita bene com

munis, sicut terminus „homo", et cum dicitur, quod Socrates est nomen pro

prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam , concedo tamen grammatice

loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones: Prima dicit, quod homo est

Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So

crates nec Plato nec sie de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo

est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).

(B) Ista tertia opinio inter ceteras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae

opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior, quia

quitibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus

communis reliquo communior Respondetur, quod communitas lermini non atlenditur

penes multitudinem significatorum, sed ideo dicitur aliquis terminus re

liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.

512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet brtum, ideo

notanda est particularis distinetio terminorum Immediati dicuntur termini simplices

vel pronomina demonstrativa in singulari numero et adverbia demonstrandi,

ut „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum

et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo

talis propositio est immediata „hoc est" , quia non potest probari per aliquid notius.

f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba

et adverbia et partieipia habentia inferior a secundum praedicationem; alii autem

sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),

ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composiliones

secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae

Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem et officiabitem, ut patet de

isto lermino „necessarium" . Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.

513) f. 13 r. B: Redeundo igilur ad probalionem terminorum (vgl. Summ. log.

IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus

et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in

qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa

sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulari affirmativa

in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animat"

sie resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animat"

(v. A) Indefinita vel particularis negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum

affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria;

tertio modo per universalem negativam sibi subalternantem, ut „aliquid non currit"

probalur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum

de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123

um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an

Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit

eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe

seine individualisirte Geltung durch „Äoc" nachweise. Die Supposition,

deren Definition auf die obige des terminus categoremalicus zurückgreift

(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impropria

und eine proprio unterschieden, deren letztere entweder materialig

oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi

nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der

termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und

der complexi , bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu

einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non

quiescenter umgestaltet wird515). Auch die supposüio simplex wird

mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei

nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,

eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,

die Begriffe der prima und secunda impositio , sowie der prima und

secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das

von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der

communicabilitas zu Grunde legt516). Die supposüio personalis wird,

est per assumptionem sui contradictorii Universalis affirmativa debet exponi per

suam subalternum el universalem negativam sibi convenientem Multipliciter con

tingit exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subieeti

simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas

exponendi de subiecto composito vel disiuneto (f. 15 v. A) De obliquo

mihi videtur posse dici absque distinetione aliqua.

514) f. 16 r. A: Supposilio est significatio termini non extremaliter unitivi pro

aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inter supponere et significare; ter

minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum infinita

significare Dividitur supposilio in impropriam, ut „Anglia pugnat" (s.

Buridan, ob. Anm. 105), .... et proprium, quae dividitur in materialem ac simplicem

et personalem. (Vgl. Summut. log. II, 1.)

515) Ebend.: Supposilio materialis est significatio termini in propositione extrema

liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.

(B) Fatentur aliqui, terminum materialiler supponere sine limilatione alieuius

signi materialilalis (v. A) Ista opinio in parle vera est et mihi conformis in

multis, sed est nimis stricto, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per

sonaliter. vel simpliciter absque additione alieuius signi, ita in suppositione materiali

videtur consimite esse ponendum (B) Est igilur aliter dicendum, pro quo notandum,

quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum

incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,

ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab

his possunt significare per solam impositionem novam, ut „A, B"\ quidam significant

significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel

sua consimitia , per limitationem signi , ut „homo" Terminorum complexorum

quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,

ut „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in

complexi sumpti primo vel secundo modo aut etiam complexi non quiescenter signifi

cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo

materialilalis ; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sie possunt. (Vgl.

Summ. log. II, 3.)

516) f. 18 r. A: Supposilio simplex est significatio termini in propositione ex

tremaliter se habentis et maxime abstraeli vel aequivalentis pro distineto a se et suo

consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est aeeeptio termini vocalis vel scripti, quae

124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach ühlicher

Tradition eingetheilt 517). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach

dem Vorbilde Buridan's (ob. Anrn. 112) die ampliatio völlig in die Lehre

von der Supposition , wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus

(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen

die appellatio, welche er dreigliedrig als appellalio temporis und ampliaiionis

und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin

weggelassen 5 1 9). Betreffs der supposüio relalivorum zählt er vorerst

fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus

aeeipitur pro intentione animae, cui non imponitur ad significandum. ..... Resurrexit

quidam modernus solum suppositionem admittens personalem el asserens in suis

scriptis, nullam suppositionem materialem existere seu simplicem (Marsitius, Anm. 40] ,

nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae

atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) Iuxta quaesitum, quis sit

terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis, descriptiones , quae

nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in Mo verae Est

igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est coneeptus

simplex unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato non ralione signi communicabitis

aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est coneeptus simplex

unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato sub ratione signi communicabitis aut

incommunicabitis Terminus primae impositionis est signum tam implicite quam

explicite simplex ad placitum significalivum absque nova impositione sui adaequati

significati non sub ralione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus

secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ralione signi communi

cabilis aut incommunicabitis.

517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione

non maxime abstracti nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter

unitivi pro distineto a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et

commvnem Discreta est significatio termini singularis aut termini communis cum

pronomine demonstrativo (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam

et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa el distributiva.

Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis

Confusa distributiva quaedam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)

518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitatem suppositionis , quae fit respectu

diversorum temporum, lerminus communis vel discretus supponens per se

respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:

Terminus supponens a parte subiecti respectu verbi ampliativi indifferenter supponit

pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. B : Terminus sequens verbum

ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine

ipsum demonstrante ipsum verbum praedicalur f. 25 v. A : Respectu terminorum

distrahentium de praeterito el futuro vel aliorum partieipiorum verborum ampliativorum

terminus supponens respectu verbi de praesenti distracti per partieipium alieuius

verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponerel respectu eiusdem verbi amplia

tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de lermino distrahente,

ad quarum quamlibet est diversimode respondendum, ut „Antichristus est fulurus,

Aliquis homo est mortuus, Adam est praeteritus" . (Vgl. Summ. log. II, 8.)

519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :

Appellatio est aeeeplio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi

vel partieipii Appellatio temporis est aeeeplio termini in propositione pro aliquo

secundum solam significationem verbi vel partieipii Appellatio amplialionis est

aeeeplio termini ampliative sumpti limitati per lerminum amplialivum praecedentem

Appellatio formae est aeeeplio termini in propositione limitati per terminum praece

dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosco,

et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen »o/o videre

Socratem. Propositionem hypotheticam scis , et tamen nescis aliquam propositionem

hypotheticam.

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125

Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln

über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer

Supposilion 521).

Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probalio terminorum

zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia

unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der

ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise

mit „differt" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er

je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter

scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),

520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae sunt opiniones

Prima dicit , quod relativum convertilur cum suo antecedente simititer tam quoad

significationem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio

ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro Mo, pro quo praedicatum in

proposilione, in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei

Albert v. Sachsen, ob. Aam. 258) (B) Tertia ponit, quod relativum non simpliciter

convertitur cum suo antecedente , sed prout habuerit respectum ad subiectum vel

ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relativum significat itlud, quod

significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relatum

ad suum antecedens, vel saltem non magis confuse, quam suum antecedens

f. 28 r. A : Quinta ponit, quod relativum relatum ad suum antecedens respectu alicuius

actus competentis cuitibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut

suum antecedens.

521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus restal opinionem veram et probabitem

pertractare Relativa aeeidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositionem,

quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secundum

varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Corvus est niger, et quitibet

Acthiops est talis" Relativum identitatis in eadem categorica semper supponit

eodem modo sicut suum antecedens f. 29 r. B : Relativum identitatis hypothetice

relatum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.

(v. B) Relativum identitatis hypothetice relatum ad suum antecedens supponens

discrete vel determinate supponit eodem modo f. 30 r. B : Si antecedens relativi

identitatis hypothetice relati supponit mobititer affirmative, relativum supponit etiam

mobititer (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius

partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probalio est illatio

categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)

522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius

prosequendum , et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausführlichst

folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni homine , et tamen ipse non

differt ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni

homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nullo homine differt

omnis homo. Socrates differt, differebat et differet ab asino, et tamen non ab omni

asino Socrates differet vel differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)

523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exelusivis Proposilio exelusiva

primi ordinis est itta, in qua nota exelusionis determinat implicite vel explicite tam

subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" ; secundi ordinis est, in

qua nota exelusionis determinat totum praedicatum cum copula, ut „Iste homo tantum

currit" ; tertii ordinis, in qua determinat solum praedicatum , ut „Tu es

tantum homo"; quarti ordinis , in qua determinat partem praedicati aut

subiecti, ut „Ego video tantum Socralem" ; quinti ordinis est, in qua dictio

exelusiva finatiter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundlage dieses Un

sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten

die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia

beigerügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)

524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itla, in qua terminus,

o quo fil exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ut „Omnis

126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);

dann reiht er „sicut1' an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)

beigezogen fanden 526), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,

bei welch letzteren er Mehreres aus üentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)

verwerthen kann52s). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorematisch

bald syncategorematisch stehen können, nemlich : „totus" 529),

homo praeter Soeratem currit" ; secundi ordinis dicitur itla, in qua non

ponuntur in eadem parte proposilionis , imo inter ea mediat coputa, ut „Omnis homo

currit praeter Soeratem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition fotgen

Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheiten (f. 39 r. B):

Aggregatum ex termino , a quo fit exceptio, et opposito termini extra capti supponit

mobititer Pars extra capta stal confuse tantum Terminus, respectu cuius

fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regeln,

welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)

525) f. 41 r. A. (Vgl. Summ. log. IV, 12.)

526) f. 42 r. A : Restat, de uliis dictionibus vim confundendi habentibus pertractare,

et primo de dictione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum

immediate sequentem confundit confuse it distributive in comparalione ad praedicatum

proposilionis dependentiue, i. e. propositionis sequentis litteram „sicut". Hieran

knüpfen sich dann die Sophismen: Quantuscunque fuit Socrates, tantus fuit Plalo, et

tamen Socrates non fuit tantus, quantus fuit Halo. Impossibite est, quod Plato currat

ita vetociter uniformiter praecise , sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam

non est ita atbus, sicut eril Plalo, et erit albior, quam erit Plato, et tamen non erit

albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito polest esse antichristus corruptus, sicut ipse

generabitur, et tamen non potest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabitur.

527) f. 43 v. B: Et comparativus habet vim confundendi Exponitur per

attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitita

sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque extrema.

Hierauf die Sophismen : In infinitum minor te est aliqua pars tua, et tamen

non in infinitum maior aliqua parte lua tu es. Plato erit albior , quam Socrates, et

tamen Plato nunquam erit albior Socrale. Socrates in infinitum erit albior, quam

Ptato ineipit esse albus, et tamen solummodo per finilum ipse erit albior, quam Plato

ineipit esse albus. In infinitum citius erit aliqua pars pertransita, quam A, et tamen

non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.

log. IV, 7.)

528) f. 47 v. A: Quitibel terminus supertatirus cuiuslibel termini communis

immediate sequentis est mobititer confusivus in ordme ad suum positivum

Quando construitur cum genitivo pturalis, potest dupliciter exponi; uno modo

per suas praeiacentes et negativam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et

negativam de comparativo f. 48 r. B : Quando construitur cum relalione implicite

vel explicite, 'vi „A est maximum pondus, quod Socrates potest portare" , „A est

minimum pondus , quod non potest portare" , „A est maximum , quod non polest

videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sie exponitur „A potest portare

et nultum maius" , ..... secunda sie „A non potest portare nec aliquod tantum",

tertia sie „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sie „A potest

videre et nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche

Erörterung über „maximum, quod sie" und „minimum, quod non" an. (Vgl. Summ.

tog. IV, 8.) .

529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque

categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „tolus"

syncategorematice, quando toli propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So

phismen, wie z. B.: 7'otus Socrates est minor Socrale. Tolus Socrates aliqua sui

parte est minor. Tolum, quod est in mundo , est in oculo tuo vel in bursa lua u.

dgl f. 57 r. B : Categorematice sumitur, dum copulam principalem delerminare

non polest , quando copulae postponitur vel eidem introeluse et restricte z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoon.ituIr,n

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127

„semper" 530), „ab aeterno"531), „infinüum" 532), und „immediate" 53 3);

hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung

verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus

spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen

Exposition, sondern nur von physikalischen „causae verüalis" die Rede

sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus

führt 535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),

manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.

(Vgl. Summ. log. IV, 15.)

530) f. 57 v. B : „Semper" sumitur categorematice, dum verbum principale determinare

non polest , quando o parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit

semper" ; syncalegorematice tenelur, quando in copulam principalem suam virtutem

emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)

531) f. 58 r. B : Quaecunque dicta sunt de termino „semper" , possunt convenienter

applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)

532) f. 58 v. B: „Infinilum" tenet categorematice, quando principale verbum

determinare non potest; .... syncategorematice , quando determinat. Hiezu die

Sophismen: Sicut infinita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinilum tempus fuit

finitum, et tamen nultum tempus finitum fuit infinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)

533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominatiter, quando

cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;

adverbialiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur

„Immediale" terminum sequentem se confundit confuse lantum Exponitur propositio

denominata ab eo per suam praciacentem et universalem negativam. Hier

über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post

hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)

534) f. 63 r. B: De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Huiusmodi

verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 r. A :

A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composito subiecto consimiti

cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum

verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam, quod nullus terminus

connotans indicisibititalem debet ingredi probationes illorum, sicut „instans",

quia nihit eis cortespondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem

pus, cito, nunc" (vgl. Peter v. Aitly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,

quod dupliciter exponuntur , uno modo per positionem de praesenti et remotionem

de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et positionem

de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,

quod exponuntur per disiunctivas et copulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)

535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non

habet, sed habet causas veritatis , quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,

unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum

delerminatione dictionis „immediate" ; secunda causa est una copulativa unius

de praesenti negativae et alterius de futuro affirmativae cum simiti determinatione.

f. 66 r. A: Qualecunque erit aliquid, quak ipsum iam non est, ipsum incipit

vel incipiet esse tute Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando

non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)

Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est

pro instanti verificabitis , ut „Tu es" .... (B) Quaelibet propositio de praeterito vel

futuro verbo substantivo est pro instanti verificabitis, nisi delerminetur per terminum

significantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est

pro instanti verificabitis, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu

tanges Socratem et Plalonem , igitur in aliquo instanti tanges Mos" f. 67 v.

B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem ciusdem est bonum

argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis

causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So

phismen.

128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt 536); und

hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchlheil der logischen Lehre mit

neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur

„proposüio descriptibilis" , zu welcher auch die üblichen juristischen

Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. oh. Anm. 108) gehören537); hin

gegen auf den Adverbien beruht die „proposüio de modo exponibüis" 538),

und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur

„proposüio officiabilis" 53ü). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol

cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com

posüus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83- , und

auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei

nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus composüus dann

eintrete, wann der Modalitäts-Terrainus dem Urtheile vorangehe, hingegen

sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).

536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus composilus et di

visus originem sumü, sequitar pertractare Terminorum officiabitium quidam sunt

nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum"; quidam

sunt verba, ut „scio, dubito, credo, imaginor, opinor, haesito , volo, no/o, pereipio,

intelligo, existimo, promitlo , apparet, significat, potest, contingit" et alia infinita;

quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, credilum" ete.; quidam sunt adverbia,

ut „possibititer , impossibitiler" ete. Horum terminorum quidam Itabent officiari, ut

praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui

dam exponi, ut adverbia.

537) Ebend.: Propositio descriptibitis est illa, in qua aliquod praedictorum verborum

vel participiorum existens primum probabile in proposilione incomplexum determinat,

ut haec proposilio „Ego scio A propositionem" sie describitur et probatur:

„Ego scio significatum primarium A propositionis , quod scio primarie significari per

A, igitur scio A propositionem". ... (B) Ab his potest homo exemplum sumere, qualiter

alias propositiones de atiis verbis officiabitibus describere debeal, ut „Promitto

tibi denarium", i. e. „Promitto tibi ius alieuius denarii praesentis, jiraeteriti, futuri,

possibitis, imaginabitis" . (Vgl. Summ. log. IV, 4.)

538) f. 71 r. A: Proposilio de modo exponibilis est itla , in qua aliquod prae

dictorum adverbiorum existens primum probabite in proposilione verbum prinzipale de

terminat, ut „Piecessario omnis homo est animat" exponitur sie: „Omnis homo est

animat, et nun polest esse, quin omnis homo est animat". Zur Erläuterung folgen

acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)

539) f. 73 r. A: Proposilio officiabitis est itla, in qua modus nominalis , verbalis

vel participialis existens primum probabite in proposilione complexum determi

nal, ut „Possibite est, te scire A" sie officiutur et piobatur: „Haec proposilio est

possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire

A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und

sonach (f 75 r. B) als „Conelusiones credulitatis" bezeichnet werden. (Vgl. Summ. .

log. IV, 3.)

540) f. 76 r. B: Omnes illi modi superius explicati, sc. nominalis, verbalis,

participialis et adverbialis, sensum compositionis et divisionis exprimere posaunt;

sed qualiter , est difficultas. Dicunt quidam, quod, quandocunque modus simpliciter

praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus

nominatur ; sed quando mediat dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,

quando modus praecedit, est sensus compositus , sed quando medial vel finaliter sub

sequitur , est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,

quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypotheticum, faeil sensum com

positum, et quando medial verbum dicti et primum extremum, lenetur in sensu diviso

.... (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabili frequenter

fatlit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.

v.

XX. Paulus Nicolcttus Venetus. 129

Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune , Sophismen über

„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen541).

Die zweite Ilauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich

im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Urtheiles

, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig

läppischen Einwand zurückzuweisen 542), wie bei der Eintheilung in

kategorische und hypothetische Urtheile 543). Das kategorische wird zu

nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in

Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occara (ob. Anm. 173)

trafen, nach exlrema complexa und exlrema disiuncta in das disjunctive,

copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 544).

Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier

neu der Begriff einer „negalio praegnans" hinzu, welcher sich auf die

exponiblen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von terminus

541) f. 82 v. A: Quia in tractalu praecedente pluries tangebalur, licet indecise,

de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem elarius tradendo

scientiam riuo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum ab aliquo

sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con

tingens de necessitale eveniet. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte

Folioseiten füllt, ist ein fortlaufendes Schuleiercitium, in welches alle möglichen

Sophismen verflochten werden.

542) f. 101 r. A : Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aut falsi

significativa (v. A) Contra arguitur per istam oralionem „Bu est Ba"

Respondetur, quod „Bu est Ba" non est propositio, et nego, quod sit enuntiatio per

fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)

543) f. 101 v. B: Propositio in categoricam et hypotheticam dividitur. ......

Propositio categorica est itla, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicatum

et cupulam (f. 102 r. A) Contra divisionem arguitur probando , quod atiqua

est propositio, quae nec est categorica nec hypothetica ; et ponitur, quod tu ineipias

proferre propositionem .... et sie continuabis, quousque erit totaliter prolata;

ideo sie propositio immediate post erit categorica vel hypothetica (B) Respondctur,

quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius

subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,

welche mit gleichem Glück beseitigt werden.

544) f. 102 v. A: Propositionum categoricarum quaedam sunt de subiecto ampliativo

et praedicato amplialivo , quaedam nec de subiecto amptiantur nec de

praedicalo, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae

dam de extremo amplialivo et non subiecto nec praedicato lllarum de subiectis

amptiativis quaedam sunt de praesenti, quaedam de praeterito, quaedam

de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam

de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec de extremo.

lllarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel coniunclionis,

quaedam cum interpositione lllarum sine interpositione quaedam sunt

de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , .... quaedam ex recto et obliquo

lllarum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunetivo,

quaedam de extremo copulato, .... quaedam de conditionalo, quaedam de locali,

.... quaedam de temporali, quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). ... Ca

legoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam

nec de secundo nec de tertio.

545) f. 102 v. B : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego

ricarum quaedam est ajfirmalwa, quaedam negativa Affirmativa est itla, in qua

verbum principale vel copula implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro

positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sieut

exelusivae et reduplicalivae , in quibus non negalur nota denonnnationis et quaecun

que exceptiva proprie negativa Non praegnans est quaecunque negativa non

Pbanrl, Gesch. IV. 9

130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

praegnans bei der Eintheilung gesprochen , welche auf der Quantität be

ruht 54C), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz

folgen 547). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei

chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus

der modalen von der Quantität abzusehen sei ; den Excepliv- und den

Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs

des hypothetischen Urlheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen

seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und

das disjunctive und das condilionale mit Einschluss des rationalen (s.

Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,

wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,

man im Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis

vel non se habens aliquo dielorum modorum, et haec dividitur, quia

quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est itla, cuius

contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non polest esse ve

rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.

105 r. A : De quotibel dicitur alterum contradictoriorum incomplexorum et de nullo

eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicalo privativo ad affirmativam de

praedicalo infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A : Ab affirmativa de prae

dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto et in suppositione personali

est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir

mativam de praedicato infinito debitn medio est bonum argumentum.

546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, quod quaedam

est universalis, quaedam particularis , quaedam indefinita, quaedam singutaris

Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali

determinatus vel pluribus eidem aequivalentibus f. 109 r. A : Particularis

est itla, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particulari determinatus

vel pluribus eidem aequivalentibus vel sattem ipsum inferentibus (B) Indefinita

est itla, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina

tus Singularis est itla, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate

aut terminus categorematicus solo pronomine demonstrative determinalus f. 112

r. A: Ab universali affirmativa ad suum singulare cum debito medio est bona consequentia

(B) Ab universali negativa ad quamlibet suarum singularium est bona

consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particularem tam affirmative quam

negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)

547) f. 113 r. B: Dicto de quantitate propositionum iam rectat, easdem in

figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocarc. Dabei werden nun in

weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetzung uud

Subalternation in ausdrücklichem Anschlusse an Petms Hispanus angeführt, und in

gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benützung des

Memorial-Verses „frae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich

auf die modalen Urtheite angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia

der Urtheite und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die

Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)

548) f. 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio simplex,

quaedam per aceidens, et quaedam extra quantitatem seu praeter quantitatem.

.... f. 123 r. A : Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita

transpositio extremorum copulae , cuius alterum extremum tam implicite quam explicite

corel quantitate logicali; et isto modo convertuntur exelusivae et modales in

sensu composilo (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico

de reduplicalivis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheite

die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam

vitae meae" sei umzukehren „Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei

Marsitius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrates" ergebe „Socrates aliquod aibum

fuit" u. s. f. (Vgl. Summ. t. I, 11.)

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 131

litudinaria, einer comparaliva, relativa, inhibitiva. elevliva, suMunctiva,

expleliva u. s. f. sprechen müsse 54i)). Dennoch aber erörtert er vorerst

die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Urtheil55"),

um sodann bei dem copulativen eine Unterscheidung zwischen

„copulatim" und „colleclive" 55 *) und ebenso beim disjunctiven zwischen

„disiunclim" und „disiunclive" durchzuführen 552). In gleicher Weise

spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionalim" und „condüionaliter"

; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform

nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens

nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae

und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an

(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig

tröstlichen Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-

549) f. 124 v. A: Nunc de hypotheticis sollicite est tractandum Quidam

quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81

u. 273), alii septem (Strodüs, Anm. 190), alii decem (Feribrigus , Anm. 214), alii

qualuordecim , et sie ultra. Sed obmissis his dico, quod tres et non plures sunt

species, . . ... sc. copulativa, disiunctiva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatur

rationalis. Non enim video, quod temporalis , localis et causalis sint hypotheticae,

quin etiam aliae, quas formant aliae notae adverbiales et coniunctivae ; et sie similitudinaria

esset hypothetica , ut „Scripsi, Heut tibi placuit", et comparativa,

item relativa .... et inhibitiva, ul „Cireumspicit, ne sibi coneludatur", item electiva,

ut „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunetiva, ut „Ego feci, quod

bene respondisti", et expletiva, ut „Licet movearis, non curris" , et sie per

alias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et utitis parum.

550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis intelligatur , volo

deelarare Temporalis est «i/o, quae a nota temporis implicite vel explicite sumit

denominalionem De primo ordine sunt Mae, in quibus nota temporis pe

tendo prineipium propositionis impedit quantitatem, ut „Quando ego disputo, tu respondes"

; secundi ordinis sunt Mae, in quibus nota temporis non impedit

quantitatem, ul „Ego disputo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die

Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheitung werden dann auch localis

und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheitsarten die exple

tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich

f. 127 r. A : Expletiva propositio est illa , quae a nota sie vocata sumit denominationrm;

istarum quaedam est alieuius quantitatis, quaedam nullius; exemplum

primi „Licet movearis, non curris", exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".

Item quaedam sunt affirmalivae , quaedam negativae Item quaedam primi or

dinis, ut „Licet sis asinus , es homo" , quaedam secundi, ut „Tu es homo, licet sis

asinus" u. s. w.

551) f. 127 v. B: JVofa copulandi sumitur copulalive, quando categoricas coniungit,

copulatim vero, quando praecise terminos unit JVofa copulationis sumpta

copulatim sumitur divisive , quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur

copulativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co

pulativa; exemptum primi „Socrates et Plato currunt, ergo Socrates currit et Plato

currit", exemplum secundi „Socrates et Plato sufficiunt portare hunc lapidem". Für

diese beiden Arten werden nun Begeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor

auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur

Wahrheit, >zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co

pulativen Unheites gehöre. (Vgl. Summ. log. 1, 13.)

552) f. 131 r. B: Nota disiunctionis sumitur disiunctim, cum solummodo ter

minos coniungit , disiunctive vero, cum categoricas unit; exemplum primi „Tu es

homo vel asinus", exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus". Die hierauf

folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von

Consequentiae an. (Vgl. ebend. I, 14.)

9*

132 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr

verschiedenartig sei ; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die

Wahrheit dieser Urtheilsform 553).

Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae

macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Aran. 549)

erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt

desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort

die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit

drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma

liter formalis, und in malerialis , wovon aber nach seiner capriciösen

Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma

und bona de maleria 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und

553) f. 134 r. B: Nota conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel

terminis elauditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit et unit; exemplum

primi „Omne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal , si est rudibite,

est asinus" , excemplum secundi „Si tu es homo, tu es animat" .... (v. A)

Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non

polest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur

.... in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite, quod antecedens sit

verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod

non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem

sit verum. ... (B) Quarti quod non sit possibite, antecedens esse verum, con

sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti ....

quod si ita est, sicut est significabite per antecedens, necesse est sie esse, sicut est

significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod

non sit possibite sie esse et sie non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi

consequentis Septimi quod non sit possibite sie esse et sie non esse

demonstralis significatis antecedentis et consequentis Octavi .... quod consequens

intelligatur in antecedente Noni quod significalum adaequatum consequentis

intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod

requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,

Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel universaliter

assignari, quia conditionales in multiplici differentia proponuntur

Ad veritatem affirmativae significantis iuxta compositionem suarum categoricarum re

quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sie

significantibus et demonstrando per litteram „sie" significata consueta antecedentis et

oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmativae non significantis ex compositione

suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni comiitionali vere

sie significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen

conditionalen Unheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con

sequentiae. (Vgl. Summ. log. I, 12.)

554) f. 139 r. B: Ut de conditionalium maleria plena habealur notitia, de rationalibus

est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntiatio hypothetica

implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo" vel

„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam transtatum est,

ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs

dieses ganzen Abschnittes Summ. log. III, 1 —7) tam affirmativarum quam negalivarum

quaedam est bona et quaedam est non bona seu mala. Consequentia bona

significans iuxta compositionem suarum partium dicitur illa, cuius contradictorium

consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans

non ex compositione suarum partium dicitur illa, quae uni bonae est immediate subordinabilis

(B) Consequentia bona formalis est ilta, cuius contradictorium con

sequentis sie primo significando potest antecedenti formatiter repugnare (f. 140 r. A)

Conscquentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for

malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re

pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133

willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon

öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)

mit geringen Modifikationen die Eintheilung der Termini in impertinentes

und perlinentes auf, deren letztere entweder disparati oder consecutivi,

und zwar diese wieder entweder converlibiles oder sequela tantum

sind 556). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von

Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und

Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia

ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be

ziehen 55 7).

malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris" , des

zweiten „Tu es homo, igitur es risibilis" , des dritten „Tu es homo, igitur es animat")

Consequentia bona materialis est itla, cuius contradictorium consequtntis

sie primo significando polest anlecedenti materialiter repugnare, .... ut „Nullus deus

est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse

quentia bona de forma dicitur itla, cui quaelibet sibi simitis in forma est bona, ut

„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itla, cui

non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum puter est, igitur non lantum

pater est".

555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A

copulativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab exposita

ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem

itlam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar

gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel partir

cularem Nulla consequentia solum materialiter bona tenet de forma (f.

142 v. A) Si contradictorium consequentis est itlativum contradictorii antecedentis,

consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est

verum (B) Si antecedens est necessarium, eliam consequens est necessarium

(v. B) Si antecedens est possibite, eliam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur

ad consequens, itlud idem sequitur ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat

cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est

bona scita a te esse bona , .... et antecedens est concedendum a te (v. A) "Si

antecedens est scitum a le, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) St ante

cedens est a te dubitandum, consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.

179 f., 285, 411 f.

556) f. 147 r. B: Termini impertinentes sunt, quorum stal unum indifferenter

negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impositione,

ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,

quidam consecutivi Disparati dicuntur illi, quorum unus non polest de alio verificari

nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum

quidam sunt convertibites , ut „homo" et „risibite" .... quidam sequela tantum

sine convertibititate, i. e. illi, quorum unus est itlativus alterius et non e contra,

ut „homo" et „animat".

557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparalorum,

ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum f. 148 r. A : Quandocunque

sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam

valet argumentum (B) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione totius extremi

est bonum argumentum (v. B) eliam ab uno correlativorum ad reliquum. ....

f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu

mentum f. 1 53 v. A : Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis

tributive vel confusive non valet argumentum, (f. 154 v. A) sed negatione postposita

est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum

debito media negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori

ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum. ....

f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse

quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe

rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.

134 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Als Vorbereitung aber zu den nocb übrigen Zweigen der consequenlia,

nemlieh zu syllogismus, Obligatoria und Insolubilia, folgen nun

in eigenlhümlicher Weise Erörterungen über Wahrheit, Unmöglichkeit

u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene

grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter

welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des significatum

adaequatum zu Grund legt 558); eben dieser aber veranlasst ihn,

von Neuem die verschiedenen Meinungen über significalio näher zu be

trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen

Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher

hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe , deren

Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen

stände des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde

zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem

Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),

sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung

mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem significatum

totale des betreffenden Terminus, sondern das sigriificatum adae

quatum der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthümlichen

Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Objectivität und

des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-

558) f. 158 r. B : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes

diversi diversimode variis Vits procedunt Prima igitur via coneludit : Ad

veritatem propositionis affirmativae requiritur , subiectum et praedicatam supponere

pro eodem; requiritur, quod ipsa significat taliter, qualiter est; omnis

propositio affirmativa significat, se esse veram ; quaelibet affirmativa de praesenti,

cuius subiectum pro nullo supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert

v. Sachsen, Anm. 231) (v. B) Secunda via ponit: Si haec propositio vel

ista quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. . . (f. 159 r. B)

Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat haec propositio vel itla

quacunque demonstrata, itla propositio est vera (v. B) Quarta via ponit: Si est

totaliter, sicut propositio significat, ilta est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab

gewiesene Ansicht , sowie die des Peter v. Aitly , Anm. 469) (f. 160 r. B)

Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod

non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des

Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad placitum

significans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondet mentalis vera

vel falsa (s. gleichfatls Peter v. Aitly a. a. O.) (v. A) Scptima via ponit: Si

propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octava via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioe ienstd,icateisvta vpeerar.

fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectus (B) Ultima via,

quam inter ceteras reputo sustinendam, ponit: Si atieuius propositionis significatum

adaequatum est verum et non repugnat, itlam propositionem esse veram sie significando

adaequate, itla propositio est vera (s. die von Peter v. Aitly angeführte Mei

nung, Anm. 470).

559) f. 162 r. A : Quia in praecedentibus de significato adaequato propositionis

tangebatur , ideo de eodem restat videre Multae versanlur opiniones. Prima po

nit, quod significalum propositionis vere est modus rei et non res (B) Secunda

ponit, significatum propositionis vere esse eompositionem mentis vel intellectus componentis

aut dividentis (v. B) Tertia opinio , quae est communiter doclorum

ordinis mei et praeeipue magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significatum pro

positionis est aliqualiter esse et complexe significabite, et dicit, quod hoc nomen

„aliquid" et sibi synonyma „res" et „ens" possunt aeeipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135

quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un

möglichkeit, Nolhwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben

verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen

glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der

genannten Modalitäten hinzu , insoferne jede derselben entweder ex terminis

oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens

oder per se, und letztere wieder entweder materialiter oder formaliter,

und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter

solum, plus quam formaliter, formalissimeb6V).

(f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adacqualum significatum totale alicuius

propositionis mentalis prnprie dictae, quia quaelibet talis ratione partium, quibus

aequivalet, significal plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per

aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significationem,

etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Aitly, Anm. 470) (f.

164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed

quia in maiori parte eonveniunt asscrentes plura, quae nostro iudicio vera sunt,

.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negativae

significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan, Anm. 77)

(v. B) Nullius categoricae affirmativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si

gnum correspondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua

nter (f. 165 v. A) Cuiustibet propositionis adaequate complexae significabite,

quod in natura ponitur, a suo incomplexc significabiti aliqualiter distinguitur, et volo

dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione

significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intelleetu apprehenditur,

non dicitur esse tale , quod toto signo coneipitur Significatum

adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale. nominatur , nam „homo" significat

hominem, animat, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus

fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).

(v. A) Significatum^ adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria

ratione, quo nihit posterius sie coneipitur sub formali denominatione Significa

tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite

egreditur a significatis adaequatis partium.

560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititale , necessitate et contingentia

propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis

ex eo, quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,

quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est

vera, et contingens ea, quam stat esse verum vel falsam indifferenter Secunda

ponit, quod dicitur possibilis ex eo quod, qualitereunque est significabite per eam

sine nova impositione , sie potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im

possibitis, necessaria, contingens).... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite

est Ha esse, sicut propositio significal adaequate, propositio est possibilis u. s. f.

(ebenso). . Quarta ponit, quod est possibilis, quia, qualitereunque per eam

secundum totalem significationem totaliter significatur, ita est [(vgt. Peter v. Aitly,

Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibilis oratio indicaliva perfecta univoca,

per quam sir adaequate significantem potest intellectus reddi verus (B) Sexta

ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, Ma est possi

bilis Septima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise

, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise ,

est impossibitis; contingens est, ex qua non sequitur impossibile Haec

opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regulae nimis prolixae sunt et difficiles,

ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.

Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos

sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, illa est possibilis u. s. f. genau ent

sprechend bei den übrigen drei.

561) f. 169 r. B: Ut praedicta elarius innolescant, dicisiones expedil

deelarare Propositio impossibitis ex terminis dicitur illa, quae esset im-

V

136 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen

Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur

Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlicb dass in der

ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,

Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von

Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus

sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss

des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn

licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung

der Supposition aus der Affaire 563). Zuletzt spricht er auch noch von

einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den

regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er

sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urthcile für solchen Zweck be

sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden

conditionalen Schlüsse bis zur hoethianischen Tradition zurück 564).

Hierauf geht er zu den Obligateria über, wobei er spitzfindig ge

steigerte Definitionen der positio , der deposilio , der admissio und der

obligalio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheil nimmt,

vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in

gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem

possibitis , licet suum significatum adaequatum non sit impossibite , ut „Haec propositio

est impossibitis" se ipsa demonstrala Impossibilis ex suo significato dicitur

itta, cuius impossibititas consurgit ex suo significato , ut „Homo est asinus"

(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per aeeidens , i. e. quae

aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im

possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naturaliter

quam supranaturuliter, quaedam secundum quid. i. e. naturaliler solum.

Impossibitium per se quaedam implicat formaliter conditionem, quaedam mateterialiter

solum; implicantium formaliter quaedam implicat formaliter solum,

quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime. Genau wörtlich ebenso

werden dann auch die übrigen drei eingetheitt, und zum Schlusse folgt das Exercitium,

ob Ein und das nemliche Unheit zugleich möglich und unmöglich, oder zu

gleich nothwendig und zufällig sein könne.

562) f. 172 r. A: Sequilar consequenter syllogisticam deelarare materiam, quae

inier ceteras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regularis tres habet flguras

modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)

Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Fapesmo,

Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem

et Petrum Hispanum p orientes novem modos Respondetur, quod ipsi lalia non

posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propler addiscentes , ut citius caperent

modum syllogizandi. (Vgt. Summ. log. I, 17.)

563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis

est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen

tialia, quidam personalia, quidam notionalia.

564) f. 176 r. B: Voco syllogismum irregularem itlum, qui nec in modo nec

in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conelusionem

cum simititudine regularium figurarum lstorum syllogismorum quidam sunt boni

et quidam non ; Mi enim non valent, in quibus oppositum conelusionis stat cum praemissis

(v. A) In exelusivis contingit in qualibet figura simititudinarie Syllogis

mus (B) Consurgunt syllogismi irregulares ex nota conditionis habentes simititudinem

cum regularibus Sunt octo modi, quibus ratet huiusmodi syllogismus

irregularis factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,

s. Abschn. XII, Anm. 155).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137

definirt er auch tempus obligalionis , sowie impertinens und pertinens

unter casuislischer Eintheilung des letzteren565). Nach einigen ganz all

gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze

gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch

noch durch nolilio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner

seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich posüio, deposilio und

suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,

Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von

supposüio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine

oratio tentaliva sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch

dazu , dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,

welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,

hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln

565) f. 177 r. A: Positio est enuntialio composita implicite vel explicite ex posito

et signo positionis (B) Dcpositio est enuntiatio implicite vel explicite composita

ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio .... composita ex admisso

et signo admissionis Obligatio est relatio limitans ad aliquid enuntiabite

vel sibi simite aliqualiter sustinendum , quia obligatio non videtur esse in aliquo

praedicamento , quam in praedicamento relationis ; .... oppositum ponit unus magister

dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam

descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol

gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio composita ex signis obligationis

et posito vel deposito una cum admissione , qua tenetur obtigatus in tempore obliga

tionis concedere positum et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua opponens

obligat respondentem ad sui voluntulem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,

und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligalionis et obligato (s.

Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum

secundum aliquem stalum (vgt. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem

pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;

desinit obligatio, si opponens dicat „Cedat tempus obligationis" et respondens dicat

„Admitto", vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admitlit

, vel ubi opponens et respondens se transferunt ad aliam materiam

vel ex turbatione dimittunt disputationem, vel si opponens vel respondens infra

disputationem desinerel esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur

esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itlud,

quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est

pertinens positioni tantum, alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per

tinens obligato tantum, alia pertinens obligato et bene concesso vel bene negato , quod

ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.

log. V, 1-7.)

566) f. 178 r. B: Materia obtigationum non est nisi maleria consequentiarum

stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deceptorio tentativa.

Infra tempus obligalionis omnes responsiones sunt ad idem instans retorquendae.

... . (v. A) Nunquam conti adictoriae infra idem tempus sunt concedendae Propositione

semel concessa infra idem tempus, quotiescunquc proponitur, est semper concedenda.

Extra tempus obligationis rei veritas est fatenda Tres sunt spe

eies obligationum et non plures , sc. suppositio , posito et depositio. Suppositio est

enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis et supposito

(B) Plures quam sex species ponunt aliqui, sc. positio, impositio, depositio, sit verum,

petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulitas et huiusmodi (f.

179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per aeeidens ra-

-tione positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputatio

deceplatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.

138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

und Beispielen zuerst über die posüio 567) und dann ebenso über die

deposüio zusammengestellt wird 568).

Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,

wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver

schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit

grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen

uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die

jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,

dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)

ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich

zurückbeugt (reflexio supra se), entweder gänzlich oder thcilweise seine

eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificai), wodurch eben zugleich

viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er

567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per aeeidens impossibile scitum esse lale

est admittendum (B) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob

ligationis propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito

obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito

obligato repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est

concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum

Omne sequens ex posito obligato et opposito bene negati est concedendum Ad

omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non

sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si

possibite obligatum est, licet falsum, non propter hoc est negandum neeessarium per

se nec concedendum impossibile per se Qualibet parte copuiativae coneessa concedenda

est copulativa ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus

obtigationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen

negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondet

Durante tempore obligationis non est certificanda quaecunque quaestio Eadem

propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.

In tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi

quod concedendum vel negandum tmitat obligatio Propositio de terminis autentice

impositis ad significandum potest per solam positionem' aut impositionem fieri

aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulas intendo arguere

et argumenta eadem resolvere, ut eisdem fides firmius debeal adhiberi, und diess ge

schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.

568) f. 191 v. A : Nulhim neeessarium per se aut simpliciter scitum esse lale

in depositione est admittendum Omne possibite, contingens, per aeeidens neeessa

rium vel impossibile in depositione est admittendum Omne depositum sub forma

depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne

gandum Omne contradicens deposito est concedendum Omne sequens ad

contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposito contradictorio

depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con

cesso opposito bene negati est concedendum Omne antecedens ad depositum cum

concesso opposito bene negati est negandum (B) Ad omne sequens et ad omne

impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum

contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen

wieder erläuternde Beispiele.

569) f. 192 r. B: Huic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,

quod insolubite nuneupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).

Prima opinio ponit , quod insolubite solvendum est per fallaciam figurae dictionis;

secunda, quod per fallaciam secundum non causam (v. A) Tertia

opinio dicit , quod Socrate dicente „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicit", licet

sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praeeedente tempus

prolationis Quarta opinio ponil, quod nullus potest diecre, se dicere falsum,

nec aliqua propositio polest esse, ex {qua insolubite posset generati (s. Buridan,

XX. Paulus Nicolettus Vcnetus. 139

es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie

er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums

häufig eine rastlose Thäligkeit in Beiziehung von Sophismen ent

wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei

hundert Sophismen nach den vier Fragen: oh Ein und die nemliche

consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob

Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrates dicens,

si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,

quod insolubite nec est verum nec falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.

Marsitius, Anm. 425) Seplima ponit. quod est solvendum per fallaciam aequivocationis

Octava ponit, quod nullum insolubite est verum vel falsum, quia

nullum tale est propositio (B) IVona ponit, quod insolubite est verum vel fal

sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima

solvit per fallaciam secundum quid Undecima ponit , quod omnis propositio

insolubitis significat, se esse veram et se esse falsam, intelligendo de adaequato

significato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,

est ista, quod insolubitis est propositio, de qua fit mentio in aliquo casu, quae, si

cum eodem casu praecise significet , sicut termini praetendunt, sequitur, ipsam esse

veram et ipsam esse falsam (s. Hentisbems, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadeeima

(diess ist die Meinung des Peter v. Aitly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura

puneta: Nulla res creata potest distinete repraesentare se ipsam formaliter,

sed bene obiective; nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare, se

ipsam esse veram, nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non

polest supponere pro ipsa propositione ; omnis propositio insolubitis est propo

sitio vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta ; cuitibet inßolubiti correspondet

aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima

opinio, quae est fundamentum mnttarum praecedentium et ideo plus subterfugere,

quam respondere, conatur , ponit insolubitia solvenda penes fallaciam aeeidentis

(B) Pro deelaratione quintaedeeimae opinionis infertur: Omne insolubite aut

oritur ex acht nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam

habent reflexionem supra se , quaedam non; habentium reflexionem supra se

quaedam habent immediate, quaedam mediale; et quaedam se ipsas ponunt,

quaedam sc destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant

de per se , quaedam de per aeeidens ; quaedam sunt totaliter itlativae suarum

falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non

insolubitis est itla. quae non est totaliter nec partialiter itlativa suae falsitatis

Propositio insolubitis est propositio habens supra se reftexionem suae falsitatis totaliter

vel partialiter itlativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae

non sunt.

570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolubitium

responsionem manifestum, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol

cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.

571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta tentativis.

Primum dubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mala. Diese Frage

nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige

zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. B. : 1) Album fuit hoc, ergo hoc

fuit album. 2) Chimaera non est animal, ergo aliquod non animal non est non

chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album erit homo ; ergo aliquod animal

erit album. 4) Omne, quod curret, ineipit currere ; Socrates albus curret; ergo So

crates albus ineipit currere. 5) Socrates erit albus, et nihit aliud a Socrale erit

album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod est A, desinit esse verum, et nihit

aliud ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exelusum

est exelusum, et nihit non exelusum est exelusum, ergo tantum exelusum est ex

elusum. 8) Socrates non excipitur, et omnis homo alius a Socrale excipitur, ergo

omnis homo praeter Socralem excipitur. 9) Nihit non Socrates enrrit, ergo tantum

Socrates currit. 10) Contingens est, le non currere; ergo contingens est, te currere-

U. s. f. in ähnlicher Weise.

140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.

Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate

Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573), und

ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein

können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"

noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils

schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner

seits wieder zu erörtern 57 5).

Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"

Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeilgenosse

des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger

Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in

572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et

falsa. Unter den fünfzig Beispielen , an welchen auch diese Frage verneinend be

antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete

Discussion, angeführt werden; es lautet: Pono, quod A sit itla propositio scripta

„Omnis homo est animat" , et B itla „Homo est animat" scripta sub A parum

distanter ; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc

complexum „Et e contrario", quae sit C propositio. Isto posito arguitur sie: C pro

positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est

independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,

quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependct; sed A est propositio falsa

et B propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich

denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der

selben gestaltet sei. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher An.

573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparati de se invicem

possint verificari. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo

est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino

est asinus; tu es aliud ab asino; ergo tu es asinus oder Immediate post hoc eris

asinus; sed tu es idem, quod immediate post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.

574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse

simul vera aut simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus

welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können : Ista sunt contradictoria

„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuius hominis omnis oculus non

est dexter", et ista sunt simul falsa in cos«, oder: Haec sunt duo vera „Cuiuslibet

contradictionis altera pars est vera" et „ Alicuius contradictionis nulla pars est vera",

et haec invicem contradicunt, oder : Haec sunt duo vera in casu „Socrates dividet A

lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.

575) Sophism. aur. f.2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scriberem

sophismata , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc

duleius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge

druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht

eigentlich dem Inhalte nach) neu , indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem

reichen Materiale schöpfte, welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)

und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2

b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,

21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:

14) = 3 b. Alb.; 15) = 64b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.

Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,

221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6

b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis

homo; 35) Immediate post hoc tu eris; 36) Tu ineipis esse in hoc instanti; 37) Tu

desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibel; 39) u. 40) sind = b. Alb.

109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) u. 43) sind = b. Alb.

171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum ; 45) u. 46) sind = b. Alb.

33 u. 231; 47) Necessarium est contingens; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;

50) = 142 b. Alb.

XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 141

welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick

der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts

anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,

propositiones , argumentalio formalis und materialis, consequentiae,

insolubilia und obligatoria handle 576).

Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte

Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe

Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes

der Logik liegt 577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen

Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten

De conceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae

cum logica 5 ' 8). Gerson will überhaupt die Gegensätze , welche

seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der

höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein

mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich

auch der nominalistischen Richtung eine Berechtiguug zugestanden wird.

Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die

Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu

lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität

alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An

sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird58"), so

will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen

und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu

Mägden der Theologie erniedrigen531). Indem er sich völlig jener Ein-

576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B : Logica tres

habet partes, quia sc. considerat de terminis, de propositionibus et de argumentis

Argumentutionis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicul syllogistica ,

aliu est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuiusmodi sunt conse

quentiae; rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubitia, non quia solvi

non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione impticationis , ex quod falsificant

se ipsa; ulterius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam

docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti

cavere.

577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn

sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar

stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.

Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." geliefert hat.

578) lch citire nach der Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den

Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.

579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro

prium habet logicam et sensum litteralem utiter, quam speculativae scientiae; haec

directio vel lex praeservavit hactenus praeelaram universitatem Parisiensem a pluiibus

eiroribus, dum scholasticos suos semper ad certam regulam fidei loqui iussit et compulit.

Utinum in aliis studiis haec diseiplina simititer teneatur. Mata libertas est,

male et erronee loqui posse.

580) De coneept. (Vol. IV) p. 801 : Conceptus complexi formantur in utero

ratioualis animac (in der ganzen Schrift De coneept. wendet Gerson häufig das Wort

„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius

per semen fidei simplicis et incorruptae, quam per semen phitosophiae.

581) D. conc. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Melaphysicalis inquisitio non solum

inutititer, sed et damnose quacritur fieri per homines saecularibus scientils aut offieiis

civitibus oeeupatos, qui non capiunt, quae sub titi a sunt; scandalum enim est illis vel

142 XX. Johannes Gerson.

theilung der Philosophie anschliesst, welche wir bei Albertus Magnus

(Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Runs Scotus (Abschn. XIX, Änm. 87)

trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia

582) , und als synonym mit „sermocinalis" gebraucht er auch

den Ausdruck „nominalis" 5S3); es habe neralich die innere mentale

Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. bei Peter

v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die

significalio ad placüum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet

der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik 5S4), d.h.

er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)

als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585), entfernt sich

aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er

die scotistischen „modi significandi" nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),

sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der

Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. d gl. erblickt580).

Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen

Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen

Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings

in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.

35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Reziehung

der „Zeichen'' auf das Rezeichnete, wobei die psychischen intentiones,

während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. üccam, vor. Abschn.,

Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren" 5S7), so dass mit

dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelligibilis verirrisio

Theologica perscrutalio non renuit aequisitiones aliarum scientiarum, tam

speculativarum quam moralium quam eliam sermocinalium, ut est logica, sed assumit

eas ut ancitlas sapientiae in obsequium suum.

582) De concept. p. 796: Sub ralionali seu sermotionali phitosophia sunt grammatica,

logica, rhetorica.

583) Ebend. p. 798: Conccptiones nominales seu sermonicales de qualibet scientia

possunt formari per verba exteriora ad placilum significantia.

584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter significantes

non suffecissent ad conseeutionem sententiarum phitosophicarum, si non

fuissent inventa nomina ad placilum significantia, unde grammatica, logica, rhetorica

sumpserunt initium. Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in

anima lntentio secunda dicitur , quae* repraesentat conceptus, ut genus et

species, et nomina conceptuum. Conceptus mentales ab exordio habiti sunt, ex

quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interius , et hinc exterius nomina

ad placüum significantia institui propter civitcm inter homines communicationem in

amore fundatam Ita fuil togica quaedam mentalis prius , quam vocalis aut

scripta.

585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus constilutio

vet actuatio seu formatio vel adaplatio, unde significare est aliquid intellectui

repraesentare.

586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composila est

grammatica et logica, unde coüsurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum,

suppositionum , obligationum cum suis annexis in logica, deelinationes ete. in gram

matica.

587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non

causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primas et

secundas intentiones sibi format, quae res in anima singulares sunt, licet universalitatem

repraesentent.

XX. Johannes Gerson. 143

bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's

unter üblicher Bekämpfung Plato's in- die thomistisch-aristotelische Aus

drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,

auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die

universelle aptitudo der Dinge ergreift 5S9), d. h. dass das Universale

wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des

Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer

salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus

schliesslich auf Gott zurück 591), und schliesst sich den hierauf bezüg

lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher

Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualislisch daneben das

so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig

entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen

formalüales ein, welche ebensowenig als die Universalien in

einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern

der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593); denn sowie an Stelle

einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's

588) De concept. p. 801: Conceptiones aliquae dicuntur immediale ficri in utero

intelligentiac humanae, non quin requiratur obiecti praesentatio et luminis spiritualis

irradiatio et species intelligibitis, quae medial inter potentiam et obiectum.

589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiac humanae non fiunt per impressionem

idearum separatarum, quae non sunt deus, ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.

591), nec per solam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit, nec per influxum

solum intelligentiae vel separatarum inteltigentiarum , ut Avicenna posuit (s.

Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,

Hl alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint? am ehesten könnten wir an Gratiadei

denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 u. 676), sed confiatur ex omnibus verus catholicorum

modus, quod anima in sui prima crealione est sicut tabula rasa (die aristo

telische Steite s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,

Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capil scientiam suam a

sensibus et a phantasmatitius per abstractionem ab hic et nunc et a materia. (s.

Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),

et proinde scientia est de necessariis et aeternis, quia non accipit intellectus res ut

in actu , sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.

379 ff.), quae aptitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,

sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vel in deo.

590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458 : Universalitas derivatur et fundatur

in rebus singularibus ; alioquin ficta esset ; sed consummatur et constituitur in operatione

intellectus abstrahentis simititudines rerum, in quibus essentialiter scu quidditative

conveniunt, ab ubi et nunc.

591) Tract. XI super Mugnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo

quaedam vita, etiam priusquam fial, et hoc per rationem idealem, non quidem extra

deum, prout Aristoteles arguit Platonem idcas posuisse, sed in deo.

592) De conc. met. c. log. p. 825: Universalia realia extra animam ponere alibi

vel atiter , quam in deo, est Ilaer esis expresse damnata (p. 826) et reprobata

pluries Parisiis; (p. 827) Unhersalium huiusmodi realium positio damnala fuit

novissime per sacrum Constantiense concitium contra Hus et Hicronymum Pragenses

combustos Concedendum est, quod universalia sunt apud intellectum non in

essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.

593) De concept. p. 805: JVon oportet ponere in relationibus aut respectibus

distinctiones essentiales a suis fundamentis , sicut nec universalia realia distineta a

singularibus, sed sufficit, quod per actionem intellectus tales relationes et universalilales

consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter

v. Aitly, oben Anm. 450).

144 XX. Johannes Gerson.

genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter

minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die formalitates in

üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter

der Logik als blosse „Terministen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)

verspotten zu dürfen glauben . daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent

lich einen noch weit ärgeren terministischen Unfug treiben 595).

Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in

einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten

auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht 590), so

tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des

Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale

Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgl.

Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und

gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen

ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel

deutigkeit sich bewegen und auch von Niehl-Seiendem sprechen kann 598),

so dass die significalio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig

verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren

Vorbildern) auf mehrere , seien es vier oder sechs , „transcendentia"

führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen

594) Ebend. : Conceptiones distinetionis septuplicis, quam aliqui se trahere dicunt

ex Scolistis, referri possunt ad tres dumtaxat modos iuxta Oceamistas , quorum unus

solum reperitur in divinis, alius solum reperitur in creaturis tertius est

modus distinetionis rationis, quam fabrical intellectus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,

Anm. 802 u. 817) Distinctio rationis, quae formatis diei polest, consurgit ex

parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ratio

allerius vel e contra.

595) Leet. 11 contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam

essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel

alias milh imaainandi vias secernere, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,

ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione cirea eam (s. Peter v. Aitly, ob. Anm. 439).

Quot ibi prioritates, quot instantias, quot signa, quot modeitates, quol raliones

aliqui ultra Scotum dislinguunt Ha quidem contentiosi, dum logicos culpant

vocantes eos, qui secum non sentiunt , terministas, ipsi longe grandiorem terminorum

cougeriem multiplicare compeltuntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for

malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticet personarum ete.

596) De coneept. p. 806: Concipiens res naturales potest duabus viis quasi

contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoseibilium

a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sach

sen, ob. Anm. 302, und bei Marsitius, Anm. 390.

597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dieimus „ralionis", dicuntur per

se noti, dum conceptus simpliees, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus

complexionem evidentem in lumine rationis intellectivae , ut de quolibet „esse vel

non esse".

598) De mod. signif. p. 820: Ens simpliciter ..... est solum unum ens verum,

primum et bonum, et istud est secundum melaphysicum extra omne genus; logicus

vero potest univocationes et analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout

voluerit; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e Contra.

599) Ebend. p. 817: Significatio melaphysicalis mullum distinguitur a significatione

grammaticae vel logicae vel rhetoricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis

(Anm. 582 ff.). Ratio est , quia significatio metaphysicalis consistit in solo intellectu

vel ratione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcendentes,

i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, vel sex, ut

alii voluerunt (s. Pseudo-Thomas, vor. Abschn., Anm. 355, und Mayron, ebend.,

Anm. 534).

XX. Johannes Gerson. 145

Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und

Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch

nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver

söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obieclale

mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen

schaft 600), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei

Seiten der Betrachtung dar, deren eine auf suppositio materialis beruht

und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere

der supposilio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach

der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn

man nicht in heillose Irrthümer verwickelt werden will601). Kurz, an

dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale

und andrerseits obieclale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie

die Vertreter eines logischen Unfuges thun , bloss in den „terminus'1.

verlegt werden darf 602), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich

eine reale und eine logische Beziehung 603).

So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik

hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer

den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn

600) De conc. met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam

aliquam , si non consideretur in suo esse obiectali relato ad ipsum ens reale

Secundum hanc considerationem dici possunt formae rerum non reales, sed intentio

nales, conceptibites vel intelligibites.

601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt considerari dupliciter

: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, atio modo per respectum ad res, quas

significant luxta primum modum aeeipitur suppositio materialis vel etiam natu

ralis secundum antiquos , iuxta secundum modum sumitur suppositio personalis seu

formalis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. Buridan,

Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Marsitius, Anm. 401) Si considerentur

secundum suppositionem materialem, tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam

vel etiam rhetoricam, quae constituunt terminum phitosophiae sermocinalis; si vero

fiat aeeeptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias

Modus significandi seu ratio obiectalis dum spectat ad reales scientias, non aeeipiuntur

pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro

rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaeranlur

penitus exeludi in consideratione scientiarum quantumeunque realium, sicut est

metaphysica vel physica, consequitur implicatio et insana deeeptio cum eiroribus absurdissimis

Reales scientiae, sicut. metaphysica et physica, res habent extra animam

pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinalis logica respicit significationes

et modos significandi in ordine ad verum vel falsum, quae sunt in anima.

602) Ebend. p. 825: Quodlibet ens creatum dici potest habere duplex esse: ....

unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uti solis

lerminis grammaticae , logicae vel rhetoricae, licet grammatica vocet hoc esse obiectale

modum significandi, logica modum coneipiendi, rhetorica modum ornandi Et hie

est lapsus grdmmaticorum vel logicorum, qui non aeeipiunt distinetionem istam de esse

duplici creaturae, sed defendunt se per amplialiones et connotationes et modos signi

ficandi quasi materviliter.

603) Ebend. p. 827: italio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneeptibus,

sed tendit in rem extra lanquam in suum prineipale significatum vel obiectum

vel substralum; alioquin diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vel rationis

logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectus, ad intra

sciticet .et ad extra.

604) Ebend. p. 828: Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaliealem

vel logicalem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo nec ab ea contrarie

Pranrl, Gesch. IV. 10

146 XX. Johannes Gerson.

überflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,

da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-

Lehre nicht ausgenommen , genügt 60 5). Die leeren subtilitales sind

ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen

Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen",

welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll

ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie

beide kennt 607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen

aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit

eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Deute sich den

Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rüdes terministae und nicht

reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere

Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze

Gebiet des terminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus

schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen

führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes

der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen

recedendo ; alioquin saepe fit, ut metaphysicare volentes sint vel garruli vel

errantes JVore est dicendum per singula de supposilionibus , ampliationibus,

appellationibus , paralogismis fallaciarum, quorum. omnium ignorantia vel contemptus

causat itlaqueationes errorum et nebulas falsitatum.

605) D. mod. signif. p. 820: Non oportet per omnia fallaciarum genera discurrere,

quarum dissolulio etiam cirea divina facitis apparebit, si principium syllogismos

per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum tradilionem logicae

Aristotelis intellectum.

606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029 : Vitandae sunt et explodendae

araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in subtitissimorum,

sed fragitium, filorum contextione se ipsas eviscerant. Uebent autem sotida

esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtititati quam planae veritati

deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod

sophisticae subtititati plus aequo deditus veritalem aut obvolvere aut obfuscare videretur

lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepit, ut nec inutilium

et supervacaneorum perscrutatione frustra se torqueat nec in his acumen sui

obtundat ingenii.

607) D. concept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicalionibus

grammatica et logica, vel si latius aeeipit ens sub diversis analogiis, non est

nostrum, inter formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe

procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputalione

fieri posse concordiam. Esset igilur utraque via scholasticis cognoscenda.

608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia

sub specie subtititatis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,

dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,

ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut -per ignorantiam logicae aut per

negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,

dum repugnantes eos vocant rüdes et terministas nec reales in metaphysica,

quasi sine terminis loqui possint.

609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam

studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referat

ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?

Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabites modos sola seit et potest

logica resolvere definiendo , dividendo , terminorum denique connotationes cum modis

significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas

detegendo.

XX. Johannes Gerson. 147

bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der

Terministen , sobald dieselben eigensinnig in ihrer supposüio materialis

verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner supposüio

personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua

lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische

Verwirrung gerathen e11). Ja gerade auch die Formalisten (formalizanies)

kamen dadurch auf Irrwege, dass sie das esse obiectale misskannten,

welches im Intellectus und nur in diesem. eine Veränderlichkeit

der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens

reale unveränderlich ist612). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt

einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat

der in supposüio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man

den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und

der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta

physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von

esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche

und eine sermocinale Seite hat614).

Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,

ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen

610) D. concept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.

611) D. conc. met. c. log. p. 824: Subtititas melaphysicantium si vera sit, consistit

in acuta resolutione entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma'

liter aeeeptum; ruditas autem lerministarum , si consistere velint in significatis seu

modii significandi solum malerialiter ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis

rationabititer contemnuntur Subtititas melaphysicantium et generaliter omnium

phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoci

nali, ut sermocinalis est, simititer et reali, ul realis est Atioquin fit in contemnentibus

vel ignorantibus confusio Babylonica.

612) Ebend. p. 822: Ens non mutalur in suo esse reali neque diversificatur per

mulationem vel diversitatem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium formalizare

vel metaphysicare de rebus in suo esse reali seeludendo itiud esse, quod habent

obiectale , quasi si quis vellet intelligere sine intetlectu vel raliocinari sine ratione.

Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec

signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,

non rerum ipsarum.

613) Ebend.: Ens consideratum seu relictum prout quid absolutum seu res quaedam

in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud intellectum

iuxta diversitatem intellectuum et rationum obiectalium etiam, prout raliones obiectales

non aeeipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pro rebus quasi formaliter (vgl.

Marsitius, ob. Anm. 373), ut, sicut significalio est quasi forma dictionis et modus

significandi quasi forma siqnificationis , sie res ipsa diceretur quasi materia vel substratum

vel subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. Quae consideratio

elavis est ad concordiam formalizantium cum terministis , si perspicaciter nec proterve

videatur.

614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica . fiel per

distinctiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.

Altera distinctio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo

rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vel respicit, ut res est signum

quoddam; simitis est distinctio de modo significandi, quia vel significat rem, ut res

est, vel ut signum quoddam. Proportionabitis est alia distinctio de lerminis primae

intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinetionibus haec unica, quod

consideratio rei, ul res est, spectat ad metaphysicam , consideratio vero rei, ut tantummodo

signum est praesertim in anima, spectat ad grammaticam vel logicam.

10*

148 XX. Johannes Gersort.

occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen

hatten, den ganz passenden Namen „Terministen" erhielten und ihre

Gegner von ihnen „Formalisten" genannt wurden. Diese letzteren waren

nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scotisten; aber

einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht

gänzlich spröd gegen die formalüo'es verhielt (s. Pseudo - Thomas,

Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und

andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die Ter

ministen auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),

so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der

philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,

wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.

enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen

, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occami

stischen Terministen, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende

Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht

aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi

schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen

seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundion in der Gegenüber

stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.

Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges

Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch

in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so

mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)

noch reichlich Veranlassung haben werden , auf diesen Zwiespalt des

Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Nemlich die Univer

sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom

(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be

hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu

beantworten 615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-

615) Abgedruckt bei D'Argentre, Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars %

p. 220 ff. : Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitali

litleram per serenissimos principes sacri imperii inelytos electores ipsis destinatam ;

qua vigitanter exaniinata videtur eius tenor ad certos articulos posse summarie perstringi

Secundus est, quod in facullate artium per magistros nunc regentes

non legitur doctrina, quae in principio fundationis studii legebalur (d. h. seit dem

J. 1388), quae in aliis quoque universitalibus Almaniae legitur Tertius est,

quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae , puta sancti Thomae et

Alberti Magni aul talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, etsi doc

trina talium doctorum non sit in se mala, transcendit tamen iuvenum capacitatein;

unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae subtitia dicta et alla prineipia non intelti

gentes et nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt tu

errores perniciosos ; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doc

trina emanavit (s. ob. Anm. 152—156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod

magistri moderniores, ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hutusmodi

periculum provide praecuventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum

humitiorem et ad alios terminos et modos loquendi, ex quibus nullum derivari posstt

erroris contagium. Scxtus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate

desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institutum. (In

Statuta facultatis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae" ent

weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren ; s. Fr. J. v. Bianco,

Die alte Universität Köln. 1856. I. Thl. Beitagen, p. 64 u. 71.)

XX. Die Universität Köln. 149

schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson's

einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der

Logik dem Oecamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus

(Anm. 589 ff.) ; und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen

Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt

hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle

(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung

des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz

liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk

liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,

wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller

Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und

Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,

Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,

über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer

sität616), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf

der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —.),

dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög

liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-

616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta

tuta facultatis artium legere libros philosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab

exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel

Aristotelem vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Boethium,

Themistium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunque

alium, prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemini praeeluditur

via modernorum ; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum

dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholares, dum ad tentamen seu examen

veniunt, reeipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,

Alberti Magni, Alexandri de Hales, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium

antiquorum est in se bona et itlibata et nullatenus inculpanda luvenum informatores

in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Uatis duobus

discipulis aequalis indolis, ditigentia el exereitio paribus , aequaliter antiquorum el

modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difficultas

multum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes

universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem

remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac

doctrina subortas esse didicimus Haec doctrina non fuit damnatae memoriae

Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime

potest Pragensium error et Wielefistarum exterminari, prout in nostra Coloniensi universitate

docet operis evidentia Buridanus, Marsitius aliique plures in itla doc

trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur

veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes

dubiorum conflando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non

constat nobis discurrendo per singulas universitates Almcniae, Italiae, Franciae, Angliae,

quin permitteretur magistris in facultate artium uli doctrina doctorum praenominatorum

Praecepto promulgato scholares relicta Almania Parisius . ubi nulla

alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlusirissimi

principes in hac materia loquuntur, prout elam ab aliis minus iuste informantur,

desiderii nostri esset, quod informalores tales palam ad lucem comparentur ;

nemo enim ignorat, ad litteratos huiusmodi difficullatis decisionem pertinere

Itaquc omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus , quatenus

dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese

ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a 0. mit Stitlschweigen

übergangen.

150 XX. Die Universität Köln.

berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver

sicherung der Ungefährlichkeit des thomislisch-scolistischen Weges die

eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu

wollen und den Universitäls-Lehrkörpcrn die ihnen überall gegönnte Frei

heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert

zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente

ganz besonders an dieser Angelegenheil interessirt , liegt darin , dass in

der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die

Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche

erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des

Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und

Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus

und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei

„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,

wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur

ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht

untreu wurde.

I

XXL ABSCHNITT.

DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.

Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be

trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig

ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen

und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch

lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt

des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.

In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste

Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn

der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit

ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der

schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und

zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem

Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der

zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen

verschliessen und ungestört dociren und schriftstellern zu können glaub

ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor

Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der

Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende

Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium

und den Retrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis

sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike

den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-

Mystik davontragen konnte.

Allerdings kann für die Geschichte der. Philosophie und noch mehr

für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden

(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird — ), dass das

verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen

hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die

Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und

zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen

Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war

152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.

und fortan den allbeherrschenden Bihlungsstoff für die Philosophirenden

darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Ürganons die

Uebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert

den Aristoteles besassen, durch manichfache Fehler entstellt waren; ja

wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari

stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Absehn. XVII,

Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine

Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in

diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden

Materiales erforderlich, um den Aristotelismus, welchen man seit zwei

Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst

ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,

dass im Gesaramtgebiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der

betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt

schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand

gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung

schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz' für

die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst

nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz

haften Dilettantismus Cicero' s, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug

auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal

ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen

und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und

überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten

und verwilderten Arislotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be

geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch

knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe

ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.

Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen

Renaissance als solcher liegt 1) , möge bezüglich der Logik , auf welche

wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere

Gesichtspunkt betont sein , dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen

die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in

einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und

hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den

litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder

man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu

entgehen , die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die

blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir

diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor

spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des

16. Jahrhunderls zeigen wird.

Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei

den ersten bahnbrechenden Persönlichkeilen die Abneigung gegen die

scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und

stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,

1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.

XXI. Petrarca. 153

gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften2) mit Bitter

keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche

als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit

mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer

den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch

ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo

sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die

Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten

zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel

cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die

blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise

sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle

viele Leute , welche nie einen Blick in die Litteratur warfen , bis in

die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen

machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des

Unterrichtes, welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist

und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.

Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern

fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch

ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser

2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.

3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae

(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et

loquaces dialectici dehonestant, quod nisi sie esset, non haec tanta tam subito pullulasset

seges inutitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc

dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,

p. 1021.

4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae

fallacibus alis allollüur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvitur,

sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.

5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cathedram ascendii nescio

quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum laudibus ad

coeium tollunt; tinniunt interim campanae , strepunt lubae, volant annuli, finguntur

oscula, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa

piens, qui stultus ascenderat.

6) De sui et mult. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implumes

alas vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot

quamque ridiculae phitosophantium vanitales, quanta oppositionum contrarietas, quanta

pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae differentiae, quaenam bella,

quanta rerum ambiguiias, quae verborum prolixitas, quam profundae quamque inaccessibites

veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus obstruentium

, ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam

Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).

7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris

meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim Nolunt

apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus

exereent et volatitia verba iactantes quasi ventis tela committunt; cum his suo more

contendere temerarium est, quippe qui summam voluptatem ex contentione pereipiunt,

quibus non verum invenire propositum est, sed altereari Si veritatem sequeris,

id genus hominum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore

protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur, quaeso,

Aristotelicos dici iuvat , et non potiüs pudet ? Quis Mas conelusiunculas non

rideat, quibus litterati homines se simul et alios fatigant , in quibus omnem aetatem

154 XXI. Petrarca.

glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle

nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer

unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (-— res —)

entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen

sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo

sophen , sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann 1 *) ; ja

gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden

Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die

Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung

bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindconterunt

Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque

phitosophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intellectum,

signal veri viam, monstrat vitare fallacias Si dialecticae scholas, quod in eis

pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure nec par impar ludere nec arundine

tremula equitare pudeat Quid autem , quaeso , ad omnem disciplinam tam

utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum lilterarum prima cognitio, in quibus

omnium studiorum fundamenta consistunt? Ut nihit elementario sene turpius, sie

nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eruetare coeperit, fuge, consulo, ac

iube itlum disputare cum Encelado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus

et cornutis semper affluat syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus

omnium 0 doctrinam novam et exolicam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli

incognitam!

8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristotelis splendore lippos atque infirmos

praestringente oculos multi iam in erroris foveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.

9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis, an et tu contra Aristotelem mutis?

Contra Aristotelem nihil, sed pro veritate aliquid, sed contra stullos

Aristotelicos multa quotidie in singulis verbis Aristotelem inculeantes solo sibi nomine

cognitum.

10) De contemptu mundi I, p. 336: Dialecticorum garrntitas nullum finem habitura

diffinitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,

veram sibi rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra laboratis,

ha miseri, et inanibus tendiculis exereetis ingenium? Quid obliti rerum inter

verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte

versamini?

11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Eeee ego (sagt Petrarca's Gegner), qui

nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec

tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod pelebam; iam disputare non

vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inter haec ergo (erwi

dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem

(p. 1099) Audis, sophista ventose, paree, quaeso, logicae nobitis, paree,

si te sophistam voco; res ipsa me cogit; ubi enim res video, verbis contrariis fidem

non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris

fortassis, ut falear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego le phitosophum credam,

cum mereenarium mechanicum sciam.

12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos , genus hominum vigitiis

ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius

ad iudicandum ; cum multa laboriosissime legerint, nihit examinant, et quid in re sit,

dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta

fastidiunt Redde mihi Pythagoram, redeat Plato , renascatur Homerus,

reviviscat Aristoteles, revertatur in ltaliam Varro , resurgat Livius, reflorescat Cicero;

non modo segnes laudatores tnvenient, sed mordaces etiam et lividos detractores

(p. 572) Respice hos, qui in altereationibus et cavillationibus sophisticis totum vitae

tempus expendunt seque inanibus semper quaesiiuneulis exagitant. Et praesagium

meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet, unum sepulerum

nomini ossibusque sufficiet.

XXI. Petrarca. Boccaccio. 155

schaft gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo

teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen

Verächter der Beredtsamkeit darzustellen ls), wobei sie weder an Plato's

hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Rede

weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14); dass frei

lich Plato, der grösste Philosoph, vou diesen winzigen und niedrigen

Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen

aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst 15).

Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)

in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können

wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,

in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge

schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten

werthlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach

lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres

Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch- physikalischen

Disciplinen von vorneherein verzichten 16).

Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als

die Schätze der antiken Litteratur allmalig in reicherem Masse zu Tag

gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem

mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-

13) Her. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus

obsequar furentique vulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De

huius quidem ingenio nulla tis movetur, de eloquentia apud multos ambigitur

(p. 415) Mos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo, quem semper in

ore habent , simites esse nullo modo possunt, illum sibi simitem nituntur efficero dicentes

eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi

in altis nulla verborum elaritas habitare possit.

14) De sui et mult. ignor. p. 1037 : Eloquentia apud itlos hoc moderno phitosophico

more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nee redit

in memoriam Plato eloquentissimus hominum nee duleis ac suavis (s. die bekannten

Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. II, 2), sed ab his scaber factus, Aristoteles; sie

a suo desistunt duce, ut eloquentiam impedimentum probrumque existiment.

Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auctoritätsglanbens

in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.

15) fier. memorand. I, p. 401 : Nec sum nescius, a Ptatonis laude quosdam

plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophos discordare, qui ....

seditiosum vulgus et ignavum magnis elamoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.

Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Platone quid dicam, qui maximorum homi

num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.

16) De geneat. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante vi

sum scholarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,

pulant se phitosophos esse ..... et quadam ficta gravi tute verborum et morum ponderositate

non nisi de apieibus rerum verba faciunt et, dum responsa

prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiuneulis frivolis in contrarium et auditis

doctorum replicationibus atque conelusionibus , quasi non satis illis satisfactum sit,

qualientes paululum caput praetereunt Se auditoresque impiicantes suos

artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,

Aristarehum, Euelidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa

quadam dicacitale neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis

dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuritatum

atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. F/orent.

1724, Vol. IV), p. 56.

156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.

mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.

Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei

vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Platoniker,

welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer

hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son

dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson

ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen undder

römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in

Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth

los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch

ungedruckte) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezuntius,

mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas

näher beschäftigen müssen, als wüthender Feind Plato's seine „Comparalio

Platonis et Aristotelis" geschrieben hatte17), antwortete darauf

einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem

Piatonis"18), und andrerseits Georgios Gemistos Plethon

(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Piatonis et Aristotelis philosophiae

differentia" ,9). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er

widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius

Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Kaxa

twv Illr\&avog catooiwv In 'AgiGwctku" 20); und auf diese antwortete

sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „ÜQog xag S%oXaqiov

iot£o 'AQiawxskovg ävxih^ipeig"'21). Neben dieser Polemik verfassten

Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare , welche

jedoch sämmtlich ungedruckt sind 22).

Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute

mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker

in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles

und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei23), den Aristoteles be

schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls

17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibt. graeca.

Vol. X, p. 726.

18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius

und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.

19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541 ; mir ist nur die la

teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.

4. zugänglich.

20) Herausgegeben von M. Minus, Paris. 1858. 8.

21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. D,

p. 54 ff.

22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich

auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. n. O. p. 743 ff.), Scholarius aber zum

Organon überhaupt mit Einschluss des Gitbertus Porretanus, welchen er auch ins

Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen übertrug er die Summula

des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber

setzung der Topiii des Boetbius, deren erste drei Bücher durch YVegelin, Augsburg

1604.8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herrühre, ist zweifel

haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.

23) Pletho, De Plat. et Arist. diff., Prooem.: Nostri temporis homines et praeeipue

maior pars eorum, qui ad oeeidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem

magis quam Plalonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.

XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157

auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzterer wirklich die

sämmtliehen drei Gattungen des Syllogismus, d. li. den wissenschaftlichen,

den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten

die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,

dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode

überhaupt sei 26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien

betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will

in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik

gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-

Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine

andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des

gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in

Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen

Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich

ontologische Seite der Universalien , welche auch dem Bessarion als die

einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den

24) Ebend., C. 20 (am Schi.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum

esse totu.n opus de methodo dialectica ; at constat, Arehytam ante ipsum logicam

artem contexuisse, cuius prueeeptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim

prineipia diseiplinarum logicorum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in

suis scriptis est usus.

25) Bessarion, In calumn. Plat. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus

fuerit, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec prorsus

aliquid scripsisse , quod vim demonstralionis haberet, quam vera igitur haec catumniu

sit, primum videamus. Cum triplex sit syltogismi genus, demonstrativum,

dialecticum et quod a fallendo sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Plato

non tractavit? quod alios non doeuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam necessitatem

nemo melius, quam itle, explieavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in

Phaedone, in*Phitebo, in Sophista.

26) Georg. Scholar. bei M. Minas, p. 8: Ei fi!j Sia ye ^igioxoxtXrjv, oix

av (pvoixt/s qiXuooif lag io xojv äv&qainojv fitxeT/e ytvog' fit&öSov

Si SiaXtxztxrjg xai navxog lnioxrjfiovixov xgönov i/rj^evo/uev av ovxoj

7ittvv, oioit xai x« (pavXÖxaxa nqoxifA/ifiai av xojv äolorojv , &gn(g vvv

tvioi xovxo 7iao%ovoi Sta xö (faikov vofj(aai !dgioxOxtXrjv öfiov xe Sia-

JUxnxijs lor tgrjfiivoi xai dXrj&t(ag.

27) Ptetho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus

maxima solet contentio moveri. In his vero non quidem Platoni consentiemus , sed

Aristotelem etiam hac in perte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam

agere, in aliis vero non id conficere, quod voluit, demonstrabimus Cum Platonici

suas Mas species rebus sensui subiectis non synonymas , sed aequivocas esse velint,

ipse praeter ittorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Ille

namque nec sensit nec vult , inesse quampiam rebus aeternis causam eins, quod sint

atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Platonicis

proeliatur.

28) Ebend. C. 4: Incurrit unfern eandem ignorantiae aeeusationem Aristoteles

etiam hanc ub causam, quod simpliciter universum minus facit particulari, dum singutares

et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera

ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores Nobis hoc

placere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alieuius hominis gratia universum

hominum naturam, sed ünhersae hominum naturae gratia singulos creatos conditosque

homines Nos haud unquam eo adducemur, ut singularibus universalia minora

dicamus, donec non tolum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.

29) Bessarion, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:

Natura causa est instrumentatis et ita moveri solel, ut mens suo consitio ratio

158 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.

aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensätze gegen die Ideen

lehre durch Gründe rechtfertigte30), so wusste mau von der anderen

Seite Nichls weiteres zu erwidern. als dass ehen ein Unterschied zwischen

dem Idealen und dem Realen bestehe 3 '). Nicht besser steht es mit

etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker

daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als

Homonymon gilt32), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Vertheidigung

unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari

stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictori scher

Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),

artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist

neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio inier Ptatonem et Aristotetem

differentia est; hinc enim perdifficitis itla et perobscura de ideis quaestio oritur.

30) Georg. Scholar. a. a. O., p. 125: 'ESa/uagxtlv (firjoi IIXfjfKov AgioxoxiXrfv

xrjvxa&1 ixaoxa ovolav fi.aX1.ov ovoiav xat ngoixrjv Xt'yovxa, rjxxov St

xat Stvitgag xd xäv ovoiöjv yivrj xat tiSrj p. 126: HXdxojv xä ytvrj xat xit

tX$rj xat xä xaSöXov vntxl&t l xt/ojglottai xojv xa&ixaoxa ov xä) X6yq> fiövov,

äkXä Srj xat xä) tlvai "iXoyog St toxiv ») Stoig avxrj "O ovoko-

Sä>g tvtoxi xlvi, aövvaxov aiixov xt/coglo-&ai OvSi ngög xo tlvai xä

xa&txaoxa ?j yivaioxto&ai dvdyxrj xi&ivai xd xa&öXov xt^ojgiofiiva

JÄIV ovd' ävdyxtj ngög xijv xolv alo&rjxä>v yivtoiv xä; lätag zi&tvat,

dgxtl ydg xö za&6Xov noiovv xä) SiaxiiKvai xr/v vXrjv nojg fi6vrjg xfjg

ngojxyg aixlag xivovorjg p. 130: üiiip&agxa Sia/utvei xä xojv ngay-

/udxcov tiSrj ev xt ijj (pvoti Sid ytvtoeojg Tg SiaSo/y xat tv xolg fjfitxigoig

volg Si' dqiaigiotwg xat aXxid ttoiv iv rjftiv inioxijiirjg aiixä ngoixov vnö

xov vov yivofitva p. 131: ElSiäv fitv oiv ntgi xat ytväiv xat öXojg.

xojv xa&öXov xoiavxrj xig i( 'Agioxoxikovg S6£a xtxgdxrjxtv.

31) Pletho bei W. Gass, p. 110: lÄXXd xö 'AgioxoxtXrj oipdXXov xat xovg

AgioxoxiXti negt xovxov ngogt^ovxag ixtlvö toxi fidXioxa, öxi ovx ivtvörjoav,

a>g anav ytvog Xoyoj fitv iniorjg vnö xaiv eld'äv (itxfyexai xtöv eavxov,

xä> St ngdyfiaxi ovx iniorjg.

32) Ptetho, De Plat. et Ar. diff., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocalionem,

quam Aristoteles ut magnum quiddam existimatur invenisse Atqui . . . . non

utique recte ratiocinalur Quam imbecitles nutliusque momenti sunt Aristolelis

raliones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.

33) Georg. Scholar. a. a. O., p. 92: IlXrj&tav qrjGt, xaxöig dnoiprjVaoS-ai

xov AgioxoxiXrjv ntgt xov üvxog, ojg öfiojvvfiojg fitxtytxaf tl ydg tirj öfioi-

Wfiov, ovx äv tirj tv p. 94 : 'AgioxoxiXfjg St SitXöfitvog dxgißtoxtgov

T« fitxa'iv Tcüy xa&agäig 6fi(ovv(ia>v xat ovv(ovvfj.ojv auXäg xax' äva-

Xoylav avöfj.aotv, a xaxa^qrjoxixojg tot)-' uxt xaXtl öficovvfia, ojgntq xö

£o~>ov xaxä if xov dXjj&ovg xat xov yeyyafifiivov ojsavxaig de

xat xo ov.

34) Pletho a. a. O., C. 7: Alia quoque ab eodem tollitur nolio, quam alioqui

omnes et rede quidem amptectuntur, quod contradictio r.unquam possil simut vera

reperiri; itle vero contendit, indefmitam contradictionem veram simul posse deprehendi,

quod tamen manifeste a ratione abhorrel.

35) Pletho bei Gass, p. 112: Tovxo 'AqioxoxtXovg xat xaxayiXaoxov xo

ix xtöv oi) Xtyofitvojv xö xolv änotpdofojv yjevd'og rj äXrj&uav dl-iovv xolveo&

ai xat ovx ix fxövojv Xtyofiäv(oV xig ydg ovx olSev, cög xat ofiixqöv

fiÖgiov Xöyov eo&' oxt noogxt&tv tlg xovtavxlov xöv Xöyov ntgiixgtvJtv.

p. 113: 2ot df Stj il xdxtlvo Svvaxai xö, tl yt xavxöv tlrj xö „ovx

ioxtv av&oajnog Xeyxog" itp „ovStlg ioxiv avO-noinog Xtvxög" , Svo änoffdoug

fily dvxKfdott avxixuo&ai; nüg ydg, \l xavxöv, Svo xal ov^i

fjtäXXov Siä xovxo xat fil« dnotfaoig ; dg' ov xat xovxo ooi tlg xov ifitxov

HSiov Xoyioao&ai ;

XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159

Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung

des Zukunfts-Urtheiles 36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen

den Grundsatz „conclusio sequitur partem deteriorem" in der Lehre von

den modalen Schlüssen 37).

Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die

Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der

gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da

mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die

Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der

Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten

in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der.„eioquentia"

der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener

geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato

die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son

dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,

wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der

Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober

flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,

versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich

nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son

dern das Erfreuliche liegt darin , dass der monotonen Absurdität der

scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.

Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich

Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus

genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge

nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten

Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,

36) fletho, De Plat. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione

ait, principium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed

in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.

37) Ebend. C. 8: Est praeterea aliud axioma , quod sie habet, conelusionem

semper imitari eam ex praemissis, quae minor appellatur, et necessaria minorem

simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, attera necessaria

altera simplici, necessariam ait fieri conelusionem. S. ebend. Anm. 562.

38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Fenerlin, Nürnb. 1734.

p. 20: In hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideratione quam quis

facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22 : Sunt permulti phitosophiae

magistri, qui se eam docturos esse pollicentur. 0 praeelaros nostri temporis

phitosophos ! siquidem ea docent, quae ipsi nesciunt, quos ego nequeo satis mirari,

quo pacto phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures

soloecismos quam verba faciunt, cum loquuntur ; itaque ego Mos stertentes quam loquentes

audire mallem Proferunt dicta in his libris, quos Aristotelis esse dicunt,

verba aspera, inepta, dissona, quae cuiusvis aures obtundere ac satiare possent. Haec

dicit, inquiunt, phitosoplms ; huic contradicere nefas est; quasi vero aut itle solus

phitosophus fuerit aut eius sententiae ila fixae sint, quasi eas Apollo ex sanetissimo

adyto suo ediderit p. 24: Non pulo , Mos ne minima quidem in re, quid

Aristoteles senserit, recte teuere p. 25 : Praesertim, cum hi tibri, quos Aristotelis

esse dicunt, tam magnam transformationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristotelem

ipsum deferat, non itle suos esse cognoscat -p. 26: Studiosum eloquentiae

fuisse Aristotelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse , Ciceronis sententia

est; nunc vero hos Aristotetis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et molestos

in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ul praeter

Sibyllam aut Oedipodem nemo intelligat.

160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.

welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (— diess ist

ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei

Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).

Bereits 'bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio

tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung

Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand

einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 ').

In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius

Piecolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gesl. 1464) aus, ein Mann,

welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,

politischen und auch literarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen

Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine

eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen

hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden 43), ertheilt den

Florentinern alles Lob, dass sie auf oralorische Bildung (Cicero und

Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess

lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 4 4) ;

und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien

(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst

man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig

nur eitle Sophistik betreibe 45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-

39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae una ars ad disputandum

perneeessaria est. An ea florens regnum obtinet neque igtioruntiae helto catamitatem

ullam peipessa est? Minime vero; nam etiam itla barbara, quae trans oceanum habitat,

in itlam impetum facit. At quae gentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorresco

: Ferabrich, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten

griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürlich auch hier ein

Schreibfehter vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,

Suisset (s. ebend. Anm. 350 am Schi.), atiique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis

(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,

inquam, in dialectica, quod ium Britannicis sophismatibus conturbatum sit?

40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel soli facere possent sapientes?

ubi Cieeronis complura volumina? 0 miscram atque inopem conditionem

horum temporum n. 36: JVo» potes tres viros, quos his temporibus

nostru civitas tulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum Petrareliam,

lohannem Boeeatium, qui lanto consensu omnium ad coelum tolluntur.

41) Leonardi Aretini de studiis et littens ad itlustrem dominum Baptistam de

Malatestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aeeipiet, quem virum deus immortalis

quunta fucundia, quanta copia , quam perfectum in litteris , quam in omni taudis

genere singularem praestiterit, admirari nemo suffieiet.

42) S. Georg Voigt, Fnca Sitvio de' Piecolomini u. s. Zeitalter. 3 Bde.

Berlin 1856 — 63. — Ich citire nach der Basier Gesammt-Ausgabe der Werke

v. 1571.

43) Epist. 402, p. 935: Qui praeter commentarios in Alexandrum grammalicum

et Bnmetli poetae fabulas et Buriduni vulgarium dialecticorum sophismata .... nihit

unquam legissent, epistotas meus lucem esse in tenebris putaverunt.

44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,

Vol. II): Teutones omnes canceltariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca

nonici iuris periti dicuntur, aut quos vocant magistros artium, qui praeter gunulam

et loquacem dialecticam nihit atiarum artium didicere. Florentini eos assumunt,

quibus Cieeronis et Quintitiani praeecpta notisshna sunt, poctarum et oratorum imbuti

doctrinis, atque eos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.

45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem huius gymnasii (d. h. Viennensis) vi

tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non

XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161

teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,

dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde ;

denn der Mangel an „eloquentia", welcher dem ächten Aristoteles nicht

angehaftet haben könne , sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).

Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig

richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der

Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die

massgebende gewesen sei 47).

Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung

der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius

Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine

ganze schriftstellerische Thätigkeil (bes. „De donatione Constantini") so

vielen schlimmen Verdruss bereitete48). Derselbe bot unter dem Titel

„Dialecticae disputaliones" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium

der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis definirt, wobei

der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).

Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in

blindem Auctoritälsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth

beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht

durch die barbarischen Araber in Händen habe51); und so will er an

magni fructus ferunt ; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime

examinantur , ceterum neque nmsicae neque rheloricae neque arithmethicae curam gerunt;

oraturia et poetica apud eos penitus incognita , quibus omne studium in

elenchis est vanisque cavitlalionibus Qui libros Aristolelis et aliorum phitosophorum

habeant, raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich

ebenso Bist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).

46) Äsia, 71, p. 351 : Tyrannion grammatieus et librarii quidam scriptoribus

utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristolelis minus emendata ediderunt.

Quod st graeca exemplaria corrupta fuerunt, quid de his pulandum est, quae

in latinum conversa sunt, Ma praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicalur

quam quod dici velit nosse laborant. Quippe si revivisceret Aristoteles, multa

sua esse ncgaret, quae nos illi altribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipulos

suos omnes eloquentes fecit, Thcophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum

eos confundit, qui Aristolelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam

converterunt.

47) De liber. educat. p. 989 : Cum inter praecepta rheloricae sitere dialectica

non consueverit, — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum

quaerere tum ralionem reädere et defendere et aeeusare conantur — , non ab re fuerit,

regem puerum dialecticis mitiare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ut logicae, quam

disserendi ditigentem ralionem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis

partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate

tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tantum probabitibus aul

apertissime fatsis argumentationibus disputatio decurrit. JVon tamen in hac re quosdam

Viennae magistros imitatione dignos dixcrim ; nimis enim multum temporis in

sophisticis et cavitlosis exponunt argumentis, ut apud eos logicae studium non ulititate,

sed morte terminetur.

48) S. auch Zumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.

49) Laurentii Vallae Romani dialecticarum disputationum libri tres eruditiss.

opera loannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren

Drucken abzusehen).

50) III, 1, p. 246 : Dialecticam quidant definierunt scientiam sermocinantem, qua

definitione nos, nc scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam

breviter et usitato modo definiamus, potest dici rationalis scientia.

51) Praef. p. 4: Quo minus ferendi sunt reeentes peripaletici, qui interdicunt

tibertate ab Aristolele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus,

Pranrl, Gesch. IV. 11

162 XXI. Laurentius Valla.

Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit

und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische

Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe

torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,

dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar

bietet52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher

üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich

in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).

Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti

iianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus

generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist

der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die

übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. tran-

(p. 5) ceteros philosophos pro asophis habent unum Aristotelem amplectentes ,

cum cum solum cognitum habeant, si modo cognoscere est, non proprio., sed in aliena

lingua lectitare, ne dicam non sincera, quin, plerique eins libri corrupte transtali sunt

et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur latine Avieenna et

Averroes plane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeea vix tineti. . . .

(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi diseipulos et iuriiurando

adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum super stitiosum atque

vecors.

52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptoribus

artis dialecticac, ignoralionisne eos an vanitatis an maiitiae ineusem an de his

omnibus. Nam cum itlorum errores non parum multos considero , quibus non minus

se ipsos quam celeros videntur deeepisse , vel ncgligeuliae vel inftrmitati humanae

altribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omne paucissimis tradi

praeeeptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse putem, nisi inanem arrogantiam

At quod indignissimum est, cum eaptiones , cavitlaliones , calnmnias

video, quas et exereent et docent, non possum eis non sueeensere .... palaestrae pro

mitiliae diseiplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id

quod ex comparatione rheloricae diiudicari pote'st. Nam quid aliud est dialectica,

quam speeles confutationis ? Haee ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex

quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici est syltogismo

uti. Quid non orator. eodem ulitur? Imo utitur , nec eo solo, verum etiam enthymemate,

epichiremale, adde etiam induetione. Sed vide, quid interest : dialecticus utitur

nudo, ut sie loquar, syllogismo, orator autem vesiito.

53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse

.... in hoc, quod eos a laqueis vindico caplionibusque sophistarum, qui nova

quaedam vocabula ad perniciem adversariorum confinxerunt relicta veterum consuetudine

loquendi, non alia malignitate, quam illi, qui in proeliis spicula veneno lingunt;

.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus , sed sub eodem

imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolint posthac dialectici

illi atque phitosophantes in suorum quornndam vocabulorum inscitia perseverare,

sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere. I, 3, p. 24:

Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitatissima lo

quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et sitieibus strata. III, 14, p. 299:

Quo minus itlos tolerare possum, qui etiam ab arte el ab usu deficientes volunt esse

diversa „Video Platonem" el „Platonem video", „Mundus fuit ab aeterno" el „Ab

aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.

54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affectato magis, quam necessario

numero (p. 9) In quorum transtatione quem polius quam Quintilianum

sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt je

nem prineipalia, sed non, ut isti vocant, generalissima , quemadmodum et species

specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et

species specialis, sieut nec materia materialis ete.

XXI. Laurentius Valla. 163

scendentia15)', die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 56),

die grammatische Bildung der Substautiva auf „itas" bl) , und überhaupt

die formalitates 5S) ; nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"

und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie

bedeuten solle bi>) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphyriana

ttu) , entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den

Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik

und Physik B1). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der

Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,

indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,

zu denken sei02). Die Art und Weise, wie er dann die übrigen neun

Kategorien auf qualüas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht

als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des

gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss

55) Ebend. p. 10: Altera sunt primordia atque principia , quae isti transcendentia

appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unum, verum, bonum (s.

vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,

unum „una res", rerum „vera res" , bonum „bona res", ita ens „ea

res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabulum est et prae nimio

onere ambulare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus

transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem

negat iusto maiorem.

56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — »am adiectiva in substantivum

conversa dicuntur concreta —, dispulemus (p. 22) Haec ipsa , quae nego

praedicare concrete , fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume

rus singuluris adiectivi in substantivum neutrius conversi solam qualitalem praedicat.'

Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918.

57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quiddilas,

identitas , perseilas, haeeeeitas" ete., barbariei quodam

gurgite prolata; nam a substantivis formari nequeunt.

58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihit interest; .... esse namque

hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris

simitibus dico.

59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate

discedere simulque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit

— exterminare; sin tiessentia" , ab usu iam recepto recedimus; et tamen utrocunque

modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritali et consuetudini suam

cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,

quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de Mo, quod vocat

Aristoteles materiam, id vocemus essentiam. "*

60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphyrius distribuit in corpoream et incorpoream

Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex corporea

fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad

meam autem tegem erit spiritus sive anima (p. 40) Nihit aliud est species et

genus, quam pars et totum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 ff.).

61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtulibus, C. 11 De corpore.

62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap

pellant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;

hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim

vocaiiir qualis in stalua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" si

gnificat? 0 depravatrix naturalium significationum peripatetica natio!

63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est

nomine „aeeidens". Mihi duo tantum placet esse et in haec recidere cetera, qualitatem

et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die

Qualität und, C. 16, in naturphitosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt

\ 11*

164 XXI. Laurentius Valla.

dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im

Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch

hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintiiianus u4).

Die Lehre vom Urlheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das

geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu

Frau verhalten65); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn

onymen, Homonymen u. dgl. 66), und hierauf die Bestimmungen über

Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität

das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend

ist, und das singulare kurzweg mit dem particularen , sowie das unbe

stimmte mit dem allgemeinen identilicirt ü7) ; die gleiche Oberflächlichkeit

zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen

zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im

Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf

zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er

C. 17, p. 101: Constat, illud, quod vocant silum, aut actionem esse aut qualitalem;

(p. 102) quin etiam illud, quod vocant relationem (p. 103)

Magnum et parvum , multum et modicum, longum et breve , sunt Ma quidem quantitatis

, sed tamen et qualitatis , cui maximi quique aülores .... quantitatem subiecerunt,

quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Abschn. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:

„Ubi" an aliud erit , quam aut substantia aut qualilas aut actio? .... p. 113:

Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoscinvus; neque atiud est prius

et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles magis elaborare, quam ut

scientiam suam intricel et innodet; sicut enim substantiva nonnunquam recipiunt ma

gis et minus, ita nonnunquam adiectiva non reeipiunt.

64) C. 20, p. 127: Nunc descriplio erit diffinitio ; quippe descriptio est qualitatum

omnium, quae alicui rei assunt, /ol eiusdem actionum explicalio (p. 129)

Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, txplicat, quid sit ;

oplime Quintilianus ete. (s. Abschn. VIII, Anm. 33 a. 35) p. 133:

Nonne ubicunque Quintitianum nuneupo , videor velut Achitlem inter heroas nuncupare?

65) II, 1, p. 137: Oratio est vocum ex institutione artificis significantium

congrua complexio. Una quidem simplicissima , quae vel duabus dictionibus

potest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera rero plenior,

quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syllogismus

Tertia autem plenissima, quae constat ex plarimis, qualis est oraloria. Sodann folgt

betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der. Redetheite und der togischen

Satztheite, d. h. Subject, Prädicat, Copula.

66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialecticorum sunt,

quid sit denominativum , aequivocum, univocum p. 141: Haec omnia litterarii

sunt ludi et grammaticorum magis, quam dialecticorum.

67) C. 3, p. 142 : Enuntiationum altera affirmativa altera negativa

Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex „non, haud" , sive com

positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione

(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particularis ; nam ea,

quam dicunt singularem, et ipsa particularis est (p. 144) Ea, quam indefinitam

appellant, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit" , dum

tamen et itlud meminerimus, nonnunquam aeeipi particulariter , ut „Elephas hoc

facit".

68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus; nam licet maior atque amplior

significatio praedicati fere sit , quam subiecti , non tamen amplius ac lalius

aeeipitur praedicatum , quam subiectum , ideoque cum Mo converti polest , uf

„Omnis homo est animat" , non ulique totum genus anrmat, sed aliqua pars huius

generis ; nam Cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).

XXI. Laurentius Valla. 165

„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären

Urtheiles) als singulär bezeichnet69); äusserst schwach auch sind

seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss

des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische

Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung

verhält er sich, —-was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 7

sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff

der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus

zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).

Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen

ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende

zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich

darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem

69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enumerantes

omnia Universalia affirmativa: quisque unusquisque singuli

quique universus cunctus .... omnis quisquis quotquot.

Negativa signa per se nulla sunt, at composita ex adverbio et signo particulari, ul

nullus nequis nihit .... nemo nevter Adverbia sunt universalia

affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa : nunquam, nusquam,

nuspiam, necubi, nequaquam Signa particularia sunt: Aliquis, quispiam,

quisquam, ullus, nonnullus, nonnihil. ..... Mihi „atiquis , quisquam, quispiam" pro

pra ridentur esse particularia , „quidam" vero non aliter se habere, quam id,

quod appellant terminum singularem.

70) C. 6, p. 157: Venio nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque

materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam

postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio

cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"

et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio

componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.

11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest , ut

„Non quidam legit" , quod dictu absurdum est. (C. 12, p. 178) In nonnullis

quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii

gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo

compositum, et idem adiectivum cum adverbio ncgativo, ut „iniustus" et

„non iustus".

71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis

esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae

falsae. Sed .... verum falso et falsum vero contrarium est, non falsum falsa, quia

nec verum vero C. 15, p. 186: Cur appellant subcontrarias, quae sint ambae

verae In formula vestra vitium est, qui vultis has esse subeontrarias C.

16, p. 191: Idem in contradictoriis , quod in ceteris , usu venit, ut ex altera parte

sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitote sive in actione (ob.

Aom. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruple! oppositio Ego omncm

negationem sentio esse privationem quandam.

72) C. 19, p. 197: Enuntialionem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum

nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntialionem modalem , tantundemque

momenti, quantum illa sex habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, decorum

u. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conelusione esse sicut veritatem

in omnibus partibus argumentationis.

73) C. 20, p. 204: Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentationes, cognoscamus.

De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis

Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischen

Topen).

166 XXI. Laurentius Valla.

Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse ehen Prämisse sei74). In

der ersten Figur, böi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche

Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht

bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,

sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen

werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singulare Urtheile

anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,

d.h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei76). Die theophrastischen

Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur

aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben

sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die

erste auf die zweite reducirt werden könne 78). Darum hat auch der

von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit

bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen

über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren"79). Auch

die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.

74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium

syllogismi Ego dixissem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii

argumenti per tres partes elocutio, quae sunt propositio , assumptio, conelusio.

(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in faciendo pane farina et

aqua; manus conelusio est , quae duas superiores commiscet et in unum redigit;

nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, lertiam esse itlorum

prolem (p. 250) Quid causae -est, cur non possumus sie facere syllogismum

„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animat"

quasi quibusdam gradibus ascendentes Annon in saltando quasdam choreas in

dextrum , quasdam in sinistrum agimusl u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei

spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.

75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus

delectati „Barbara" vocant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus vocaverunt,

constat e duabus enuntiationibus etc. etc. Es scheint somit auch Valla durch

seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu

haben, welche derlei Runstausdrücke enthielt, ohne aus Petrüs Hispanus übersetzt

zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.

76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,

ut „Tu amas omnes tuos cives, hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos

omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulares ; hoc enim negatur

fieri posse. Sed cur negatur? „Sempronius unicus huius defuneti filius ab

hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius ;

ergo sum ab hoc haeres institutus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et

parte, quae in genere et specie; exempla: „Tota Italia est in Europa, tota Campania

est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.

77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora multo,

quam hi quinque modi, quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt

Non possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exelamem: Cur non

potius coneludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritatis ine.rat?

Quid stultius, quam ob conversionem velle a via aberrare?

78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particularibus eliam posse fieri

puto, ut docent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram

reduci ad primam, quasi non possit et itla in hanc reduci.

79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,

sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam

vel probandam putaverunt ; et quo sit turpius, sexquipartitam faciunt, cum aliae sint

quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)

Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum ; sed quo mihi syllogismos

aegrotos?

XXI. Laurentius Valla. Rudolph Agricola. 167

Anm. 72) von vorneherein abgewiesen80); dafür aber erscheint. eine Spur

der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweile z. B.

des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des

Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen

Motive dient, was über .das Dilemma 83), über Exemplum 84), über Induction85)

und über Enthymema gesagt wird 86).

In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.

i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in

einem kürzeren Auszuge benützt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische

Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi

stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch

dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der

Jugend von vorneherein erstickt werde 90) ; ja er greift einen Punkt auf,

welchem wir hier zum ersten Male begegnen , indem er der bis dahin

allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit

die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-

80) C. 10, p. 268: De hypothetico syllogismo an persolverit Boethius,

quod promiserit, ipse viderit. Ego certe eius formulis argumenta™ non ausim, quippe

quas neminem video usurpasse, nec tum longa praeeeptione res indiget, ut iüe fecit,

licet pluribus modis quam ab eo coltectis hyputheticus fiat syllogismus, per „si", per

,,quando" , per „ubi" , per „cum" , per relativa, per comparativa et alia huiusmodi.

(p. 269) Nescio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypothelicum,

sed non e converso.

81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit, ut duplici ac multiplici

assumptione et conelusione ulamur , ut „Soli pygmaei ex hominibus non

erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi erubescunt, ergo non sunt pyg

maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".

82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci oojgov vocant,

cum alius ab alio deineeps excipitur In huiusmodi materia spectandum est ali~

quando attentius, quid sequatur, quid repugnet.

83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.

216 ff.

84) C. 15, p. 302.

85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.

86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.

87) Rodolphi Agricolac Phrisii de inventione dialectica libri omnes scholiis

itlustrati loannis Phrissemii, Alardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scholia

congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.

88) Epitome commentariorum dialecticae inventionis Rodolphi Agricolae per Bartolomeum

Latomum. Coloniae 1532. 8.

89) De inv. diat. II, 1, p. 212: Inextricabilis aliqua eruitur disputatio , quae

tempus extrahal et inani strepitu audientium feriat aures; docent , quemadmodum

pueri solent , in aenigmate proponere, quae ne tum quidem, quam docuerint, vel ipsimet

, qui docent, vel illi, qui didicerint , sciant p. 213: lstam miseram et

cavitlosam loquendi sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non

prodesse, sed etiam abesse plurimum

90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben i. J. 1484, gedruckt in den verschie

denen Ausgaben des „lAbellus de formando studio, cuius autores sunt

Rod. Agricola, Erasm. Rolerodamus, Phit. Metanchthon" , z. B. Coloniae 1532. 8.), p.

4: Civite ius alius, alius pontificum sanctiones, alius mediemae artem discendam sumit;

plerique etiam loquaces has et inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam

vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel etiam , ut verius

dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,

haec subinde, ingerunt inculeantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem

in teneris adhuc annis enecant.

168 XXI. Rudolph Agricola.

eVst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg

lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm

lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine

Methode der Wahrscheinlichkeit93), daher er unter den Schriften des

Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,

beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des

Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will 94). In solchem

Sinne gibt er im 1 . Buche eine Aufzählung der Topen 95) , wobei er ge

legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt

und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf

fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität

als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche

natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-

boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle

Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-

91) Ebend. p. 8: Quidquid apud. autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum

quam maxime propriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone

Si quid scribere voles , aptimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio

sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus

verbis explicare.

92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum eapita habeamus, cuiusmodi sunt virtus,

vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis latius ista et per omnes locos dialecticos

fuderit , quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et

ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.

93) De inv. diat. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet

dicere probabititer.

94) Ebend. 1 , 3 , p. 23 : Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis

phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, atlingunt,

hunc primum pueri discunt, Jiuic ultimum senum studium immoritur Sed

videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter

atque aperte proferret, quaecunque invenerat, ut praeter laborem, quem ipsa rerum

esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiieeretur difficultas, qua necesse

haberemus, meutem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere. . . .

p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi

detur eorum conelusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur

egisse, quam ut CHceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum

alteri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).

95) Er selbst nemlich theitt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni

und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio , genus, species,

proprium, totum, pars, coniugata) und cirea substantiam (adiacentia, actus, subiecta),

die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effecta) und applicita (destinata,

tocus, tempus) und aeeidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, comparata,

simitia) und repugnantia (opposita, differentia).

96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis solent quaeri, sintne aliquid

extra animam, i. e. extra cogitalionem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,

an distinguantur a singularibus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,

quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alieuius est, cuius simite potest in

alterius itidem essentia reperiri , ut sit universale nihit aliud, quam essentialis

quaedam in multis simititudo p. 55: Esse ergo aliquid universale extra ani

mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum

quiddam a singularibus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua

in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali

conveniunt, differunt autem notione vel proprietate, quam, qui loannis

Scoti sectam tuentur, diffcrentiam individualem vocani.

97) C. 7, p. 59 ff.

XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169

zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintiiianus an;

erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend

über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen

Inhaltes 100).

Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift

des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialectica 10

indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronjanischrhetorische

Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und

sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen

Topf goss. Er eignet sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt

von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,

d. h. zum Urtheile 102) , bei welchem er in sehr willkürlicher Weise

enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen

Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines

Buches anzugeben104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste

(boethianische) Lehre über die Quinque voces und die Kategorien 105);

dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-

98) C. 29, p. 207 : Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum naturam,

nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultro fere in animum incurrunt et apertiores

sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).

99) II, 1, p. 214: Rationem tractandi locos unus Quintilianus conatus est explicare

et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostromm

memoria Raimundus quidam cognomento Lullus, .... qui artem quandam,

quam ex nomine ilhus Lulli vocant, extulit, acuti et non segnis ingenü indicium;

sed quoniam non litteras sciebat, non ullam aliam dignam docti viri nomine pereeperat

doctrinam, et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset, perspicere, et si forte

perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; voluntatem

quidem laudes, ignoscas ingenio.

100) III, 18, p. 341: Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum

alteram inductionem, alteram vulgo vocant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,

ut omnia, et prope ad verbum ratiocinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die

rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII- Anm. 53 ff.).

101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii

de re dialectica liber, scholiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustratus.

Lugduni 1559. 8.

102) p. 9: Dialectica est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);

disserere vero nemo poterit ditigenter, nisi , quae invenerit dicendaque iudicaverit, ea

sie coniunxerit, ut illis datis, quod intendit, neeessario consequatur ; quam orationem

graeci syllogismum dicunt, latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propositionibus

constat ; omnis propositio, si simplex est, duabus terminis connectitur

(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).

103) p. 20: Omnis oratio, qua necesse est aliquid de aliquo vel asserere vel

negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur ; sin ut

verum vel falsum, propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An

gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21: particulari singularem annectimus),

über Entgegensetzung, Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per aeeidens

und per contrapositionem) der Urtheite.

104) p. 31: JVunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci

voces, latini praedicabitia solent appellare, deinde de praedicamentis et de praedicatorio

syllogismo pauca admonebimus , postremo de propositione hypothetica et syllogismo

et de definitione et divisione disseremus nec omnino ea praecepta contemnemus,

quae eins rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naluram complectuntur.

105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;

s. Fabricius, Bibt. gr. X, p. 726.

170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Politianus.

kommenere Form das Enthymema sei 106); die condilionalen Schlüsse

theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber

doch nur die ersteren für naturgeuiäss und erblickt in ihnen die Grund

lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu

sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmlliche drei Arten

die ciceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre

von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),

und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und

die Eintheilung 110), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in .die

Rhetorik hinüberwendet 1 1 J).

Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier

sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört

106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis

; qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfectus est; si vero duabus, im

perfecta est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,

wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter

minologie des Petrus Hispanus erörtert , von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)

sagt: Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen

atque brevius omnia tibi subiicient.

107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunctione

conficitur. Oratio ea triplex est: quae „si" rationali particula, quae „vet" disiunctiva

, quae copulativa „et" aul partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis

duabus partibus constat Hae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem

appellant, ordine quodam nalurae inter se referuntur; .... in copulaliva

et disiunctiva non natura, sed eins, qui dicit, iudicio disponuntur Affirmativa

vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repugnat

ld praeeeptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices

conelusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appellant , examinandas

plurimvm valet. Est tamen et alia ratio, qua,- verane sit an non rationalis , perspiciamus,

et communis ei cum conelusione simplici, locorum videlicet vis atque

natura.

108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunctiva

et copulaliva oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben

Schlussweisen , welche wir aus Cicero's Topik kennen , s. Abschn. VIII, Anm. 60.

109) p. 118: Simplex conelusio est, quae unius propositionis necessaria consecutione

conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialectica scripserunt, mulla

dantur praecepta , quorum cognitio et difficilis est et parum utitis (d. h. die Lehre

von Consequentiae). lllud longe magis necessarium ad dicendum, locorum vim omnem

rationemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,

verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit

folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.

110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus ; nam i(ose

habent, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt genera: substantiale,

describens, per partilionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33 — 39,

u. Abschn. XII, Anm. 103—108.

111) p. 160: Obligationem iuniores appellant, cum nee necessaria nec impossibiti

re proposita de ea sie disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob rudilatem

inscitiamque sordescere iam feeerunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,

quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,

ideireo dicitur obligatus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod

posuit, esse videatur. Quam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea

sententia utitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath

schläge und Beispiele).

112) Uebrigens s. Iac. Mähly , Angelus Politianus, ein Culturbitd etc.

Lpzg. 1864.

XXI. Angelus Pontianus. 171

zu den principlosen Eklektikern. Seine Praelectio in priora Aristotelis

analytica 113) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine

schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist

und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae

leclio de dialectica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be

griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen

über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"

anwenden. zu dürfen glaubt114); ausserdem erzählt er uns dort unter

üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus

welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an

schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re

gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge

schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des

Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik

am ausführlichsten behandelte116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss

in diesen Dingen gewesen sei , ersehen wir aus seiner unter

dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den

die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den

Marcianus Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in

einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarischstoische

Sophisma, welches *Psvö6[isvog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.

Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher

von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).

113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.

114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non itla guidem, quae ars

una omnium artium maxima dicitur cademque purissima philosophiae pars est, quaeque

se supra diseiplinas omnes explical, omnibus vires aecommodat, omnibus fastigium

imponit; . nec ipsa talibus minutis vacat, sieul neque litteris , sed veritate perspecta

haec ipsa plane pervidet, sed materiae sordes reformidans volutare in eis logicam

sinit.

115) p. 529 : Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fuerint

scholis , strues vobis monstrare librarias potero, ubi Theophrastos, Alexandros,

Themistios, Ammonios, Simplicios, Phitoponos, aliosque praeterea ex Aristotelis familia

numerabitis, quorum nunc in locum, si diis placet, Burteus. Hcrveus, Oeean, Tisberus,

Antisberus , Strodusque sueeedunt (man sieht, dass es Politiamis ebenso gut, wie

Cicero, versteht, vom blossen Hörensagen zu schwätzen; denn der „ Antisberus"

ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. h. Hentisberus). Et quidem ego

adokscens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris philosophiae dialecticaeque

operam dabam, quorum alii graecarum nostrarumqne iuxta ignari litterarum ita omnem

Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositatis itluvie foedabant, ut risum

mihi aliquando , interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,

quanquam nova quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque proferre videbanlur,

nihit tamen omnino affcrebant , quod non ego aliquantn antea deprehendissem in iis

ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia fuit huius beneficio Laurentii Medicis,

cuius totum muncris hoc est, quod scio, quod profiteor p. 530: Quare ades

auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae philosophiae primordia non iam

de lutosis barbarorum lacubus, sed de graecorum latinorumque nitidis fontibus hauri

mecum.

116) Opp. p. 517-528.

117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.

118) Epist. Lib. VII, Ad Manulium, Opp. p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)

ut mendaces nolavit Epimenides, qui tamen et ipse Cretensis, ut mentiri non minus

potuerit; ideoque non mendaces illi; sie ergo verus Epimenides ; atque ita rursus Uli

172 XXI. Georgius Valla.

In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.

i. J. 1499) in seiner Schrift ,,De expedita ralione argumentanäi" l19)

einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik

zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche

er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus

Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit

der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque

voces120), dann die partes propositionis , deren er nicht drei, sondern

nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)

und endlich die Kategorien rechnet 123). Von hier springt er sofort auf

das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie

die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt125), daher uns

natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be

gegnet 126).

So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand

lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.

Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der

klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst

allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und

dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Bhetorismus

die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung

bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.

mendaces. Vides hunc dialecticorum if/evddfttvov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte

man längst aus Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Kgrjxeg äei

tytvoxal, xaxct 9-rjgia, yaoxigtg ägyal".

119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.

120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.

121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum Ita

prisci, quibus aeeedimus potius , quam iunioribus, qui praedicatum , subiectum et copulam

partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.

122) p. 191.

123) p. 194 ff.

124) p. 207: Consequens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera oslendamus

Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.

III, 8; vgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)

125) p. 209 ff.

126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo : Syllogismus seu epichirema graece ,

at latine hoc aggressio, itle ratiocinatio ; et epagoge a graecis dicta, a latinis inductio.

Ex syllogismo ftt enthymema, quod commentum nominamus , sicut ex inductione

exemplum atque simititudo. Syllogismus constat ex propositione , assumptione, complexione

u. s. w.

XXII. ABSCHNITT.

REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige

Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von

einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen

Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel

des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn

man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der

Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker

kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,

welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen

Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergäbe sich

eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik;

denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse

der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass

man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde

Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass

zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also

abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombard us und

die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich

15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker

und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes

sein sollen , gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der

Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-

Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,

dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten

Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —

exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich

nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht

schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des

Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso

wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren

174 XXII. .loh. Capreolus.

gemein , dass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan

delt wurden , und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit

gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine

allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die

katholischen Fanatiker der Jetztzeit thuu — , sich auf die unwahre Be

hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in

Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden

uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5. Jahrhunderts

die Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt

so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h, die Thomisten, es an gehässigster

Denuntiation nicht fehlen liessen.

Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich

tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel

chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317) sind alle Autoren,

welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum

pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die

Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte

und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten

sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen" Richtung nicht erweh

ren *). Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten

eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält

nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes

begegneten; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech

teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Berechtigung der beiden

Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus

gelangten.

Was die Anordnung des erschreckend reichen Hateriales dieser

Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an

die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess

lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver

fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.

Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei

nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick

auf Mischung der Gruppen oflen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein

Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die

Fonnulirung des Partei-Unterschiedes finden , worauf eine einflussreiche

Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein

überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von

ungefähr 1480 — 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen

zur Darstellung kommen, worauf nachholend die gleichzeitigen Scolisten,

Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten

und Eklektikern zu sprechen sein wird.

So begegnet uns zunächst Johann es Capreolus (gest. i. J. 1444),

von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in

seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä-

1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „gläubigen"

Publicum vorzureden, dass die Lehre des „heitigen" Thomas gegenüber den Uuchwürdigen

Occamisten in „unbefteckter" Reinheit sich fortgepflanzt habe.

2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.

XXII. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorbellus. 175

gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den

reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten

Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).

Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de

Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und

häufig benutzter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des

Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen

umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar

verfasste 4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der

auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden

Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.

des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei

fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über

die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende

Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn, ein paiir Verse bei

zufügen6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter

Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik

bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver

schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als

Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject

der Logik der Syllogismus sei 8) ; und hieran knüpft er sogar eine von

3) Er bekämpft (Prot. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolus, dass die

Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet

hingegen grundsätzlich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,

sed ut sunt intentiones" (I, Dist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auflassung der

Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Paludanus, Occam,

Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prot.

Qu. 4, p. 34 f. n. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.

60 ff.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip

der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.

359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.

17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).

4) Unter verschiedenen Titeln (logicae brevis expositio oder Logica oder Summula

phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,

1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text

des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorbellus: luxta

doctoris subtitis Scoti mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulas Petri

Hispani breviter enodabo.

5) f. 3 v. B: Artes liberales sunt seplem et continentur istis versibus:

„Gram" loquilur, „Dia" vera docet, „Met" verba colorat,

„Mus" canit, „Ar" numeral, „Ge" ponderat, „Ast" colit astra.

6) f. 4 r. B : Dyalectica derivatur a „dga" , quod est duo, et „logos",

quod est sermo „Dga" potest scribi per y graecum vel per i latinum;

.. . . unde versus :

Scribe per y graecum ,,dgali, „duo1' significabit;

Scribe per i nostrum, sie ,,de" tibi significabit.

S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 146, und hiezu meine Schrift „Michael

Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.

7) f. 3 r. B : Dialectica polest simri dupliciter : uno modo pro parte logicae,

quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie

sumitur in proposito.

8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi odo modis : pro obiecto, pro famulo,

pro il(o , quod ponitur sub alio , pro itlo , eni inhaeret aliquid, pro

176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.

den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",

insoferne dieselbe die entlegeneren StoUtheile des Syllogismus zum Gegen

stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das

Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch

hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der

7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprietates terminorum , nicht

einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sonderp aus

„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei1"). In der Einzeln-Erklärung

zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei

dung der scientia realis und sermocinalis 1 ') , verwerthet des Scotus

Auffassung der significalio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni

versalien 13), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,

haecceilas und formalüas 14), und aeeeptirt vollständig die Lehre des

Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik

und überhaupt bei jeder Gelegenheit.

Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich

der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss

reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man

tuanus, dessen „Logica" lc), während in ihr kein einziger Autor cilirt

wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusf und Paulus Venetus

beruht Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,

wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die

materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobüis ausge

schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs

zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdj17). Auch werden

Mo, quod praecedit copulam , pro subiecto propriae passionis , pro inferiori

respectu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :

Obiectum, verna, positum sub, cui quid inhaeret,

Quod prius est copula, proprii, logicaliter infra,

Quod simul ars et habet ; bis sunt subiecta qualerna.

Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.

9) f. 2 r. B (cd. Venet. 1516): Dicuntur autem isti libri logica vetus non, quia

primo fuerit inventa, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remota logicae;

non enim ita principaliler intenduntur a logico , sicut syllogismus, de quo tractalur

in logica novo. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.

10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, auetor tamen primo

determinat de propositionibus, quia in his sunt minores difficultales , quam in praedicabitibus

et praedicamentis In septima parte tractat de suppositionibus , quae

sunt extractae a variis tibris logicae; de syllogismo autem demonstratio , de quo

tractat Aristoteles in libro fosteriorum, non fecit auetor particularem tractatum.

11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.

12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam); vgl. ebend. Anm.

129 ff.

13) f. 18 ff.

14) f. 27 f.

15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.

16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schi. Aeeuratissime emendata per

magistrum loannem Mariam Mapeitum Vincentinum. Impressum per Bonctum l.ocatellum

[Venctiis] 1492. 4. (nicht pagiuirt, sowie auch der ältere Druck, Pavia 1483).

17) Nultu est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo

ittorum complexorum „Homo est species, Omne est signum, A est littera" ; sed

in nulla tali est suppositio . materialis , quia nultum istorum est congruum nec est

XXII. Petrus Mantuanus. 177

bei der suppositio relalivorum die relaliva diversitalis abgewiesen ,8)

und ebenso Beschränkungen betreffs der amplialiu vorgenommen 19),

womit eine aus Marsilius entnommene Modification der appellalio Hand

in Hand geht*0), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;

dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio , cognosco

eine Verwendung21). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des

Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probaliones"

folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar

von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um

sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen

zu lassen23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De veritate proposilionis"

auf die significalio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter

v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst 2 4), welchem er auch in den darauf

folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich

des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Ürtheiles (ebend. Anm. 468)

fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus

propositio, sicut nec „Buf est syllaba" Et consequenter sequitur ultra, quod

nutla est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in lali mentali „Homo

est species" ; .... sed iila non est propositio, quia subiectum non est pars orationis

grummatice Sola suppositio personalis est suppositio Personalium alia

communis, alia discreta; communium alia confusa lantum, alia confusa et distributiva,

alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.

18) lSullum est relativum diversitatis, quia isti termini „alius, diversus" in talibus

propositionibus ,,Unus homo currit, et alius disputal" non sunt relalivi , quia

non refertur litlera alius" ad istum terminum „unus homo".

19) Frustra ponitur, participium fuluri temporis et praeteriti et etiam nomina

in „bitis" terminata ampliare subiecta Terminus non ampliulur, nisi supponat,

si ampliari possit; et ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera"

, cum non supponat pro aliquo.

20) De appellatione aliter dieimus sentientes , quod terminum aliquem appellare

formum est ipsum significare suum formale significatum respectu alieuius verbi praece

dentis vel partieipii , quod denotat, itlum terminum verificari pro materiali significato

formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.

21) Verba significantia actum mentis, ut „scio , cognosco ete." , denotant cogni

tionen rerum significalarum a terminis sequentibus ipsa verba per conceptus synonymos

cum illis terminis sequentibus ista verba.

22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per copulativam , cuius

prima pars est indefinita vel particularis itlius universalis , et secunda pars est uni

versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distributo per signum

universale, praedicatum autem est oppotitum contradictorie praedicuto eiusdem propositionis

universalis, .... v. gr. „Omne animal currit" exponitur per „Animal currit

et nullum est animat non currens" ete. ete.

23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be

handett, nemtich die Exclusiv-, Exccptiv , Rednplicativ-Sätze , infinitum, tatus, aeternum,

semper, differt, Comparative u. Superlative, incipit et desinit, immediate.

24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum JVori omne, quod

est qunle, est quale per aliquam qualitatem ab co distinetum; est enim quaelibet

quulitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae

aliquid vel aliqua aliqualiter repraesenture Nihit polest aliquod iignum

significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunquc p'rupositionc data

non nliter, quam taliter, qualitcr est, Ma significat. Omne significatum unius

c antra dictoriorum est significatum alterius Impossibite est , quod una propositio

habeal plura significata principalia.

25) Voc.es aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,

qui aeeipiuntur ex modis suis intelligendi Figuru composita vel decomposita

Pranrl, Gesch. IV. . 12

178 XXII. Petrus Mantuanus.

folgen lässt, arbeitet er an einer Vennehrung der Schlussweisen, jeden

falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.

Anm. 294), wahrend allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent

setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn

Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,

Ferios, Baralipton, Celantes , Celantos , Dabilis , Fapesmo, Fapesmos,

Frisesomorum, Frisesos'1^); ebenso für die zweite Figur die sechszehn:

Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Camestros

, Festino, Festinos, Fisteno, Fislenos, Baroco , Barocos, Boraco,

Boracos'21), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,

Felapton, Felaptos , Fampleto , Fampletos , Disamis, Disami, Dalisi,

Datisis, Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,

Frimeson, Frimesos 25) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon

continetur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriptis Omnis intentio

simplex est vera et verum rem significat llle lerminus vocalis aut scriptus

infinitus „non ens'1, si subordinalur alicui intentioni, subordinatur simplici intentioni;

sed nulla est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexa vocalia

aut scripta ,.]Von ens potest intetligi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut

sumus locuti de infinitis terminis, ita dicendum et de privativis, quia Uli lermini

„vacuus, iniustus'1 subordinantur simplicibus terminis eorum , sicul corum opposita.

26) Prima figura continet quindecim formulas Prima constituitur ex iribus

universalibus affirmativis, quae potest" designari per Barbara. Secunda formuta

habet praemissas modo dicto ordinatas coneludens particularem affirmalivam,

et hanc Harbari solemus nominare. Tertia ete et itlam solemus appellare Celarent.

Potest ex praedictis conctudi particularis negativa, quam formulam possemus

appellare Celaront. Quinta per hanc dictioncm Darii designalur (warum

aber fügt er hier nicht ein Dariis bei ?) . . . . Sexta per Ferio. Septima coneludit

ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava,

quae Baralipton appellalur , sequitur ex Barbari convertendo eins conelusionem

Nona formula Celantes appellatur Ex qua sequitur deeima Celantos Undecima

per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solet

Ex qua tertia decima, quae dicetur Fapesmos, coneludendo indirecte et de inconsuelo

modo loquendi Quarta decima designatur per tres primas syllabas dictionis Fri

sesomorum. Ex qua sequitur quintu decima coneludens directe de inconsuelo modo lo

quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).

27) Secunda figura habet sedeeim modos Primus signari sotel per Cesare.

Secundus modus haberi potest coneludendo particularem et per Cesaro si

gnatur Tertius habetur, si coneluderem indirecte, quem volumus per Cesares

signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui coneludit indirecte particutarem, .... quem

per dictionem Cesaros assignamus ' Sequens solet Camestres appetlari.

Alia est forma sequens ex Ma, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se

quitur una alia forma, quia ex prima sequitur Camestre, et ex altera codem

modo Camestros Item alia forma dici solet Festino Et si indirecte coneludimus,

aliam formam aequirimus , quam Festinos appellamus. Potest quandoque

syllogizari ex maiori particulari affirmativa et minori universati negativa coneludendo

directe, quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte coneluserimus, atium

modum faciemus, quem Fistenos appellamus. Beliquus modus Baroco dic'uur.

Ex quo inveniri polest alter modus indirecte coneludens , quem Barocos

appellamus. Item polest ex maiori particulari negativa et minori universali affirma

tiva directe coneludi , quem modum possumus nominare Boraco. Ex isto se

quitur Boracos indirecte coneludens.

28) In lertia figura prima forma est, quam solemus nominare Da

rapli Secundus modus nascitur ex primo indirecte coneludens, quem Daraptis

appello Alius modus est, quem Felapton dicunt Ex quo sequitur alter,

qui Felaptos esse potest, qui indirecte coneludit de inconsuelo modo toquendi

XXII. Pelms Mantuanus. 179

nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden

Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,

Clamerent, Clamero , liirami, Frimeo, Baralipton, Clamentes, Clamentos,

Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos2i').

Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den

syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei

er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus

(Abschn. XX, Anm. 512) über terminus resolubilis gesagt hatte30). Nun

erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Urakehrung der Urtheile nach

Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet

hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige

Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile

(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obiigationes an,

Et alium modum probant, quem dicemus Fampleto Ex quo alius sequitur, quem

Fampletos appello de inconsuelo modo loquendi indirecte coneludens Sequens

modus est Disamis Atius modus fit ex eisdem praemissis indirecte coneludens,

qui Disami appellari polest. Sequens forma est Uatisi. E.r qua sequitur Da

tisis indirecte concludens. Alia forma est, quae Brocardo nominatur. Alius

modus est ex eisdem praemissis indirecte coneludens, quem Brocardos appelto

Sequens forma est Brarordo ex maiori universali affirmativu et minori particulari

negativa coneludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecte coneludens

polest appellari Brucordos Alius modus est, . ... quem Fensen appellamus.

Sequens forma haberi polest, si ex eisdem praemissis ronelnserimus indirecte, quam

Ferisos appello. Alia forma est ex maiori particulari uffirmativa et minori univer

sati negativa , quam volo appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindicare,

si ex eisdem praemissis indirecte coneluserimus , quam dico Frimesos.

29) Figura quarta continet quindeeim modos „Omnis homo est unimal et

omne animal est substantia" ; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se

quitur alter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecte coneludens.

Tertius modus est Clamerent Ex quo sequitur alter modus, quem Clamero ap

pello Sequens modus Dirami nominatur Sequens forma est Frimeo ex par

liculari affirmativa et universati negativa indirecte coneludens Alia forma est,

quam designabimus per tres primas syllabas dictionis Baralipton Alius modus

est Clamentes Ex quo sequitur atius, qui Clamentos appetlatur. ... Item alius

modus est, quem volumus Frimeos appellare Sequens Drimasis appelletur

Sequens Fempesmo dicitur Item atius modus dicitur Fempasmos Penultimus

modus Frensison appellatur, .... ultimus modus Frensisos appellatur. Man

sieht, ilass er nicht einmal überall an die nüthige Umstellung der Prämissen denkt,

um auf die erste Figur zurückzukommen.

30) Terminorum, secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt me

dian et quidam immediati Immediatorum quidam sunt a priori et quidam a

posteriori. immediati a priori sunt lermini cotnmunissimi transcendentes vel verbüm

substantivum vel verbum ampliativum, ex quibus constituitur prineipium notissimum

a priori, sc. quodlibel ens est vel non est Terminus vero immediatus a

posteriori est terminus sinijularis demonstrativus , quo non contingit notiorem habere.

Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibiles, de quibus

dictum1 est (s. Anm. 23), quidam officiabites . Terminus resolubitis est terminus com

munis aul discrelus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminnm immediatum

notiorem reperire e andem rem signifikantem Terminum officiabitem appello ter

minnm non exponibitem habentem officium cadendi super complexum pn ipsum determinabite,

sicut „polest, contingit, scio , dubito, promitto" ete Sed isti termini

, ,possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum , falsum" non sunt termini of

ficiabites nec modales.

12*

180 XXII. Petrus Mantuaaus. Paulus Pergulensis.

welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessen 31) , und zuletzt

auf der nemlichen Grundlage die Insolubilia (s. ebd. Anm. 569 ff.).

Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Subtilissimus

tractatus eiusdem de instanti", welcher die hei Peter v. Ailly (s. ebend.

Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des

Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et

desinü" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht

der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).

Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per

gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten

Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen

Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigenihümliche

Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck, das

Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch

zu erleichtern; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,

dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als

sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin , dass er

den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in

tabellarische Lebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze

die betreffenden Regeln knüpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In

halte des Ruches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass

die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes proppsitiones"

angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner

Tractatus De sensu diviso et composito beigedruckt, welcher hauptsäch-

31) Quaestio, certificatio, pelitio, dubitatio, suppositio non sunt species distinctae

a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempla specialiter

ponemus Depositio est obligatio, qua obligatur respondens ad negandum.

S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.

32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.

33) Compendium perelarum ad introduetionem iuvenum in facultate logicae per

Paulum Pergutensem ete. s. I. s. a. 4. und l.ogica magistri Pauli Pergulensis.

Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt). /

34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novac inventionis in

rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dispositione omnia togicae pruecepta

adeo facititer ante ocvlos omnium studentium configurando praescribere , ul sensus

pariter et intellectus firmam quadam imagine facititatem et memoriam omnibus

per se ferant; qua in re ittud aüsus experimento permitlere , ul lange amplius per

mensem studentes eruditi hoc ordine valeant, quam si per triplum atiter insudaverint.

35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,

Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheitung des terminus,

wobei an lerminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio

geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheite und Syllogismus ist eine Wieder

holung des Petrus Hispanns; von da an aber hängt Pergulensis fast sclavisch an Pau

lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relativorum, ampliatio

, appellatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst

expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae

(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge

drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).

36) lntelliquntur propositiones esse simites in veritale, falsitale, necessitate, contingentia,

possibititate , concedendo, negando, dubitando Uicuntur propositiones

dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis et a/i'o

contingens vel possibitis, una concedenda et alia neganda vel dubitanda.

XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181

lich die einschlägigen Sophismen berücksichtigt37). Ausserdem aber

schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des

Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen

der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine

herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern , welcher

doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte 39). Nachdem er

hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent

schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln

des Strodus „Dubia" nebst deren Lösung vor.

Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse

des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese

gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare

zur zweiten Analytik 4 ') , welcher mit hingebendem Fleisse und

unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und

hierauf noch in eigenen „Quaesliones" die Hauptpunkte pro und contra

bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer

beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be

rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Benaissance, welche im

Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76

am Schi.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie

derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema

37) Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulensis

herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.

Anm. 540.

38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des

Strodus.

39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Prima est Ferabrich dicentis,

consequentiam esse retalionem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); secunda

est Strodt et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,

ita quod consequentia est itlatio intetlectus inferentis consequens ex antecedente (s.

ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dicens , quod consequentia nihit

est , sed est aggregatum ex antecedente et consequente et nota itlationis (s. ebend.,

Anm. 284, 409, 554) Quarta vero opinio vult, quod consequentia seu

ipsa illatio sit passio, sicut dicit Gitbertus Pontianus, quod passio est ejfectus itlatioque

actionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,

quod in motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur

tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis, quo antecedens dicitur

inferre consequens , tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et lto

rum trium dico consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo

modo volo consequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse

nomen verbale significans principaliter consecutionem passivum secundum Gitberlum

Porretanum.

40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt esse tenendam.

...... Haue ojjinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, quod nulla con

sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.

41) Appollinaris Offredi Cremonensis absolutissima commenlaria una cum quae- '

slionibus in primum Aristotelis Posterinrum Analyticorum librum (ed. Ant. Honoratus).

Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De

anima).

42) p. 1 B : In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,

de instrumenta delerminatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et consequenter

de aliis modis arguendi In discursibus Tationis quidam sunt, in

quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum coneluditur, non

182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.

der Terministen, nemlich mit der supposüio und auch (in einer physi

kalischen Monographie) mit „incipil et desinit) 43). Betreffs der Definition

der supposüio verhält er sich ziemlich conservativ44), und entscheidet

auch die Frage über die Zulässigkeit einer supposüio materialis im

Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur beim terminus

vocalis oder scriptus vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere

Bestimmungen über die Geltung der supposüio determinatai6) , sowie

bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 47).

Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des

schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich

eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge

hiefür ist Heimerich de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),

welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den

Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern

und andrerseits eine Menge von Dilferenzpunkten zwischen Thomas

v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben 49). In ersterer Beziehung

tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est defectus rationis Pars lonicae,

in qua de primis determinatnr , iudicativa dicitur a iudicio, eo quod iudirium

est cum certitudine ; vocata est etiam analetica, i. e. resolutoria , eo quod iudirium

certum de effectibus haben non possit, nisi fial resolutio in principia sun. Pars vero

logicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellatur, eo quod inventio non

sil omnino neque semper certitudini coniuncta , et haee habetur in Ulms Topieorum

ete.

43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantnanus v. J.

1492 ist beigedruckt : lllustris phitosophi et medici Apollinaris Qffredi Cremonensis

de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrnm

Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) felieiter ineipit; und hernach folgen ohne speciellen

Titel die .,Suppositiones" des Offredus.

44) Non omnis aeeeptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est

supposilio Supposilio diffinitive est transitus verbi vel partieipii in termimim

categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotatur

actus eiusdem verbi vel partieipii Et ideo supponit subiectum huins

„chimaera intelligitur" , quia littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem

(vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).

45) Quaeritur, utrum dabitis sit supposilio materialis licet dabitis sit,

non tamen necessaria est ad exprimendum coneeptum mentis necessitatis absolute

Nullus terminus mentalis supponere potest malerialiter Quitibet terminus vocalis

vel scriptus supponere polest malerialiter.

46) Quaeritur, utrum bene dividatur supposilio personalis vel materialis in rommunem

et discretam Est haec divisio sufficiens Notificatio suppositionis

delerminatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,

sed a signo sumpta Licet sit haec divisio per aeeidentalia, tamen est suf

ficiens.

47) Quaeritur, utrum terminus sequens vel praecedens alium distribuere possit

vel confundere aut cum impedire u distributione Aliquis terminus alium distri

buere potest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nullius

terminus alium distribuens eidem remanens immediatus a distributione impediri potest

per alium praecedentem vel sequentem; impediri potest, dum non remaneat im

mediatus.

48) Problemata inter albertum magnum et sanetum thomam ad utriusque opi

nionis intelligentiam multum conferentia. edita a disertissimo viro Hemerico de campo

artium et theologicae professore eximio. Am Schi.: Opera et impensis Iohannis landensis

Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)

49) Der Anfang lautet: Cum animadverterem, modernorum figmenta a doctrina

Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et principia cuius

XXII. Heimerich Campen. 183

betont er die reale Existenz der Universalien50), und zwar ausserhalb

der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"

, namentlich des Oceam , des Buridan und des Marsilius zu Felde

zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re

sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls

wollen wir hiebei beachten , dass ein Feind der Neueren es ist, welcher

den Partei- Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni

versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen

und uns sogleich anderweitig überzeugen werden, allgemeinere Motive

Übet artis et scientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se

problemata neutraliter volutare, decrevi, praedictae controversiae obviare

Hic crqo est dicendorum ordo: Primo contra modernos sine argumentis haec incidunt

dubia sive quaesita: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint

separata a singularibus et an etiam sint in singularibus; an sint maleria vel forma

vel compositum ex utrisque: an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quinque.

His enim lucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promptum

erit, videre, quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vituperabitis

nova adinventio et contraria modemorum. Deindc subiungentur proßlemata,

quibus inter se antiquorum peritiae dividuniur, quac sunt haec: An logica et similiter

aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculativae ; an universale logicum sii

idem mm universali in re et ante rem; an esse singulare et individuum per materiam

sicut per comple.tam individuationis causam designatnr; an medium demonstrationis

potissimae sit diffinitio iubiecti vel passionis. Hierauf /olgt noch eine erkleck

liche Anzahl von physikalischen, kosmotogischen und psychologischen Controversen,

welche uns hier nicht weiter interessiren.

50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum exislens in multis, quibus dat

esse et nomen et ralionem, est Item esse divinum constituens speciem et finem

intentionis naturae est, hoc autem est universale Item esse hoc praesupponit

esse in communi.

51) Quod aulem universale sit extra animam, sie patet: Universalia sunt

de numero eorum, quac sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse, sunt

extra animam Prncterea universale est res, sed res est aliquid extra animam.

52) Quod universale non sit separatum a singularibus , sicut aiunt Plalonici,

nec omnino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singularium,

sicut dieunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur. quod universalia essent

monstra ad demonstrationem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,

Anm. 601 , und Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequerelur,

quod universale esset singulare Si esset universale dumtaxat quid abstractum

a singularibus in anima , sieul quidam communis conceplus in anima et tenuis similitndo

singularium. quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dieti phitosophi

primo Vostcriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et necessariorum

(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis arcbidoctor fuit et prineeps Ari

stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Autricuria

gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnatam

Parisiis Oeeamicam discoliam cum collegis suis, sc. Buridano et Marsitio,

qui Oeeam Anglicus fuit aemulator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung

auf Roger Baco, s. Absthn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum

antiquorum Universalia sunt, et non sunt tanhim in anima nec extra ani

mam separata a singularibus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibus.

53) Universale non est maleria neque forma partis materiae proportionata nec eliam

hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma totius

resultans in composito ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex

praedictis palet, universalia non esse corporalia Dumtaxal sunt quinque uni

versalia.

184 XXII. Heimerich Campen.

zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir

aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas

warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische

Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,

s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten , welchen Campen

seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei 55). Ferner

hatte sich eine Controverse darüber erhoben , ob die Universalien in re

identisch mit jenen post rem seien, wobei die Albertisten mittelst einer

„identitas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's

fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten

über das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine

Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen

will57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz

beider Schulen betreffs der potissima demonstratio, wobei jedoch Campen

es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben58). Weiteres über

diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.

54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. u. unten Anm. 63 ff. Auch darf hervorge

hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis , realis , terminista"

nicht bedient.

55) Restat nunc dissolvere problemata inter Albertistas et Thomistas Videtur

enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculativae

Opposition huius arguitur ex multis secundum viam beali Thomae, quod istae

scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,

Anm. 491) ; dicuntur artes et non proprie scientiae, quia plus habent de modo

praxis , quam speculationis (ebend. Anm. 490 f.), et sunt modus generationis

(ebend. Anm. 489 ff.); sunt organicae et adminiculares (gerade diess hatte

aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque

genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung

Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter

et principaliter speculativae Sicut enim intellectus practicus dirigit munum, ita

speculativus dirigit linguam; igitur habitus, quo regitur lingua, est specu

lativus.

56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativa»)

sie proceditur: .... Universale in re est vera natura rei, sed universale post rem est

species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses

Motives der „Thomisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Uaec quaestio est amphibologica

non possibitis una responsione categorica terminari, et ideo distinguenda

est; aut enim quaeritur de unitale universalis simpliciter aul de unitale universalis

secundum quod universale est Manet tamen ibi identitas analogiae et proportionis

ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo (ioctorem meum Albertum magnum

Universale secundum esse vel secundum actum suae universalitaüs non po

lest mauere idem, sed salvatur idem secundum essentiam Et hoc vull doctor

magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.). - -

57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliler autem

dicunt Thomistae , quod in indivithio sunt duo, sc. esse indivisum in se , et hoc est

a materia, et aliud est esse divisum a quolibel alio , quod dicunt oriri a quantitate

(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,

Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et

haec est vera delerminatio huius quaestionis secundum meutem Aristotelis et venerabitis

domini Alberti magni.

58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel

subiecti (s. b. Albert, Abschn. XVK, Anm. 475) Videtur enim, quod tale me

dium non potest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beati Thomae

huiusmodi diffinitio subiecti est Meo iudicio ingenium fidelis inquisitoris polest

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 185

Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in

nächster Zeit (hesonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller

grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander

auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen

Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen

diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als

der Vertreter des Fastens und Betens und überhaupt der Heiligkeit,

Albert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des

Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit

nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem öniversitätsleben

selbst gegriffen.

In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und

entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen anliqui und

moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel

ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört

und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es han

delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,

insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer

sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht

lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er

fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des

selben zu durchschauen 61).

sine contradictione utrique parti non irralionabititcr inquiescere , nam subiectum

dupliciter capitur; uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantialia,

alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum.

59) Manuale scholarium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson

ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel

alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.

gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magistrum, qui

Albertum, quem vocitant doctorem magnum, imitatur ; itlius sequar doctrinam. Bart.

Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res Ma me tatet, verum nomen

Alberti praestantius est. Bart. Certe non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.

Certum est, quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentes , si quidem mea

coniectura est, tantum ex operibus , sc. devolione et ieiunio, abstinentia sanctitatem

obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam meruisse magnitudinis

nomen; cernisne, quod iam praeconium ad philosophinm splendidius sit? Bart.

Velim me esse cum sancto Thoma. Cam lnsuda ieiuniis ceterisque praeceptis

ad beatam vitam ducentibus , et eris comes eius vitae sanctitatisque particeps ;

ex studio artium hoc non pereipitur, sed ex contemplatione divina. Bart. Nihit prodest,

verba evomere; mea sententia fert, elaram esse doctrinam beati Thomae. Cam.

Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.

60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450—1480 an; ich

witl nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch

Einreihung einzelner Autoren zerstüSkeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-

Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen

Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.

61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,

beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,

welche sich bei lac. Thomasius , De sec.la nominalium , und bei Morhof, Polyhistor,

II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un

tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es

völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. R. sogar bei Fr. Zarncke

in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Brant). In Zu186

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es

sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge

duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen

der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahrae gefolgt und hatte somit

auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge

schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a

Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean

Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XL, über die Modernen ein Bann ver

hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an

Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die

uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,

namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" und „nominales" oder

„nominales terministae'1 interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig

auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem

kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend* einer da

mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge

schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund

lage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge

gengesetzter Art ist Aschbach's Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner

seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit witlen alle Archive der damaligen

Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine

Geschichte der „Logik", nicht aber um eine Geschichte der phitosophischen Facultäten

handelt, auf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber

würde ich jede specielle Mittheitung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen

Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.

.62") Bulaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque

doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere

tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eins commentatoris

Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aqteino, Aegidii de Roma, Alexandri de Ales,

Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis

temporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae

more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam , ac

eandem ad sacrosanctae dei ecelesiae ac fidei catholic.ae aedificationem iuvenumque

studentium eruditionem lange utitiorem esse et aecommodatiorem , quam sit quorundam

aliorum doctorum renovatorum doctrina, ut puta Guitelmi Okam, monachi Cistereiensis

de Arimino , Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten

Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,

quos nominales lerministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edieimus,

alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorumcunqne

sibi simitium, in eadem ciritate aut alibi quoquoversum in regno nostro deinceps

nec palam nec oeeulte quovis modo nullatenus esse legendam, docendam et dogmatizandam

aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo

partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius commiltentes , quatenus omnes

et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitatis supposita (die

Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina

lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat seu capi faciat

sub eademque facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit

genossen, des Robert Gaguin, theitt Buläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium

celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et

elavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vinetos esse, iussit rex Ludovicus.

Putares, misellos codices arreplitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes

impetant, esse ligalos; sie indomitos leones et belluas vineulis cohibemus et carcere.

Realibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibns tantum suus est honos et libertas,

quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 187

uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen

Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür, dass

der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schi.)

wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer

salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe

Diejenigen nominales genannt („illi nominales dicti sunt", d. h. eben

die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche

von den scotistischen Formalitales keinen Gebrauch machen wollen, hin

gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum

mit Einschlnss der Insolubilia, Obligaliones und Consequentiae legen,

während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt

sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie

wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch

die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen

das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war

in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen

Verfahrens wieder beigelegt 64).

Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel

berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der

63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Sleph.

Baluzi, Miscelt. IV, p. 531 f: Uli doctures nominales dicti sunt, qui non multiplicant

res prineipaliler siqnatas per lerminos secundum multiplicationem terminorum;

reales autem, qui e contra res multiplicatas esse contendunt secundum mulliplicitatem

terminorum; v. g. nominales dicunt , quod deitas et sapientia sunt una res et eadem ;

reales autem diennt, quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier

sog. Realisten sind eben die formalizantes , wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,

Anm. 595 u. 607 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das

Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam

et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a quibus

dependet veritas et fahitas orationis et sine quibus non potest fieri perfectum iudicium

de veritate et falsitate propositionum ; quae proprietates sunt suppositio, appellatio,

umpliatio , restrictio, distributio, exponibitia; cognoscunt praeterea obligatio

nes et insalubitem naturam, vera fundamenta argumentorum dialecticorum , et omnes

eorvm defeetvs; quibus rebus instructi de unaqvaque argumentatione facititer coqnoscunt,

an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).

Reales autem haec omnia negligunt et contemnunt direntes ..nos imus ad res, de terminis

non curamus" (s. ebend. Anm. 609V Die hierauf folgende Verteidigung des

Nominalismns . weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen

Verdiensie hin, welche sich Männer wie Peter v. Ailly und Joh. Gerson auf dem

Konstanzer Concitium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig

lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des

Promemoria heisst es': In iis, quae nonrinalitatem et realitatem concernunt, pars nominalium

semper est fidei conformior et ab ecelesia frequenter approbata: pars autem

realinm periculosa et in mullis ab ecelesia reprobata, vi patet in materia universalium

(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitale propositionum Cd. h. die beständig

wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et

de multitudine entium sine causa In iis impertinentibus ad nominalita lem et realilalem

nominales sine comparatione minus errant , quam alii, et semper pro uno

errore reperto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur quatuor mit

quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum se offerunt nominales.

64) ftvlaeus a. a. O. p. 739: . Le roy m'a charge' faire deelouer et defermer

lous les livres des nominanx qui ja picea furent sceellez et elouez par M. d'Avranches

es colleges de la dite universite ä Paris , et que je vous fisse seavoir que chacun y

estudiast qui voudroit.

188 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich

wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die

Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452

fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden

Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten , sondern

unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über

haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg

knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver

lässige Kunde , dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via moderna"

nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt

lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier

als Diejenigen, welche die proprietales terminornm und in ausführlichster

Weise die Lehre vom Urtbeile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten

nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg

nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf

erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach

lässigen , welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an

die Kategorien finden60). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-

65) [Cas. Wundt, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]

Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Hei

delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetbeitt ist: In eadem

convocatione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et augmento

admitteret viam antiquorum in hac universitate ; et placuit facultati propler

diversa motiva , quod non expediret, et hoc fuit tunc conelusum. Ebend. folgt die

Notiz, dass i. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,

hingegen i. J. 1452 ,.realium phitosophia in hanc academiam invecta fuit", und

zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,

aber (p. 20) „nec ad divisionem ciusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,

alia alium habeat decanum, sed potius ad capitis tendat unitatem. Der Heidelber

ger Rcctor Joh. Heinr. Hottinger, welcher in seiner Oratio secularis „Collegium sapientiae

restitutum" Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen

kommt, substituirt die spätere Terminologie: Apostatam eum appellare consueverant

qui o realistis v. gr. in aliorum tranüsset castra Hine obvia verborum portenta

„Novista, Realista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",

s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae

et antiquae, viae modernorum et antiquorum; haec realistarum et Thomistarum, Ma

novistarum et Oeeamistarum dicebatur ; appellabantur autem nominales, quod Orcatmis

et ftucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas defenderent.

66) Manuale scholarium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. Non

solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae consecuti sunt.

Cum. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.

Offendis veritalem , nam eruditissimi vili reperiuntur inter modernbs. Nonne audisti,

in quibusdam terris eos possidere integras universitut es , ul Viennae, Erfordiae (s. d.

folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat tam. Scio quidem

et intelligo, sed fama corum parva est; elaborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis

opinionibus. Bart. JVon recte intelligis , nam elari sunt in enuntiationibus et

syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argu

menta tionis facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.

Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicahitia Porphyrii, Kathegorias

Aristotelis , in quibus aut parum noscunt aut nihit. Bart. Turpe esset, tam elaros

viros illa non intelligere; animadverte regulas consequentiarum, in quibus usitatissimi

sunt ; integrum observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabitem) argumentatio

XXII. Anliqui und Moderni an den Universitäten. 189

berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen

Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die

Modernen hei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man

(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus

schliesslicher Einseiligkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an

letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu

kommen beabsichtigte67).

In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,

neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via

nis et syllogismi, et cum universalia praedicamentaque prineipia sunt argumentationis,

necesse est ut pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentatione ; sed hoc

intcrest: alium habent docendi modum, quam realistae Cam. Quid tamen ulilitatis

in se habet modernorum via? Bart. Non tanto amore amplector doctrinam, ut

realistarum ; censeo tamen, nullius doctrinam esse spernendam Primum, quod

pro futurum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum

vim , in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque plane intelligunt, conversionesque

habent in raris propositionibus, de quibus his inferunt, qui non noscunt, plurima

inconvenientia; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se

continentes praeelare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his

proprietatibus censemus, quae terminos respiciunt , ut suppositio , ampliatio , ac de

propositionibus exponibitibus ; ac novissime multos paralogismos intermiscent,

in quibus magna amoenitas est; sie etiam inter arguendum tam repente os elauditur

respondentis , etiamsi protervus fuerit. En habes utititalem , quam ingentem repulo.

Cam. Est, ut ais ; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et cavitlosis

conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominalium,

ut cavitlosis suis veniant argumentis; non laudo. Cam. Sed decorum est,

scire solvere, et in hoc dialecticus probatur. Bart. Quis autem dies suos in sophismatitius

omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiae et facullates, qui

bus operam impendere necesse est ?

67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Cam. Arbi

trato} sum, Erfordiae velut partum esse novorum omnium. Quorsum iter est

tuum? Bart. flcidelberqam versus Cam. Expone modum universitatis vestrae

(ä. h. Erfurt's). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,

si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aut exereere (dass

von Wien das Gleiche gitt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält

ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um

kreis der modernen Logik, s. Rud. Kink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.

II, J>. 275). Com. Quam ob rem? Bart. Propter dissensiones , nam litigia concitantur,

e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia; ad evitandos vero huiuscemodi

concertationes unam viam habere existimant. Cam. Id laudandum non est , nam si

multiplex esset via, acutiores fterent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.

Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitalis nostrae

(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est longe alius , ut audio, quam vester ;

primum modernos non exeludimus ; si quid boni haurire polerimus , non recusamus ;

tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est cuique, resumere, quod probationibus

suis continere valeat; siquidem apud nos sunt atiqui, qui Albertum sequuntur,

qui Thomam in ditigentia, qui subtilissimi loannis Scoti vestigia observant etc

Ebend. p. 44: Com. Quae via nunc floret? Bart. Ue omni opinione reperies artium

cultores, at via doctoris sancti est amplior aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,

quondam universitalem plenam fuisse modernorum dugmatibus. Bart. Sic est, et adhuc

seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hiemit wäre, da

von Heidelberg die Kede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed

scholares non habent inelinationem ad ipsos. Cam. Quid autem de via dices vel doc

toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres

tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun

tur; sed parva est eorum audientia.

190 XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten.

antiqua zuzulassen; "aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz

teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Aiira. 62), wor

über sich ein lang dauernder Streit entspann 6S). Die Facultät wünschte

um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Richtung, selbst

falls dieselbe die via antiqua sein sollte B9); der hohe Rath der Stadt

aber entschied anders, und es rnussten beide aufgenommen werden, zu

nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),

bis auf Wunsch beider Seiten i. J. 1 492 eine Vereinigung zu Stande

kam71). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor

geschriebenen Lehrbüchern bemerken ~rl).

Frei burg im Rreisgau war seit der Gründung (1456) bis zum

Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur

einem Refehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un

gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch

die Studirenden in zwei Rursen geschieden waren73). Tübingen hin

gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren

von jeder der beiden Parteien, sowie auch zwei getrennte Rursen74).

Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)

den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in

zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J. 1478) entgehen zu

können 7 b). Bemerkenswerth ist, ilass Leipzig und Greifswald von

68) S. With. Viseher, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 ff.

-69) Ebend. p. 144: Consulunt in omni fidetitale domini de universitale pro bono

eiusdem, quod procurare turaverunt, et avismt, quatenus Basitiensis civitas in uniformitule

viae contenta sit, quod, si eis moderna minus quidem placeat, magis suadent

antiquam aeeeplundam, quam ambas simul iungendas.

70) Ebend. p. 146 u. 166 f.

71 ) Compactata unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis lam

modernae quam antiquac viarum ex utraque parte suscepta et stipuluta. Ebend.

p. 140.

72) Nemlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Organon

nur Petrus llispanus , Tract. I. u. IV, hingegen nach der Vereinigung lesen

wir „Marsitius aul Petrus llispanus" (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615

am Schi.)

73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg i. Br.

(1857), I, p. 60: Cum praedictis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus Princeps

quandam Missivam misit, in qua sua Serenitas vult, ut universitas viam reulistarum

assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich

tungen in der Ueberschritt (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu

Scotistarum'\ so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Ueberschriften

der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neotericorum

(Nominalium, moderna via)" und andrerseits „In via Scott stamm (Realium) ; denn

dass die Scotisten wirklich zn den antiqui gehörten , wissen wir nun schon langst

(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).

74) S. Klüpfet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.

75) Rotmar u. Engerd , Annales Ingolstad. Acad. hrsggbn. u. fortgesetzt von

Mederer, Vol. I, p. 70: Verum cum in eadem facultoite et antiquorum et modernorum

via Itabeatur ideove ex huiusmodi viis inter studentes differentiae suboriantur, volumus,

quod facultas habeal duo consilia, nimm de antiqua, alterum de via moderna;

itaque ad quodlibet corum omnrs magistri eiusdem viae nniversitutique incorporatt,

et nutlt alii, recipiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und di r

Erneuerung der Einheit des üecanates sagt Rotmar (er starb i. J. 1581) ebend. p.

16: Duac tum temporis crant apud Ingolstadienses phitosophorum sectae, una rea

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 19t

all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh

rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät

dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen

zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass

an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna'' überhaupt gar

keine Verwendung fanden. Und wenn auch bei Greifswald einmal im

Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede

ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen

über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der

artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen

Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)

die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst

in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche

scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der

Beschäftigung mit anderen Controversen 80).

lium, altera modernorum seu nominalium, ul arbitrar; divisi igitur inter se quotidianis

digladiabantur contentionibus , ul in apertum schisma evaderent etc. Nähere

Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximitians-

Universität zu Ingolstadt-Landshut-Münclien" finden, deren Veröffentlichung auf die

vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte

der Münchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.

76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statulenbücher der Universität Leipzig

etc. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs

wald. 1857.

77) Bei Kosegarten, 11, p. 192: Notabitis insurrexil discordia in facultate artium

super ditigentia et modo doctrinandi, unde .... reelor praecedens petiit ab universitate

praesidentiam in facultate artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipse

vellet facere factum in facultate et introducere novvm modum proficuum scholaribus

istius facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint

allgemeinerer Art gewesen zu sein.

78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.

309 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie i. J.

1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber

der Bibliothek der phit. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein

ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsitius und Dorp.

79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke

a. a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalaureats-

Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die

aristotelisehe Topik und die Logik des Hcntisberus erforderlich seien; in dem

Entwürfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Im J. 1476 (ebd.

p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His

panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organon die Rede ;

i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge

gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen , und

i. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.

Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner" Logik

getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten

zu sein.

80) S. Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeue Pragensis, 1830;

dort finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an

tiqui—moderni", wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I. p. 48, 56, 76,

83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den

Jabren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in

Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeitcn (II, p. 133 ff.).

192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische

Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.

Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles Compendium der

Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätzlich über den

Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestircn dabei ausdrücklich gegen

jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach

bloss die grammatische Geltung der Worte (supposilio materialis) unter

Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme , und indem sie sich als

Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und

aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boetbius aufnehmen wollen,

sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung

der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,

d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-

Ausdruck, hingegen secundär um die dadurch bezeichneten ohjectiven

Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es

primär mit den ohjectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung

zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur

als Bezeichnungen in Frage kommen 82).

So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.

aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,

81) Modernorum summulae logicales cum notabitibus topicorum ac disputatis

elenchorum librorum ex Aristotele, Boethio , beato Augustino, Marsitio et ab aliis

subtitioribus sententiis, viris doctissimis, fideliter enueleatae ac a magistris collegii

Moguntini regentibns de modernorum doctrina sunt studio sissime innovatae. Am Sehl.

Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.

82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos

appellemus, scire debes , quod modernos artistas dleimus non, quos quidam vani, invidi,

mendaces, perversi ac ignari irrisores. Non itaque eos censemus moder

nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes aut

sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur

et minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis

nonnisi materialiter, non significative, sumptis mentionem faciant dumtaxat (so hatte

allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 u. 611), quoniam profecto

talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac Mo

nostro reperti sunt secuta Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,

qui tanquam ex singulis floribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum

ac veritatis scrulatoribus uberiora, ulitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, uli

in praesenti factum est a nobis, cum imitati simus Boethium, Augustinum

ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, saltem in

quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei deelinare, et qui in logicis artibus,

quae Boethio auetore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.

e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter , de

sermonum vero significatis nonnisi aeeessoric considerationem faciant, sieque asseranl

considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ut in quadrivio ac naturali

moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser

monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi aeeessorie mentionem

fieri , non modo non ambigunt , imo sie debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt

nec aliquam praeter signa ad placitum et naturaliter significaliva universalitatem

proprie dictam admittendam arbitrantur , hos dieimus vere modernos. Antiqui

vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpato gaudere videntur

atque volunt, qui et quales esse velint, eorum relinquimus arbitrio et benevolentiae.

Non autem dubitamus, 'quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint

et crescant.

XXII. Antiqui und Modenii au den Universitäten. 193

folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende

Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui" und „moderni", welch letz

teres Wort auch durch „terministae" ersetzt werden kann. Die antiqui

sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomislische und

scolistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche

der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hiedurch bei einem

übermässigen Betriebe der proprietales terminorum und der damit ver

bundenen Sophismen, Insolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den

nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen

(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des

Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere

Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung

durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,

so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man auch von

scientiae reales und scientiae sermocinates sprach83), d. h. die antiqui

beschäftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen

Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theile

der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar

boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver

weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Worll'ormen

der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.

Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war

es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen

den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber

dieses Thatbcstandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei

sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber

auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den

Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einem

theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu

können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perlid ist

es , wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten

Hasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben

„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der -Universalien

gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl

einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch

lange nicht schlechthin verneinen 84). Für eine richtige Auffassung der

Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes

am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört ba);

und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen

Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende

Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine

bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er

werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie

83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.

84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die.

gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen

Eindruck.

85) S. Anm. 66.

Pranrl, Gesch. IV. ^ 13

194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.

anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit

möchte ich. auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher

Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui — moderni" zu ver

bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch

den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver

meiden.

Aus dem Umstände aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten

sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes , nicht

aber auf einen speculativen Gegensatz bezog , ist es erklärlich , dass die

Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei

nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder

sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo

sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz

zu verschmähen sei.

So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche

einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben , und sowie ja

gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu

Occam hinüherleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren

finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten"

oder als „scotistische Terministen" bezeichnen können. •

Zunächst nemlfch begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben

abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus

als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus

Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine

„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar

zu den Kategorien besitzen 8 7) , einen merkwürdigen extremen Realismus

scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein begränztes

und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von

sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be

schränkung (contrahibüüas) durch die artmachenden Unterschiede bis

hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in

analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich

bemüht89) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der

86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44

r. B.

87) Habes Nicholai Bonetti viri perspicacissimi quattuor volumina: Metaphysicam

videlicet, naturalem phylosophiam , praedicamenta , nec non theologiam naturalem.

Recognita nuper per .... Laurentium Venerium etc. Am Schi. Venetiis ....per

Bonetum Locateltum. 1505. fol.

88) f. 77 r. A: De subiectis immediate contentis sub natura, quae sunt decem

prima genera , perscrulandum est Substantia est ens limitatum in se independens

et dependentiam cuiustibel aeeidentis , quantum est ex se, terminans Ipsa

est prior omni aeeidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione

(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiac divisivae et constilutivae

Quaedam sunt materiales, ul differentiae individuales contrahentes ipsam

substantiam ; contrahibitis est namque substantia per haeeeeitates ad proprta individua,

in qua immediate descendit. Aliud genus contrahentium sunt differenliae essentiales

et quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et sc habent ad ipsam suo

modo sieut forma ad materiam.

89) f. 78 v. B : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurubile vel

mensurans; quantitas per se continelur sub natura et ente. f. 81 v. B: Qualitut est

XXII. Bonctus. Petrus Timraas. 195

Relation90), sowie sogar bei allen uhrigen Kategorien91) verwerthet,

flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus

der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz

besonderer Vorliehe aus Geometrie und Astronomie ein.

Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De

conceptu entis" geschrieben haben imiss92), verfasste eine kleine Mono

graphie „Formalitates"93), wobei er dieses uns schon längst bekannte

scolislische Thema (s. bes. Absehn. XIX, Anm. 529 ff.) derartig ver

wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen

Seite der Kategorien die Eintheilung der distinetio anknüpft94), um hier

auf das Wesen der distinetio ralionalis, formalis, realis, essentialis, se

totis subiective , se totis obiective zu erläutern95); auf die Kategorien

ens limitatum absolutum a termino, secundum quem qualiu dicuntur; forma namque

indistincta et unita subiecto communicai sibi suum effectum formalem, qui non est

aliud quam ipsa forma partieipata ; non enim oriuntur et pultulant effectus formales,

cum non distinguantur ab ipsa forma, nisi dicas , quod atbum significet utrumque et

subiectum et formum.

90) f. 82 v. A : Relatio est ens duplici essentiati dependentia dependens ,

sc." ad fundamentum et ad terminum. Ver ünam convenit cum aliis aeeidentibus, ....

se.d per secundam differt ah aeeidentibus absolulis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,

Anm. 484) Relatio essentialiter dependet a subiecto dependentia distineta realiter

a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 r. A) Quia relatio fundamentalis,

ul mobititas vel risibititus, est aliquid positirum extra animam, cum sit

demonstrabitis de eo , cuius est, ergo et relatio reatis formaliter erit quid positivum

extra animam (f. 85 r. A) Relalivum aliud est secundum esse, aliud secundum

dici; nec est eadem divisio cum itla, quando dicitur , quod relatio alia realis alia

rationis, quia scientia est relativum secundum dici et tamen realiter refertur ad

scibite.

91) f. 85 r. B: Actio est ens, quo producens formaliter aliquid producit in

esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlatum ab agente et primo ab actione. f.

89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter tocatum se habet in toco taliter.

(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore

in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans

seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum, quo formaliter aliquis

dicitur habere aliquid vel haberi ab atiquo.

92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.

93) Gedruckt bei Nuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.

94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest aecipi duobus modis; uno modo logice,

prout nominal seu importat secundam intentionem ; alio modo metaphysice , prout no

minal primam intentionem, quae substernitur secundae tanquam fundamentum relalioni

Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero

ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei , quaedam distinguun

tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter Distinetorum essentia

titer quaedam distinguuntur se lotis subieelive, quaedam se totis obiective.

95) f. 30 v. B : Ratione distinguuntur per actum intellectus possibilis collectivum,

sicut diffinitio et diffinitum logice loquendo Distinguuntur ex natura rei

praecisc, quorum distineta dependent praecise ex propriis rationibus terminorum,

ut lapis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod

unum ullimate abstractum non ineludit quidditative reliquum, sicut patet in divinis.

(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaecunque ita se habent, quod quodlibet

est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inelu

dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) lita distinguuntur

essentialiter, quaecunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non

oportet existere, ul homo et angelus lita distinguuntur se totis subiective,

quaecunque ita se habent, quod realitates eorum sunt dislinctae numero vel individua

196 XXII. Petrus Thomas. Joh. Anglicus. Ant. Sirectus.

zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmllichen Arten der

dislinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien

ihre Anwendung linden !,ü).

Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver

fasser eines Commentares zu des Scotus Quaesliones de unimrsalibus 97).

Er war lediglich Scotist 9S), benülzte aber zu seiner casuistischen Exegese

die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre

von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An

dreas und Franciscus Mayron ah, so dass er in principiellen Fragen Nichts

bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und

wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei

nicht näher bekannte Autoren, riemlich die Oxforder Dumbleton und

Alington 99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als

einen völlig reeipirten lu0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten

auch specielle Parteigänger gab, welche „Mayronisten", und solche,

welche „Bonetisten" Iiiessen 10 '), — ein deutliches Analagon zur Spal

tung in Albertistcn und Thomisten.

In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung

mit den scotistiseben Formalitates, welche zunächst Antonius Sirectus

zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung

machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo

liter, ut Petrus et Bernardus lita distinguuntur se totis obiective, quae

non conveniunt in aliqua una realilale seu ratione quidditativa , ut ens et

bonum.

96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)

Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta di

stinguuntur realiter Omnia praedicamenta distinguuntur essentiatiter (f.

32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiective (B) Praedica

menta non distinguuntur se totis obiective.

97) Expositiones fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.

Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus , praedicamentis et perihermeniis.

Venet. 1492. fol.

98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),

die Universität Bologna.

99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati Dnmbuldon, qui

posuit, quod ignis poterat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali, quem

deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica

mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).

Bei Pitheus, De itlustr. Angt. script (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),

wird p. 414 ein lohanues Uumbletonus und p. 729 ein Robertus Alingtonus

genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von

Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,

Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich

Göthals und Paulus Venetus.

100) f. 77 r. B: JVora loquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secundum

opinionem proprium, sed aliorum, ut Thomae , Aegidii, Uenrici (d. h. Göthals)

et aliorum antiquorum, sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum.

101) f. 66 v. A: Ista mea solutio capietur maxime a Bonetistis et

a Maronistis et Scotistis.

102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':

Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. I. s. a. 4. und Lyptzick,

1505. fol. Formalitates de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brnlifer, Venet. 1051 [sie,

statt 1501]. 4. Insigne formulitatum opus ete., nebst Bj-ulifer und Commentar des

XXII. Ant. Sirectus. 197

distinctio formalis stattfindet, zugleich dislinctio realis besteht 103), und

nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie

dene Einlheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht 104), führt er die ver

schiedenen Arten der dislinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be

treffenden identitas an. nemlich: ratione i0!'), ex natura rei 106), forma

liter™"1), realiter108), essentialiler 109), se tolis suMective 110) , se totis

obiective zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be-

Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fot. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.

Lectura absolulissima in formalitates Scoti mit Commentar des Joh. Vallo, Paris.

1585. 8. u. Venet. 1588. Quinque itlustrium auctorum formalitatum libelli , nebst

Hibernicus, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio

identitatum et distinctionum Sirecti auctore Francisco Arretino, Venet.

1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").

103) p. 1: Cirea formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum Ula, quae

distinguuntur formaliter , distinguantur realiter. Et arguitur , quod sie Quae

distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiter Sicut se habet res subiecti

ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriae passionis ad formalitatem propriae

passionis Si Ma, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, lunc ab

uno et eodem sumerentur unitas et pluralilas Quaecunque distinguuntur quid

ditative, distinguuntur realiter et essentialiter Quaecunque distinguuntur numero,

distinguuntur realiter Nisi illa, quae formaliter distinguuntur , distinguerentur

realiter, tunc formalitas non esset prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.

p. 7: In oppositum arguitur ete.

104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens rationis ; (p. 12) in substantiam

et aeeidens; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)

ens sumitur uno modo transcendenter , alio modo transcendentissime, i. e. aequivocum

quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi

tum; (p. 20) in ens necessarium et ens contingens; (p. 21) in ens independens

et ens dependens (vgl. Antn. 88).

105) p. 26: lita sunt idem ratione, quae habent eundem coneeptum omnino indistinetum

a parte rei et etiam indistinctum a parte intellectus. ... Illa distinguun

tur ratione, quae distinguuntur per actum collativum intellectus praecisc.

106) p. 33: lita sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita

seeluso opere collativo intellectus verificari non possunt lita distinguuntur ex

natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria

seeluso opere intellectus verificari possunt.

107) p. 59: Idem formaliter ineludit itlud , cui sie est idem, in ratione sua

formali et per se lita distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam for

malitatem, quarum neutra alleram ineludit in ratione sua formali et per sc.

108) p. 69: lita sunt idem realiter, quae sie se habent, quod unum non potest

esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione

(p. 72) lila sunt distrneta realiter , quae sie se habent disiunetive, quod unum polest

esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud productum, vel quae sunt in

pluribus rebus realiter distinetis.

109) p. 75: lila sunt idem essentialiter , quae identificantur realiter uni essentiae

singularissimae lita distinguuntur essentialiter, quae habent diversas naturas

sive essentias realiter distinetas, vel quae non coneurrunt ad rationem intrinsecam

et essentialem alieuius.

110) p. 77: lita sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in

aliqua realitale polentiali et contrahibiti per realitates differentiae lila di

stinguuntur se totis subiective, quorum realitates non possunt simul esse per modum

informantis vel per modum informabitis vel per identitatem realem.

111) p. 79: lila sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod pracdicalum

quidditative, sive itlud sit limitatum sive transcendens sive dicat realitatem

potentialem sive non lila distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest

praedicari tale praedicatum quidditative.

198 XXII. Ant. Sireetus. Brulifer. Tinctor.

griffe die verschiedenen distinctiones und identitates nebst deren wech

selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können112).

Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru

lifer (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalitales iuxla

doetrinam Scoti" auf113). Indem er nemlich die Reihenfolge bekämpfen

will, in welcher bei Sirectus die verschiedenen Arten der distinctio sich

bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der dislinctio ex

natura rei und insbesondere der distinctio se totis obiective und se

totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis

und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu

letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,

als berechtigt zuzulassen118). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,

wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservativen Scotisten

geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.

Die Reihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nico

laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commentar

zu Petrus Hispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).

112) p. 80: Pro complemento huius quaestionis dividendo in duas partes

sie procedam : in prima dubitur modus venandi distinctiones et identitales, in secunda

dabitur modus inferendi unam distinetionem et identitatem ex alia.

113) Gedruckt in den ohen (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.

Venet. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).

114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doctorem subtitem, ul asserunt, sequentibus

pommtur septem modi distinetionum , quibus e converso correspondent

seplem modi Hentitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex

bis inferuntur corollaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et

penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sie ascendendo usque ad primam,

non autem e converso; secundum, quod identitates non sie se inferunt, sed

opposito modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sie descendendo.

115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud multos

Scotistas , videtur tamen continere multa falsa , nec sequitur doctorem subtitem

Arguo , quod nulla sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod

distinctio ex natura rei non polest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio

una in intellectu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc

sive coneipiendo grammatice , ut „homo" et „hominis", sive logice , ut „homo" et

„humanilas" p. 106: Sequitur contra cos, quod superius et inferius distinguantur

formaliter, simititer tolum et partes, diffinitum et diffinitio, elsi solum distinguuntur

ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul nnita

non distinguerentur se tolis subiective, nec etiam homo et albedo sua p. 1 10 :

Arguo , quod distinctio se totis obiective non inferal omnes alias nec sit maior omni

bus aliis, quia risibite et flebite distinguuntur se totis obiective, simititer risibite et

homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis

non inferunt distinctionem formalem ldentitas rationis non infert omnes

alias identitates p. 113: Praedicamenta sunt idem ratione et tamen non sunt

idem realiter neque essentialiler aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum identitate

reali stat distinetio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis

et essentialis. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distinctiones praecedentes

omnem actum intellectus, sc. distinctio formalis et distinetio realis , quarum

prima est minor et immanifesta, secunda aulem, quae est realis et maior et

manifesta , est distinetio rerum p. 124: Distinetio se tolis subiective aut est

distinetio formalis aut etiam aliquando realis naturarum seu suppositorum.

116) Dicta tinetoris super Summulas Petri hyspani. Auf der Kehrseile des Titel

blattes steht: Hoc pereelebre opusculum secundum subtitissimi doctoris iohannis Scoti

XXII. Tmctor. Bricot und Georgius Bruxellensis. 199

Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 117), folgt

er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik

völlig dem Scotus115), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus

auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige

occamislische Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus

des Boethius leiten119). Bei den Exponibilia fügt er nach

Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,

fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit , generatur" 120) , und die Insolubilia

entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obligatoria

aus Albert v. Sachsen 122).

Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren , deren

schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem

lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in

viam compitatum est Ab eximio viro sacrae theologiae baeealario foimato Magistro

nicolao tinctoris de guntzenhusen quondam In aIma nniversitale parisiensi regente ac

scotisante subtiti plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma

gistro Petro hyspano Tinctoris commeutum per peritos almae universitatis tübingensis

magistros correctum per me Michahelem gryff Civem rütlingensem. 1486. fol.

117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen

Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel : Elucubratio commentaria in veterem Aristolelis

artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque

divi Aquinatis Thomae dictis conformium commentariolis in unum volumen redacta

(Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theit : Elucidatio doctrinalis in

quatuor iibros logicae novac Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque

divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).

Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu

den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Reclamen zu gehören,

zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich

mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.

124—126 u. 463.

118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo

famosae opiniones , quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est

subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Alia opinio est doctoris subtitis

dicentis , quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio

est u. s. f., d- h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.

119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.

Anm. 5- 8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des TJrtheites

(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheitung der Rede in mentalis, vocalis,

scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität

des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff

einer „quidditas contrahens" an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs

des Syllogismus in Benützung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu

rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Officdus (Anm. 42).

120) Am Schlusse des Tract. VIII (d. h. der Exponibitia) : Praemissis syncategoremalibus

, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc

est determinandum Dictio ,,ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter

quae comparat (vgl. Marsitius", Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"

dicit aceessum ad terminum et negat pervenientiam ad Mum Dictio „vix" significat,

rem verbi inesse subiecto, sed cum difficullate Dictio „vicissim" significat

interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut

„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" codem modo exponuntur,

sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"

et aliis aequivalentibus exponitur copulative (vgl. Peter v. Aitly, Abschn. XX,

Anm. 497).

121) S. ebend. Anm. 465—476.

122) S. ebend. Anm. 311—322.

-

200 XXII. Bricol um! Georgius Bruxellensis.

solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen

..Textus abbreviatus logices" geschrieben zu haben 123), worauf er wahr

scheinlich erst seine Quaesliones zur -zweiten Analytik folgen liess 124);

den Textus abbreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu

diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen

als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt

wurde 125). Ein ähnliches Verhältniss besteht bezüglich des Petrus

Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel

chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).

Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten

Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge

sprochene Vertreter der „modernen" Bichtung vor uns, so müssen hin

gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,

und durch diesen wird es gerechtfertigt sein , wenn wir dieselben zu

den terministischen Scotisten zählen 12T).

Betrachten wir zuerst den Textus abbreviatus, welcher von Bricot

allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und

zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit

123) Textus totius logices per magistrum Thomam Bricot abbreviatus et per eundem

novissime emendatus. Basiteae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue

Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.

s. Anm. 125.

124) Am Titelblatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super

duobus libris posteriorum aristotelis dgalecticam profitentibus in doctrinam nominalium

usque ad apicem eins plurimum aecomodatissime. Am Schi.: Finis Qnestionum

Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. ... Parisius per

Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach

auf die Modernen.

125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretalione

textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des

Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate

[sie]. S. a. s. I. Jbl. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Expositio magistri Georgii

Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo

inserto nee non cum eiusdem quaestionibus in cuiusvis fine tibri additis. - Lugduni

1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der

Eine der beiden Drucke ?on „via modernorum'1 spricht, gibt uns einen Wink zur

Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Reclamen nöthig ist.

126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit ®, (S, Sf bezeich

neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze

Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus

der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii, Vcrsoris,

Porphyrii, ceterorumque phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgias Bruxell.) vestif/

anda flumina docens, cum omnium nominalium viventium est gemma ete. Auch hier

aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll

sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"

reimen? Vgl. Anm. 117.

127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoff

dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und

weder Buridan noch Marsitius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetus oder

dgl. die allgemein leitende Grundlage bitden; wohl hingegen werden wir occamistische

Lehren treffen, und bierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen

Basis; s. auch Anm. 141.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201

Einschluss des Porphyrius 128), so dass wir jede weitere Bemerkung

über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber

eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich

nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche

ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden

war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig formulirten

Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit

der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine

grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert

wurde, linden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,

Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei

besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass

offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen

ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder

dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach

richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei .Tartaretus

und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones ßricot's

zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei

jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird , ob derselbe richtig sei,

und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der

.Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische

notitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik

gegen Nicolaus v. Oresme131).

128) Beachtenswerth ist, dass Gübertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh

rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten. stets in das Organon aufge

nommen wurde.

129) Expositio etc. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche

aus Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.) , folgt ohne vorher

gehende Nennung der sogleich anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando

istae litterae A, E, 1 , 0 ponuntur in tertia syllaba , significant, qualis et quanta sit

eonelusio inferenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda

syllaba, tum A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet istarum

litterarum poni cum tribus consonantibus ; A cum B, C, D, et tunc B significat, quod

medium debet esse consequens ad praedicatum, C rero, quod sit antecedens, D, quod

sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, B, et tunc F significat, quod medium

debet esse consequens ad subiectum, G vero , quod sit antecedens, H vero , quod sit

extraneum. Ut palet per hos versus:

E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra;

Praedicat A; B sequens, C Ad coneludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsuitm exesttram.edium, quod sit con

sequensAdadcosnuebliuedcetnudmumet paanrtteicceudleanrsemadafpfriaremdaitciavatmum i;n eDtarhaopctide, moDnisstarmailsuretpeDralFiesciansau.

mendum est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem , ut patet per

Cageti Ad coneludendum universalem negativam in Celarent vel Cesare sumendum

est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut

patet per Dafenes. Si vero debent coneludi in Camestres , medium debet esse extra

neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per Hebare Ad inferendum

particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad

subiectum et extraneum ad praedicatum. ut patet per Gedaco Ad inferendum

particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et

consequens ad praedicatum, ut palet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung

darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.

130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.

131) S. Abschn. XX, Anm. 363.

202 XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis.

Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,

zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich

von logica naturalis, usualis und arlificiaiis gesprochen (s. bei Roger

Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),

wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand

der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen

hinüber, da die Logik sich wesentlich um den lerminus „argumentalio"

drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,

Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),

sowie er die terministische Breigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)

auch auf die Universalien anwendet135), während er daneben wieder die

sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt 136). Bei den Erläu

terungen zu De interpr. zieht er wie Dorbellus die significatio , jedoch

mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält

er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 13S). In

seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den

Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein

mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase

des Textes139). Gelegentlich der appellalio kommt hier nach Buridan's

Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die

appellalio rationis in Betracht 140). In Einem Punkte aber folgt er

wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-

132) f. II r. B: Logica naturalis est ipso? anima existens in corpore bene disposito

Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi

utitur argumentationibus vel regulis logicalibus ; secundum alios est regula appticata

ad alias scienlias tradita in logica artificiali; secundum alios est habitus

genitus ex multis operibus logicae (v. A) Logica artificialis totalis est scientia

artificialiter docens diffinire, dividere, arguere et per raliones verum a falsa disce.rnere

(B) Haec est scientia ab aliis distineta, quia habet substantivum

attribulionis ab aliis scientiis distinetum, i. e. terminum „argumentatio".

133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate

nostra docens, quomodo sit libere operandum a nobis illud , quod principaliter

considerat Logica est scientia practica, non speculativa.

134) f. IV r. B: Triplices sunt termini, sc. mentales, cocales , scripti

(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni lermino tam complexo quam incomplexo.

135) f. VI r. A : In proposito est sermo de universali in praedicando, et non de

universali in essendo vel causando f. VII v. B : Triplex est universale, sc. vo

cale, scriptum, mentale Omne universale vocale et simititer omne universale men

tale proprie et improprie dictum est aeeidens; nullum vero est substantia

Universale scriptum est substantia Universalia menlalia sunt incorporalia ;

scripta et vocalia sunt corporalia.

136) f. L: Sex transcendentia dieta sunt, quia nullo praedicamento complectuntur.

S. Abschn. XX, Anm. 599.

137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 ff.

138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Ansatz dasjenige erläutert, was

„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fecana, Cageti u. s. f. gelehrt habe. So

konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen

tare lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu

nehmen.

139) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 20.

140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est terminus aeeeptus in propositione pro

suo significato iuxta dictionem significantem actum animae.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203

ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten

Consequentiae einreiht141).

Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden

Coramentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons

zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer

sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer

salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten

Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit

sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,

Anra. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilms gerichtete

Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu

Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue

Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aber

stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula

beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz

über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir

später gelegentlich treffen 149).

Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber

de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen

Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch

etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna

gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er

141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.

142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incomplexus univocus non de omnibus

quidditative dicibitis natus verificari de aliquo mediante hoc verbo „ polest" et de his

coniunctim pluraliter, de quibus divisim singulariter verificatur.

143) f. XXV v. A: Haec est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque praedicabitia"

, quia plura sunt genera, quam quinque, et plures species, et haec omnia

sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis

„Tantum sunt quinque praedicabitia".

144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi

distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallam tria

sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur

satis probabitis f. LVII r. : Non numerando generalissima habentia modos significandi

mixtos nec distinguendo inter concretum et abstractum ampliativum et non am

pliativum et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier

aar folgt Theologisches über die Trinität.

145) f. LXXXVI1 v. A: Omnis negatio infinitans cadit supra copulam implicite

vel explicite. Hiedurch soll des Marsitius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei

tigt werden.

146) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A:- Quaeritur, utrum propositiones

de contingenti specialiter capto faciant opposiiiones , aequipollentias et consequentias

cum aliis modalibus et inter se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen

bejahend erörtert wird.

147) So fügt er z. B. zu Tract. II, d. h. über die Universalien, hier gar keine

quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste

reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Syllo

gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch

zu behandeln seien.

148) f. 97 r. zur suppositio relativorum, f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur

appellatio.

149) S. unten Anm. 439.

150) Exereitala parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen

1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes

204 Faber de Wertlea. Tartaretus.

sich oceamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von

distans — indistans aus Albert v. Sachsen*51), wiederholt dann aus

Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und

gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicalia'1 an, dass dieser

ganze die proprietates lerminorum betreffende Bestandlheil der vetus

logica nicht von Aristoteles selbst herrühre , sondern durch „minores

auetores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen

sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.

Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem

wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate

gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154),

und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht üher den Zweck

der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig

auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am

Schlusse der fleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mit

Einschluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).

Der bedeutendste Scotist. jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den

Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und

1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und

ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiaritis und des

Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener

Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und

zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,

gedruckten) Briefe des Johannes Hitler de Dornstetten an den Reutlinger Buch

drucker Otmar ' ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des

Johannes de Werdea sehnlichst wünscht.

151) S. Abschn. XX, Anm. 229.

152) S. oh. Anm. 132.

153) Logica nova docet principaliter de tota argumentatione et habet quatuor

libros ete Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros

apud Aristotelem (d. h. Cat. n. De interpr.) ; de proprietatibus autem terminorum,

sc. suppositione, ampliatione, appellatione , restrictione , alienatione, Aristoteles

speciales libros non edidit, sed alii autores utites tractatus ediderunt ex Ms, quae

sparsim phitosophus in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sie edita dicuntur

Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristotelis

sunt edita Dicitur autem vetus logica, quia est de partibus (s. oben

Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man selbst auf den

Titelblättern der Druckausgaben mit den Theiten des Organons zu parallelisiren,

nemlich den 1. mit'De interpr., den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,

den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. Et.

154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,

totam logicam esse practicam, quia finis principalis , in quem tota logica secundum

rectum rationem ordinutur, est opus liberum, sc. arguere ; nee obstat, quod

multae partes logicae in se sunt speculativae, sicut scientia praedieabitium et praedicamentorum

et parvorum logicalium, quia itlae sunt minus prinripales ad finem principalem

totius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).

1551 Totius logicae subiectum primum primitate principalitatis est argumenlatio

(vgl. oben Anm. 132).

156) S. ob. Anm. 141.

157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig

gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a. ; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris

1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basiteae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,

15t4, 1591 n. sogar noch 1621.

158) Den Text des Petrus Hispanus enthalten jene Drucke, welche ich

XXII. Petrus Tartaretus. 205

den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi

nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke überall eine Menge

Dubia aufthürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein

leitung zum ürganon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich

scotistisch , polemisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen

die „nominales", d. Ii. üccamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus

gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formaiitales

und bei den Kategorien die transcendentia vorbringt l60).

Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae

eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus

composüus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar

Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen bietet er in der Syllogistik

Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach

wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir

eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter

scheiden sei, ob der Mittelbegriff" einerseits in beliebiger Wahl in der

einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er

andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch

bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die

vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;

und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er

als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor

der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,

Dimari, Fimeno" an 1C2). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise

dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particulareu Prämissen ein rich

tiger Schlusssatz gewonnen werde 163), und desgleichen aus zwei nega-

Abschn. XVII, Anm. 143 mit Q —ji bezeichnete (ich citire n.ach 3); ohne Text ist

der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. I. [sicher ebendort] 1500; Venetiis

1514 u. 1621.

159) f. 8 v. A : Est opinio nominalium, quae stat in aliquibus dictis ; primum,

quod omnis res est singularis et nulla est communis in pluribus existens ;

secundum, quod omne universale est terminus communis etc., d. h. er exponirt ganz

sachgemäss Occam's Autfassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus

darzulegen (letzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).

160) f. 19 y. B u. 21 r. B.

161) f. 51 v. B bezüglich der Uitheite, welche einen casus obliquus enthalten;

s. Abschn. XX, Anm. 288.

162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupliciter: uno modo large,'ul est dispositio

trium terminorum sie se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum

et praedicatur in aha; alio modo specialiter ; quod medium subiieitur in

maiore et praedicatur in minore Capiendo tarne qunrta figura non est distineta

a prima, sed continctur sub ea ; capiendo specialiter ponenda est quarta figura

distineta Quatuor sunt modi quartae figurae, sc: Bamana, Camene, Dimari,

Fimeno, et redueuntur ail modus primae figurae per solam transpositionem praemissa

rum Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene

transpositio praemissarum cum atia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem

figurarum ldco modi quartae figurae dicuntur esse ulii a modis primae

Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et lertiae, quia ad reducendum

eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vet

lertiae, quia solum indigent transpositione praemissarum.

163) Ebcnd.: Ex puris particularibus sequitar quinque casibus: (ich führe

statt der langathmigen Formulirnng nur die Beispiele an, da auch diese allein

schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Atiquod animal est Socrates, Aliquis homo est So

206 XXII. Petrus Tartaretus.

tiven Prämissen 104). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der i'nvenlio

medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische

„Eselsbrücke" (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,

dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist

eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch

staben A bis II deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten

den Memorial-Worte „Fecuna, Cageti" u. s. w. hinweisen 16°). Und

crates; ergo aliquis homo est animat" „Animal est homo, Asinus est idem ani

mat; ergo asinus est homo" „Animal est homo, substantia non est animal;

ergo substantia non est homo" „Homo videt omnem asinum; Brunellus est

asinus; ergo brunellunt videt homo" „Animal est homo, Asinus est omne ani

mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui diät, quod ex puris particularibus

nihit sequitur, intrlligebat exceplis Iiis quinque casibus ; vel polest dici, quod

non inteltigebat de particularitale propositionum, sed de particularitate medii. Vgl.

unten Anm. 518.

164") 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)

„Nullum non risibite est homo, Nutlus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est

homo" „Omnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit

non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Omnem

hominem necesse est non esse asinum, Aliquid atbum contingit non esse hominem; ergo

aliquid atbum contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 519.

165) f. 59 v : Vi ars inveniendi medium cunctis sit facitis, plana atque perspicua,

ad manife stationen ponitur sequens figura, quae communiter propter eins apparentem

difficultatem pons asinorum dicitur, licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit

esse familiaris ac intellecta.

XXII. Petms Tartaretus. 207

wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist

reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,

den wirklichen menseheubeglückenden Urheber nennen zu können, so

wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 1U6).

Hernach folgt noch im Anschlusse an Occam eine besondere Erörterung

der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor

kommt tü7). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus

im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese

des dortigen Textus erledigt11'*) und sonach nicht bloss seine sonstigen

Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf

Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,

d. h. Baralipton, Celantes, Dabüis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander

setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier

Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.

In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen

scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung

in mentale, vocale, scriptum 1U9) , polemisirt aber zugleich, wie alle

Realisten, gegen das eomplexum significabile des Gregor v. Rimini 17ü).

Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietates

terminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),

benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung

von Memorial- Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei

der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-

Ich darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an der

Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.

166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben

des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, atso iu

den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta

retus setbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch

die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden

falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der

nächstfolgenden Zeit besiätigt (s. Pierre Bayle, biet, crit.-hist. im Artikel „Buridan"),

welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,

dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nie. Clenard (Belgischer

Linguist, später Prinzcntehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae , 1, 20 (ed. Hanov.

1606. 8. p. 123): „Eam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventiune,

i. e. libros Topicorum, qui docent invenire argumenta; sum igitur totus in ista

dialectica ; faxit deus, ut hie feliciter inveniamus medium, rum in ponte asinorum, sed

in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais

(gest. i. J. 1553), Gargantw et Pantagruel, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,

p. 237): „0 qui pourra maintenant racompter comment sc porta Puntagruel contre

les trois cents yilants? 0 ma Muse! ma Calliope, ma Thalie, inspire moy d ceste

heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logicque, voici le

trebuchet, voici la diffwulte de povoir exprimer l'horrible battaite que feut faicte".

167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.

168) f. 24 ff.

169) f. 4 r. A u. v. B.

170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.

171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est

de passionibus terminorum; et communiter assignantur quinque, sc. supponibititas ,

ampliabititas, restringibititas, appeUabititas, distribuibititas, exponibitHas.

208 XXII. Petrus Tartaretus.

pclten descensus 172), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine

Menge von Regeln auf1'3). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet

der Exponibüia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der

Exelusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre

von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,

Hely" m); ebenso verfährt er bei den,Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),

und zwar gelten für die bejahenden die Worle„Amale, Idolos,Peccata, Commodi"

175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vüare"110);

desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)

„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver

neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasli" 17S) ; auch bei in-

172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,

qui fit per divisionem, ut dicendo „Unimalium aliud rationale aliud irrationate" ; sed

arguitivus est consequentia formalis , in qua arguitur ab aliquo lermino communiter

sumpto ad eins inferiara virtute suppositionis.

173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanns und Albert v. Sachsen entleh

nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur amptiatio sogar „incipit"-

bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restriclio (f. 62 r.),

für appellatio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.

174) f. 70 r. A: Regulae possunt inteltigi per suas dictiunes , intelligendo per

vocales quatitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das

Ganze in möglichst kurzer Form aus) :

„Dives" „Orat"

Tantum A est B =:

A est B, et nihit, quod

non est A, est B

subeontrariae

Tantum A non est B =

A non est B, et omne,

quod non est A, est B

„Amo"

Non tantum A non est B

— : Omne A est B, et ali

quid, quod non est A, non est B

175) f. 71 v. A :

„Amale"

Omnis homo praeter Socralem currit

„ldolos"

Non omnis h. praeter S. non currit

176) f. 71 v. B:

„Meroris"

Omnis h. non praeter S. currit

„Dogmata"

Non o. h. non praeter S. non c.

177) f. 73 r. B:

„Adamasci"

Omne A, inquantum B, est C

„Simonia"

Non omne A, inqu. B, non est C

178) f. 73 v. B:

„1'enteeoste"

Omne A, non inquantum B, est C

„Romipeta"

Non o. A, non inqu. B, non est C

„Hely"

Non tantum A est B =:

contrariae A est B, et aliquid,

quod non est A, est B

„Peeeala"

Omnis h. praeter S. non turrit

„Commodi"

Non omnis h. praeter S. currit

„Amodo"

Omnis h. non praeter S. non curr.

„ Vitare"

Non o. h. non praeter S. currit

„Detrahendo"

Omne A, inquantum B, non est C

„Tonodore"

Non omne A, inqu. B, est C

„Rarefio"

Omne A, non inqu. B, non est C

„Vigitasti"

Non o. A, non inqu. B, est C

XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209

cipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur179). Auf

einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlusse noch die Insolubüia

in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus

trafen 181).

Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia

u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,

569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um

das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana , Cageli

u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien

jener damals üblichen heiteren Parodien der disputaliones quodlibetares

182).

Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des

aristotelischen ürganons 183), indem hier die Erläuterungen desselben

bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab

weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die

vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und

auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageli keine Aufnahme findet.

Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen

Liber isagogicus 1 8B) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren

179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern

die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen zusammengefasst wer

den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.

180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda

de termino et suppositione ; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheitung (s.

Anm. 172).

181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali

täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz

behandelt; ihr Vorbitd s. Abschn. XX, Anm. 569.

182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg

um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben

m Erfurt i. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittelalter I, p. 51 ff.

u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte

Fecana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi

schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:

Dindima piteus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron datisi bocardu

ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus, gargarus und associamus wegen

des „u" nicht gewesen sein, und die lieimengung von dalisi bocardo ferison be

deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.

183) Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii

atque veteris logicae Arestotiiis sieul maximi parisius regentes tradiderunt , mullorum

peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad mentem subtitissimi doctoris

iohannis Scoli ordinis minorum. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu

als zweiter Theit : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus

novae logicae Arestotiiis ete. wie so eben.

184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura aeeipitur dupliciter: uno modo large, et

lunc est, quando medium subiieitur in una et praedicatur in alia, et Mo modo quarta

comprehenditur sub prima; alio modo capitur stricte et lunc est, in qua medium

subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra

quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentator Solum

ponendae sunt tres figurae.

185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod liber ysagogicus inscribitur.

Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristolelica logicalia mirabititer introduetorius.

Pkanrl, Gesch. IV. 14

XXIL Samuel Gasinensis. Molenfelt.

letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit

gewissen Buchstaben bezeichnet , so dass der Einfluss des Baimundus

Lullus in die Augen springt t86). Hierauf erläutert er in sieben Traetaten,

deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt

des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite ,87) und phan

tastischer Bhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)

zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche

stets Dubia über Einlheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten

zu graphischen Figuren greifen 18 8). Die wesentliche Grundlage hiebei

ist überall die Meinung des Scotus.

Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus

obligatoriorum 18 9) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif

ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen

hält. Nach Anführung allgemeiner Begeln entscheidet er sich bezüglich

der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien 190),

und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher positio und imposilio, sehr kurz aber

depositio und petilio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen

über „dubie positio" und ,,sü verum" 1 9

Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten

ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-

Cuius utititas agnoscitur, si benevolus aeeedas, studeasque ditigenter. Nam eins incredibiti

ordine repente nimis quis logicus evadet , ut experientia teste a multis tam

probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libello ecectos

In quo quidem libello sunt infrascripti tractalus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt

der sieben Tractate bezeichnet). Am Schi. Mediolani 1494. 4. Der Name des

Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-

Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano

genannt.

186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren witlen den Raum so ver

schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier

reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,

dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-

Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicamenta , die 2.

ratio investigandarum intentionum ; beide sind nach Form der ariior Porphyriana ent

worfen; die 3. als Figura universalis mit V bezeichnet erinnert an Lullus, hat

jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit

R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum

(9), 6. periermenias (T), 7. modalium (V), 8. Priorüm (X), 9. Posteriorum (V),

10. Topicorum (S5), 11. Elenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.

187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte

Seiten.

188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,

nicht jene des Tartaretus.

189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretos zu

Petrus Hispauus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. B ff.

190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obligationis

, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulus

Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligationis. XX, Anm. 566 ff.).

191) f. 87 r. B : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubic.

„Sil verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid

esse verum.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211

nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug

nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen

zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter

richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde

als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antiqua gerechnet, so dass sie

für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss

der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche

wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über

triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,

einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch

einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und

Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in

solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare

eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)

enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 1 58 ff.)

angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und

ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver

schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im

Folgenden zusammenstelle.

Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein

zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu

eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile

(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:

Eeee tibi sim armigeros ac arma bona con "2).

In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an

die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:

Primus Amabimus est, Edentulique seeundus

Tertius liiace, Purpurea reliquus I93).

Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,

Destruit E dictum, destruit lque modum lti).

Omne necesse valet, valet impossibite nullum 196)

192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A—W, Y— ©; er erhall

seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und

arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciler,

per aeeidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben

dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass

hier die conversio per aeeidens bereits sogar auf alle vier Urtheitsformen ausgedehnt

ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei

Shyreswöod und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich

einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der

Form folgender zwei Hexameter:

„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Cireum"

Pone subalternam; facietque negatio signum.

193) Oder als Hexameter (in Z—®) :

Tertius liiace, sedet Purpurea quartus.

194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—<£):

Destruit E dictum, sed destruit 1 quoque modum.

1Q5) So in Y—6, <SS2B£; hingegen in X lautet er:

Omne necessariat, impossibite quasi nullus,

und in S>, ©, U, »:

Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.

14*

212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Possibite quidam, quidam non possibite non 196)

E dictum negat, lque modum, nihit A, sed U totum 197).

wozu zuweilen auch noch folgender kommt :

Possi contingens, impossibileque necesse 198).

Auch die bereits seil Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über

das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 166J

werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:

Ordo suballernus sit primus sive secundus 199).

Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification

in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen

Urtheile dar, und somit finden wir:

Pos lmpos aequi verbo simiti modus impar,

Impos et Ne dissimiti verbo simiti mo,

Tota dissimiti Pos et JVe sequiparantur 200).

In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente

mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebend.

Anm. 175):

196) So in IT, 3>—St, U—S ; hingegen in X :

Possibite quidam, non possibite quidam non,

und in Z— <S:

Possibite est quidam, quidam non possibite est non.

197) Die Drucke X, S>, ©—Jf, tt haben die sämmtlichen sieben Verse ( — ab

gesehen Ton den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165

(Abschn. XVII) eingereiht, in Z— © sind sie vertheitt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor

Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In S>@

sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;

Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn

der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon

erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern

beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.

A bedeutet, dass das Urtheit ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim

Verbum, sowie /, dass sie beim Modus, und U, dass sie beim .Verbum und beim

Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann

aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheite mit den

einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.

Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheite A, E,

1, 0 genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheite Socratem currere est

necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.

198) Nemlich die Drucke @3f, £—O, 3E geben vor dem Inhalte dortiger

Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht

metrische Erklärung der vier Vocale AEIU (s. auch den Schluss der Anm. 163),

und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen @5£ demselben noch 5 u. 6 der

vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identiflcirung des

possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit

des impossibite und des necesse ausspricht.

J99) Jene nemlichen so eben genannten Drucke <5, fi— ß, X enthalten

(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un

nützen Vers. In 51— I , welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für

primus.

200) In 91 — J, welche am Schlüsse der Modalität ausser dem so eben (vor.

Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar

bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im

Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)

augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], Impos[sibite],

Ne[cesse], aequi\parantur] und mo[do] bedenkt.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213

Tempare, natura prius, ordine, die, et honore

Causam causato dieimus esse priusi01);

für simul (Anm. 176):

Tempore dico simut, quorum generatio nunc est,

Quae convertuntur, dieimus esse simul,

Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;

für motus (Anm. 177):

Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,

Alterat et mutat, sie per loca multa vagatur,

Sex istis motus dicitur esse modis203);

für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten

Anm. 218):

Affectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,

Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;

Istis praedictis fertur habere modis 204).

In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über

directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):

Dico coneludi directe, quando ma de mi,

Est indirecta conelusio, quando mi de maMs).

und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):

Omne genus elaudit problemalis prima figura,

Fitque negative conelusio quaeque secundae,

Tertia coneludit tantummodo particularemiot).

Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio

terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus

Hispanus, nemlich:

Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,

Gebali staut ; sed non constant Febas, Herfas, Heca.

Praedicat A ; B sequens, C praecedit, D sit extra;

E subit ; F sequitur, G praecedit, H sit extra 207 ).

Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der

ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:

Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,

Est medium ratio, per quod coneludilur ergo 208).

201) In ü—Z (und zwar in 8—Q mit dem Zusätze: hi versus non sunt de

textu) .

202) Gleichfalls in 8— X (aber ohne Zusatz).

203) Nur in 9t—I (ohne Bemerkung).

204) In fi—ß finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusätze:

metra non sunt de textu), in 9t—% aber alle drei Verse und,ansserdem noch ein

vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:

Quidquid cirea cor: membrum, triticum, domus, uxor.

205) In 9t®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für maior und minor sind,

ist von selbst ersichtlich.

206) In IT— 6. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der

Worte Celantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:

In sibi consimitem vult littera quaeque reduci

Ductu possibiti, Baroco Bocardo remotis.

Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII,

Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch

stens als halbwabr gelten.

207) In 9t®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.

208) In X—<S, 9t, ®. Jedoch in 9t® lautet der erste der beiden Verse:

Ratio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.

214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

und ebenso finden wir den letzten der Topen, nemlich den locus a

divisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von

der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt :

Per species genera, species per singula seindunt,

Per partes totum, voces per significatum,

Ctinda per opposita subiectum qualia seindunt,

Qualia per usias, per qualia qualia findunt s6*).

Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu

sammen :

Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,

Corrumpens, generalis, usus, communiler aeei;

Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque

Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;

Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus?10).

Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine

ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen :

Cela, multa pete, lauda, transferre memento,

Discere te finge, si vis coneludere falsum:

Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,

Aeei, quid, ignorans princi, con, causaque, pluresili).

Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten

oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe

tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)

aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von

Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich

causalis , temporalis , localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem

die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre

vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er

weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse

(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber

wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben

ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch

209) In Y—©.

210) In Y—@, St, a. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst

aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich

obige fünf Verse aus 3t a mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;

in Y—<5 sind sie manigfach fehlerhaft.

211) Nur in 5ta. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von

selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.

212} in s*ax.

213) In t'—W, 9t—X (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus

gesponnen).

214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die

Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos „essendi in" distinguit Aristoteles

quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)

assignal novem, quia subdividit quintum, ul dictum est.

215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist

(susceptibititas contrariorum) , wird ein von der Urtheitsform entnommener Einwand

folgendermassen beseitigt (im Drucke 3$, f. 85 B) : Nequc est instantia de oralione,

quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,

tamen hoc nun est secundum sui mutationem, sed rei; et ideo nola. quod verum

et falsum sunt in rebus ul in subiecto, et sunt in oratione ut in signo. Hier nun

wird in Jtas nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle {Cot. 12, s. Abschn. IV,

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215

(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier

letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten

supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über

gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver

schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).

In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio

terminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt

sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes

das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem

kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,

Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo

raente der Syllogistik vorführt : syllogismus concludens plura, concludens

ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis2^).

Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die

Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver

mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncategoreumala" trägt. Es

scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften

geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der

vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener

Form, enthält221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der

Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:

unde verum et fatsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicul in subiecto,

et in oratione sicut in signo.

216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit

Ausnahme von 9KZX3B, leiten dieselbe mit den Worten ein: Quae sequuntur de aliis

quatuor praedicamentis, non sunt dicta (oder data) a Petro Hispano. Aber nur (SSI

fügen diesem noch hinzu: sed ab auetore sex prineipiorum aeeepta. In l — w sind

jene vier Kategorien und in 9t®X nur quando weit ausführlicher erörtert, als in

den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.

217) In @, 3r, £— ß, X finden wir: Relative opposita dicuntur, quaecunque ea

ipsa, quae sunt, oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliler ad ea, ut duplum et

dimidium, diseiplinatum et diseiplina.

218) In S—fi steht nach „habere membrum" auch noch: habere ornatum vel

annulum in digito. ,

219) In X, ®, ©—S, 91, 2>, U—3B lautet das erste Glied obiger Regel :

Aeeipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere, differentia,

vel proprio, vel aeeidenle. Hinwiederum in Y— G: Aeeipiendi sunt duo termini di

versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius

vel una species cum suo genere et suo proprio.

220) Es findet sich dieses Capitel nur in \—F, 9t, • und lautet am Anfange:

Nunc restal dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum

assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz

bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä

ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass

es bei Psellus ausgefallen sei). Prima est syllogismus concludens plura (Abschn. IV,

Anm. 608 f.), secunda est syllogismus ex falsis coneludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),

terlia est syllogismus cireularis (ebd. Anm. 615 ff), quarta est sytlogismus conver

sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syltogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),

sexta syllogismus ex opposilis (ebd. Anm. 627). Bic autem de istis potestatibus

intendimus pertransire breviter, et solum deelarabimus earum descripliones per earum

utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,

Anm. 111.)

221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M—Q, Y—©, 3t, ® sind die Syn

categoreumala mitaufgenommen, unter denselben aber bieten tl — Q, 9t® eine ein

216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des

ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk

würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im

Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage

der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categorema und

syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem

Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,

welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,

dass man auf „est", welches eine eomposilio bedeute, und auf „non"

zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende eompo

silio betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz

und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,

bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren

Grund in psychischen Affecten haben 225). Das „non" hingegen sei

hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er

wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher

fächere Redaction dar, hingegen in TT—58 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)

schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier

ungefähr dreimal grösser ist, und <S gibt wieder eine anderweitige commentirende

Paraphrase desselben.

222) Denn während die Drucke M—0 noch unbedenklich die Ueberschrift

Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in OTe der Abschnitt kurzweg als

Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn

TfZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 9IS8 in vorsichtiger

Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswertb, dass die drei

Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— 0 übereinstimmen,

doch die Syncategoreumata weglassen.

223) Ich citire nach dem Drucke 3$.

224) f. 264 A : A dictionibus syncategorematicis .... causatur veritas vel falsitas

in oratione; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiieibiles vel

praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiieibitium et praedicabilium

Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum

est praedicatum, significatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se

intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora

illis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod

de cetero non erit „Est" aulem consignificat compositionem ; .... ideo prius

dicendum est de compositione.

225) f. 265 A: Compositionis alia est rerum, alia modorum significandi

Compositionis, quae est modorum significandi, alia est qualitalis cum substantia, et

haec significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitatem (f.

266 A) Alia est compositio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,

ut in partieipio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum

debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et

postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inelinatur et per

istam inelinationem indicat vel imperat vel optat, et sie sunt modi.

226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntialionis;

aiio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia

facit nomen infinitum, alia partieipium, ut „non currens", alia verbum infinitum,

ut „non currit", alia facit oralionem negativam f. 269 B : Nomen

dupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, et sie praedicatur

solum de ente, alio modo secundum negalionem , et sie pi aedicatur

de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infinitum)

f. 270 B : Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi

tionem, sufficit ad contradictionem.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217

Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,

welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln227),

dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst

«i229), dann an 230), «ei231), et 232), nisi 233), quin23i), quanto23h),

quam236), quidquid231); in hunter Unordnung reiht sich hierauf incipil

und desinit an 238), dann necessario und contingenter 239) , hernach

plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze

Notiz über den Syllogismus241).

Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur

der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und

Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig

227) f. 272 A: Exelusio intelligitur dupliciter , sc. ut eoneepta et ut exereita.

. (B) Ad exelusionem quatuor exiguntur: quod exeluditur, a quo exeluditur, respectu

cuius exeluditur, actus exeludendi f. 273 A: Exelusio una est genera

lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent exeludi: diversum

subiectum , diversum loco , diversum tempore , oppositum ex parte

praedicati, diversum aeeidens p. 278 B: Dictio „solus" exeludit ab

aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.

228) f. 279 B: Sequitur de exceptivis Quidam dicunt, „praeter" non significare

exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab

exceptione significata , sed ab exceptione exereita Excipiens est anima; allerum

est instrumentum excipiendi), i. e. dictio exceptiva ; .... et etiam exiguntur illa tria :

quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A mullitudine

in tolo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep

tiva f. 283 A : Eadem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".

229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem , alii

dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem et magis

antecessionem, quam consecutionem (B) Conseculionis alia est excedens, alia excessa;

alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum

prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 B:

In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente , aliquando

sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequalur quodlibet.

f. 288 A: Non sequitur verum ex impossibiti, inquantum est impossibite.

230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunetionem et Importal dubitationem.

231) f. 292 A: Coniunctio „vet" significat compara^onem rerum simul existen

tium disiungendo.

232) f. 294 A : Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum

in uno aeeidenti de pari , quantum est de se , vel plurium aeeidentium in

uno subiecto.

233) f. 295 A: Communiter ponunt, quod dictio „nisi" per se et proprie tenetur

consecutive et non exceplive (B) Aliquando tenetur consecutive , aliquando

exceptive f. 296 A: In dictione „nisi" intelligitur negatio et etiam adversalio,

et per hoc est exceptiva.

234) f. 297 B.

235) f. 300 B.

236) f. 301 A.

237) f. 302 B.

238) f. 303 A.

239) f. 307 A.

240) f. 310 A.

241) f. 311 A.

242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—W ; in den Drucken

—<t finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.

Ich citire nach der Foliatur des Druckes N.

218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk

gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische

Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen

wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,

welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine

von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2i&),

tempus246) und pertinens 247) , und hierauf mehrere Regeln

und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,

indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt248). Die Insolubilia

sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent

nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf

243) f. LVIII v. B: lnelitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo

sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios itlaqueare. Prinium ponitur

primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.

261 f.), videlicet „possibiti posito messe nullum sequitur impossibite" ; secundum

habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi monstruoso

genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter

paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , sc. tractatu Obligationum

et tractatu lnsolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo

quorundam terminorum restat descriptiones praemittere , secundo nonnullas

regulas necessarias apponere, deinde lertio paucorum exemplorum practicam gratia

plenioris declarationis finaliter subiungere.

244) Ebend.: Ponitur descriptio ubligationis , quae ab aliquibus dalur talis:

Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,

sc. affirmative, negative vel dubitative. Polest etiam aliter describi: Obligatio est

praefixio alicuius enuntiabitis possibilis ad sustinendum, ne sequatur impossibite; quae

descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut

non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga

tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dical

„pono tibi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , donec dicat re

spondens „admitto'1, quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam

litis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,

vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt

über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).

245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligalionis sequens

immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt autem signa

obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.

246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem

respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis" vel obligaret re

spondentem modo contrario primariae obligationi.

247) f. tX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur

vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari

, tamen in hac arte deservit solummodo pertinens , quod dicitur sequens ex

obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati

aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo

est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et similes

dicuntur secundum ftanc artem pertinentes, quod patet in processu syllogistico.

248) Es sind nur sieben Regeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus

trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possibiti posito nul

lum sequitur impossibite" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung

der propositio possibitis und propositio de possibili (z. B. f. LX r. B: Ista est de

possibiti „Omnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et

e contra , ista enim „Omnis homo est animal'1 est possibitis , et tamen non est de

possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. B ff. eine Menge sophistischer Beispiele.

249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch

hier die juristische Ausdrucksweise , vgl. oben Anm. 244) , expeditis de eo , quod

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219

Aristoteles versucht 250), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf

Beispielen folgt251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug

aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)

trafen 252).

Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es, dass

zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre

des Hispanus Aber die proprietates lerminorum speciell abgedruckt und

dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).

Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",

denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht

bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung

der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben

ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"

auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).

cirea artem obligatoriam et eins practicam dicendum praeconceperam , superest de secundo

promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti

novicii usu praeexereitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter

proponere.

250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem

cirea finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere

origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sie ait „Aeeidit igitur,

quod famatum est n. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae

dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, sicut „necessarium, impossibite,

deeipi, seibite" possunt causare reflexionem propositionis super se ipsam et destruere

directum significationem ; quia enim significatio totius resultat ex significatione par

tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem , consequenter

redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo superveniente

propositio interimit se ipsam.

251) f. LXVI r. A.

252} f. LXVI t. A — LXX r. B.

253) Editio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,

Restrictionum, Appellalionum , Exponibitium , Consequentiarum. Am Schi.: Impressum

Liptzk per Baeealarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus

Hispanus hinzugefügten Traclaten ist sonach hier nur jener über Consequentiae auf

genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche

Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.

254) Textus parvuli anliquorum. Am Schi. : Finit tractatus Parvulus antiquorum

intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in florentissimo

studio Lypsensi emendatus, ac per Melehiorem lotter Impressus. s. a. 4.

Und Libellus parvulus antiquorum intitulatus In noticiam logicae introduetorius utitis

ac valde necessarius. Am Schi. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitulatus per

fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio

Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen Impressus. s. a. 4. Ein jüngerer

Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind

ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.

255) Parvulus logicae s. I. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum

brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schi. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.

a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schi.: Impressum Lyptzk per Melehiorem

Lotter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich

lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheite, d. h. Qualität , Quanti

tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheil,

— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio.

hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis

mit einigen Sophismen, hernach ampliatio ; sodann die Universalien und die

Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate

220 XXII. Parvulus Logicae, Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.

Uebcrhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste Ansehen,

und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man

auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen

des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).

Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die

verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten

jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz

lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester

derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns

Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher

die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen

stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe

(sog. posiliones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas

später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die offiziellen Aus

gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).

Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um

d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen

Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum

Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen

gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequentia bona formalis

angehängt sind.

256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit A bezeichneten

Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit

bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben

(Anm. 153) derlei Annahmen fanden, als „ex variis logicae libris extractus". Der

thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.

Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii

(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.

257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Cirea initium compendii magistri Henrici

de Gorichem artium et theosophiae professoris almae universitatis Coloniensis

vicecancellarii et academici Montis gymnasiarehes primi, quo ea, quae in

libro Posteriorum Aristotelis quodam velamine proponuntur, in lucem aurorae

apertissime secernuntur , quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : lstud

est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste

riorum Aristotelis. Am Schlusse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis

Henrici de Gorichem tandem tractatibus Petri Hispani incorporatum

pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.

258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von

selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr. , Arist. Categ., Gitb. Porret u. Arist.

De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen Venetianer

v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter

dem Titel Elucubratio commentoria in veterem Aristotelis artem etc. v. 1503 (nach

letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"

einen Incunabel-Druck s. I. s. a. und drei den eben genannten correspondirende

Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commentar zu Thomas Aqu. , De

ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in

Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.

1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.

1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und

v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn XVII, Anm. 142, mit 3» be

zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe

trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf

die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncalegoremala und die drei moder

nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.

XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 22"1

und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem

„Quaeritur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer

„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubitationes" zur

glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),

sondern lehnt sich Oberhaupt grundsätzlich an Thomas an , welchem er

auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er

geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik

zu stützen 26t). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er

fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese

des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng

liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).

Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus

Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter denl Titel „Clipeus

Thomistarum" einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien

schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die

Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes

neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher

kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Cata-

Ianus, und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).

259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus , Thomas , Boethius

und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po

lemisch Buridanus und Marsitius. Aber z. B. bei der Syllogistik scheukt er den

Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich

tigung.

260) Sup. iiet. art. f. 1 r. B: Docens logica est scientia specialis, logica

ulens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae

stricte aeeeptae , sed generaliter dictae f. 2 v. A: Aliquorum antiquorum secta

interpretabatur, logicam esse sermocinalem, alii vero dixerunt, syltogismum esse

subiectum logicae , alii, ens rationis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 CT.).

(B) Argumentalio est subiectum attributionis totius togicae f. 3 r. B: Lo

gica est scientia speculativa simpticiter et practica secundum modum (v. A) Lo

gica considerat omnia , prout sunt in intellecta itlius, qui quaerit per notum venire

ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo

logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.

261) Ebd. f. 5 r. B : lllae quaestiones de universalibus determinari non

possunt per logicae fucultatem. quia necesse est uti rationibus sumptis ex prineipiis,

causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedei ung der

Universalien ante rem, in re, post rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und

Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu

wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).

262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.

263) So z. B. betreffs der appellatio und distributio, wo er nur iu äusserster

Kürze von „quidam" spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei

der suppositio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Eintheilung

derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Comraentare die Form

etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, utrum" , sondern stets sogleich

mit „sciendum" beginnt.

264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.

265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humanorumque

actuum diseiplina unius beati Thomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam

complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doeloris huius angelici , imo

divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad

modum commenti super Aristolelis dialectica veteri quaestiones inducam; afferam

loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Petrum Aureolum, Petrum

222 XXII. Petrus Nigri.

Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht

desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,

so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „nominates"

nennt, weil dieselben die formatüates verneinen, welche er seinerseits

im Sinne des Herveus fassen möchte 266). Die Logik stellt er grund

sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamislischen placitum der

voa? beruhe20 '), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi

nales" oder „lerministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik

den terminus „argwnentatio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die

Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von

Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel

weg 2 ü9), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis

des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,

sondern hierin detl antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten 270);

ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „concepttstae"

, ohne eine Ahnung davon zu haben, dass er seinerseits nur

den bornirtesten Realismus vertrete271). Audi bei den Kategorien wie

derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-

Aquilanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Oeeham , Antonium Andream atque Landulftitn,

.... Gregorium Ariminensem, loannem Catalanum atque ex alio genere

alios Paulistas , termirtistas ac nominales , quorum omnium in 'l'homam opiniones

destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Berveum

Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricalmo, loannem Capreolum

ac loannem üeapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me

profuturum iis praecipue, qui librorum copiam non habentes potiores difficultates,

quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolutas

habere desiderant.

266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui et moderni dicuntur, quae diät,

quod omnis passio et suum subieetum sola ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,

Anm. 405.

267) f. 29 v. B: Logica non est seientia proprie dicta, sed solum est modus

sciendi Grammatica et rhelorica non sunt scientiae proprie aeeipiendo, .

quia sunt de entibus rationis, quae oriuntur ex placito instituentis, variabitibus.

268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subieetum ha

bitus logicae sit iste terminus „syllogismus" sive iste terminus , ,argumentatio1' (s.

ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. B das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,

Anm. 395 f.) in den Vordergrund.

269) f. 39 v. B : Quia logica solum est seientia secundum modum, ideo eliam

solum est practica vel speculativa secundum modum et indifferens ad utrumque ;

propter actum, quem elicit, assimitalur magis speculativae, quia solum elicit speculari,

quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitatur

practicae.

270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae

reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominalium, qui volunt,

quod universale non sit ens reale; coneludunt igitur moderni, quod universale

sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquoruni , qui dieunt,

quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seelusa operatione

intellcctus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo

intellectu.

271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel aeeidens

Una opinio est eorum , qui dicunt, quod universale est coneeptus mentis, et isti no

minantur coneeptistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est aeeidens.

272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod liber praedieamentorum est de

decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad

XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223

besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien

abermals mit Bezug auf die formalüates 273). Nachdem er noch manches

Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den

menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus

zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).

Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die

capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,

dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die

bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder

bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher

begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard

Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im

Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu

Thomas, De ernte et essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert

und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben

eine „Apologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,

dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen

Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,

zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,

bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer

ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten

des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber

invicem distinctos et formaliter non coiricidentes significant decem primas intentiones.

Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.

273) f. 95 r. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem jener» aeeidentium

sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium

secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia

entia sunt eadem cum substantia realiter.

274) Den Schluss f. 135 r. B bitdet der interessante Excurs, in quo praedicamento

„magister" ponitur.

275) S. F. 1. v. Bianca, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.

276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;

quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabilem Albertum magnum, ex

quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odil, aliis vero occasio

detrahendi utriquc doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi

magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam , qua ostensorem concordiae

inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,

auloritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares

des Gerhard zu Thomas, Ve esse et essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.

s. a., sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.

277) In der Einleitung: Tractatus quidam est editus , qui numerat contrarietales

multas, quas inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum asserit existere, et

in earum decisionibus satagit supprimere partem , quam ascribit sancto Thomae ; hic

tractatus lurbal multos inelinalos studio doctrinae sancti Thomae , qui in phitosophicis

Aristotelem et in theologicis beatum colunt Augustinum u. s. f.

278) Prima contrarietas, quam tractatus narrat, est, quod sanctus Thomas dicat,

logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse

speculativas ; sed assertio ista tractatus ipsius non est vera; nam eliam Thomas

manifeste ponit logicam esse speculalivam Secundam contrarietatem ponit,

quod Thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum

universali post rem, sed Albertus dicat, eadem esse Tertia contrarietas

est, quod Thomas dicat, materiam non esse causam originalem individuationis,

sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum

224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.

erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige

von Albert zu Thoraas und Andere umgekehrt übergegangen seien und

sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten 279).

Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im

Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und

vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy

sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es

auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelisraus mit der Ortho

doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden

Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 28ü). Hieher gehört sein Commentar

zum Organon, getheilt in vetus ars281) und nova logica282),

sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 283). Die fleissige, aber

auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt

überall die Absicht, sämmlliche Lehren des Thomas möglichst zu verwerthen

und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf

Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst

genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet

er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte

nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die

Memorial-Worte Fecana Cageti u. s. f. (vgl. Ann». 207) nicht bloss auf

nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch

Quarta contrarietas est cirea medium demonstrationis potissimae ; verum hanc

.... ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be

rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schi.

279) Existimabant , itlas sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus

problematicus, esse sancti Thomae et venerabilis Alberti contra se invicem ; quae existimatio

continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam

Thomistae et nonnulli Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alicuius alterius viae ;

hanc commiscebant et tamen credebant eorum discipuli, id, quod dicerent illi, esse

sententiam vel sancti Thomae vel venerabilis Alberti.

280) S. seine Schrift „Quaestio magistralis de salvalione Aristotelis". S. 1. s. a.

281) Copulata puleherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in

veterem artem Aresto. cum textu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de

Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490

(Voloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.

282) Copulata puleerrima in novam logicam Areslotelis texlum simul impressum

luce elarius exponentia secundum viam sancti Thomae Aquinatis, quorum frequens

exereitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis regentes.

Am Schi.: Copulata secundum processum magistrorum re

gentium in bursa Lamberti de Monte professoris eximii. 1493 (Coloniae bei

H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).

283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Abschn. XVII,

Anm. 143, unter der Bezeichnung M—T angeführt; der blosse Commentar des

Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür

zungen) gedruckt Coloniae bei l.yskirehen 1487. 4.

284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des

Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesentium

vobis iniungimus , ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam

scelemini eamque studeatis totis viribus ampliare.

285) f. XXXVIII r.:

Per Fecana Darii cum Barbara syllogisabis ;

Darapti, Disamis, Datisique Cageli;

Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino ;

XXII. Lambertus de Monte. Thomislische Anonymi in Köln. 225

im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen

Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung

auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anna. 5) benützt, stellt er

sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die

drei modernen Tractate 286).

Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall

des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher

Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel

marktschreierisch bethätigen konnte 287).

Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano

nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,

welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als

auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis

(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die

sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten

bezeichnet, wobei wir beachten müssen , dass die Syncategoreumata

(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.

mitgezählt sind, hingegen über die Exponibilia litterarische Zweifel ge

äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme

finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht

kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als

unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercilien gelten 289). Diese

Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;

Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo, Ferison;

Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.

286) S. oben Anm. 242 ff.

287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulala zu Petrus Hispanus

(z. B. in Rs) eine Titel-Vignette, welche den „heitigen" Thomas und seine Schüler

darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti

Thomae lenuit , inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,

semper fuit de veritate suspectus ; haec lnnocentius papa in sermone : Eue plus quam

Salomon hic" ; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma

sancta prece : dirige, summo Et soli ut placeant pectora nostra deo. Auch Hess der

eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel-Vignette in

Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel

hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu

finden sei.

288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum cirea tractatus parvorum

logicalium , iuxta disputathum processum magistrorum regentiae bursae Montis

in praeelarissima universitate Coloniensi smgulis secundis quartis et sextis feriis quam

diutissime observatum, ad perfectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime

collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein

alterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der

ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioti mei parvitatem

pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum

colligere Nec moveal quempiam, quod illius compendii corrogator hic nusquam

invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat , uomen oeeultare , aul quia

nihit novi protulit, sed aliorum sentimenta suecinete et compendiose collegit Sed

quia doctrina saneti Thomae Aquinatis .... praememoratum Montem multis iam annis

- irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae oraliones

eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für

die ineipientes, für die progredientes und für die perfeeti).

289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.

Aquino lese» wir (— das Buch ist unpaginirt —) : Cirea parva logicalia Petri His-

Pranrl, Gesch. IV. 15

226 XXII. Thomistische Anonymi in Köln.

selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In

haltes des erweiterten Petrus Hispanus 290), wobei aber doch wieder

gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppositio

auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige

via antiqua zurückgelenkt wird 29 1).

pani et (res tractatus modernorum quaedam sueeincta sequuntur sophismala, omisso

tamen tractatu syncalegorematum , qui plenus est sophismatibus , quare non videbatur

necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logiculium suppositionum

terminorum absolutorum et relativorum, amplialionum, appellationum, restrictionum,

distributionum , exponibitium et syncategorematum; dicunt tamen aliqui in

logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri Hispani ; nec

est instantia de tractatu obligatoriorum , insolubitium et consequentiarum, quia illi

non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modernorum, ul faciliter perpendi potent pensatis

erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Aristotele editam

sub quodam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuil ac tandem pro

nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia ilta principia satis plane languntur

et enumerantur in Coputatis , ideo Ma hic enumerare esset super fluum. Est

igitur hoc opus absque Copulatis imperfectum; quare nullus officium respondentis suscipiet

ex isto dumtaxat, sed primum textum cum Copulatis diligenter videat.

290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung , ,sophismata" ,

welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheitungen immer wieder gebraucht wird;

denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei

chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö

sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr

sätze aus den vorhin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne

durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The

mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum

relativorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisiones"

(s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias

et alias suppositiones ; sed itla diversitas relativorum nobis innolescit per divisiones et

subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum deelaratione membrorum in textu

elare ponuntur, ideo hae praetermittuntur ; et cirea relativa identitatis Petrus Hispa

nus duo infert corrolaria ex textu et eins continuatione satis nota (s. ebend. Anm.

215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generulia den Anfang, deren

erstes den Inhalt der vor. Anm. bitdet; dann folgen 5 sog. sophismata über terminus,

12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relativorum,

5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio, 9 über exponibitia, 7 über

obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequentiae. Vielleicht wollten diese Köl

ner Thomjsten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo

dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bitdete,

in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,

welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.

291) im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen

wir: Species suppositionis confusae qualitereunque nominatae pullulant ex aliquorum

antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,

Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividunt suppositionem confusam in confusam necessitate

signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten

Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii

vero dividunt in confusam mobitem et immobite^, alii in confusam tantum et

confusam distributivam (letztere beiden Eintheitungen waren, wie wir sahen, last

allgemein üblich geworden) Moderni cirea terminorum suppositiones discrepant

in quinque punetis a recte phitosophantibus antiquis : .... antiqui dicunt, ficta supponere,

quod modernt negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui

ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.

106, und Marsitius, ebd. Anm. 401); .... moderni dicunt, terminum solum in propositione

supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant

suppositionem materialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,

XXII. Thomistiscbe Anonymi in Köln. 227

Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches

den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff

für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche

Controvers-Gegenstände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und

Lüius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken

nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisteu

und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).

Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" S94)

wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja

gleichfalls dem Petrus Ilispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),

und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cautelen

für die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).

Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt

(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albertisten als geschiedene

Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni diviiiunt supposilionem

confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Moliva autem modernorum,

quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Copulalis et

ibidem solvuntur.

292) Prompluarium argumentorum dialogice ordinatorum , a duobus mutuo sibi

obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis

conelusionibus tanquam sagitiariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia

expostulat, etiam probleumaticum , utile et necessarium omnibus qui volunt rectum

impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum cotlectum, qui

dum disputant argumenta exeogitare non possunt. Am Sehl.: Impressum est in

Colonia per Henricum Quentelt. 1496. 4.

293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter

de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae

intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter

speculativa. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est

ei,se rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt

realiter distineta. Terminus in propositione positus potest supponere naturaliter. Ter

minus non potest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum

modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer

sate est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. Occam, Abschn. XIX,

Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appetlata. Ens, unum,

et cetera transcendentia convertuutur ad invicem sicut subiectum et propria passio.

Passiones entis non sunt reatiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche

Thesen über proprium, aeeidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia

sola est prineipium individuationis und Materia quantitate signala est individualionis

prineipium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Deus non est in atiquo

praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.

Medium demonstrationis potissimae est diffinitio ipsius passionis.

294) Puleerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi, necessarius valde

omnibus volentibus acutissime arguere ad trahendum respondentem in oppositum suae

positionis etc. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). W£nn sodann die erste

Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re

spondendi venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hitfe

Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchhändler-Reclame; denn auch

der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. Et. könnte nur eine höchst

entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.

295) Es handett sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,

„quod nihit est verum , quod dicit respondens'1 ; specielle Vorsichts-Massregetn be

treffen „omnis" und die distributio, sowie „solus" , d. h. bekannte Tummelplätze

der Sophisterei.

15*

228 XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungem.

Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk

(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica29li) und zu

Petrus Hispanus schrieb 29T). In ersterem übt er stets eine eintheilende

Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu

reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel

nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst, welche häufig

fast läppisch zu nennen sind 298) j auch hält er bei der invenlio medii

die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss des

Petrus Hispanus 2"). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in

der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und nfacht es sich

daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)

wahrlich recht bequem 300).

Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger

Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch

betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der

Logik fällt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.

gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 ') und zu

296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae

Laurentianae Coloniensis, ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interpretis

sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schi. : Commentarii per honorabilem

Gerardum herdarwiceensem actu regentem et per Udalricum zell proprie

lyskirehen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).

297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit U— W bezeichneten Drucke. In der

Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorum, qui inelytam universitalem Celoniensem,

quae duorum famosissimorum doctorum, Alberti Magni et sancti Thomae,

irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)

atumnos verosque filios pascit , aceedere curabunt , decrevi opus compingere

stromateum cirea processum summularum Petri Hispani praecipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni

298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium: Utrum Celarent sit formalis

modus arguendi. Et videtur, quod non ; quia non sequitur „ Nullum verum est falsum,

Cuiustibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nultius contradictionis altera

pars est falsa" JVec sequilur „Nullus maurus valet album,. Omnis florenus

valet maurum, Ergo nullus florenus vatet album". In dieser Weise geht es durch die

ganze Syllogistik hindurch.

299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,

erit rationale, per quod coneluditur universalis affirmativa Et signat Petrus

Hispanus istam regulam per hanc dielionem „Fecana" u. s. f. durch die sechs

üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens ete." an

geführt.

300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi

Rationatis dicitur , ut est docens, et sermocinalis ut ulens. Dabei nimmt er auch

die Memorial-Verse des Dorbellüs auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ

licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlusse commentirt er auch die

drei neuen Tractate Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).

301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exereitiorum lo

gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad

profectum quorwmvis phitosophiae agoniae palaestritarum , verum praesertim in gymnasio

Coloniensi, quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter

ineipiunt. Am Schi.: Reparationes .... olim per magistrum Arnoldum de Tungris sacrarum

litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentelt. 1507. 4.

(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).

XXII. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229

Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht

fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in

quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk

abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecand), bemerken

wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der supposüio

beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons

galt 303).

Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven

Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagala 304), welchen wir

übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate-r»

gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser

seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.

Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige

Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch

berg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die

Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung

des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.

Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel

cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomislische

Quaesliones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der

Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus

mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 fT.), ohne

denselben zu nennen, das Material schöpft.

Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich J o h a n n e s

a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht

ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver

pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-

302) Reparationes lectionum el exereitiorum tractatuum parvorum logicalium

Petri Hyspani, trium quoque tfactatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa

Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam landem absoiutae

feliciter ineipiunt. Am Schi.: Reparationes per artium liberalium magistrum

ac sacrae theologiae licentialum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.

1500. 4.

303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria nnd Consequentiae

erklärt, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die Insolubitia

fehlen).

304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum

[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagalam ordinis

fratrum servorum sanetae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum

Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.

305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio motarum de Universalis

notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripalelicis phitosophis per

Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberek comportata Nuperque in almo Liptzensi

gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schi. Impressum Liptzick 1500. fol.

306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.

Unter der richtigeren Bezeichnung „In universalia seu Isagogen Porphyrii et Ari-***

stotelis praedicamenta expositio" neu hrsggbn. v. lac. Rossetti, Venet. 1587. 4.

307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Heyntin

genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. V/ith. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.

Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden

tisch seien, möchte ich nicht theiten , weit ich auf die Schriftstellerei des Trithe

230 XXII. Joh. a Lapide. Savonarola.

non 308) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentaliones

309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistisehe Grund

sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 311). Die

Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),

während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an

Aristoteles halten313).

Eigenthümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus

Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen

wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse

ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola

will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die

üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und ' zum Einfacheren zurück

kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen

fast gänzlich absieht, benützt er bei raanigfacher Anlehnung an Thomas

neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)

auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit

genossen üblich war316).

mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der

Universität der dritte Rector.

' 308) Libri artis logicae Porphyrii et Aristotelis cum explanatione magistri loh an

nis de lapide. Basitcae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XV[.

309) Gleichsam als Beibnnd des so eben genannten Commentares: Traelalus

eiusdem magistri lohannis de lapide de propositionibus exponibilibus, cum tractalu de

arte solvendi importunas sophisturum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben

ist der erstere Tractat in Paris, der letztere in Basel).

310) 0«. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und 0«. 2 : Logica

docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphyr. schliesst

sich betreffs der Universalien ganz an Albert an; dass Gitbertus Porretamis aufge

nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.

311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii bier auf die Lehre der

Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).

312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubiles , exponibites, officiabites

, und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-

Sätze, ferner über incipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 522 ff.

313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. Et.

314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann

aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.

8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).

315) In der Vorrede : Multi tum propter logicae difficultatem tum propter librorum

Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involuliones

tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes

opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statut , breviler,

distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico

ita in unum colligere, ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praetermissis

obscuritatibus facitem ad eam viam habeant et planum.

316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be

standteiten des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand

des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio ans

Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien

(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus conibinirt (p. 78),

woran sich die modalen Urtheite aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)

i anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divii

sione (p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die orfcor Porphyriana in

XXII. Joh. Wessel. Gabriel Biel. 231

Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte

Litteratur der sog. „Auctoritates" ausgegangen oder getragen, welche in

einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der

Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,

als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der

Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau

tragen 317).

Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr

hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Reihe der

gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe , sowie auch thatsächlich

eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten

Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere

Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es

lässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol

chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften

zu bezeichnen sind , und denjenigen , welche eine successive Fortbildung

der terministischen Logik vertreten.

Ueber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der

Reformation , welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und

einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir

leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende

Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Marlinus

Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).

Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,

gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst

Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),

wobei die drei aristotelischen Schinssfiguren durch die Memorial-Verse der byzan

tinischen Logik erläutert werden , zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse

aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum

ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele

genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die

Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo

hypothetico (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstratio, dialectico

, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik, aus der Topik und aus

Soph. Et. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver

wendet wird.

317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur

der Auctoritates in der Phitosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka

demie 1867, p. 173 ff.

318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen

wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu

halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,

als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst

unterlegen.

319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Uber pro nominalibus adversus

formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rodolphum Agricolam" und

kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten, wird aber bereits in

der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desiderala"

aufgeführt.

320) Ich finde von ihm angeführt:' Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii

und Tractalus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber

beider Bücher nicht habhaft werden.

232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.

nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu

sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 32 1) lediglich

als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu

bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell

aus Oceamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi

schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir

Schon früher (Abschn. XIX,. Anm. 780— 819) aus Occam's Commentar

zum Sententiarius anzuführen hatten 323).

Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor- v

liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört

zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.

nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der

Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,

insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen

Quaesliones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche

er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 325), gibt er in ersterer

Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber

wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,

welche er in „contra", dann „replica", hierauf solutio und confirmationes

erledigt. Bemerkt mag werden, dass er für den Partei-

Gegensatz die Ausdrücke „reales — terministae" wählt326). In einer

321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinetum

contentorum in quatuor collectoriis Gabrielis Biel super quatuor

libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite

lautet: Epitomata pariter et collectorium cirea quatuor sententiarum libros.

322) Prot. f. 1 r. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabitis

ineeptoris GuiteImi Ockam, veritatis indagatoris aeerrimi, cirea quatuor sententiarum

libros abbreviare, tentabimus, circa prologum et singulas quaestiones scholasticas

movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,

verba aeeurtare, in aliis vero , ubi parum vel nihit scribit, aliorum doctorum

sententias a dieli doctoris prineipiis non deviantes , quantum potero, ex elarissimorum

virorum alveariis in unum comportare.

323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares

v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVII distinctiones ultimas"

(1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.

324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der

Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet : Cum viderem,

Pauli Veneti logicam non parva indigere expositione tum propter ipsius difficullatem

tum propter aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos

commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ul

cognilio ipsius non in obscurum, sed in elaram lucem producta sit. Sic enim putavi

hinc tiruneulis Mine provectioribus falisfacere; cum potissimum sine logica nullus

recte phitosophari queat nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque

ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidam, qui

logicam ignorat.

325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,

Strodus, Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und

Cicero. —

326) Gelegentlich der Eintheitung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)

: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia

significat unam naturam communicabitem illis pluribus neque plures naturas communes

quoad lerminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus

communis nalus est praedicari de pluribus, non quia significet aliquam naturam comXXII.

Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233

eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,

Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Augen

blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinü" sich auf

drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an

gehört 327).

Ein anderer Mediciner 328), Namens Cajetanus de Thienis,

welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo

teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae

und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den

Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz

zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren

Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae

des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei

den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus

benützt.

Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer

Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer

Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren

überhaupt verheisst330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur

der Modernen. In eigenthümlicher Reihenfolge schliessen sich an die

Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei

derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass

gebend sind331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer

sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren

munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum unam et

eandem impositionem.

327) Faventini Menghi Quaestiones et difficultates de primo et ultimo instanti.

Am Schi.: Ferrariae 1492. Fol.

328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,

dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der phitosophisch-logischen

Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der

Phitosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.

329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.

330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, planiori

atque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis acquirenda

compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristotelis,

Boetliii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum viroruni documentis usitatiori

simpliciorique stito recolligi compitarique.

331) In der Einleitung, welche sich an Marsitius anschliesst, finden wir jene

seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova lo

gica, dass erstere nur die Theite, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch

im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsitius erwei

tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen

Urtheiten treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,

sondern auch einige der späteren Memorial- Verse (ob. Anm. 195 ff.). Als 2. Trac

tatus folgt die suppositio ganz nach Marsitius und die appellatio in der aus gleicher

Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheitung (ob. Anm. 19). Und

völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor

bitd des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,

officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienalio

(s. bei Marsitius, Abschn. XX, Anm. 408).

234 XXII. Mainzer Sumraula. Olivier v. Siena.

Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss

figur als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des

Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)

zugleich einige Regeln der Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den

Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. Et. aus Aristo

teles 334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De

interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"

deutlich an der Aufnahme der „Vitalis immutalio" des Peter v. Ailly

bemerken 336).

Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste

einen „Traetatus rationalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich

sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu

sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia

und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit

„terminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er

auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre

vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates terminorum

völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio terminorum.

Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,

wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an

die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen

lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von

da geht er aüf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von

332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apud Augustinum

et Boethium (s. Abschn. XII , Anm. 48 u. 84) sunt nomina et vocabula et non res

ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabula enim sunt res logicales

celeras res ad extra et ad intra ultimale significantes. In 6. Tract. finden wir

die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201—204.

333) Im 7. Tract. : Si quaeratur , quare antares logicae artis consueverint primam

figuram adeo communiter aeeipere, ut sub ipsa comprehendant quartam et non

specialem fecerint mentionem de quarta, respondelur, quod hoc contigerit ideo, quia

praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae

primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est oeeultissime regulata per

dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.

Abschn. XX, Anm. 555.

334) Im 8. Tractatns.

335) Modernorum de collegio Moguntino exereitala librorum Perihermenias elarissima.

Am Schi. Spirae 1489. fol.

336) S. Abschn. XX, Anm. 460.

337) Ohne Titelblatt: Prohemium traetatus rationalis scientiae Olivieri medici

od lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.

Am Schi. : Et ita finitur feliciter opus hoc tripartitum , cuius duae primae

partes ad rationalem pertinent diseiplinam, et tertia ad veram phitosophiam (s.

Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per

eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht

paginirt).

338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi

utite s ; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amplius annorum, in

quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem

feci. Anderswo : Materia de „incipit" ampla est cirea multa solvenda sophismata,

de quibus super regulas Hentisberi diffuse pertractatum.

339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediala.

XXII. Olivier v. Siena. Riccius. Serraoneta. Victorius Faventinus. 235

ihm geschriebenen Commentar zu Strodus wiederholt 340) und auch ge

legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht

bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am

Schlusse gibt er einen Bückblick und verspricht zugleich besondere

Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema

tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et

activa" an 343).

Sein Schüler Jacobus Riccius von Arezzo schrieb einen Com

mentar zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor

Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die

Lehre seines Originales rechtfertigt.

Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in

seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut

liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gericht auf

diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt

getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.

Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius

Faventinus (auch Rononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren

zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,

Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-

340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,

quod iam dictum est, sub aliis verbis commemorem , Ate persequar eundem sermonem.

341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:

Secunda positio est Iohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum vult, quod

consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi

propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in

hoc parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis

(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39). Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta

positio est Petri ilantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas

necessaria significabitis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen

wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relatio

rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens denominatur

sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und

Petrus Mantuanus citirt.

342) Iam complevimus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et

primis intentionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter

nee non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus ;

de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces

saria posterius sermonem alium faciemus.

343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars1'. Hauptsächlich wird dabei

eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's

Caleulator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.

344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita

per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum rieeium de Aretio.

Am Schi. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre

und der gleichen Oflicin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste

Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man

tuanus und den Paulus Pergulensis.)

345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.

346) In der Vorrede: Saepe enim genitor loannes, qui non minus dnee dialectica

ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum

et Strodum pariter proponere ac hortari cunetos dialecticae diseipulos, quantumeunque

eruditi essent, his se tueri prineipibus.

236 XXII. Victorins Faventinus. Simon de Lentlenaria.

netus847), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),

auch einige kleinere logische Tractate schrieb 34 9). Der erste derselben

„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burlcigh einen physikalischen

Gegenstand 350); ein anderer „De unitate scientiae" enthält die Erör

terung einer wichtigen aristotelischen Stelle351); ein dritter ist der Frage

gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden

könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem

Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene

Bestandtheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche complexa

sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).

Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge

legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-

Worte (d. h. Fecana, Cageti a. s. f.) zur Verwendung kommen; vom

Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari

stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich

abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des

Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä

missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana

lytik führt.

Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir

aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er

wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de

Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentisberi"3i&), in wel-

347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito

ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schi. Bononiae

1504. 4.

348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Quia Paulo introduetori

nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse

tractalum secundum Summularum Pauli (vgl. Abschn. XX , Anm. 514) deelarativum

proprietatum lerminorum propositionaliter captorum.

349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De Instanti Gualterii

Burlei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in

quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf

der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares

zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn Bononiensis" genannt, um ihm

ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus" .

350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.

351) S. Abschn. IV , Anm. 675.

352) Tantum in tribus praedicamentis contingit motum fieri proprium, sc.

in quantitate, qualitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,

Anm. 356.

353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut

sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iudicium

supra complexa prineipia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellantur

Tertia cirea effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale

intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conelusionem seu quaesitum

appellarunt.

354) Habitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicalum de maiori ex

treme et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so

wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),

sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere

supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.

355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.

XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237

chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs

ersten Sophismen des Heutisherus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commentirt

werden.

Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber

nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene

ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu

composito et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.

Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand

der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres

über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung

jener Regeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft

bezüglich der inventio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben

Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen

bezeichnet werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher

Behandlung zu den ältern {Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).

356) De sensu composito et diviso. Am Schi.: Explicit tractatus de sensu com

posito et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de landuciis

ordinis Carmelilarum, Phitosophiam Senis ordinarie legentem. Neapoli 1514. 4.

357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist

der Commentar des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.

Summulae Buridani. Cum expositione praeelari viri interprelis, nominalium terminorum,

lohannis Dorp. recognitae a magistro nostro lohanne Maiore. Cum annotationibus.

Et postitiis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's

ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schtusse wird Dorp verus nomina

lium opinionum recitator genannt.

358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,

die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoplirt

er des Dorbellus Unterscheidung zwischen vetui ars und nova logica und bezeichnet

auch mit Georgias Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische

Disciplin.

359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium

pro conelusione syllogisanda ex veris sunt isti:

Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,

Gebali stant; sed non constant Febas^ Hedas, Heca.

Versus exposilivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon

oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) in duobus primis versibus ponuntur sex

dictiones, quarum quaelibet habet tres syllabas, [et ponuntur tres, quarum quaelibet

habet tantum duas syllabas. Et per hoc datur intelligi, quod sex sunt modi valentes

ad inventionem medii Per vocalem positam in ultima sytlnba datur intelligi conciusio

sytlogisanda ; et per vocales positas in prima et secunda syllaba dantur intel

ligi subiectum et praedicalum conelusionis syttogisandae ; et per consonantes positas

primis duabus syllabis intetligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti

et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung

der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe

cana" gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln

eben jene sechs schon von Bricot aufgeführten Schlussweisen, in welchen die Auf

findung eines passenden Mitlelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die

drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:

Septima regula .... datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sie exponitur:

Si ad syllogisandum sumatur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens sub

iecti, et B respectu A, i. e. consequens praedicati, ipsum non est idoneum Octava

regula datur intelligi per itlam dictionem „Hedas" , quae sie exponitur: si sumatur

medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecti, et D respectu A,

i. e. extraneum praedicati, tate medium non est idoneum Nona regula intelligitur

238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.

Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte

der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im

Jahre 1515), indem er Satz für Salz dubia, confirmatio und subconfirmalio,

dann aber solutio entwickelte 300). Was Jacobus Almain aus

Siena (gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei

stete, scheint verloren zu sein301).

Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre

Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,

beginnt eine lange Reihe terminislischer Schriftsteller, welche in gerin

gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteifarbe erweiterten

oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die

Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit

eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).

Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar

zum Organon, welcher aus der Hand des Jobannes Raulin hervor

gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge

druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen

und was dem anderen der Beiden angehöre 302). Auf Grundlage des

Texlus abbreviatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne

Frage im Sinne der Terministeil erörtert 303).

Ein Terminist aber bis zum Excess scheint Stephanus de Monte,

welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubilis

364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,

mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 365).

Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 366),

per istam dictionem „Heca'1, quae sie exponitur: si sumatur medium, quod sit H

respectu E, i. e. extraneum subiecti, el C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tale

medium est ineptum et inidoneum.

360) IHalecticis sititoribus quaestionum pars prima super summutarum Huridani

tractatum primum a M. Anthonio siteestro ditigenti cura edita prostat. [Paris.] Olivier

Senant s. a. (wahrscheinlich 1511).

361) Angeführt finde ich seinen Tractatus [quinque consequentiarum . was ich

von ihm kenne, ist Super sententias Holeot und die sog. Aurea opuscula; ersteres

ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.

362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri Iohannis Raulin cum

plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicam aristotetis Commentarium

feliciter ineipit Opus praeelarum parisiaca urbe impressum impensa Ni

colai vaultier et durandi gertier (das Druckerzeichen isl das des Gertier). S. a. fol.

(nnpaginirt).

363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den

Begriff des lerminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Universalien

gelten soll. Dass Fecana, Cageli u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht

sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.

364) Fratris Stephani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis

nuper edita, docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schi. Papiae

1490. 4. (unpaginirt).

365) Nisus sum artem compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque argumentari

docentem; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,

quorum primus artem ad quodlibet propositum insolubititer opponendi docet, secundus

artem respondendi, tertius autem instrumenta huius artis ostendit.

366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio ralionatis, cuius antecedens

est una copulaliva, cuius prima pars principatis est una disiunctiva affirmaliva con

X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239

geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über 367), und entwickelt

hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor

hilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere

durch mnemonische Worte erläutert 368).

Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth ; er lehrte in Ingolstadt,

gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commentare zur vetus ars 369)

vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheil des

Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus370). Nachdem er aus

Dorheims die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge

nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu

sätze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo

derner er sei372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen

Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei

wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa

„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren

stituta ex contradictorio positionis respondentis et ex littera „est falsa", secunda

au tem pars praedictae disiunetivae contradictorium , consequens vero primae synonymum.

In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran

sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheites

anreihen.

367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheite, über

complexe significaOite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini

und des Peter v. Aitly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen

Urtheite.

368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich

der exponiblen Urtheite neue Memorialworte erscheinen ; nemlich : Dabo dictiones

docentes exponentia totalia atque partialia; pro reduplicativis: Sipicabi, Sorineco,

Renepode, Trandenirpa; pro exclusivis: Sipec, Sponac ; pro exceptivis : Casapes, Cenapa;

pro differt : Scipio ; pro incipit et desinit: Magistrans ineepit, sicut Desinere

instabit; pro comparativo et supeilativo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben

conelusiones betreffs der mathematicae proportiones, welche zur Verdeutlichung der

Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur

theite.

369) Textus veteris artis, sc. Isagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis

simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Exereitata cirea hoc secundum

doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudt sacrae

theologiae bacealaureum formatum in atma Universitate Ingolstatensi. Am Schi.: /mpressa

per lacobum pentium de Leuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi

Alantsee bibliopolae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 149?,

Nürnberg 1494, Hagenau 1501).

370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An

tonius Andreas, Mayron, Peter v. Aitly, Marsitius, den Scolisten Petrus de Aquita

(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.

371) Quaest. 1 De univ. Porph.: Vetus ars non dicitur ideo velus, quin esset

antiquior, .... sed metaphorice ; nam sicut velus et senex praecedit prioritate temporis

iuvenem, ita partes argumentationis, de quibus tractat vetus ars, praecedunt et

sunt priores lota argumentatione, de qua iractat nova logica.

372) Ebend. : Polliceor, me secuturum in Ma materia Mos moderniores doctores,

videlicel cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et

Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Aitty) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum

Oeean , quorum fama et laus quasi nunc per lotum orbem est diffusa; et non sine

ralione Mos imitor, quam, de quanto doctores fuerunt moderniores, de tanto (oitdtttl

scripsisse praeeipue in artibus et ingeniis subtitiorihus floruisse eos arbitror.

240 XXII. Johannes Parreut.

Thoinisten und Scolisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer

kungen374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler

Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern

den) Aeusserung über die Parteispaltung 375). Aus der Erläuterung zu

den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her

vorgehoben werden 376).

373) Ebend. : Universale est duplex, sc. reale et ralionis sive togicum. Univer

sale reale est res communis in participando , .... in' causando , in intelligendo,

sc. quod universatiter omnia potest intetligere, in essendo, sc. quod in

sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Platonis dixit,

quod universale reale in essendo in qualibet specie esset una idea scparata et distincta

a suis individuis perpelua et aelerna extra mentem; hoc reprobat phitosophus.

Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re, sicut in nomine: Natura

vel quidditas, quantum est de se praeter operalionem intetlectus, est communicabitis

pluribus singularibus et habet unitatem sibi propriam; haec opinio polest latissime

impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Thomistarum

est lalis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut

est humanitas, est duplex , sc. in potentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid

ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata

per intellectum a conditionibus individuantibus Scolus tenet, quod haec natura,

quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulari; sed hoc Thomas non admittit,

sed natura realiter distinguitur a singulari Sed ut prolixitatem vitem,

commune principium modernorum adducam: Peeeatum est, fieri per plura, quae possunt

fieri per pauciora Dico , quod universale reale in essendo est idem reatiter

cum omnibus suis individuis et singularibus simul sumptis Et quicunque aliler

ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,

in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es folgt die oben, Abschn. XX,

Anm. 592, angeführte Stelle) Universale logicum vel ralionis est, quod non

habet esse praeter signa, sc. terminos mentales , vocales vel scriplos Secundum

logicam modernorum littera „universale" demonstrando itlum terminum „universate1'

personaliter captum, qui significat omnia universalia, est subiectum attributionis (d.

h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni

versali simpliciter et in genere, non pro Mo vel allero singulari universali (vgl. Ger

son' a. a. O., Anm. 601); et sie praedicabite est eins propria passio et diflert ab

universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Franciscus

Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510).

374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt , quod universale sit

genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus

und dessen Eintheitung, sowie über prima und secunda intentio n. dgl. völlig im

Sinne der Modernen.

375) Quaest. 5: Dubitatur, quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an

res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernos et realistas.

.... Respondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;

nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et

terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est itlud, quo mediante loquimur

de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum qvod , quia est itlud,

quod praedicatur a nobis.

i)76) Quaest. 1 in Categ.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter

minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non polest esse in praedicamento, ut

sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia aeeidentalis

et a posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine

quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch

schliesst er sich ebend. betreffs der „ordinatio" der Kategorien an Occam an

(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien

auch Einiges aus Gitbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkenswerthes

mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in

De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes.

XXII. Joduc Trutfeder. 241

Ein peinlich ausführlicher Autor ist J od oc Trutfeder aus Eisenach,

dahcr gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt

wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter

dem Titel „Summulae totius logicae" 37 7) und aus demselben excerpirt

eine kürzere Darstellung „Epüome seu breviarium," schrieb 37S). Auch

er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit 379) und nennt uns ausdrück

lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich auschliessen

will380). ludern er sich auf den Begriff der logica artificialis

stellt, für welche ein Urganon erforderlich sei381)» und hieran wörtlich

occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)

und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova

logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über

proposüio , um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er

die Uuiversalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)

und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den

Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch

die poslpraedicamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue

Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage

377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum

Trutvetler Isennaelicensem Thcologum ex dogmatibus veterum recentiorumque omnium

in Gymnasio nuper Erphordiensi uipole suceus e flotibus, laboriosissime compitatae. Am

Schi.: Expressum ab Lupambulo Sehende Erphurdiae 1501. 4.

378) Epitome seu breviarium diatecticae, hoc est disputatricis Scientiae, iterum

iam recusum Planiori siquidem et praeceplorum et exemplorum filo, per 0. ludocum

Isennachensem. Am Schi.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg

gelassen sind Iiier An. post., Top. u. Soph. Et.

379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidius,

Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Hob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolns, Nigri,

Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Aitly, Gregor v. Rimini,

Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsitins, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Vcnetus, Pau

lus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis, Prierias (s.

Anm. 727 ff.) u. Laur. Vatla.

380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,

Themistius, Uammonius , Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis

famitia, et qui in horum lue um nunc suceesserunt, Herveus, Ocean, Byridanus, Marsitius,

Tisberus praenobitesquc inter Neotericoteros Georgius Brueeellensis ac Thomas

Bricotus in hac diseiplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compendiaria

atque etiam honestiore.

381) Perspectum Üaque est, quam quaevis artium sua praesupponat instrumenta

et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nulla sine ea perfecte et

artificialiter, quamvis usualiter, potest haben.

382) JVo» de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por

phyrie wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantitius Uni

versale nominal coneeptum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt

über conceptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen

Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.

383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:

Est proprium medicus , bipes), canus quoque, ridens.

384) Für substantia:

In sub non esse, predicut un, significal hoc,

Nit contra, nec magis, contraria suseipit in se

ä. h. in subiecto non est, praedicalur univoce, significal hoc aliquid, nittit ei est

Piunrl, Gesch. IV. 16

242 XXII. Jodoc Trulfeder.

des fiuridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile

nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibilia aus Paulus

Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von

der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den

Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln

des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebracht 3 ss),

sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,

welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (oh. Anm. 29) und

bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet

wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen

Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in

welcher die reductio per impossibüe für die einzelnen Modi in ihrer

Reihenfolge abermals durch Memorial- Worte ausgedrückt wird391). Nach

contrarium, non suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum. Aehnlich für

quantitas :

Non exigit contra nec plus , sed dicitur aequa.

Für ad aliquid:

Oppositum recipit et plus, convertitur atque

Simul natura ponunt et mutuo tollunt,

Per patrem natum, per natum noscito patrem.

Für quttlitas:

Oppositum recipit et plus capit, atque per itlam

Dicatur simite ; sunt haec tria propria quali.

Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :

Senex superior, ordo, venerabite, causa.

Für simul die obigen (Anm. 202).

385) Er spricht von significalum ultimatum u. dgl., theitt die suppositio in

personalis , formalis , simplex u. materiatis , und verflicht zugleich die distributio ;

dann folgen ampliatio, restrictio, appellatio, atienatio , status, und zuletzt die transscendentia.

386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionis"

und „ Passiones modalium".

387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,

officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypothelicae propositionis , wo

bei er sieben Arten desselben annimmt.

388) Non ma pari pri se, mi ne pri terque directe.

D. h. Non coneluditur maiori particulari in prima et secunda figura und Minore ne

gativa (non coneluditur) in prima et tertia directe.

389) Er erwähnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar

bari, Celaront, Celantos, Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construiit auch die

vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinque directe

coneludentes et quatuor indirecte, ul prima figura, a qua differt per solam transpositionem

terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:

Bambara, Camerent, Dimari, Fimero; Bamalipton,

Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.

390) Nemlich:

Quatuor in primos primae ducendo sequentes

Maior erit minor ; oppositum conelude minoris

Verteque simpliciter; maior opposita conelu ;

Celantes duc ad Frises, hinc ad Darii Aue.

Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem ete.

391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus

reducatur per impossibile , considerel ele Notatur insequentibus dictionibus;

unieuique syllabae respondet modus imperfectus sui ordinis, qui ad modum

XXII. Jodoc Trulfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243

einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex

proposüionibus de praegnuntibus" die sog. exponihlen Schlüsse nach

dem Vorhilde Oceam's 3'J2), hierauf die inventio medii erklärlicher Weise

mit der jüngsten Formation der Memorialworte Fecana u. s. f. 393). In

der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die

ganze distributio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu

in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh

rung , da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in

doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar

gelegt wird :m). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt

aus An. post. und Soph. Et.

Grosse Achnlichkeit mit Trulfeder zeigt in den Grundsätzen Bar

tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist

de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine literarische

Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein

Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge

druckt wurde395), und ausserdem Exercüia zum aristotelischen Orgaperfectum

coneludentem genus propositionis rocali itlius syllabae designalum reducitur

in hunc modum:

Baralipton Nes- Celarent

Celantes et- Darii

Dabitis e- Celarent

Fapesmo ba- Barbara

Frisesom tis Darii

Cesare 0- Ferio

Camestres di- Darii

Feslino e- Celarent

Baroco bam Barbara

Darapti Le- Celarent

Felapton va- Barbara

Disamis re- Celarent

Datisi ro- . ferio

Bocardo ma- Barbara

Ferison nis Darii

392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grundlage ist hier in

einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der Hest der

An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eiue Menge von Vorsichtsmassregeln —

„Caulelae" — bei Syllogismen jeder Art.

393) S. ob. Anm. 359.

394) Quadrifariam descenditur : copulative, disiunetive, copulatim, disiunetim

(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copula

tive et disiunetim descendere est arguitive inferre hypotheticam coputativam et disinnctivam

constitutam ex universis singuluribus termini communis, sub quo descenditur

distributive determinate. Copulatim et disiunetim descendere est arguitive inferre calegoricam

de extremo copulato et disiuneto , et hoc modo descenditur sub termino supponente

confuse tantum collective et non collective. ld quod explicatur versibus:

Disiunetive deter ; copulative quoque distri;

Confuse tantum disiunetim scandere debes;

In collectiris copulatim scandere debes.

395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen

die zwei Drucke : Compendium Novum totius togieae opera et studio singulari M.

Bartholom« de Usingen in Gymnasio Erphurdiensi eollectum. s. I. s. a. 4. und Summa

compendiaria totius logieae in famatissimo studio Erphurdiensi per magistrum Bartholomeum

^Arnoldi de usingen collecta. Am Schi. : Per Nicolaum Kesster ehem

Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Propositio, Praedica

ie*

244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu I'. Hispanus.

non 396). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie

bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt397);

in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorhellus

enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,

welche sich völlig an Oceam anschliesst, könnte wohl kürzer gefassl sein;

jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,

ebenso sachgeraäss als vernünftig398); bei der Syllogistik ist nur die

moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,

nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder's über die Reduction u. dgl.

Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Coinmentar

der „Moderniil zum 1. und 4. Tractate, sowie zu den proprietates

lerminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf

bitia, Praedicamenta, Proprietates logicales (d. h. suppositio ete.) , Probatio terminalis,

Argumentatio, Argumentativ probalilis; tiur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke

s. I. s. a., sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist ;

übrigens zeigt letzterer durchgängig als Culumnen-Titel „Parvulus logicae". Eue

zweite Gruppe bitden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schi. : In Seliola

Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnalum; effigialum Erffurdiae

per wolffgangum Schenck. 1504. 4. und Compendium tocius logicae brevissimis figurulis

expositum in schola Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna

lum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titel,

am Schi. Impressum Melis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich

lautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio, Proprietates logicales, Probatio termi

nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.

396) Exereitium veteris artis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum bar

tholomeum arnotdi de Usingen instauratum atque emendatum. Am Schi. : Excussum

Erffordiae per me hannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exereitium novae logicae ete.

ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.

'397) Nach den üblichen Angaben über ars vetus und nova logica wird als

Subject der Logik der terminus „ argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheite

aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über

terminus geknüpft, beim hypothetischen Ürtheitc aber nur die älteren drei Arten

desselben (condilionul, copulativ, disjunctiv) anerkannt; hierauf folgen die proprie

tates terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trutfeder, sodiinn wie dort pro

batio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, offieiabite) und die Exponibitia nach

Paulus Venetus; hernach die Universalien (ohne Polemik terministisch gofasst) und

die Kategorien mit den neu reeipirteo Versen. In der Syllogistik verbleibt Usingen

bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergehl die vierte Figur

mit Stitlschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymeuia die Lehre

von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder.. Den Inhalt der An. post. über

geht er und führt nur noch in Kurze Soph. Et. au.

398) Antiqui passiones togices per prius rebus altribuunt, cum lernunis

utamur loco rerum et termini non per se, sed pro suis significatis praedicentur

Moderni passiones logicas per prius signis altribuunt, quia signa immediate propinque

et per prius subiiciuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro se, sed pro

suis significatis, ratione cuius signala remote dicuntur subiici Quod antiqui al

tribuunt primo rei ex modo considerandi eius , itlud moderni signis rem lati modo

significantibus , quod rite intellectum a multis liberal prolapsibus In der Ein

leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per lerminos primae impositionis,

et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.

399) Commentarium secundum Modernam doctrinam in Tractatus logices Petri

Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium

Marsitii, sc. Suppositionum, Ampliationum , Restrictionuut , Appetlationum , Consequentiarum

, Exponibitium , Itemque De Descensu, De positione propositionum in esse, De

Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Veimuthung über

den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725. *

XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. 245

die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten durfen,

dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Saltzburga, Cracovia"

die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 u. 722). Nach den üblichen

Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der

Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva

logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,

erklärt401), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass

er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle 402). Die Erklärung des Textes

seihst enthält sehr wenige Citate (nur Burida nus und Marsilius werden

mit Vorliehe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.

Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der

hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur

Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)

benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur

Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in

der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei

Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „eautelae in syllogizalione , d. h.

selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer

den die proprietates terminorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,

400) Subiectum attributionis tolius logicae est itle terminus „argumentatio" capitis

large. .

401) Liber parvorum logicalium dicitur, quin valet pro parvis de novo logicam

ineipientibus ; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus

et modernis, ut Marsitio, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.

402) Scientia praesentis libri subordinalur phitosophiae minus principaliter immediate

sub sermocinali , immedialissime sub logica.

403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypotheticae

affirmativae et totidem negativae, sc. eonditionalem itlativam, condilionalem conventivam,

copulativam , disiunetivam, causalem, rationalem.

404) Si prima figura capitur large, quarta figura non est distincta a prima,

sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis

tantum, tunc sunt duodeeim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celarent,

Darii, Ferio , Fapesmo , Frisesomorum, et alii sex transponendo solum praemissas in

his dictis, et Baralipton , Dabitis , Celantes, ut sie, non sunt modi sallem distineti a

Barbara, Darii, Celarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro

praemissis et conelusione simul et primam figuram iterum modo ut suprä, tunc sunt

viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , et alii

tres, sc. Barbari, Cclaront, Celantos, et sie sunt duodeeim, et cum hoc alii duodeeim

transponendo solum praemissas in eis, ut Babara , Didari, Laeerent, Hifero et sie de

aliis. Alio modo prima figura capitur stricte et ita distinguitur a quarta.

quae sie erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae

missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca

piendo modum pro praemissis et conelusione simul, tunc sunt duodeeim modi primae

figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Ceiaront et

Celanlos Petrus Hispanus solum curavit ponere modos communiter et magis

um In Ins , quibus habitis alii facihter haberi possunt Entsprechend bei der

zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt qualuor modi,

quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conelusione simut,

tunc sunt duodeeim, sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, et alii duo, sc.

Cesaron et Camestron directe coneludentes et alii sex indirecte coneludentcs

Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos

ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et conelusione simul, tunc

sunt duodeeim, sc. sex directe coneludentes et sex coneludentes indfrecte.

246 XXII. Moderni zu Pelms Hispanus. Hieronymus Pardus.

ampliatio, appellalio als neues Thema, welches mit der amplialio in

Verbindung tritt, die Erörterung „de posüione proposüionum in esse"

hinzukommt 405), um zuletzt über status, restrictio, alienatio, eonsequentiae

und exponibilia , — sämmtliches als erläuternde Wiederholung des

Marsilius —, zu handeln.

Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischen Modernen war

Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialectices

406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals

wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,

durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er

fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritate et falsüate proprosilionis,

wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile

kommt408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo

dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae

unter grundsätzlicher Betonung der significatio 409), wodurch er

auch veranlasst ist , die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,

Anm. 285 ff.) nach pro und contra zu erörtern. Hierauf controvertirt

er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an

achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in

Verflechtung mit consequentia folgen 411), hernach die hypothetischen Ur

theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer . Menge von Beispielen

aus dem Gebiete der Insolubilia*12), dann die ampliatio mit Sophismen

nach Albert v. Sachsen413), die appellatio nach Buridanus und Georgius

405) Refert dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio

ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis

est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius copula

principalis est ampliativa.

406) Medulla dgalectices edita a perspicacissimo artium praeeeptore Hieronymo

pardo omnes ferme graviores difficultates logicas acutissime dissolvens de novo

correcta per honorandos magistros magistrum lohannem maioris nec non

magistrum lacobum ortiz ete. (Paris) Durand Gerlier. 1505. fol.

407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam , Peter v. Aitly, Gregor v.

Bimini, Buridanus, Marsitius, Holcot, Strodus, Hentisberus, Paulus Venetus, Paulus

Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.

de Thienis , Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,

Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch

Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen 0 q u e I i n.

408) f. I r. B ff. z. B. Aeeepto hoc complexe significabiti „deum esse" qnaero,

an ineludat formaliter deum aut non; oder ähnlich bei ' „Socratem esse patrem Plationis"

u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res

polest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquautum potest

significari per aliquod complexum, vocatur complexe significabite, el inquantum polest

significari per aliquod incomplexum, vocatur incomplexe significabite; ideo ista, sc.

„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominationem extrinsecam.

S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.

409) f. IX v. B: Consequentia bona est illa, per quam impossibile est ita esse,

sicu significatur per antecedens vel polest significari de Hgnificatione totali, quin ita

sit, sieul significatur per consequens vel potest significari, manente significatione propositionum

el terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.

410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.

41 1) f. XXXVIII ff.

412) f. XLI ff. S. ebend. Anm. 549 ff.

413) f. LXV1I ff. S. ebend. Anm. 343.

XXII. Hieronymus Pardiis. Johannes Majori«. 247

Bnuellensis 414), die modalen Urthcile auf Grundlage öccam's mit zahl

reichen Sophismen418). Hierauf folgt die Syllogistik 4 1 6) , welche nicht

etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders

betreffs der Trinität) controvertirt wird, so dass bei jedem einzelnen

Modus scheinbare Gegen-Iieispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss

macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),

und zwar als ein Bruchtheil der consequenlia durch viele Sophismen

erläutert418).

Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes

Majoris Scotus aus Haddinglon (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule

„Mons acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer

Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte

und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen

Comraentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi

schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf

dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in

welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe

bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Cnmmentares des Joh. Dorp

zum Buridanus, auf welche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser

dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger

vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als Jibri, quos

in artibus emisit" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber

414) f. LXXXIV ff. Ebend. Anm. Hin. ob. Anm. 140.

415) f. CV1 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.

416) f. CXXVI ff.

417) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXV1I v. A : Consequentia

debite formala seeundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra

arguitur hoc modo : Non sequitur „Aliquis homo est rationalis ; omne risibite homo

non est: ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur

in Frisesomorum ex eo, quod non potest reduci ad Ferio minore conversa simpliciter;

et ratio est, quia non potest itla minor converti simpliciter , nisi praedicatum distribuatur

; praedicatum aulem non distribuilur ; ideo ad bene arguendum in Frisesomorum

requiritur , quod medium distribuatur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur

ad bene arguendum in Fapesmo ; aliler argucretur ex puris particularibus.

418) f. CXLV ff.

419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-

Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes

hinzu. Insofern aber die Quaestio des Majoris De complexe significabitibus vorgedruckt

ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.

420) Acutissimi artium interpretis magistri Iohannis maioris in Petri Hyspani

summulas commentaria. Lugriuni 1505. fol. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schi.).

Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer

Tractate (Top., Soph. EL, Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister

loannes Maioris Scotus. lnelytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma

gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius

regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur omnia ordine sequenti reperies

[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.

Primus liber terminorum. Secundus liber terminorum. Summulae Praedicabitia

Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.

Tractatus elenehorum. Tractatus consequentiarum. Abbreviationes parvorum logiealium.

Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitiu. Obligaliones. Argumenta sophistica. Propositum

de inßnito. Analogus [sie statt Dialogus] inier duos logicos et magistrum. Venundantur

Lugduni o Martino boitlon. 1516. fol.

248 XXII. Johannes Majoris.

fasste er die aristotelische und die summulistische Logik in einem „Introductorium"

zusammen421); endlieh kommen noch „Quaestiones" zur

vetus ars hinzu 422).

Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel-

Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe

significabilibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob

es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulln

gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol

gen zwei Libri lerminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi

schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei

lungen des lerminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer

den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter

Reihenfolge behandelt 426), woran sich Abbrevialiones parvorum logicalium

anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Cominenlar

zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits

eine Berufung auf Gerson's Aeusserungen über den Nutzen der Logik 42S),

und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte

„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu

421) lntroductorium perutite in Aristotelicam Dialecticen, duos Terminorum Traclatus,

ac Quinque Libros Summularum compleciens , M. lohannis Mahris Phitomphi,

ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigitantia repositum. Druckerzeichen

des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievun 1508).

422) Quaestiones Logicules Magistri loannis Maioris Hadynqthonani Theologi,

ac Phitosophi Parisiensis, lam primo in lucem emissae, cum eiusdem literali expositione

sueeineta in veterem Aristotelis Dialecticen Ioanne Argyropito lnterpraete.

Ebenso. 1528. fol.

423) Libri, quos in artibus 1, f. I r. A: Quaerilur, an sint ponenda complexe

significabilia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;

iudicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitar ergo

modus communis rationi consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime

capiendo ens Aliquid significatur per complexum, ergo aliquid est complexe

significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrollaria

auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).

424) f. II r. A : Terminus aecipitur dupliciter; uno modo physice, vi covvenit

rebus ad extra, secundo modo, ut convenit diübilibus Terminum voco, in

quem resolritur propositio ete.

425) f. III r. B die Eintheitung in terminus mentalis, vocalis, scriplns ; f. V r. A

in categoremalicus und syncategorematicus, f. V v. B in complexus und incomplexus,

f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. VII v. A in uUimalus und non ultimatus,

f. X r. B in significativus und non significativus, f. X v. A in transcendens und

non transcendens, f. XI r. A in communis und singularis. (Hierauf sind die divisiones

des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruckt.)

426) f. XXI r. A Eintheitung in terminus primeintentionaliter captus und secundeintentionaliter

captus, f. XXII r. A in categoremalicus und syncategorematicus,

f. XXII r. B in complexus und incomplexus und ersterer in distuns und indistans

(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXIII r. B in significativus und non significativus,

f. XXIV r. A in prima und secunda imposilio.

427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor

den , folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichsten Regeln

zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theite der consequentia (vgl. Anm. 418),

dann f. XXVI r. A ampliatio und f. XXIV v. A die Exponibitia.

428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.

429) f. XXVIII r. A : Das Wort Summularum" bestehe aus den Anfangsbuch

staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modestis (b)umitibus laboriosis,

acidiosis rebellibus vanitatum methodus".

XXII. Johannes Majoris. 249

den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wohei am Schlusse

der Lehre vom Urtheile (nach Bricol's Vorgang) eine specielle Erörterung

über contingens 43 ') und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über

Variation des Miltelbegriffes (nach finüum und infinüum) beigefügt

wird432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über

Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über

praedicatio erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas

Neues eine „arbor praedicamentalis" beigefügt 434). In der Syllogistik

lehnt Majoris in schärferen Worten , als wir solches bisher trafen (Anm.

333 u. 354), die vierte Figur als unnötbige Vervielfältigung ab 435), führt

aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische

Gcgen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. Et. will er absichtlich

sehr kurz behandeln , da namentlich in ersterer Manches unnötbige

vorkomme 437).

Eine zweite Abiheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,

welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die ln-

430) In der stets wiederkehrenden Form von „contra" und „respondetur"

nebst Lösung in „propositiones" . Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität,

und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur betreffs der modalen Urtheite

aufgenommen (s. Abschn. XX, Anm 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor

rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung

ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).

131) f. XC v. A : Terminus , ,contingens" capitur duobus modis, sc. secunde

intentionaliter et tantum valet, sicut „propositio contingens", ....prime intentionaliter

et tantum valet, sicut ,.res contingens" , et in istis aeceptionibus capitur categorematice;

alio modo determinat copulam et est syncategoremalicus .... et hic ca

pitur specialiter et tantum valet, sicut „neqnc necessarivm neque impossibite" , h. e.

sicut .,possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum pos'sibiti. S. bei

Bricot, ob. Anm. 146.

432) f. C r. A : Dubitatur , utrum arguendo ab affirmativa ad negativa«! praedicato

variato penes fmitwn et infinilum sit bona consequentia et e contra. S.

Abschn. XX, Anm. 132.

433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.

434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transcendentia , unter

ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien, von

deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die

wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheitt sind.

435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura Cirea

hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.

Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galienus solnm multiplieavit verba super Aristolelem

et non realiter.

436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;

Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus senex est iuvenis. Der

gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der syllogismus expositorius

ausführlichst besprochen.

437) f. CLIII v. B: Quintus tractatus in ordine summularum (d. h. Topica)

mulla ponit, quae parum condueunt ad consummatum summulistam ultra ea , quae

in aliis summularum locis languntur. Propterea indignum censui , multum ibi immorari.

Ebenso f. CLV ft. ein kurzer Auszug aus Soph. Et.

438) II, f. 1 ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus

behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urlheit zu den Exponibilia gerech

net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretns (ob.

Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheite versinnlichende Figuren

ihrer Entgegensetzung entworfen.

250 XXII. Johannes Majoris.

solubüia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen

grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss 439), denn die dar

auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass

der hierauf eingefügte Coramentar zur zweiten Analytik , welcher uns

keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist

Jedermann ersichtlich440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,

deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver

schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem

Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht in seiner

ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel

(s. unten Anm. 459 ff.) , eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind

die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei

dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,

während man Consequentiae und Exponibilia zur novo, logica zählte 443);

der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus

439) f. XLVII v. B: Cirea insolubites propositiones plures emergunt difficultales ;

sed opinionum varietas eaS reddit indeterminabites ; ita quot fuerunt priscorum artistarum

capita et modernorum, tot volant in eis differentes opiniones. . Est una

positio tenens , quod nullum insolubite est propositio (vgl. bei Paulas Venetus,

Abschn. XX, Anm. 569) (f. XLV1II r. A) Secunda opinio , quod quodlibet in

solubite est propositio et est verum vel falsum, saltem secundum quid, nutlum

tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).

(B) Tertia est opinio , quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypothelicas

(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur

buridanus parum differens ab hac Alberti , et pro fundamento tenet , quod quaelibet

propositio implicat unim, cuius subiectum stal pro propositione , quae implicat , et

praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XL1X r. A) Quinta

est opinio, quam insequitur Oeeam tenens, quod pars propositionis non potest supponere

pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio

Petri Alliacensis tenentis idem cum Oeeam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.

Anm. 474 ff. es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).

(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,

licet eam non teneamus , quae nunc est communis, quod insolubites sunt categoricae

et quod in illis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An

sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate, se non fore verum, est vera.

(f. LH r. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod

ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.

440) f. LIX ff.

441) f. LXXXH v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et consequente

et nota itlalionis itlative tenta in forma vel in valore.

442) f. CIX r. A: Magistri Antonii Coronel ad suos diseipulos exhortatio: ....

Tractatum de consequentiis et nonnullas insuper difficultates dialecticas in unum vo

lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in meutem, magistrum lohannem

Maioris praeeeptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen

tiis inchoasse , nondum tamen illi finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex

adii ragaturus, ut copiam exemplaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam

petitioni meae pertibens annuit. Et quia regulas generales, deinde et speciales, sine

impugnationibus conscripsit, volui impugnationes quasdum superaddere ete. Die Grund

lage des Ganzen bitdet Albert v. Sachsen, ans Strodus sind die consequentiae ab

inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheite

aufgenommen.

443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractalus continent, sc.

tractatum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appellationum , alienationum.

Et isti tractalus sunt partes veleris logicae; quare tractatus consequentiarum

et exponibitium inter hos non enumerantur , quia sunt partes novae logicae.

*

XXII. Johannes Majoris. David Cranston. 251

[Jispanus besteht, benützt' hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den

Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus

Venetus eine gedrängte Darstellung der OMigatoria 445) , ferner „Argu

menta sophislica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben

(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis

sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine "Monographie De infinito

, in welcher alle möglichen Sophismen, die sich um diesen Begriff

drehen können, ihre Erörterung finden 447). Endlich der „Dialogus"

(s. Anm. 420) gehört nicht hieher 448).

Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben

(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen

zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon

anderwärts geschrieben 44 9), und die Quaestiones sind nur ein. gewöhn

licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).

Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus

Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und OMigatoria schrieb451).

Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 482)

444) So werden behandelt: suppositio, desoensus et ascensus, ampliatio, appellatio,

dann positio propositionum de messe (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio

rationis , dann äusserst kurz status , und noch restrietio ; die im Titel versprochene -

alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logicalium (Anm. 427)

hier noch einmal abgedruckt.

445) f. CXL r. B ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po

sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).

446) f. CXI.IV r. B r JVtmc adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris

impugnare quameunque propositionem volendo scmper probare veritatem huins

„Homo est asinus'1, quia eodem modo potest argumentari per eadem media in aliis.

El arguitur primo sie: Bene sequitur .,Socrales est asinus, ergo homo est asinus".

.. . Tum: Socrates est asinus vel Socrates non est asinus ; sed Socrates non est asinus,

ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinus vel tu loqueris; sed tu non

loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVIII r. B (es sträubt sich fast die

Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.

447) f. CXLVIII r. B—CLIX r. B.

448) Er ist jenen spasshaften Beden beizuzählen, welche in Bezug auf die

disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen

(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar

tige veröffentlicht). Die beiden logiei des Dialoges sind lohannes Formann und lohannes

Dullaert (über Letzteren s. unten Anm. 488 ff.), der Magister heist lohannes

Annandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten

Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass

„eappa" ans den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam

artistis.

449) D. h. er gibt zunächst die Eintheitung des Terminus ebenso wie oben

Anm. 424 ff., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be

sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheites und des contingens specialiter cuptum

(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequentiae

wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,

die Exponibitia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).

450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorhellus

wiederholt.

451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schi.

452) Cirea materiam insolubitium inter doctos innumerae reperiuntur opiniones

dicentibus atiquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod

sunt propositiones plures; alii dieunt , quod sunt hypothelicae , novissimi vero dicunt,

quod sunt calegoricae (vgL Abschn. XX, Anm. 569, u. ob, Anm. 439).

252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.

auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der

Insolubüia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt

bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re

geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthüralichen spitzfindigen Weg

verfolgt er mittelst dreier Fragen , deren erste das se ipsum falsificare

(s. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454) , während die zweite

darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequüur, sondern die Logik zu

Recht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass

contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen 456). Betreffs

der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben , welche wir

bei Pseudo-Occam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den

vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben

mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine

im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintbeilung des lerminus

zusammen , wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung

der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be

griffe" begegnet458).

Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus

Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen

453) Sequens opinio praecedentium opinionum 'extremarum moderativa propter

insolubites propositiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.

Ad propositionem esse insolubitem non requiriiur, quod sit plures vel hypothetica .

imo stat, itlam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymae

sequitur falsificatio alterius Nunquam ex vero sequitur falsum Quemadmodum

non dantur contradictoria vera in insolubitibus, ita nee contradietoria falsa.

454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsifical, et si sie, an ad

falsificationem unius sequitur falsificatio alterius Die Antwort ist: Nulla propo

sitio est ponenda. insolubitis sive se falsificans , cuius oppositum polest rationabititer

sustineri. .... Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse falsam,

secundum significationem , secundum quam est ei synonyma, se fahificat Nimquam

sunt dabites duae propositiones omnino synonymae , quarum una est vera et

altera falsa secundum itlam significatiopem , secundum quam sunt synonymae.

455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi

falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antece

dens non habente nisi unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet

parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,

nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regulas logicales, qui

extra insolubilia non palitur instantiam, solum propter insolubilia instantiam

habet.

456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,

quod non datur contradictoria vera aul falsa Die Antwort". Non dantur con

tradictoria vera significantia , sieul est , aut necessaria in sensibus contradictoriis nec

in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria

falsa aul significantia, aliter esse, quam est, aut impossibitia extra insolubitia, sie

nec in insolubitibus.

457) Nemlich 1) Omne possibite est admittendum. 2) Omne sequens ex. posito

est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.-

458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er thcitt den

Terminus zunächst in pertinens und impertinens , womit eine zweite Eintheitung in

absolutus , connotativus und abstractus parallel läuft (f. XVIII r. B) ; der pertinens

wird getheitt in sequela und repugnantia , wovon erstere in convertibitis und non

convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si

XXII. Ant. Coronel. 253

Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Urtheile

und der proprietates lerminorum unter dem Titel „Rosarium" 4ii0),

eine Erläuterung der zweiten Analytik101), und eine Monographie üher

Exponibilia und Fallaciae schrieb41'2); dass er ausserdem die Consequentiae

seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)

angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch

Buchhändler-Reclame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der

beiden Ricbtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an

gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer

eigenlhümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge

ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er

örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Disciplinen

gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und

oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethianischer

Auffassung parallel neben die terrainislische Erklärung, so z. ß. schon

betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 463) und desgleichen beim

Begriffe des Homonymen404), während er überwiegend sich in terministischer

Denk- und Redeweise bewegt405). Im „Rosarium" tritt diese

Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht

mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen

gnificalionem und secundum duas vel tres significaliones ; andererseits die repugnantes

zerfalten in disparuli und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relative

oder contrurie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgl. bei

Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.

459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristotelis

secundum utriusque viae, realium seiiieet et nominalium, prineipia commentaria

Paris. 1513. fol.

460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronet, in qua De propositione multa

notanda , De materiis propositionum , De contradictoriis in obliquis, De conditionutis

et conversionibus ex tibro consequentiarum eiusdem assumptis, De modalibus, De

propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.

Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitula,

Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de retativis,

Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu el de descensu, Sextum

de ampliationibus, Seplimum de appetlationibus. Am Schi. : Explicit rosarium logicae

magistri Anthonii coronel hispani de regno castellae dgocesis segobiensis. 1512. Paris

bei Olioier Senant. fol.

461) Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.

Paris bei Dionysius Roca (das Druck-Privitegium ist v. 1510). fol.

462) Tractatus expombitium et fallaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.

Ebend. 1511. fol.

463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum

per totum librum agatur de praedicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;

sed rationabitius est assignare pro subiecto istum lerminum „terminus in praedicamento

pornbitis".

464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocatum el aequivocans ; aequit'ocum

aequivocatum est res significala per terminum aequivocum uequivocantem ; terminus

autem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus

ete.

465) Er benützt die Thcituug in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze

über concretum und abstractum, und spricht auch von substantia primeintentionaliter

oder secundeintentionaliter capta (vgl. Anm. 426).

254 XXII. Ant. Coronel.

Punkten deutlich hervor 466), als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit

des Unheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre467). Ja er

steigert noch die terruinistische Spitzfindigkeit, indem er die proposilio

mentalis in zwei Arten zerlegt 4 b"), und nach seiner Neigung, überall die

unsinnigsten Sophismen einzustreuen 469), auch ein eigenes Capitel de

obliquurum contradictoriis beifügt 470). In gleicher Weise zeichnet sich

auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf

Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien

aus471). Der Commeutar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht

fertigende Exegese472), und die Exponihüia , welche völlig dem be

treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt

neben allem Reichlhurae an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung

der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).

466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in

„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondelur — corotlorium" bewegt,

tinden wir häufigen Anschluss an Oceam und Buridan, sowie auch betreffs der

Einheit des mentaten Unheites an Peter v. Aitly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und

bezüglich der significatio an Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die lerministische

Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die

conditionaten Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus

(Abscbn. XX, Anm. 551 ff.), sowie aus ersterem die varialio penes infinilum (ebend.

Anm. 297).

467) Duae oeeurrunt opiniones, una realium a suis facta falsis imaginationibus,

alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam elarior Prima ponit

, quod relatio rationis est quidam respectus causatus per actum intellectus vel

voluntatis, ralione cuius fundamentum eius aliqualiter se habet, qualiter uon se har

beret sine Mo .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine

necessitate ; .... dicunt enim , veritatcm propositionis esse ipsammet propositionem.

468) Duplex est proposilio mentalis; quaedam est ultimata , quaedam non ultimata

Mentalis non ultimata est propositio, quae ad placitum et non natural der

significat vere vel false ; mentalis ultimata est propositio mentatis, quae naluraliter

proprie significat vere vel false.

469) Z. B.: Deus non polest creare veritalem illms propositionis „deus nihit

creat" u. dgl. zu Dutzenden.

470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: htae duae contradicunt „Asinus

cuiuslibet hominis currit" et „Quitibel asinus cuiustibet hominis non currit" , et in

aliquo casu sunt simul verae vel falsae; ergo lex contradictoriarum nulla. Zu den

vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates

portans lapidem non movetur" el „Socrates portans omnem lapidem movetur". Die

Lösung Uberall durch Supposition oder Distribution.

471) Brunellus est omnis asinus fulurus et favellus est asinus fulurus; ergo

fuvellus est vel erit brunellus. Aehnliche Dinge in Menge durch alle Capitel

hindurch.

472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger

Prüfung der Richtigkeit des antecedens, consequens und der sequela.

473) D. h. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtbeite und

lässt dann die übrigen Exponibitia folgen, wobei er die Sophismen mit Schädeln

ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch

besondere Erörterungen über contingenter und omnis beitügt.

474) Expon. et fall. f. LXV1I1 v. A: Licet per regulas suppositionum et syllogismorum

possint omnes paralogismi dissolvi, Aiistoletes tamen in libiis elericorum

(natürtich zu lesen elenchorum) alias regutas assignavit, secundum quus antiqui doctores

dissolvunt paralogismos, quae quidem regulae ad minus secundum vocem differunt

a regulis, quibus moderni in eorum dissolutione uluntur. Und was hierauf folgt,

isl ein Commeular zu Aristoteles, Soph. Et.

XXII. Caspar Lax. 255

Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war

Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, neralich Termini 475) , Obligaliones

*'6) und Insolubilia411) , dürfen wir die erstgenannte füglich

bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was

der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. obeu

Anm. 424 If.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener

Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe

(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligationes

beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheit, Trockenheit, Nüchtern

heit, Dunkelheit und Widerlichkeil der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)

und Fülle der Modernen geschmäht wird 478). Lax selbst wählt unter

den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite

rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen479), und formulirt

auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über

praefingere und admittere 4S0). Nach casuistischer Erörterung der «er

hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel

auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen

vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück

licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli

gatio in posilio, depositio und dubie posilio durch 482). Die Insolubilia

475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendali per ipsum cum

nonnullis additamentis intertineaiibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi

le Feuure Parisiensis bibliopolue. S. a. (wohl sicher 1512). fol.

476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schi.

Impressae Parisius opera lohannis de ia Roche. 1512 (am Titelblatt das Buch

händler-Zeichen des Le Feure). fol.

477) Insolubitia magistri Gasparis lax aragonensis de sarinyena noviter impresso

el per ipsum correcta. Am Schi. Impresso Parisius expensis Hemondi le feure.

1512. fol.

478) Utas languescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque parum iucundas bubulcitantium

atque bluterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter retiquerant,

ul ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,

perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ut Borysthenis duleedinem atque

abundantiam sentire videantur.

479) Polest capi littera „obligatio" active et etiam passive et eliam formaliter.

Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obligatio est oratio composita

ex signo obligationis et obligato; capiendo passive tantum valet, sicut litlera

„obliyatum" ; sed capiendo active sie polest diffiniri: obligatio est praefixio

alieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum. Hierauf folgen

die üblichen Bemerkungen über tempus , cedat tempus, pertinens und impertinens.

480) Praefingere aliquant propositionem est explicare, se velle, quod secundum

aliquem certum statuta ipse defendat ei itlam Ponere propositionem est innucre

alicui, quod lalis vult , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum stalum

affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est

negare eam neque dubitare, sed est promitlere, se responsurum ad itlam secundum

latem statum, secundum quem proponens praefigit.

481) Dubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne

gare eandem propositionem in eodem sensu ferenda eam ad idem instans infra idem

tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise et in ordine ad unam obligalionem.

482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,

depositio, pelitio, sit verum, dubie positio Positio est ma species distincta obli

gationis Non est ponenda impositio obligatio distineta a positione Non

256 XXII. Caspar Lax. Job. Dullaert.

stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsuth

falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur

relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht

sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum

falsificare selbst beiriflt483), während die zweite auf die Coexistenz

coutradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in

der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be

züglich des „deeipi'' näher aüsgeführt wird 486), worauf noch eine fünfte

Krage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. 453 11'.), dazu dient, die gel

tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der lnsolubilia aufrecht zu

halten 487).

Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus

Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaestiones zu den Kategorien 488) und

zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,

debet poni petitio distineta species obligationis „Sit verum" non est species distiucta.

. . . Uubie positio debet poni tertia species Tantum sunt tres species

obligalionis non coiucidenles et distinctue quoad rem, sc. positio et depositio et dubie

positio. In der Detait-Ausführuog werden die Begriffe der obligatio dependens,

cadens und renascens, welche wir tiei Atbert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,

Anm. 315 IT.), auf sämmtliche drei Arten angewendet.

483) An aliqua propositio pnssit se falsificare aut impossibititare aut propter

reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,

requiritur et sufficil, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum

aliquam ccrtam significalionem, rutione cuius reflexionis ex ipsa secundum itlam significationem

cum uliquibus in aliquibus sensibus polest inferri in bona consequentia,

ipsam esse fulsam secundum talem significationem.

484) An in se fulsificantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel

simul falsa reperiantur Sicut stal , quod duarum contradietmiurum quaelibel se

fatsificel secundum se el quamlibet sibi synonymam , imo quod dentur duae contrudictoriae,

quaruni nutla polest contrudicere nisi falsificanti se saltem in aliquo sensu,

ita poterit ittud stare de impossibititatione.

485) An eadem propositio in insolubitibus vera et falsa copulative aut possibitis

simul et impossibitis vel contmgens el necessaria reperiatur Totu diffivultas dependel

ex assignatione itlius, quod requiritur et sufficit ad aliquam propositionem in

aliquo certo sensu ulicui repugnare in aliquo certo Requiritur el sufficit, quod

itlae habeant aliquus significationes et quod secundum utiquam itlarum una sit refiexiva

supra se vel aliam, ralione cuius destruit suam compossibititalem cum itla,

vel quod non possit dari, ita esse, sicut per lales polest significari in iltis sensibus,

quod consequatur incompossibititas.

486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul deeipi et non decipi

seu errare el non errare Ad hoc, quod aliquis deeipiatur, requiritur el sufficit,

quod firmiter disscntiat vero vet significanti, sieul est, in sensu vero, vel quod nssentiut

fiimiter falso vel significanti , uliter esse, quam est, in utiquo sensu, secundum

quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.

487) Dubitatur ultimo, an regulue logicales, quae communiter solent poni, sutventur

in propositionibus insolubitibus Omnes regulae togicales sine errore tenent

in insolubitibus codem modo, sicut extra insolubites , el non magis paliuntur instantiam

in insolubitibus, quam extra. ,

488) Quaestiones Doctissimi Magistri loannis dullaert a Gundavo in librum praedicamentorum

Aristotelis. Secundum viam nominalium nunquam Hactenus in lucem

emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus Bernardi Aubry. S. a. (das Druck-

Privitegium ist v. 1523). fol.

489) Quaestiones super duos libros Perihermenius Aristolelis una cum textu eiusdem

elarissima expositioue magistri lohannis Dullaert de Gundavo. A magistro Ctodoaldo

cenalis Parisiensi de novo pturibus mendis abstersae etc. Am Schi. Impressae

per mayistrum Stephanum Batand (Paris). 1515. fol.

XXII. Joh. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 257

innerhall) deren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie

er überhaupt hei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen

bekennt 490). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei

üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und

hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris

trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,

wenn er nicht das eigenlhümliche Verdienst hätte, den Formalismus der

Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weil

auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende

Figur entwirft 491)j um die gegenseitige logische Stellung der

Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des

selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den

modalen Urtheilen 492).

Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Scholte

Robert Gaubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel

plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegen

setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,

d. h. terminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des

Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similü forma"

haben 495), um hierauf zunächst das Verhältniss der Contrarietät an allen

Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei

spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen

Gegensatz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver

fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung498), sowie bei den ver

schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlichen

fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei

die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte

Unterscheidung zwischen copulalim und copulative, u. s. f. bei den

übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine

neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen

andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal

len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er

für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemlichen

Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).

Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Ma ndersto n ,

dessen Epüome äialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat

„compendiosa" wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan

des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im

490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Heutisberus,

Buridanus, Peter v. Aitly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per

gulensis, Georgius Bruxellensis, Apoltinaris Offredus, Cajetanus de Thienis- Simon

de Lendenaria, Marünus Magistri, Faventinus Menghus, Job. Dorp und Hieronymus

Pardus , auch tbeitweise Jacob Faber (s. Anm. 636 £f.), ja er spricht sogar von

einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri

und Dominicus de Flandiia (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei

gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in

praedicam. bei aequivocum sagt er : Hae diffinitiones tres positae in textu reelae sunt

secundum viam nominalium. Ponant Thumistae et Seolistae suam imaginationem.

Pranrl, Gesch. IV. n

258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston.

Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebergang zur divisio

und von da unerwartet rasch zur argumentatio nebst consequentiae

491) Nemlich:

CaasaUs

afftrm.

-contrarias -

Disivatct.

tiei/nl .

Dishnwt

idfinn . ' suheontrariae. ~ npxjut.

492) f. CXXHI v., woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden

und die verneinenden Urtheite der ISothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der

Möglichkeit. sich findet.

XXII. Robert Caubraith. VVilhelm Manderston. 259

darbietet504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche

nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie

den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicaliabv>>). Angehängt

ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).

493) Quadrupertitum in Opposiliones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri

Roberti Caubrailh omnem ferme difficultatem dialecticam enodans, ditigenter recognitum

et labeculis tersum. Paris. 1516. fol.

494) f. II r. A: Praesupponendae sunt aecepliones huius Opposilio logicalis subdividitur in oppositionen terminorum leetrmpirnoipos„iotpipoonsuiml.io".

495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,

vgl. unten Anm. 515.

496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B': Istae contrariantur „Cuiuslibel

hominis albi quitibel asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibet

asinus non fuit currens ", et tamen in casu sunt ambae verae.

497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propositionibus

de extremis complexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),

sowie die Urtheite, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie

das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheiten führt er das Verhällniss

des subeontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).

498) Z. B. f. L1II r. B : Dubitalur super conversione istius „A est homoi' po -

sito , quod, quandocunque A ponitur o parte subiecti, significet homines, et quando

cunque ponitur a parte praedicati, significel asinos.

499) f. LXVIII r. B: Notabis, haue coniunetionem „si" trifariam aeeipi: Motive,

promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied

zwischen copulative und copulatim ; letzteres soll aber wieder zerfallen in copulatim

complexive und copulalim divisive. Genau »entsprechend betreffs der disiunctiva

(f. CVI ff.).

500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis , wobei unter

den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antichristus

praedicat. "

501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens

specialiter captum (f. CXXXIX) aa der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).

602) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens

emendata, et innumeris quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem

quaestio de fuluro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage

wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)

503) In prima parte quaedam communissima prineipia explicabimus ; in secunda

quasdam terminorum logicatium speciales divisiones subiungemus ; in postrema parte

atias terminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent, modo compendioso

et doctrinali cotligemus.

504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem

explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione . diffinitum vero remotum est res significata

per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf

die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheite aus Petrus Hispanus

, jedoch nur um der argumentatio witlen , und dann die consequentiae ganz

nach Majoris (ob. Anm. 441).

505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheitung des

Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie

bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf

die Lebre vom Begriffe ausgedehnt wird.

606) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und

Sophismen behandelten Stoßes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relativorum,

ampliatio, positio propositionum de inesse, appellatio formae et rationis ,

vgl. Anm. 444.

507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen

nach Formulirung der Lehre von consequentia.

17*

XXII. Johannes Dolz.

Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher

eine Schrift unter dem Titel „Termini" 508), einen Commentar zum ersten

Tractate des Petrus Hispanus 809), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"

verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die

praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die

Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel

cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoßes zeigt512), dazu, an neun

verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Ein

lheilung desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen

zu knüpfen513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus

höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor

heben könnten , nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen

Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt

Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft

aber hier an die übliche Eintheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,

indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)

zu einer „similis consequentia" verwerthet 515). Hierauf sucht er die

508) Termini cum principiis necnon pluribus aliis ipsius dialectices difficultatibps

magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aede Hemundi

le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.

509) Disceptationes super primum tractatum summularum (cum nonnutlis suorum

terminorum intellectionibus) magistri Iohannis dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.

510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.

1511. fol.

511) Termini f. II r. A: Tractatum nostrum bipartitum esse censeo; primo lermini

ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, sueeincte deelarabuntur ;

demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divi

sionibus propalabitur.

512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht

dann (f. III r. B) auf das conditionale Urtheit über, und lässt (f. IV r. A) dann

definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504) , wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)

über complexe significabite im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).

513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in

quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) oralionis constitutivum

4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale

6) signum ponibite in propositione consueta 7) signum, quod ex impositione,

quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,

Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliqualiter, pro quo in propositione

taliter poni potest 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel

praedicatum vel tanquam exereens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbis,

non autem ratione Ultima videtur elarior. Die hierauf folgende Eintheitung

des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.

514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalilate

consequentiae quid requiratur et sufficiat; in secunda tangemus regulas generales

ad omnem consequentiam syllogisticam ; in tertia de unoquoque modo et unaquaque

figura specialis fiel mentio.

515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis

Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit Aare unam in

simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requisitas

ad aliquas consequentias esse simites Prima est, quod sit simitis qualitas ;

secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis ampliatio,

simitis restrictio, simitis appellatio Cirea haec est difficultas, utrum, si in antecedente

aticuius consequentiae sit contradictio, ita quod antecedens talis consequentiae

sit una copulaliva composita ex partibus contradicentibus , in quacunque olia similis

XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261

Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen516),

strebt aber schon hiebet im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren MittelbegrifF

nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik

hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns

sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass

auch aus zwei particularen Prämissen 51S) und ebenso aus zwei negativen

Prämissen ein Schluss möglich sei819). Sodann aber macht er sich auch

noch daran, gegen sämmlliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi

stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine

Probe anführen will 520).

Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta

sophislica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei

chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander

wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be

kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig

einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von

formae antecedens debeal esse etiam una copulativa composita ex contradicentibus.

Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor

geführt.

516) Ponemus conditiones , quae requiruntur ad hoc, quod aliqua consequentia

dicatur syllogistica Prima, quod medium sit totale extremum in aliqua praemissarum

; secunda, quod quaelibet extremitas sit totale extremum; .... lertia,

quod in conelusione aliqua extremitatum sit totale extremum.

517) Principia regulativa syllogismorum .... solent communiter explanari pro

syllogismis, qui communiter flunt , et pro illis, in quibus medium distribuitur ; pro

aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur, oportet alia principia

ponere.

518) Prima regula „Ex puris particularibus nihit sequitur" potest habere

duos sensus ; unus est capiendo propositionem particularem ut in quantitatibus ;

alius sensus est intelligendo regulam de media, ita quod sit sensus „ex puris

particularibus particularitate medii non sequitur aliquid syllogistice" jVon est

dubium, quod regula in primo sensu intellecta multas palitur instantias: Con

sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est

homo Socrales incipit esse animat, Plato est et fuit animal, ergo Plato Socrates

est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,

ergo risibitia sunt alba. ... Non tantum homo est rationalis, omne risibite est ratio

nale, ergo non lantum risibite est homo u. s. w.

519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihit sequitur" — Berie sequitur

syllogistice: Nullus homo est et non est animat, nullum risibite est homo, ergo nullum

risibite est et non est animal u. s. f.

520) Barbara est primus modus Ute syllogismus est in Barbara: Tan

tum omnis homo et omnis asinus utrumque ens sunt , lantum omnia alba sunt homo

et asinus, ergo lantum omnia alba utrumque ens sunt Cniuslibel hominis quodlibet

incipiens esse incipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cnius

libel hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum incipit esse ho

minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)

521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem

esse veram vel falsam. Am Schi. : Et sie hubes .... argumentationes sophisticas in

omni materia necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt

Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications-Briefe : Congestus est

.... iste libellus et transcriptus et tandem chaleographis dolus in lucem sine certi

autoris nomine per quosdam phitosophiac amatores etc.

522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradictionis altera pars est falsa ;

sed „deus est deus" est contradictionis altera pars; ergo „deus est deus" est falsa.

262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.

Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicalia523)

an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentheile zugleich

wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anra. 484), zu erörtern unter

nimmt B24).

Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent

lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre

von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit

bearbeitete 528), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab

sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheilsformcn

abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,

dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten

die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile

seines Werkes 526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus

„Deus est deus" est propositio vera vel non est proposilio vera; sed „deus est

deus" est proposilio vera ; ergo „deus est deus" non est propositio vera Onmis

propositio differens a vero est falsa; sed xdeus est deus" est diffcrens a „vero" ;

ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est proposilio ; sed „deus est

deus" est proposilio; ergo „deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig ., ar

gumenta'1 hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.

523) Problemata logiralia magistri Hieronymi de Hangest. Venundantur purrhisiis

a Egidio de Gourmont. 1516. 4.

524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, neque subcontrariae

simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut

falsae. An das Beispiel: lstae contradicunt „Socrates est asinus, si non est asinus"

et „Socrates non est asinus, si est asinus" , et sunt simul verae, knüpft sich eine

lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen

Urtheite mit dem Beispiele : lstae sunt contradictoriae „Socrates et Plato ass&ntiunt

aliquibus propositionibus , quibus dissentiunt" , et „Socrates et Plato non assenliunt

ete." et sunt simultverae casu; dann die signa collectiva mit dem Beispiele:

lstae sunt contradictoriae „0mnes apostoli sunt duodeeim" et „Non omnes apostoli

sunt duodeeim" et sunt simul verae; hierauf die disjunetiven Urtheite mit: „Omnis

homo vel omnis asinus non est animat" et „Non omnis homo vel omnis asinus non

est animat" und mit: „Omne animal est vel non est homo" et „Non omne animal

est vel non est homo". Mit analogen Beispielen werden dann noch die contradictorischen

Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der supposilio

materialis , suppositio relalivorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrates

sciens omnem propositionem est homo" et „Sociales sciens aliquam propositionem non

est homo"), der modalen Urtheite, der ampliatio, des futurum contingens, der appellatio;

und zuletzt folgen die „actus syncalegoremalici" mit besonderer Bezugnahme

auf die Einheit der proposilio mentalis.

525) Primus tractatus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum textu petri Hispani,

nuper qua potuit ditigentia recognilus. Parisiis 1528. fot. Und dazu: Oppositionum

liber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractutum petri

Hispani pertinent , disputantur; cum nonnullis addilionibus recenter impressus atque

suae integritati restitulus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-

Titel hat „t.iber secundus de Relativis atque oppositionibus in propositionibus in

quibus ponuntur relativa", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An

hang beigegehen; nemlich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Hälfte

lediglich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der

Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheite beginnt, ist es ein

Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über

gangen ist.

526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. II r. A sagt: Hoc opus in tres libros partiar;

in primo propositionum , in quibus nec relalivum nec signum exponibite syncalegorematicum

ponitur, oppositiones deelarabimus ; in secundo de oppositionibus rela

XXII. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263

Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit

sogleich eine Erörterung über „simüis forma" der Urtheile 527), sowie

über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 52s), und führt die

Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen , Sophis

men und Lösungen derselben durch sämmlliche Arten der Urtheile hin

durch529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die

Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die supposüio relalivorum

das logisch entscheidende Moment ist 530).

Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte

Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh

rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in

Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine

Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund

sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat 532). Seine Darstellung

der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf supposüio, distributio

, amplialio , reslrictio , appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes

dar ; nur bringt er bei den Exponibilia wieder Memorial- Worte der be

treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert

werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).

Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes

(worum dicemus ; in tertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —

so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu

mal da am Schlusse des zweiten Buches zu lesen ist: „Expliciunt duo libri oppositionum

mgstri Ferdinandi de Enziria" ; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht

zugänglich.

527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.

528) f. V ff.

529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge

gensetzung bei signa collectiva, f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones

conditionales, f. XL in propositiones conditionatae, f. XL1I in copulativen Urtheiten,

f. LI bei uterque, f. L1X in disjunctiven Urtheiten, f. LXI bei den modalen; dann

folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.

530) Zuerst f. LXXX1V die relativa substantiae, dann f. LXXXIX die relativa

diversilatis, hierauf f. XCIII die reciproca , f. C1V die alietas, und zuletzt wird

dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis-, quodlibet combinirt.

531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicalia ad multa tum utitia

tum necessaria praeeipue ad veritatis falsitatisque diversarum propositionum etiam

omnium artium indagationem plurimum condueunt ete. ete. Am Schi. Finiunt parva

loicalia nuper per Magistrum Henricum Greve de Güttingen in florido studio lypsensi

disputata. s. I. s. a. 4.

532) f. I. v. : Moderni dicunt, quod subiectum huius tractatus ((st supposilio et

eius propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus

, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eius passio. Auch

sonst cilirt er unablässig die „Modernen" als Auctorität.

533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheite {Tantum homo

currit, Tantum homo non currit, Non tantum homo non currit, Non tantum homo

currit) dienenden Urtheite werden bezeichnet durch „Mitte, Scholas, Plato , Fecit".

Entsprechend für die Exceptiv-Sätze : „Cavate , Pceeata, ldolo , Commoti", und für

die reduplicaliven (f. L v.): „Adamasti, Solamenti, Sinonimo , Pro honore". Vgl.

ob. Anm. 175 ff.

534) Unter abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Regeln ganz

besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,

Anm. 183 ff.) erörtert.

264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.

Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 535) einen Ahriss der ganzen

Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte

Monographie De natura universalium schliesst sich an Joh. Parreut und

dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas

und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen s37).

Auch' Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge

hört hieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 53S) der

üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst

er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),

sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas

Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus contrarius und incontr

actus 540), und ebenso die Einthcilung des syllogismus expositorius,

dass derselbe entweder virtualiter oder formaliter auftrete541). Was

hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terminislischen

Litteratur an 542).

Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule

des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanalio" des Petrus

535) Magistralis Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper Rositeorum urbe

novo ere et arte emanata, castigationis lima recognitn ete Natura Unirersatium

praeelare in huius operis calee per modum quaestionis pro et contra investigatur.

Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten

Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.

536) hte libellus compendium seu parvulus logicae intitulatur non a paucitate

consideratorum, sed a compendio verborum. Dividitur in octo tractatus partiales sumplos

et extractos partim ex lilms Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.

Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheite nach Petrus Hispanus mit mo

dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quille mit Benützung des

Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliutio,

alienatio, restrictio ganz aus Marsitins, der 5. die lsagoge völlig nach der Auflas

sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis

mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir bei obigem

Anonymus Hafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequentiae in einem

Auszuge aus Strodus.'

537) S. ob. Anm. 373.

538) Introductorium dgalecticae. , quod Congestum Logicum appellalur; nuper

denuo revisum et aeeurata ditigentia fideliier emendatum. Am Schi. : Congestum per

Michaelem de Vratislavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Coltegiaturn

finit. Impressum krgentinue per loannem Knoblouch. 1515. 4.

539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis u. s. w., wobei

er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio

bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom

Urtheite, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verflicht; beim hy

pothetischen Urtheite nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (condilional,

copulativ, disjunetiv, rational, causal, temporal, local).

540) Syllogismus contractus dicitur itle, qui est contractus ad aliquam specialem

maleriam, incontractus vocatur syllogismus simpliciter dictus.

541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est terminus

communis restrictus in una praemissarum per rHativum identitatis ; expositorius

formaliter est, cuius medium est terminus singularis singulariter tentus.

542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. Et. reihen sich die proprietates

terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio , restrictio, appellalio

und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch

die Consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt

noch ähnlich wie bei Gebwiter (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu

gefügt.

XXII. Anonymus. Altenstaig. 265

Hispanus publicirt 543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministischen

Einleitung die Parallelisirung des Petrus Hispanus und des

Organons (s. ob. Anm. 153 am Schi.) in Form von Versen vorbringt 544),

sondern er übt auch das eigenlhümliche Verfahren, dass er bei jedem

Lehrsätze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets

je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt545).

Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,

welcher für die Conventualen des " oberbayerischen Augustiner-Klosters

Polling eine „Dialectica" verfasste 546), deren Quellen und ganze Haltung

auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von

der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu

können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile

und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlichen

Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,

513) Explanatio in nonnulla Petri Bürde galensis, quem Hispanum dicunt , volu

mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elieibitium et Sophismatum

Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Mains Isenachcense.

s. I. s. a. 4.

544) ld quod multi sequentibus versiculis signare volebant:

Bespondet primus Perier. , purphyque secundus ,

Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,

Sextus Elenchorum, Logicalia parva dal imus.

545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"

folgt unmittelbar das Sophisma „0mne animal fuit in archa iVoae"; sodann auf

die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"

unmittelbar das Sophisma .,Omnes apostoli dei sunt duoderim" ; ebenso auf „An de

finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis currit" u. s. f.

durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.

546) Dialectica congesta et collecta ditigenter et non sine labnre, a loanne Al

tenstaig Mindethaimensi , ex auetoribus verioribus et fide dignissimis , pro fratribus

Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regularium ete Am

Schi. : Expensis Ioannis Bynman de Oringan, et labore Henrici

Gran in oppido Hagenau. 1514. 4.

547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,

welche durchaus nicht gewitlt waren, sich vom ,, heitigen" Thomas und den fana

tischen Nachtretern desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,

welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen

an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, bitligte wie Parreut

(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung

mit Wärme den Cicero und die Humanisten Fitelfo und Vitlorino da Feltre, sowie

ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Musler Occam, Peter v.

Aitly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Marsitius und Gabr. Riel gelten,

wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen , welche er stitlschweigend

benützt.

548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere intendimus, quid sit

difftnitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.

549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,

arquere , et verum a falso discernere Solei trifariam partiri a quibusdam: in

naturalem, vsualem. artificialem.

550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes signifitandi et

praedicandi simplicium signorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum

naturas, species et passiones investigabimus ; postremo aigumentutionum

varia genera perspiciemus. Betreffs dieser ueuen Anordnung des Stoffes

s. unten Anm. 716.

266 XXII. Altenstnig. Pschlacher.

spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) üher Jie Arten

der Entgegensetzung iler Termini551). Auch das Uebrige, was naturgemäss

zu diesem ersten Theilc gehört, neinlich die praedicatio , die

Universalien, die Kategorien und die proprietates terminorum, behandelt

er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver

flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze

probalio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche

Exponibilia auf ; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben

Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An

schlusse vollständig dem Trutfeder 554) ; die Topik und Soph. Et. behan

delt er sehr kurz 555).

In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in

Oestreich ob der Enns) , dessen Commentar zu Petrus Hispanus , zur

zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt

wurden 556). Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva

logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietates terminorum,

sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach

gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der' Einleitung schliesst er

551) Termini quidam sunt cotUradictorie oppositi ; et sunt duo termini , quorum

unus est positivus et alter sumitur cum negationc negante vel irifinitante; quidam

sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter

praecise et adaequate contrarias qualitales non potentes verificari de eodem tertio singulari;

termini relative oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae

non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem verificari.

552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsitius (Abschn. XX, Anm. 373 f.)

in propria und impropria , erstere in convertibitis und non convertibitis , letztere in

disparata und synonyma (vgl. ob. Anm. 458) , eine zweite Unterscheidung betrifft

essentialis und aeeidentalis, sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei

den Universalen verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den

Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen

Erörterungen über significatio (ullimate und non ultimate u. s. f.) auf,

steigert die durch Peter v. Aitly (Abschn. XX, Anm. 482) eingeführte Eintbeitung

der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non collectiva,

und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum , ampliatio,

restrictio, appellalio, status, alienatio.

553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quol sunt coniunetionum vel adverbiorum,

quae possunt esse eopulae in illis ; scptem autem veluti frequentiores a

Petro Hispano enumerantur, sc. conditionalis, copulativa, disiunetiva, causalis, rationalis,

localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.

554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-

Verse sind hier aufgenommen.

555) Vgl. ob. Anm. 437.

556) Parvorum logicalium liber ; sueeineto epitomatis compendio continens perutites

-argulissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et elarissimi phitosophi

Marsitii logices documenta cum utitissimis commentariis. Per virum praeelarum Conradum

Pschlacher de libera civitate artium professorum Viennoe Austriae Collegam

gymnasii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum

quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introductorium. Am Schi.: Im

pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.

557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam

dantibus traditur , tum etiam quia ea , quae praesenti in libro docentur , sunt parva

magis ulitia documenta ex mullis et magnis voluminibus Platonis, Aristotetis et aliorum

magnorum phitosophorum excerpta. Hinc est, quod tractatus Petri Hispani parva

logicalia continentes summulae vocantur.

XXII. Pschlacher. Wimpina. 267

sich an Dorbellus an 559), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er

klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig lerministischer

Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der

Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo

dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf und schliesst

sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an500). Bezüglich der

Proprietates terminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes

des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones

zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes

dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester

Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubilia ent

halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).

Endlich Koniad von Buchen genannt Wimpina (gest. im

Jahre 1531) will in seiner Congestio nova proprietatum logicalium 564)

die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicher

Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver

bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen

Definition des Terminus 566) sofort auf sitpposüio über, wobei er uns

mit einer eigenthümlichen Wendung der suppositio formalis unter Da

nebenstellung einer „copulatio" , sowie mit einer sehr modificirten Eintheilung

der Supposition überrascht567). Eine erstaunliche Menge von

558) f. 3 r. : Subieelum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter

dictus.

559) f. 41 r. ; Subiectum attribulionis huius tractatus est terminus „universale"

capius sccundcintentionaliter et personaliter.

560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter, tunc plures quam tres figurae,

ut etiam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 u. 540. Auch

die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.

Anm. 536 u. 542.

561) f. 151 ff. S. Abschn. XX, Anm. 400 ff.

562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan

delt; vgl. Anm. 482.

563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatoria als auch in den Insolubibilia

(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes

Hol an drin us, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.

564) Congestio Textus Nova Proprietatum logicalium cum commentatione non

vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dirto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.

565) In der Einleitung: Intendit autor, si qua obscurius aut profusius apud

Aristotelem (!) in dialecticae libris de proprietalibus terminorum commemorantur , hie

sub compendio tradere Congruere videbatur, eas tractare passiones, quae magis

ex significatiane, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam constructos,

i. e. vulgo parva logicalia dictu consequerentur.

566) Terminus est vox significativa.rei universalis vel particularis per impositionem.

567) Formalis suppositio est aeeeptio lermini substantivi pro aliquo formali

significato per ipsum; dico autem ,. formale" rem sive naluram Copulatio est

aeeeptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theitt nemlich die suppositio

von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gleichmässig eine reichge

gliederte Unter-Eintheitung finden; nemlich zunächst in discreta und communis,

letztere in naturalis und aeeiden lalis , diese letztere in simplex nnd personalis ; die

simplex zerfällt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letztere in

simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in delerminata und

268 XXII. Wirapina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.

Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln 568),

und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue

Memorial-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae

völlig an der Hand des Strodus 570).

Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch

moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen

Enden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen

eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung

festzuhalten, diejenigen „Antiqui", sowie auch Syncretisten und

Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge

stellten (ieneration der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die

Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die

Mischlings-Formationen.

Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,

welcher in seinem „Scotellus" 571) nur einen Commentar zu Petrus Lombardus

mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu

vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen

Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,

wiederholt.

Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magistris") verfasste

Quaesliones zum Organon 572) und einen Commentar zu Petrus

Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Scoconfusa,

und letztere in confusa tantum und confusa distribuliva , wovon die letztere

wieder in pro singulis generum, pro generibus singulorum, propria und aeeommodata.

568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptivund

Reduplicaliv-Partikeln, hierauf ineipit et desinit, differt, Comparativ und Super

lativ, sodann die suppositio relativorum , distributio, descensus; hernach alle mögli

chen „signa" (nemlich omnis, nullus, nihit, neuler, Mus, quam, quidquid, quanto,

an, quin, nisi , bis), hierauf ampliatio , appellalio, restrictio, und zuletzt die gesammte

probativ terminorum aus Paulus Venetus und Petms Mantuanus.

569) Für die Excepüv-Sätze : Abbalem intrare begarda rogabat adortos in choro

devotis colloquiis ; für die reduplicativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,

alpes diras , in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi

tenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.

570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.

571) Ich kenne nur die neue von Steph. Novelletius besorgte Ausgabe: Pctri

de Aquita Minoritani Scotellus ete. Paris. 1585. 8.

572) Questioncs veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schi.:

Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte urestotitis secundum

mentem doctoris subtitis foeliciter finiunt. Der zweite Theit hat den Speciallitel:

Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris explanative nove

logice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen : Finis questionum et veteris et nove logice

cum textus explanatione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii

subtitisqae scoli sectatoris fidelissimi. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.

fol. (nicht paginirt).

573) Dicta cirea summulus magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis

magistri introductoria in doelrinam doctoris subtitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte

Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker

Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen

des Verfassers die Rede: a viro doctissimo itlo gallico more „lohannes magi

stri", nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes magütri",

non „magister lohannes de magistris" nomen sit.

XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269

tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all

gemeineren Fragen 574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzelnpunkte,

z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.

Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus

und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese. (mit

„contra" und „ad raliones in contrarium") ; übrigens erläutert er als

einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumata 576).

Auch die scotistische Litteratur der Formalilates fand eine wieder

holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),

welcher auch Quaestiones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta

des Scotus schrieb877), imter dem Titel „In Scoti formalitates" einen

höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfassle 57 8),

wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung

die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum

Thomismus hinneigend verdächtigte 579).

Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico

(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare 'zur Lehre des Scotus

über die Universalien und über modus significandi 580) auch Epitomata

in scoticas formalitates heraus581), wobei er den Trombeta als einen

Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,

dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den

Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten

der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus

scheidung der distinclio modalis aus der distinctio ex natura rei zu

acht unterscheid baren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt

hatte 582).

574) Omnium conelusionum est unus habitus scientificus ralionalis ab aliis distinctus

Logica artificiatis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria.

...... Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,

est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter speculativa.

575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter

est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber

den Ausdruck „secundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 u. 465.

576) S. ob. Anm. 221 ff.

577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.

578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet. 1514,

1526 H.1588.

579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Cirea formalitates est una propositio

disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „0mnis distinctio est aut

realis aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae

negant.

580) Lectura aeeuratissima Mauritii Hibernici in q. doct. subtitis super ysagogis

Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculativae eiusdem subtitis

Scoti, ut fama est, tractatus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm

selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge

haltenen Vorträgen üher die Isagoge noch den Commentar zur Schrift Oe_ modis

significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit

(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden

in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie

Anm. 83 u. 139 ff.

581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.

1501, Ups. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).

582) p. 129: Distinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est

propria, de qua loquuntur formalistae Distinctio rationis est alielas seu diversitas

270 XXII. Antoniüs de Fantis.

Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fantis schrieb

eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalitates des Sirectus

58 3). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu

sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu

Petrus Lombardus 584) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel

„Tolius disciplinae rationalis provincia" 585), woselbst er in einer langen

Reihenfolge von „difficultales'" mit anerkennenswerther Belesenheit das

Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen obb).

Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik

extremorum per operationem collativam intellectus ldentilas rationis est non-alietas

alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura

rei est ahetas , inter cuius extrema distincta polest fundari contradictio seelusa quacunque

operatione intellectus (p. 131) Identitas ex natura rei est non-alietas

alicuius quidditatis, de qua absolute concepta nullo modo possunt praedicata contradictoria

formari Distinctio modatis est alietas seu diversilas, quae oritur inter

quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et alterum modum eiusdem vel

atterius quidditatis ldentilas modalis est non-alietas alicuius modi a se

ipso, et secundum aliquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est

alielus seu diversitas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem

comparatorum, quarum neutra ineludit atiam quidditalem per se Identitas for

malis est non-atietas qutdditatum, quarum una ex natura rei aliam includit quidditative

Distinctio realis est alietas seu diversitas entium habentium aliam et atiam

realitulem formaliter positivam actu existentem (p. 133) ldentitas realis est

non-atietas alicuius entitalis actualiter existentis ad se ipsam actuuliter existentem, et

dicitur esse rationis Distinctio essentialis est alietas vel diversitas extremorum

ex natura rei actu separatorum vel saltem actu separabitium Identitas essen

tialis est non-atietas alicuius entitalis ad se ipsam ex natura rei ab alia actu separatae

vel separabitis Distinctio se totis subiective est alietas , cuius extrema

ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) identitas se totis subiec

tive est non-atietas eiusdem extremi ad se in aliquo individuo ex natura rei reperti.

Distinctio se totis obiective est alietas extremorum in nullo communi quidditativo

ex natura rei convenientium identitas se lotis obiective est non-alietas

aticuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei commune illi conveniens

quidditative.

583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.

Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" lebenden Autor.

584) Tabuta generalis rerum scibitium sive mare magnum Scaticarum speculalionum

ex universis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar uoch i.

J. 1617 Venetiis. 8. Natürlich sind daselbst alte jene Hauptstellen wiederholt,

welche wir selbst zur Darstettung des Scotus verwenden mussten.

585) Habes in hoc volumine candidissime lector difficitem lotius disciplinae ra

tionalis provinciam, ubi praecipuas Aristolelis et Averiois ac sublilissimi loannis

Scoti necnon divi Alberti senkntias variis in disciplinis excuttas pereipies ; .... habes

phitosophorum difficultales, quas adeo expolitas , adeo concinnas adeoque

incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elucubravit , ut nihit

hac in nostra tempestate uberius nihitque praestantius, nihit denique animo iucundius

ex peripaielicorum fontibus emanarit ete. Veneliis 1504. fol. (Trotz der Markt

schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theit mittheite, bin ich nicht

im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)

586) Er erwähnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus

(diesen besonders häufig), Thomas v. Aquino, Roberl Capito, Aegidius, Gitbertus

Porretanus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfotge der difficultates selbst

ist eine unorganische; so geht er z. R. nach der Einleitung sofort von der Defi

nition zur zweiten Analytik über, kommt dann auf die Uuiversalien zu sprechen,

dann auf das Urtbeit u. s. w.

XXII. Antonius de Fantis und andere Seotisten. 271

merklich zwischen Alhertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er

den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch

im Sinne des Dorbellus versteht 58 s), sowie dass er für die in alberlistischer

Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An

wendung fordert und hiebet etwas unfreundliche Seitenblicke auf die

positive Rechtswissenschaft wirft 589).

Gänzlich unselbstständige Seotisten, welche nur die Rolle eines servum

pecus commentatorum übernahmen, waren Johannes de Colonia,

welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb8"0), Jo

hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus

Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend

erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine

getreue Exegese der proprietates terminorum des Petrus Hispanus mit

Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste

592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der

Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel

cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus

hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594).

Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma

terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marcho

587) Art. I benützt er mit Vorliebe die Annahme der Alberlisten , dass die

Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den

scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum

albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.

588) Art. 1 : Vetus logica appellata est aut, ut quidam rhetorice persuadent , eo

quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem , et nova dicta est, quia phitosophus

eam perfecit, aut verius , eo quod vetus de partibus toto prioribus exquirit,

nam tota nova logica de toto perhibetur.

589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et

infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur

legistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia. . . .

Imo videtur iuris notitia nullatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium tiberalium

cognitione distincta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,

secundum quod voluerunt reges vel imperalores condere leges ete Logica dicitur

sciendi modus scientiarum realium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.

590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,

ed de anima lohannis Scoti. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. I. s. a.).

591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit & bezeichneten Aus

gabe des Petrus Hispanus.

592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium

Petri Uispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium

opiniones deelarantes probabitiores aceeplando alias refellendo. Am Schi.: Impressum

Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.

593) f. I r. : De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nominalium

dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est subiectum,

et hoc aeeepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositione

el simititer capta logicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum

et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par

vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est

subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinctiones

ete.

594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabc scotistischer

Schriften f. 32 r. B—33 r. B.

272 XXII. Hier, de Mareho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.

in Oxford 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch

tigen liinfluss der Modernen bezeugt5"6). Eine occamistische Erörterung

über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des

Majoris erinnert5"7), gehl der Auseinandersetzung der proprietates terminurum

voraus 598). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte

Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich

net5"9). Betreifs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich

auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-

Darstellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Urtheile

60 0).

Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur

Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule

blinder Auctoritätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse

galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als

dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst

Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er

läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta

physik , die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher

Breite jeden Salz des „doctor sanctus" rechtfertigt01"); ferner Thomas

Cajetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren

zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De

ente et essentia^02), sowie in seinen Collectanea de prineipio individualionis

603) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will 004).

595) Compendium praeelarum quod parva logica seu summulae dicitur ad introduetionem

iuvenum In facultate logices per fratrem Hieronymum de santo mareho ordinis

minorum sacrae theologiae baeealaurio nuperrime in amplissima Oxoniensi universitate

quam utititer compitatum ad mentem doctoris subtitis Scoti. Am Schi. :

Impressum in almu coloniensi universitate In aedibus Quentet. 1507. 4. (Eine Buchhäudler-

Rectame auf dem Titeibtatte empliehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,

sondern auch den Albertisten und Thomisten !).

596) Neben Tartaretus , welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be

nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus

Mantuanus.

597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus , dann in categorematicus

und syncategorematicus, in absolutus und connotativus, nebst Bemerkungen

über significatio.

598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von

dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appellatio, exponibitia.

599) Galienus verba muttiplicat, non realiter. S. oh. Anm. 436.

600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut

significatur per consequens. S. Abschn. XX, Amn. 284.

601) Der Commentar „In D. Thomae Aquinalis Commentaria super libris Posteriorum

Analyticorum Anstotelis" , welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De

fatlaciis (s. Abschn. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Venetiis 1514 u.

1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.

602) Einzeln oder zusammen häutig gedruckt von 1505 bis 1587.

603) Gedruckt beim Cursus logicus des Pollichius, s. Anm. 608.

604) In der Vorrede zur Isagoge : Thomistarum et praeeipue nostrae religionis

fratrum profectui me totum dedi Non ea mihi cupido est, ut uliorum diclo

etiam mala arguere aut itlustrium expositorum dicta omnia compitare vel necessaria

respueie aut surripere velim, sed antiquorum quandoque divique Thomae indefesse

vestigia sectaturus praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs

der Ulliversalien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und

XXII. Thomas de Vio und andere Thouiislen. Pollich. Wonsidel. 273

Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis

erläuterte, gehört eben dahin005), sowie Michael Saravelius,

welcher seine (Juaestiones über analogia entis, über die Universalien und

über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz

schrieb606). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara

(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An

schauung 60 7).

In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen

Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (bei der

Gründung der Universität Wittenberg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der

Druck-Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), woselbst

wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss

des Gilhertus Porretanus treffen009). Auch Erasmus Wonsidel

(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an ; seine

Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilhertus) wurde

sogar officiell von der Facultät approbirt 6 1 0) , zeigt uns aber nur den

gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo

derner Terminologie bemerklich ist 6 1 i). Im Anschlusse an Thomas

wird sowohl ens rationis 612) als] auch die Universalienfrage erörtert613).

Einprägu ng des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus

Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gitt (entgegengesetzte Ansichten

sahen wir oben Anm. 275 ff. u. 296 ff.).

605) Lcetuia in tibellum Thomae Aquinatis de fallaciis. Puvia. 1511.

606) Eximii magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis

contra Scolistas Quaestio de universalibus Tractatulus de prima et secundu

intentione. Romae 1516. 4.

607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.

608) Cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem

Wappenschitde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquere magistri,

terms in hoc parvo, lector amice, libro Si quid habent igitur logices compendia

laudis, Gtoria Murtino sit referenda seni Tantum docte tibi votuit sueeurrere,

lector, Pollichius nostri gluria magna so/t. Am Schi.: Impressum Liptzk per Metchiarum

Lotter. 1512. fol. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen",

in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.

609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er

in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht

natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige

Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristolelis" an.

610) Exereitium tolius veteris artis o viro Erasmo wonsidel acutissimo philosopluae

studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab inelita facultate artium

eiusdem famigeratimm gymnasii assumplum et ad communem omnium proniovendorum

utititutem institutum et apprubatum. Am Schi.: Impressum Lyptzk per lacobum Than

ner. 1511. fol. Hiezu als zweiter Theit Exertitium [sie] tolius novae logicae ete.

wörtlich ebenso. Ebeud. 1511. fol.

611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans

und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).

612) Ebend. f. II v. A: Ens rationis, inquantum stat sub intentionibus seeundis,

est subiectum logices.

613) f. II v. B : Universali primointentionaliter capto pro essentia et natura in

singularibus existente non repugnui dici vel esse in pluribus f. III r. B: Uni

versale est aliquid seelusa omni operutione intellectus, quod alias secundum doctrinum

beati Thomae dicitur res ralionabitis , a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge

nommen nicht völlig richtig).

Pranrl, Gesch. IV. 18

274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.

In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf

nahme 6 14). ,

Ein eigenlhümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaens

Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam

Pauli Veneti"6lb) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent

halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-

Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. oh. Anm. 84),

um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung

der Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen

Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen616). Manzolus, wel

cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen

will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch

dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietates lerminorum nebst Consequentiae,

Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die

an Irrthümern reiche terminislische Logik in ganz Italien (— sicher eine

Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei617).

614) JVoi). log. f. III v. B: Non est ponenda quarta figura; nam non differret

a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum, quae figuram non

variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageli

u. s. f. anschliesst, aufgenommen.

615) Dubia super logicam Pauli Veneti iuxta viam realium phitosophorum praesertim

S. Thomae extricata et resoluta. Am Schi.: Dubia exaetissima fratris Bartholomei

Bononiensis Uanzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus

lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.

616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Bizardo Pepoli sagl: Causa

scribendi viro doctrina insigni fuit , ut agitatam inter dialecticos diu controeersiam

tolleret ac sopiret , quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam

voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de

rebus, realem dialecticam constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus

existentes; illi vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim

dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per'se de terminis atque coneeplibus, se

cundaria autem ac per aeeidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen

Lügen der Thomisten ; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswitligsten

Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullam rem constituai

universalem, sed unicersalia omnia terminos esse contendal Quod cernens

Bartholomaus ratus, non ultra ferendam esse lerminalis insolentiam, quasi suppetias

circumventae atque labanti reali sie tulit , ut non solum represserit adversariam , sed

etiam expugnuverit ac profligaverit Studio igitur et opera viri praecellentis

pristinam realis vim ac maiestatem recuperavit , et vetus ac pertinax dialecticorum

inter se certamen diremptum atque sopitum est.

617) Er selbst schreibt in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,

ut, quid sentkem de his , quae a Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripto

proderem. Mulla enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,

muila item, quae contra communem hominum sententiam esse videntur, qualia

sunt ete. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellere nitebanlur

, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,

errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli attinet, a quo adeo

in sublime eversa est ac tantum virium aeeepit, ut per omnem Italiam pro vera recipiatur

(in Padua wurde allerdings i. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als

offlcielles Lehrbuch erktärt; s. Faeeiolati, Fasti gymn. Palav. II, p. 113) Contuli

me ad scribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiutus fui, quod

pauci corum logicas composuerunt, quia svpervacaneum putaiierunt, post Aristotelem,

Porphyrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non

oportuit eam logicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appellationibus,

XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275

So will er selbst auf jene Liehlings>Gegenslände der Terministen eingehen

und lallt nun Satz für Satz über den Paulus Venetus her, um jede ein

zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün

den und zurückzuführen618).

Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an

Petrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaesliones zum

Organon619) und einen Commentar zu Petrus Hispanus nebst Quodlibeta

sehrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris

gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas

über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Benommisterci Ver

anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles

Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen

oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den

Schriften des Thomas vorlag"21). Allerdings war eine Folge dieser Be

kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein

wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein

zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich

überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er

von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,

und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich ausführconsequentiis

, probalionibus lerminorum , obligotionibus et insolubitibus , quam reales

nostri praeter admodum paueos fere totam reliqucrunt, terminales vero, quantum valuerunt,

ditigenter persecuti sunt JVec mihi quispiam sueeensere debet, quia contra

terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria aliqui

possent, quomodo logica Pauli Veneti tanti fiat ab ltalis, apud quos adeo involuit. nt

in omnibus (?) Italiae gymnasiis legalur, ita ut fas non sit, ei contradicere ; nam

etsi aiguta et suhtitis sit nulla tamen est, quae longius absit a veritate aut

quae piures fatsitates doceat.

ti 18) Es sind 270 dubia, welche dieser Tendenz dienen.

619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristolelis logicales

libros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae

interpretis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Mannet. 1514. fol.

620) Summularum artis diatecticae ulitis admodum interpretalio fratris Petri de

bruxellis .... sacri ordinis fratrum praedicatorum super textum magistri Petri hispani

eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fructuosis quibusdam

quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 151t8. 4.

621) Sein Ordensgenosse Michael Satmantinus schreibt an ihn (auf der Rück

seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosopbandi ratio tibi est ae

iltis, qui nugas suas non sine magna titterarum iactura quotidie in vulgus exponere

non desinunt, quorum audacia eo usque processit, ut antiquorum praeeeptionibus non

tam neglectis quam contemptis scioli ipsi nova exeudere moliantur Posteaquam

in nominalium academiis nutritus doelior inter Mos evasisti, concessisti te ad nos.

tjuidquid ingenii aut subtilitalis vel acuminis in libris modernorum aliorumve

inoeniatur, id uberrime in saneti Thomae operibus prius fuisse, liquide ostendisti.

622) In der Epistola ad lectores (von dei Hand eines anderen Dominikaners),

welche der Summula vorgedruckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des

Thomas Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de

Ftandria und des Thomas Cajetanus de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch

gesagt: Ktiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum doctissimi magistri

Maioiis ferulae manum subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special

titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: . Fecundae pturimum et utitis summulae

Reverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum elaram, solidam

firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.

18*

276 XXII. Petrus Bruxellensis.

lichen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs

des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei

dem gesammten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine

Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen

und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus

bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen

will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich

auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben

festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den

thomistischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu

dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich

zulässt, dass eine solche reus realis eben doch ein „terminus" im Urtheile

sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst

ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über veritas C26); zuletzt

aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz

vor 627).

623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei

spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomi

stischen Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.

Bei der inveutio medii aber nimmt er (f. LXV1I r. B) jene ganze moderne

Theorie auf, welche sich um Fecana, Cageti u. s. f. dreht.

624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder

holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,

als dass er beim nomen die Dreitheitung in mentale, vocale, scriptum vorbringt.

625) Duae sunt opiniunes (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter

tenent nominales dicentes , lerminos subiiei vel praedicari ; .... terminum autem

vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam

in prologo sententiarum probabitem asscrit, quod res subiieiuntur et praedicantur

(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge

oder eine Dummheit, — bei einem Thomisten freitich kommt uns Beides nicht

unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.

Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,

woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).

Sunt aulem nonnutli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,

sed rem cuneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari conveuit et rebus et

terminis ; in aliqua proposiiione terminus principaliter subiieitur; alieuius

propositionis praedicatum principale est ens reale extra animam Universalia

sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des

Anseimus betreffs des „flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.

vgl. Abschn. XX, Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des

Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis

non possit esse terminus mediatus , polest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so

kommen freitich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 u. 461 , aber

wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie

gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).

626) Propositio non dicitur vera ab aliquo complexe significabiti , sicut imaginatur

Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,

tamen non oportet, quod, qualitereunque per eam significatur, ita sit Si

quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem veram;

et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritalem esse propositionem mentalem tantum

; alii dicunt, quamlibet propositionem veram esse reritatem ; alii sunt reales distinguentes

veritatem a proposiiione (diess sind höchstens die Scolisten).

627) Patet, veritatem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro

euius terminatione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac proposiiione res subiiciatur

vel terminus; secundus de veritate ; tertius de necessitale; quartus de istius

propositionis veritate „Adam est homo".

XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277

Thomislische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem

Frieden vereinigt (vgl. ob. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und

296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel

cher den sog. „Parvulus antiquorum" (s. ob. Anm. 254) in erläuternder

Bearbeitung herausgab028), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um

Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 029). In einer

breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,

wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die

Auctorität. des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be

züglich des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden

Parteien in einer ziemlich dbetrinären Weise631). Sodann erläutert er

in arger Weitschweifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,

welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons

parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus,

Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die

anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt

abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 633). Irgend Bemerkenswerthes

haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).

Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine

Quaestio de demonstratione polissimaiib), in welcher er gegenüber den

628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Parvulus Antiquorum appellatur.

In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus

collectis ex magntfico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione

P. H. (d. h. Petri Hispani) , quam publice legit, opiniones beali Thomae, venerabitis

Alberti deelarantibus , studiosis admodum profieuis. Liptzk. Impressit Melehior

Lolter. 1511. 4.

629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Hogastis saepenumero , optimi adolescentes,

eam, quam ex praeceploribiis meis cirea compendium logicae, 'mod Parvu

lus antiquorum dicitur, conscripsi deelarationem , alicui traderem imprnsori librorum

ete.

630) f. Vi r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen

vetus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.

631) f. VII r. : Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; ita loquitur

beatus Thomas. Argumentatio est logicae subiectum specialitalis ; ita loquitur Albertus.

Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scotus (v.) Thomas

dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,

Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scolus, quod inten

tionem secundam et non primam.

632) f. IX v; s. ob.' Anm. 256.

633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIII r.:

0 pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanetum,

Ad portum duc, quaeso, ratem tam fluetivagantem.

Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.

634) Die Universalien werden (f. LI ff.) thomistisch-albertislisch erklärt, bei

den Kategorien findet natürlich Githertus Porretanus Aufnahme; gelegentlich der

inventio medii werden (f. CX1I v.) die Regeln Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne

Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung

etlicher Hauptregeln der consequentia (f. GX VIII r.) behandelt, desgleichen im 7.

tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.

635) loannis Antonii Scotri [sie] Neapolitani de demonstratione potissima quaestio

uniea. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik

(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. üeher die Sache selbst s. Abschn. XVII,

Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.

278 XXII. Joh. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.

Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die

selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas

vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus

benützte.

Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten

und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,

welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als

Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der

reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen

Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit

nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,

das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und

seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne

eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu

sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „term i n istisch e Syn

kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent

lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt

zu schliessen gedenken.

Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in

Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher

in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor

mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum

ürgauon 636) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb 637).

In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern

kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz

findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller

Verderbniss (vgl. vor. Abschn. , Anm. 51) gesäuberten ächten aristote

lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei 638)-, und gibt dann von

Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des

aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der

636) Jacobi Fabri Stapulensis peripateticae disciplinae indagaloris solertissimi in

libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad arehetypos recogniti cum novis ad litcram

commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum

sueeessus in lucem prodeant ferantque literis opem ete. elc. Paris. 1525. fol.

637) lntroductiones in Suppositiones, Praedicabitia , Divisiones , Praedicamenta,

Librum de enuntialione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Fallacias, Ohligationes,

Insolubitia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten

Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones , mit Commentar seines

Freundes Bovülus, s. unten Anm 665.

638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus adducuntur, adventitia quaedam et

peregrina, circa quae tolos annos tam importunis quam vanis altercationibus necquidquam

conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut, cum de

logicis dissereretur , nultus logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et

extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante

id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ut a nemine legi satis

sincere potuerint ; et quam tunc venia dignandi, lam nunc et in futurum culpandi

putandi sunt, qui reparatis iustauratisque uteunque instrumentis ad futitia haec et

inania prolabentur u. s, f.

639) In diesem gleichsam phitologischen Verfahren der Exegese nähert sich

Faber bereits jenen Autoren , welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.

Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,

XXII. Jac. Faber Stapulcnsis. 279

zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches

Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die

Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina

(Amii. 567) erinnert 640); hierauf wendet er sich nach Erledigung der

ampliaiio, restrictio und appellalio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen

er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als aul allgemein bekannte be

ruft642), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er

die Praedicabilia , d. h. die Universalien, folgen, hei welchen er ge

legentlich zu einer Eintheilung der praedicalio veranlasst ist, welche noch

reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644).

Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze

die Kategorien 64C), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem

1. Tractate des Petrus llispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser

ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),

zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Phitoponus,

s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV (f.) die Regeln

Fecuna, Cageti a. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.

640) f. 36 ff. Er theitt neinlich die suppositio vorerst in malerialis und personalis,

letztere in absoluta, respcctiva, propria, impropria; dann die propria in aeeidentalis

und naturalis; letztere in disereta und communis; letztere wieder in determinata

und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva ; endlich

letztere in pro singulis gencrum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in

Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio

relativorum vierzehn Regeln der Supposition

641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re

strictio, f. 54 v. zwei über appetlatio.

642) f. 55 v. : Termini propositionum exponibitium codem modo supponunt, ampliantur,

resti inguntur , aut appellanl, quo modo et in suis exponentibus.

Tanta scies, praeter cameras, vigitabis et inquam;

Fortior immanes, ignavos differ, in oris.

In exponibitibus iter est breve per exempla, per praeeepta vero longum et inefficax.

643) Clichtoveus nemlich sagt f. 56 r. : Pro expositione istarum exponibitium

ponuntur duo carmina propositiones exponibites rede exponendi artem continentia, in

quibus per cuiusque exponibitis signum huiusmoii generis exponibites intetligendae

sunt: per „Tanta" exelusivae, per „Praeter" exceptivae, per „Inquam" h. e. „inquantum"

reduplicalivae, per „Fortior" comparativae, per „Differ" propositiones de differt,

per „In" propositiones de ineipit. Cuique autem signo subiecta dictio artem designat,

qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syllaburum

designat numerum exponentium, et cuiusque syllabue vocalis significat qualitalem et

quantitatem exponentis per talem syllabam designalae Sonach z. B. „Tanta

scies" bedeutet: propositio exelusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima

est pai ticularis affirmativa et secunda universalis negativa, u. so die übrigen.

644) f. 64 tf. Er theitt die praidicalio in essentialis und aeeidentalis ; die

erstere in propria und impropria; erstere wieder in </i quid und in quale; erstere

derselben in generis uud zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale

aber in differentiae (und zwar constitutione und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae

und subaltemae) ; dann die accidentalis in proprii (uud zwar specialissimi,

suballerni,- generatissimi, trunscendentis) und aceidentis sowohl separabitis als inseparabitis.

645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855.

6t 6) f. 76 fT.

647) f. 101 ff.

648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cuius principalis copvla

est nola itlationis. Notae itlationis sunt: „ergo, ideo, igitur , itaque , si , siquidem,

utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheitung der

consequentia und vier Regeln derselben.

280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichtoveus.

um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier

Formen des hypothetischen Urlheiles 650) abermals zu den Consequentiae

zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu

stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Uitheile mit Beiziehung

der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus

divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen

Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus

Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem

2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik

und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Schlusse aber be

handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition

der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsifieare se

ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet655).

Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben

(Anni. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von

Jodocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,

geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines

Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben

gleichfalls eine Introductio in terminorum cognilionem schrieb 656). In

letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu

sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;

er beginnt dabei mit der Definition des terminüs 657), woran er die

649) f. 120 ff.

650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures habens categoricas

partes prinzipales sui atque invicem coniunetas. Er beginnt mit conditionalis , lässt

dann copulativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.) : sub copulativa continentur :

temporalis, localis, similitudinis , expletiva, causalis , relativi substantiae, quantitalis,

qualitatis, et exponibiles ; hierauf folgt noch disiunetiva.

651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Begeln vor, hauptsächlich das hypothe

tische Urtheit betreffend.

652) f. 138 ff.

653) f. 145 ff.

654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum

aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concedere,

negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio,

positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.

655) f. 251 v. : Insolubite est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsificet,

cum falsa ponitur, videtur statim se ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo

sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamel intelligitur.

Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se

deelarat debere esse falsam, et cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5

Regeln, dann 12 Beispiele wirklicher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch

5 Sophismen zur Unterstützung eines Insolubite.

656) Introductiones artificiales in Logicam Iacobi Fabri Stapulensis , per ludocum

Clichlgveum Neoportunensem collectae, ac famitiari Commentario deelaratae. ludoci

item Clichtovei in Terminorum cognilionem Introductio, cum altera de Artium divisione,

eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).

Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Stephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die Introductio

in terminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge

druckt (mit Commentar des Joh. Cäsorius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.

657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid claudit et terminal; lerminus rei est

cuiustibet rei flnis et ultimum; lerminus propositionis est propositionis extremum.

Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theite, des

lerminus mentalis, rocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.

XXII. Jod. Clichtovcus. 281

Eintheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von

divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentalio 6U0) und consequentiae

überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-

Regeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er

läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)

als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe

bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663), und

gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemoniscbe

Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren

gewonnenen Schlusssälze an 664).

658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über

materialis und personalis , complexus und incomplexus, ab solutus und connotativus ,

communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis.

659) f. 9r. ; s. Anm. 645.

660) f. 10 r. : Argumentatio est unius propositionis ex alia per consequentiac

notam itlatio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima

pars antecedentis, minor secunda ; consequens est argumentationis secunda

pars.

fi61) f. 12 r. : Concedere propositionem est ipsam veram esse admittere

Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, ct consequens simul verum esse

est necesse.

662) f. 14 v. : In disciplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus

doctrinalibus termini significative et non materialiter aeeipiuntur Ter

mini logici in secundae intentionis significatione sunt aeeijüendi a. s. f.; die übrigen

Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Obligatoria.

663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibilia und

ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts

punkte der Lehre vom Urtheite, u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs

der modalen Urtheite unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo

rial-Worte Purpurea , Iliaee u. s. f.

664) f. 161 r. : Ad quascunque praemissas aliqua sequitur conelusio, ad easdem

sequitur convertens, subalterna et omnes conelusiones aequipollentes.

A E I 0

i 0 ne na

no nt nan nen

en an is 0

ip es 0 0

0 op 0 0

. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summo ponuntur

vocales A, E, l, 0 significantes qualitatem et quantitalem conelusionum

Subiectae autem eiusdem limitis syllabae significant conelusiones, quae aul per conversionem

aul legem suballernarum aul aequipollentiam sequuntur Vocales praepositae

litterae „p" designant propositiones convertentes per aceidens; praepositae

litterae „s" designant conrertentes conversione simplici; vocales cum littera „n"

praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negalionis praepositionem,

cum littera „n" postposita significant acquipollentem suae contrarias per

negationis postpositionem.

282 XXII. Carulus Bovillus.

Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),

in der Jugend Schüler Faber's und später inniger Freund desselben,

gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte

den i. Träetatus der Introducliones Faber's 665) und steckt dabei in

terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea

lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der supposüio, welche über

haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen

sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller

syncategoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheil zurückführen 606),

und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische

Singularität und somit zeilliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel

cher alle supposüio, amplialio, appellalio u. s. f. nur in die momentane

Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und

daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal

ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur

dienstleistende (adminiculalivae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für

die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will

665) Ars suppositionem Iacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli

viromandui annolationibus. Darunter das Druekerzeichen des lehan Petit (Paris). Am

Schi.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron niefit (Memoires

pour servir ä l'histoire des hommes itlustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie

auch dem neuesten Darsteller .los. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Phitos.

des Car. Bovitlus. Würzburg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthümlichem

Wohlbehagen für den „kathotischen" Phitosophen Bovitlus schwärmt. Sicher

aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss

über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss

hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanus, Paris 1510. fol.)

verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen

Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovitlus innig mit Nicolaus Cusanus

zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.

666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovitlus: Quibusdam in

se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate

refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inaeeessibitis Quae

iqitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim

cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi

et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritalis dialecticae lucem

conarentur, brevibus innotanda duxerimus, in auroram o nobis dimissa prodierunt.

667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore

realium acquisitioni aeeedentem ac necessariam non immerito reputant Qua

autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , haec parvorum

est, ut appellant , logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.

Quippe si ea dialecticae dumtaxat ut congenea necessariaque sunt adscribenda , quae

veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositionum,

ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob Do

rlas ex temporum differentia deduetas extremorum propositionis aeeeptiones, itlam vero

ob actualem rei, quae tota lempori permittitur, existentiam assignaverunt. Quod utique

non recte fecisse stalim deprehenduntur , nec enim quidem ad diseiplinas momentum

habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oblivioni est, ut non

triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin perpeluum mente

potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec earundem propositionum verilas

singularis efflagitat rei existentiam ac rursus sensualem eiusdem ipsius demonstratio

nem, in qua tamen utique universam statmtnt suarum suppositionum substantiam. . . .

Et si rursus iidem ipii diserlissimi aulores horrendas syncategoreumatum tenebras ab

XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283

bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und

mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von

Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat beim terministischen

Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.

Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt

kopf aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in

Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),

einen Parvulus antiguorum611), ferner Parva logicalia61?) und eine

Monographie De inventione medii, sowie desgleichen De proposüionibus

modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An

merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,

Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum, dessen

Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf

nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des

Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie

derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus

Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia

völlig nach termin istischer Weise; denn wenn er auch den Einfall

omni suarum diseiplinarum ture elarissimoque radio proeul dedignantur, supervacanea

iterum erit appellationum exponibitiumque propositionum dialectieae steritis inferta

executio. .. .. Quo fit. ut in totum vana appareal universa parvorum logicaliuffl

determinalio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium

barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundat Suppositionum

determinationem exeogitarunt ob singularem rei tempore permutabitis existentiam

sensualemque eius demonstrationem, quod nullam posse reram esse improbi assentiuntw

propositionem , cuius non extremis res actu singularis respondeat Consequitur,

suppositionum scabram determinationem nullius prorsus aceedere posse diseiplinarum

aequisitioni aecommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditatis

sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva currum scandente trium

phalem adminiculativarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminundam.

668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singularibus , quas ex

prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur

Prima unio rerum est, serunda vero terminorum.

669") So spendet auch Bovitlus reichliehst Figuren und Tabellen für die lo

gischen Verhältnisse der Exponibitia ; s. ob. Anm. 663.

670) Excerpta Libr. Posteriorum Avis. cum commentariolo per Magistrum Gregorium

Bredekoph de Könitz congestum. Am Schi.: per laeobum Tanner Herbipolensem

in praeelaro oppido Liptzensi. 1506. fol.

671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum lotam paene complectens logicen;

cum brevi facitlimaque commentatione pro novitiorum instrurtione per Maqistrnm Gregorium

Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.

1513. 4. (ein älterer Druck 1509).

672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticet Ampliutione, Restrictione,

et Appellatione , Insuper de Expositione et Consequentiis. Magister Gregorius

Laticephalus de Konitz. Am Schi.: Impressum Liptzigk per me laeobum Thanner.

1507. 4.

673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens

difficultates. llexastichon magistri Gregorii Könitz ad lectorem ete. Am

Schi.: Impressum per baeealaureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.

674) In der Einleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primum attributionis totius

logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.

675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.

Anm, 201 ff.) an und benützt auch bei den proprietates terminorum, welche er

übrigens sehr knapp erledigt, die probationes terminorum des Paulus Venetus.

284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.

hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück

zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),

so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund

lage der Modernen 6 7 7); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er

vor der supposilio relalivorum einen kleinen Abschnitt de signis in

propositione mutuo se impedientibus einreiht673). Die Abhandlung de

inrentione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener

Lehrsätze , welche sich um die Memorial-Worte Fecana , Cageti u. s. f.

drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier

Arten (possibile, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in

der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach

ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,

kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliatio modalium hinzu 67 9).

Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,

welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann

Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte

bekannt ist (geh. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni

versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier

darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit

näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;

dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar

zu Petrus Hispanus 68 *), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia682},

676) In der Vorrede zu Parva Logic. : Licet Aristoteles non tradidcrit tractatus

parvorum logicalium in proprio forma, posuit tamen principia, ex quibus habentur

illi tractatus Tractatus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dicit

Berum quaedam sunt universales , quaedam particulares" Tractatus appellationum

trahitur ex proprietate substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia ridetur

significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio trahuntur ex primo Elenchnrum.

.... Tractatus dhtributionum trahitur ex primo Perierm. ; syncategorematum

trahitur ex primo et secundo Perierm.

677) Er beginnt mit lerminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer

Eintheitung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),

hierauf ampliatio, restrictio . anpellatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der

probationes lerminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbitde die

Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Unheites.

678) lnterdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua. et unum

tollit virtutem alterius, et neuter terminorum distribuitur , ut „Nonnullus homo est

animat" Quando se impediunt in propositione particulari , indefinita vel singulari

, tunc terminus , super quo se impediunt, supponit delerminate ; quando

in universali, praedicatum supponit simpliciter u. s. f.

679) Necessarium et impossibite ampliant copulam vel compositionem ad omne

lempus copulative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunctive.

680) Aristotelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;

Argyropito traduetore; a Ioanne Eckio Theologo faciti explanatione deelarata ; adnotationibus

compendiariis itlustrata ; ac scholastico exereitio explicata; videbis o Lector

priscam Dialecticam restitutam ; ac Neotericorum subtititati feliciter copulatam. (Augs

burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.

681) loan. Eelcii Theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et sueeincta,

sed suecosa explanatio pro superioris Germaniae scholasticis . Augsburg ex Officina

Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 9B bezeichnete

Ausgabe).

682) Bursa pavonis. Logices exereitamenta Appellata parva logieaha. a Iohanne

Eeeio In regio Friburgiorum arehigymnasio cantatissimo congesta ac examinata. In

XXII. Johann Eck. 285

und ein Elementarius Dialecticae1'*'6). Indem wir vor Allem seine aus

gedehnte Belesenheil rühmen müssen1'84), dürfen wir zu seiner allge

meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden

falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,

d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir

wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi

schen Anin. 191 u. 192), zugleich aher auch die Modernen bezüglich der

Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich

benützen 685).

Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über

notilia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und

knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 086); in der Frage

aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen

den Standpunkt Occam's 687). Auch in der Isagoge schliesst er sich be

züglich der Bedeutung der Universalien an die üccamisten an 688) und

eo contubernio, quod Pavonis Bursa nuneupatur. Am Schi.: Impressum Argentinae

per Mathiam Hupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form

wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus

Hispanus (f. LXXX1V—CXI).

683) Elementarius Dialecticae d. loan. Eckii. Am Schi.: Augustae Vindelicorum

in officina Mitlerana. 1:517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518.4.

684) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,

Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert

Capito, Herveus, Aureotus, Ant. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,

Greg. v. Rimini, Thomas v. Sirassburg, Holcot, Buridan, Marsitius, Peter v. Aitty,

Gerson , Paulus Ve'netus , Dorp , Brutifer, Gahr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius

Bruxellensis, Dorbetlus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de

Monte (als Montista Coloniensis) , die Mainzer Summula (als Moguntinus) , Johannes

Magistri, Petrus v. Aquita, Johannes Majoris, Job. de Wesalia (z. Organon f. XXXIX

v. B) , Menghus Faventinus, Parreul, Pschlaiber, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,

Faber Stapulensis, Clichtoveus, auch Georgius Trapezuntius und Reiscn (s.

Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich

tich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er

auch den Bovitlus an.

685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe

des Organous zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu

den „Neoterici" gezählt, s. U. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.

686) Er bespricht notitia abstractiva und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),

und seine Aensserung (f. III v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält

genau den auf das Unheit gestützten Conceptualismus des üccam (s. ebend.

Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulare" den von

deu'fhoinisten verabscheuten occa mistischen Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).

Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über togica naturalis, usualis, artificialis,

wobei im Anschlüsse an Albertus Magnus und Scotus (Abschn. XVII, Anm. 363, u.

Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der scientiae sermocinales

bezeichnet wird.

687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqua sui parte est speculaliva, pro aliqua

sui parte est practica; veius ars principaliter est speculaliva Cum autem

finis principatis logicae sit argumentatio , sequitar, lolam logicam principaliter esse

practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.

688) f. XIII r. B : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo

et significando f. XV r. A: Prima est opinio Piatonis cum suis ideis ; .... ista

tam a phitosophis quam a theologis est reprobula Secunda est opinio Scoti.

(f. XVI r. A) Tertia est sententia Oeeham, Gregorii Ariminensis , Buridani, Marsitii,

Gabrielis (d. h. Biel), Gersonis et communis viae Neotericorum . ... f. XVII r. A;

286 XXII. Johann Eck.

macht bei der Frage über das principium individuationis die ganz an

nehmbare Bemerkung, dass es sieh für die Philosophie weit eher um ein

principium universalisatiorys handle 689). Die Erläuterung des aristote

lischen Textes selbst, welche mit gleiclunässigem Fleisse von Capitel zu

Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt 690), führt

ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer

Entschiedenheit, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die

Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding

ten Strömung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem

Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein

Schluss erreicht werden könne 692). Die modalen Syllogismen behandelt

er völlig nach üccam 693), und die inventio medii ausführlich nach der

modernen Tradition des Fecana, Cageti 694). Die Erläuterung zu An.

post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden

Top. und Soph. Et. erledigt.

Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,

woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti

schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit

Einschluss des Petrus Hispanus erklärt695), folgt er in der Einleitung

JVon sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel conceptus,

quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significationem et

repraesentationem. Vgl. Anm. 699.

689) f. XVII r. B: Nullum est principium individuationis, nisi quod est princi

pium effectivum rei; unde vere phitosophantes rectius universatisalionis , quam

individuationis, piincipium perquirent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.

690) Er gibt dabei slets zuerst ats exptanatio textus eine getreue Wort-Um

schreibung, dann fotgen annotationes zur näheren Erklärung und hierauf explicalio

scholustica, d. h. Exereitien, häutig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate

gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotaiiva, bei der Lehre

vom Urtheite die Unterscheidung in comptexa und incomplexa , sowie bei den mo

dalen Urtheiten den sensus divisus und compositus , noch dazu unter Verwerthung

der consequentiae (f. LXXXVIH ff.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien

den Gitbertus Porretanus bei Seite lässt; das Gegentheit hievon s. Anm. 700.

691) Pars II, f. XII r. A: Multi derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in

messem alienam poncndo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et

Averroes lestatur, ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus

renarral tonge aliam sententium Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt

(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung dessetben erst im folgenden

Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et laudare.

Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recenliores

ferme qmnes novem ponunt, qualuor piimos indirecte condudentes , reliquos

directe, isio pacta ete. (s. Trutfeder, Änm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise

die Mainzer Summula, Anm. 404) Quomodo prima figura bifariam

usurpetur, in Summulis disquirito (Anm. 701) Respondetur , quartam figuram

esse ponendam ab atiis distinctam; patet, quia figurarum distinctio sumitur ex diversa

habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta

peculiarem habitudinem; ergo est distincta figura.

692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.

693) f. XVII r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 ff.

694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)

von der oben erwähnten Figur des Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis

adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit."

695) In summut. 1'. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: lnprimis plurimum

vobis (d. h. dem Sebast. llsung und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et

XXII. Johann Eck. 287

dem Dorbellus, dessen Memorial-Verse er wiederholt, bringt aber dann

bei Gelegenheil der significalio, welche er nach Weise der Modernen

behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum

und ein impurum vor696); von dem hypothetischen Urlheile erkennt er

in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faher Stapnlensis nur drei wesent

liche Arten an "'J7), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der

Lehre Occam's U9S). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so

entschieden lerministisch wie in der Erläuterung des ürganons, wobei

allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.

XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte U'J'J); gelegentlich der

Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominalivum zu einer

Unterscheidung der praedicatio, welche eine Verwandtschaft mit jener

bei Altenstaig zeigt 70ü). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht

positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son

dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso

wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinftusst

ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus

Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be

denken701); bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder

philosopluae facultas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquitiis ae prolixis

logices commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristotetis se confert phitosophiam,

Summulas tamen Petri Hispani Uurdegallensis non negligens, ob quam rem

nec iuventus ipsa nec alma facuttas unquam pro meritis condignas vobis vices rependere

potest.

696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddam est

purum seu merum universale, quod nihit aliud ineludit nisi actum universalem ; sid

impurum est, cui correipondet actus et coneeptus Affirmativa pura : omnis,

quitibet, quicunque, quivis ; impura: uterque , ubique , semper, quollibet, ab aeterno.

Negativa pura: nultus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nutlotiens.

697) f. XVI v. ti: Tres sunt species propositiunis hypotheticac communiter usitalue

et irreducibites ; plures enim sunt atiae , sc. temporalis et localis, quae

reducuntur ad copulativam, et causalis et rationatis reducunlur ad conditionalem (s.

ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.

698) f. XX r. ti, wosetbst er auf jene oecamistischen Modalitäten scitum, opinalum

u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus

und compositum venvcrthet (vgl. ob. Anm. 690).

699) f. XXIII r. A: Ucfinitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est terminus

calegorematicus univocus incomplexus formaliter communis natus praedicari

secumtum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomptexum,

quod natum est ex modo significandi dici, i. e. praedicari de pturibus

essentialiter distinetis divisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,

sed differunl ralione ; .... nam universale diffimtur per „esse in", i. e. significari,

et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.

700) f. XXX r. Ii, woselbst er die praedicatio zunächst in essentialis und aeeidentatis

theitt, erstere dann in quiddilativa und qualificativa, letztere in convertibitis

und contingens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benätzt er hier zur Eiklärung

der letzten Kategorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.

71)1) f. XLVitl v. A: Distingue de prima ftgura, quia lurge aeeipi potest pro

syllogismo , cuius medium subiieitur in una et praedicatur in atia; stricte vero defi

nitur esse ea figura, cuius medium subiieitur in maiori et praedicatur in minori. Si

primo modo toquamur de prima figura, iunc ineludit quartam; si vero stricte

usurpetur , tunc sunt qualuor figurae Aristoteles quartam figuram praetermisit,

quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi sola transpositio

pruemissarum.

288 XXII. Johann Eck.

die Memorial-Worte Nesciebalis u. s. f. 702). Den Schluss machen in

kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. 703).

Die übrigen Tractate des l'etrus Hispanus finden zur Vervollstän

digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel

„Bursa pavonu" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon

durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Lilteratur

der Terministen augewiesen, aber dass er neben der Pflege des

aristotelischen ürganons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,

beweist eben seineu synkretistischen Charakter. In der Einleitung,

welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf

Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber

de Werdea (ob. Anm. 153) den Wertausdruck „Parva logicalia" aus

dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorheims

überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber uuter den betreffenden

Tractaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica105). In der

Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,

sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren

der Modernen706). Bemerkt mag werden, dass er suppositio collectiva

als eigene Species zählt707) und neben der alienatio auch der „remolio"

-. 702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.

703) Gelegentlich der Soph. Et. benutzt er sogar (f. LXX1X v..B) eine mystische

Figur aus Car. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185), welche

entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit

dem Radios dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte

in den Ecken des Dreieckes haben.

704) f. LXXXIV r. A: Nec quemquam moveat eloquens itla bestia Laurentius

Vatta in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutites reprobans iet nullum

discrimen fore affirmans inter has „ Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuil

mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schi.) ... Sed putrescat itle quidem inscitia

sua, cum doctis omnibus ludibrio habeatur.

705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: tres sunt

logicae partes secundum venerabitem inceptorem Withelmum de Oeltam, sc. teiminus,

propositio, argumentatio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt

termini, quare, cum illi tractatus passiones lermini considerent, non irduria parva

logicatia appeltati sunt. Ceterum non ignoro , quosdam opinari, parva dici respective

ad magnam logicam Aristotelis, quibus non omnino refragor lsti tractatus pertinent

ad veterem artem, tractatus vero eonsequentiarum ad novum logicam.

70b) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in

möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen

Commentar fotgen lässt. Inhaltlich verflicht er mit der suppositio occamistische

Lohren und auch die Angaben Bnridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),

sowie die moderne Eintheitung in significatum ultimatum und non ultimatum, ferner

descensus und ascensus ; auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die

amplialio als eine Art der suppositio, nimmt stalus und alienatio auf, und bespricht

auf Grundlage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appellatio formae et

ralionis.

707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principe^ et praeeipui non

posuerunt, ut Ocham, Marsitius, quo nullus in logica aculior, Buridanus, ...

Georgius Bruxellensis et alii complures; alii eam affirmant, ut iam communis schola

Viennensis et Ertphurdiana tenel, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch

scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio

coltectiva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und hei Prierias (unten

Anm. 735), theitweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),

höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).

XXII. Johann Eck. 289

eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequenlia,

welche er in einer modilicirten Weise definirt70"), unterscheidet er

iltaliva und probaliva als besondere Arten 71 0) und nimmt in hevvusster

Absicht die gesammte Lehre der probaliones terminorum aus Paulus

Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial- Worte Tanta

scies u. s. f. auf711). Die Obligalio behandelt er, abgesehen von der

Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor

bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die lnsolubilia unter Erläu

terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).

. Der „Elementarius dialeclicae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche

Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher

Eile hingeworfen wurde 714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander

wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit

Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg

eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge

der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da

im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken

vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns

aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch

die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" bei den

Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus

übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den

ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-

708) f. XCVIII r. A: Hemotio est terminus non supponens propter aliquid additum,

quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis ptagis vupulabil."

709) f. C r. B: Consequentia eil oratio habens implicite vel explicite antecedens

et consequens et notam itlationis affirmatam.

710) f. C v. B : Consequentia itlativa tantum est, in qua antecedens de necessitate

infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens

non de neecssitate infert consequens , tamen probat probabititer et topice ; itlativa et

probativa simut est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat.

711) f. CII v. A: Ordine congruo imitaluri Paulum Venetum expediemus materiam

probationum, quia probatio, de qua hic agitur, est consequentialis ; f. CHI r. A

die Memorial-Worfe, s. ob. Anm. 642.

712) f. CVI r. A: Obligatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam

secundum aliquem stalum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs

Arten, nemlich posilio, depositin, casus, impositio, petitio, sit verum. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.

713) f. CVIH r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.

714) Im Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeningen : Dialectices

elementarium pro tirocinium in togica agere volentibus extemporarie effudimus

potius, quam seripsimus.

715) An den Terminus und die seit der Schnle des Majoris übliche Einthei-

Inng desselben knüpft er die Univeisalien und die Kategorien ; dann folgt das Urtheit,

wobei das hypothetische in sämmtlichen sechs Arten (condit., ration., caus.nl.

copul. , disj., tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu

Petrus Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.

Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug

aus An. post., Topik mit Einschluss der „prohativae consequentiae" , d. h. die

probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. Et. Zuletzt

gibt Eck unter dem Titel „Dc modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge

meine Regeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligaloria

angehören.

Pranrl, Gesch. IV. 19

290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.

besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,

welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man

mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).

Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Giorgio

Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices111) noch ein sehr

fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so möge er

denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer

kung über den Unterschied zwischen logica und dialectica1 li) beginnt

er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher

Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der

Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug

aus Boethius de divisione und de definilione einzuschalten719). In der

hierauf folgenden „argumentatio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik

an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus

Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene

bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu

gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse

für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten

Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das

Material der modernen Teüministen einzutreten721).

716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)

und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns

diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Aura. 550) und auch

bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.

717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripta

a Georgio Benegno Arehiepiscopo Äazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facitc

principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur ete. Romae 1520. fei. (Zu An

fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage nnd Antwort, später nicht

mehr).

718) f. III r. : Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi

ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut

plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appellbtur , aeeipitur

Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum prineipia viam

habens.

719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe

nutzt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.

720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in

maiori et subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opiniani

adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,

Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute eam amplexus

sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem

prorsus respuo; eadem enim est prima et quarta, in utraque etenim est eadem habitudo

medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syl

logismen nnd fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothetico bei

(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageti (f. LVII).

721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus

Pcrgulensis (f. LVIII , s. ob. Anm. 38 ff.) , lässt dann Topica folgen (f. LXV v.),

womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetus

; dann reiht er Aristoteles Soph. Et. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre

von suppositio, amplialio und appellatio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem

Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er

noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und

reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem

XXH. Johann v. Glogau. 291

In dem Umstände aber, dass neben einer syncretistisehen Verein

barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch

gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,

gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf liefere Diffe

renzen bezüglicher Ekleklicismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines

Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben

den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige

Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer

kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum

pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachblüthe

der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,

welche chronologisch jener nem lichen Periode angehören, die uns zuletzt

bisher beschäftigte.

Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,

gest. i. J. 1507), welcher ein Exercilium novae logicae , jedoch nur

An. pr. und Soph. Et. enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll

ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem

er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas

und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und

somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und

Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen

Commentar in der -üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt

mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. Et., woselbst er eine Menge

der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag

werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des

kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten

anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 72 5),

er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den

Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von lnsolubitia (f. CXLIV).

722) Exereicium Novae Logicae Seu Librorum Friorum Et Eleneliorum Mgri

loannis de Glogavia pro lunioribus recoltectum ac noviter emendatum. Am Schi.:

In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter recognitae ac impressae.

1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Boze Chwala am Ende der vorletzten

Seite bedeuten doch wohl den Drucker). *

723) Das Titelblatt enthalt über einem Holzschnitte nur die Worte Liber posteriorum

anateticorum; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ui Aristotelis

in libris p'osteriorum processus et ars demonstrativa ad inteiligendum sit facitis

quaestionumque Magistri Iohannis Versoris inteilectus sit planior et addiscentibus levior,

ego magister lohannes Glogaviensis almac florentissimaeque universitatis studii Cracoviensis

maioris eotlegii artistarum collegiatus .... nodosam et perplexam sententiam

in leviorem modum recolligere institui. Aegidii Romani, Thomae Aquinalis, Alberti

Magni , Paulique de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et explanationes

adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Halter civis Craco-

-viensis 1499. Am Schi.: Impressum est hoc opus in ducali opido Lipsensi per

Baeeatarium wolffgangum de Monaco. 1499. 4.

724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.

725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus

in Beispielsätzen erwähnten Oertlichkeiten (s. Anm. 399 f.) witt ich die Vermnthung

nicht unterdrücken , dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar

verfasste, vielteicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, alterdings unter

der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprünglich eklektischen Staudpunkte

aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.

19*

XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.

sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus

nebst aliein Zubehör, d. h. Fecana, Cageli u. s. f. aufnimmt 72ii).

In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarisehen Gegner

Luther's bekannte Silvester Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).

Derselbe will in seinem Compendium dialecticae121), welches in Folge

von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste 72 s),

in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,

vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere

reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben

Anm. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni

versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung

lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida veritas" und „vetustas"

parallel stellt, hingegen den nominales oder lerministae oder

sophistae das Gebiet der figmenta und der disputalio zuweist, will er

in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache

als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will

er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litte -

ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums

hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst

insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731)-

Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des

Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei- er vollständig den

Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Universalicn

726) f. 45 r., woselbst er auch die Worte wiederholt: quae figura communücr

propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.

727) Compendium dialecticae fratris Sitvestri de prierio Sucri ordinis praedicatorum.

Am Schi.: Venetiis arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.

728) Apologia magistri sitvestri de. prierio in dialecticam suam cum explanatione

elarissima totius materiae intentionalis. Am Schi.: Bononiae per Ugonem Rogerium.

1499. 4.

729) Comp. diat. am Anfang : Adolescentium labori compatiens realistarum ac

nominulium doctrinas, quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium suppelit,

in unum conserui, quatenus studiosus quisque solidam veritatem simul et dis~

putandi solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod relativ

est in rebus intellectis excogitata (ul nomen, oratio et argunwntatio) formaliter vet

sub suo formali sumpta, seeluso docendi ordine tractans tribus libris opus onmc

distinxi iuxta triplex rationis operalum. In der Apot. spricht er sich ähnlich au- :

Diffinitiones ac regulas sie sum moderatus, ut cum mea doctrina quisque, quam voluerit,

viam luealur . cum enim suppositio usus lermini sit, hi'c quidem hunc usum

solum in propositione esse profitebitur, itle vero forte etiam extra ; nam si quempiatu

ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine

eius itlato auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel sola terministarum

figmenta vel solam realisturum velustatem noverunt Asseverant, quod

in Albertuceium tam patentia furta commiserim , a quo Insolubitia Obligationesqiu:

subripui. Sed quomodo für censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realista

rum sophistarumque doctrinas, me scribere non infitior.

730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge

nommen, s. oh. Anm. 82.

731) Trac latus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consrquilur,

secundum quod reperitur \in signis seu terminis simplieibus communibus ad

terminos primae et secundae intentionis.

732) Quaeritur igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae deelurari

cirea muteriam intentionalem Adducam aliquas auctoritales Thomae,

XXII. Silvester de Prieria. 293

den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagharkeit (res praedicabilis)

mehr in occamislischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den

Uehergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus

drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 734). Hier

auf folgt die supposüio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben

den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der ampliatio,

restriclio und appellalio (mit Ausschluss der distributio) im

Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt735). Darüber, dass er die proprietales

terminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er

sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um terminus

simplex handle 736). Die secunda operalio ralionis aber, d. h.

die Urtheils- Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be

handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was

er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die

Argumentation zum Gegenstände hat, zeigt gleichfalls eine eigenthümliche

Mischung aus Petrus Hispanus, üccam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).

Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).

et ponam aliquas collationes inter Herveum et Capreohim. Zu dieser thomistischen

Seite des Prierias (— so wird er neinlich von den Späteren meistens ge

nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfassle (gedruckt in

Cremona 1497 u. noch 1649).

733) Universale est res intellecta ut apta natu esse in pluribus ut res

Praedicabite vero est res intellecta ut praedicabitis de aliquibus. S. Abschn. XIX,

Anm. 765 ff.

734) Tractalus de eodem (d. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis

terminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be

merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,

Quantität, Qualität, Relation.

735) Er theitt nemlich die suppositio zunächst in mat?rialis und formalis,

letztere in impropria und propria , diese letztere in simplex und personalis, diese

letztere in discreta und communis , letztere in determinala und confusa, letztere in

collectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,

endlich letztere in absoluta und aecommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe

dingt oder bedingt ist).

736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus

tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio

statim profilear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut potius sentio, suppositio

passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id egi,

quia certum quidem est, suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in

propositione neene, dubium. Im Compend. ist ihm das Urtheit als Gegenstand des

2. Buches: ens rationis, quod secundam operationem rationis consequitur.

737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheite die Un

terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetui (s. Abschn. XX,

Anm. 286), sondern auch die Vierzahl der Arien des hypothetischen Urtheites (conditional,

disjunetiv, copulativ, causal , temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und

ausserdem die Behandlung der cxponiblen Urtheile als aequivalentes hypotheticis (s.

ebend. Anm. 279)

738) Liber tertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationen! consequi

tur. Dabei wird mit den Consequentiae ans Marsitius unter Benützung einiger

aristotelischer Topen (besonders causa und effectus) begonnen, dann folgt sehr

kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach

Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus

obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),

nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Rednplicativ-Schlüsse ; dann die modalen aus

Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.

739) Am Schlasse der Obligationes; Pro maiori aulem intelligentia dielorum

294 Gregor Reist li. Thomas Murner.

Gregor Reisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Reichtvater des

Kaisers Maximilian, gest. i. J. 1525) hat in seiner vielbenützlen Margarita

philosophica, d. h. einer Encyclopädie zum Redarfe der Studircnden

der philosophischen Facultät 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der

Ilauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den rflodernen

Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu

sammengestellt 14 i).

Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers

Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)

merkwürdige „Logica memorativa" 742) , merkwürdig durch die logischpädagogische

Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk

samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei

bringen konnte, nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden

Lein -Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das

ganze Ruch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge

fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er

scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von

aliqua nolabitia subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe nach Erläuterungen

zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.

740) Margarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft

bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus

gehalten , woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina deut

lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorge

druckt, wovon der die Uialcetica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als

Titelbtatt figurirt.

741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit soms, nomen, verbum

aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)

und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131), hierauf die Lehre vom Urthcite

aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich

an Aristoteles hält, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen

(mit Aufnahme der Regeln Fecana , Cageti u. s. w.) , sondern auch die modalen

entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Soph. Et. excerpirt;

sodann aber folgen unter dem Titel passiones terminorum in kurzem Auszüge aus

Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositiu , ampliatio,

restrictio, appellalio, distributio und Exponibitia.

742) Logica memorativa Chartitudium logicae, sive totius dialecticae memoria;

et navus Petri hyspani textus emendatus ; Cum iueundo pictasmatis exereitio ; Eruditi

viri f. Thomae Murner Argentini ; ordinis minorum; theotogiae doctoris eximii. Am

Schi.: Argentinae industrius vir Ioannes gruninger impressit. 1509. 4.

743) Auf der vorletzten Seite : Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego

magister Hannes de Glogovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Coltegiatus

.... testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis

filium hane chartitudiorum praxim apud nos finxissc , legisse et

.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rüdes et indocti .... sie

evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,

quiddam magicarum rerum infudisse potius, quam praecepta logicae tradidisse

Ad expurgationis response vocatus hoc praesens obtutit chartitudiorum memoramentum,

sie a nobis approbatum, quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce

iudicaremus.

744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae") figurirt folgender Holzschnitt:

Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem

duae pxaemissae als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Arm bedeutet

argumenta; auf seiner Brust ist conelnsio geschrieben; syllogismus ist sein Waid

messer, . quaestio der Bogen in seiner rechleu Hand; seine beiden Beine sind praedicabilia

und praedicamenta ; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner

XXII. Thomas Murner. Aventimis. 295

sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgende als mnemonische

Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann

aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische

Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede

dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist747), so

dass nach Murner's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung

und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge

prägt werden soll 748). " Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be

trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,

äusserst Weniges hinzu 749).

Endlich als em Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo

hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i. J. 1474, gest. i. J. 1 534)

gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der

veritas und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die

Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor

dergründe rechts wuchert das Kraut der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde

steht das Gestrüpp der Insolubitia und Obligatoria, hinter welchem sich die silva

opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Oeeamistae, Scotistae, Thomistae,

Albertistae).

745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Chartitudium gelten, vor

läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntialio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein

Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialecticus,

6) ein Kurhut fallacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,

9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appellatio], 11) ein Rabe distributio, 12) der

Halbmond expositio, i3) eine Katze exelusio , 14) ein Wappenschitd exceptio,

15) eine Kaiserkrone reduplicatio, 16) eine Schlange descensus.

746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bitder

zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem

Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte

vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im

Kartenspiele) deutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,

ünter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,

Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier

u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann

7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,

Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein

zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich

dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll

ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem

uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu hallen, scheint

mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelbafte habe wenigstens

ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto

nicht schöpfen können.

747) Jedes einzelne Kartenbitd enthält eine Menge von Emblemen und Sym

bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmtlich als mnemonisches

Mittel zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.

748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da

es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er

selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen

Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für

sich allein einüben könne.

749) Nemlich bei «onus ete. einige Bemerkungen über significatio und intentio

prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheitc die Unterscheidung zwischen terminus

communis und singularis, sowie auch die Umkehrung und die Modalität hier aus

führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Enthymema , und

bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.

296 XXII. Aventinus.

Universität Ingolstadt war750). Er knüpft dabei, offenbar durch thomistische

Lilteratur veranlasst (s. ob. Anm. 84 u. 625), an eine Notiz über

lioseellinus au und berichtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk

liches Wissen betreffs der objectiven Dinge anstreben , während die

„Neuen" oder „nominales" sich im Uebermass auf die sprachliche und

begriffliche Seite werfen , und nachdem er sachgemäss hervorragende

Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus

welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützte Quelle

eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und

Modemi betreffs der formalitales bestand, und sonach dem Anschauungs

kreise fiersons angehörte (s. Absehn. XX, Anm. 595 und was ich dort

nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie

berührt er den Parteigegensalz in seinen Wirkungen betreffs der Univer

salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen

Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-

750) Aventinus, Annat. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hisee quoque temporibus

fuisse reperio Rucelinum Britannum ete. (s. Abschn. XIII, Anai. 317)

Eo namque autore duo Aristotelicorum Peripateticorum genera esse coeperunt , unum

itlud vetus, locuples in rebus proereandis, quod scientiam rerum sibi vindicat, quamobrem

reales vocantur; allerum novum, quod cam distrahit, nominales idco nuneupati

, quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse

assertores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; illms Thomas

Aquinas Itains et lohannes Duns Scotus, huius Wilhelmus Oeeomensis , cuius sepulcrum

marmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo Eranciscanorum monstratur

(— nicht mehr vorhanden —), Marsitius Haidclber gensis academiae , loannes Buridanus

Viennensis gymnasii institutor , Gregorius Ariminensis Viennac humatus, antesignani

sunt. Alios et tot munitos Peripateticae famitiae phitosophos et proximos

quosque a prioribus dissentientes praetereo ; aliis subindc aliae opiniones, alia placita

sunt; ita fit, ut nulti duo concinant Veterani scientiam ulpote aemulum naturae

de rebus sive in rebus existere (nempe notatio naturae et sensus animadversio peperit

artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente , cogitatione dumtaxat distinguunlur,

diversa quoque esse contendunt, sicut est numerus et res, quae nameratac sunt (s.

bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tironum caterva haec, quae solum inteiligentia et

cogitatione separuntur, ideni esse censent, nec enim aliud numerum, quam res numeralas

, caecitatem, quam caecum esse, ipsis placet; hi scientiam quoque potissimum

de dictionibus et nusquam nisi in animi nolionibus atque rationibus esse docent. ...

De ideis quoque digladiantur Aristoteles primus huiuscemodi

species labefactavit Stoici nullum talem ideam in natura rerum sed notiones

in animo esse dixerunt Antiqui Aristotelis opinionem, recentiores Stoicorum

scctantur. Istaec nova Aristotelicorum secta o veteribus paene explosa et exsibitata

a Withelmo Oeeomensi rursus excitala, aueta , atque de integro instaurata est ; hone

ob causam a suis venerabitis ineeptor vocari solet. Vicitque manus Wilhetmi adeo,

ut celeberrima Athenaea Galliarum t.utelia (ob. Anm. 406- 53U), Germaniae magnae

Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscorum Angitostadium (Anm. 75 u. 369 ff.),

Noricoium Viennu (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in itlius verba iurarint. Exstut in

Rucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nitoris cultusve, sed testimonii

gratia subscribo:

Quas Ruceline doces, non vull dialectica voces,

lamque dolens de se non vult in voeibus esse;

Res amat, in rebus cunctis vult esse diebus ;

Voce retractetnr ; res iit, quod voce docetur.

Plorat Aristoteles, nugas docendo senites

Res sibi subtractas per voces intitulatas ,

Purphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.

XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297

griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus

anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris

(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreul) und

Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit

einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In

der kurzen Encyclopädie, welche Avenlin für seinen herzoglichen Zögling

schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),

und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine eintheilende

Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet , dass

er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianiscber Auf

fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand

verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der

erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in

deutscher Sprache zu reden 752).

Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen

und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,

auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.

In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die

Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische

Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich

Qui res abrodit, Ruceline, Boethius odit.

Non arqumentis nulloque sophismate sentis,

Res existentes in voeibus esse manentes.

751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyelopedia orbisque doctrinarum

hoc est Omnium artium. scientiarum , ipsius phitosophiae index ac divisio, scriptores

earundem rerum. Ex Platone Aristntele Cicerone Varrone Quintitiano Lactantio divo

Hieronymo Divo aurelio Augustino Themystio Boethio Scverino Alberto magno episcopo

Ratisbonensi Albino (d. h. Aknin) praeeeptore Caroli maqni. loannes Aventinus Thurinomarus

lectori ete. Am Schi.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana

1517. 4.

752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione ; dieselbe

wird eingetheitt in grammatica (de oratione recta) und rhetorica (de oratione quatenus

persuadel) und dialectira (de oratione, ut ait Cicero, ratione conelusa, s. Abschn. VIII,

Arim. 23 ff.). Hiermif (heitt er die Phitosophie in adminiculativa tind principalis,

wobei er von ersterer sagt: Adminiculativa, quae et minus principalis logica ab

Aristotele in Topicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.

Anm. 27), quam et rationalem interprrtatus est Boethius, qnnd non de rebus, sed de

rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae , quae in rerum

Cognition^ versatur ; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibusdam

peripatelicis. Dann theitt er abermals die phito sophia minus principalis in

Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreibt:

Dialectica est ditigens ratio disserendi disputandique , „reden non den sachen auff

bederlay parthey und weg aussrechnen", officium dare, modum viamque sciendi, docendi

, discendi, i. e. docere facere ratiocinationem, „lernt mass, weis und weg,

rechnung machen, w'e und von wan sy sein sot"; graeci sylloaismum vocant ; finis.

investigare rem ignotam , „wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das

er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore

investigat feram. Libet propler imperitos crassiore Uti musa ac vernaculo sermone

„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,

pass nachgedencken , mues aussrechnen, item. kons nit aussrechnen'1; Ha cuiusque rei

ignotae notitinm aequirimus per ratiocinationem, quam docel facere dialectica. Huius

scientiae prineeps est Aristoteles, Uli etiam Cicero sentit; a \peripatelicis vocabulo

peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.

298 XXII. Schlussbemerkungen.

eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceronianern, welche

uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.

Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er

losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil

derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als mau gemeinig

lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch

Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so

eben an uns vorüberzogen , äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über

wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so

wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer

Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort

spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter

licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig

erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen

Fortschritte herlaufende zu betrachten. x

REGISTER.

Absolulum — connotativum 5, 109.

actus intelligendi — significandi 15.

intelligibitis 108.

adiectiva distrahentia 51.

adminiculativus 282.

admissio 136.

admittere 255.

adversaliva propositio 52.

Aeneas Sylvius 160 f.

aequiparantia 66.

Aenuipollenz 74, 130, 179.

Agricola Rudolph 167 ff.

Aitly Peter von 103 ff.

Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.

Albertislen 184, 223, 227 ff.'

Alexander Sermoneta 235.

alienatio 30, 101.

Alington 196.

Almain Jacob 238.

Altenstaig Job. 265 f.

Amans Nicolaus 238.

ampliutio 30, 67, 88, 100, 124, 129,

177, 246, 279, 293.

modalium 284.

Andreas de Novo Castro 246.

Angelus Politianus 170 f.

Anglicus Jobann 196.

Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.

Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,

182, 185 ff., 253, 255, 292.

S. auch nominales und reales.

Antonius Coronel 252 ff.

de Fantis 270 f.

Sitvester 238.

Sirectus 196 f.

Scotus 277 f.

Trombeta 269.

Apollinaris Offrcdus 181 f.

appellalio 26, 30, 68, 100, 124, 177,

246, 279, 293.

rationis 202, 259, 288.

apprehensio simplex 15.

a priori — o posteriori 78, 144, 240.

aptitudo 143.

Aquita Petrus de 268.

arbor praedicamentalis 249.

Aretinus Leonardus 159 f.

Argentina Thomas de 3.

argumenta sophistica 251, 261.

Ariminensis Gregorius 9.

Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.

Arnoldi Rartholomeus 243 f.

ars opponendi 40. S. auch modus.

auctoritales 231.

Aventinus 295.

Barbara, Celarent u. s. f. 76, 178, 242.

Rarbus Paulus Soncinas 229.

Rasel Universität 189 f.

Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.

Manzolus 274.

Regriff vorangestellt 289 f.

Regrifle entgegengesetzte 252, 266.

Renegno Giorgio 290.

Renedictus Victorius Faventinus 235 f.

Bernardinus Petri 237.

Bessarion 156 f.

Biel Gabriel 231 f.

bis 28.

Blanchellus Faventinus 232.

Roccaccio 155.

Bonetisten 196.

Bonetus Nicolaus 194 f.

Bovitlu.s Carolus 282 f.

Breslau Michael von 264.

Breytkopf Gregor 283 f.

Bricot Thomas 199 ff.

300 Register.

Brulifer Stephanus 198.

Bruxellensis Georg 199 ff.

Petrus 275 f.

Buchen Ronrad \ou 267 f.

Buridan Johann 14 ff.

Cajetanus de Thienis 233.

de Vio 272 f.

Campen Heimerich 182 f.

Capreolüs Johann 174 f.

Capsalis Richard von 98.

Casinensis Samuel 209 f.

Caspar Lax 255 f.

cassatio 41.

casus 42 f., 137.

casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,

254, 293.

Catalanus Joh. 221.

categorema — syncategorema 216.

categorematicus 109, 120, 123.

Caubraith Robert 257.

iir^H( ^n; ^2. S. auch temjius oblig.

certificatuFGäLi^^^^^

chartitudium 294 £. 1

Ciceronianismus 159 ff., 169. _^""~'»—.

Clichtoveus Jodoc 280 f.

Clienton 90.

Colonia Johannes de 271.

communicabititas 123.

complexe significabite 11, 112, 207, 246,

248.

complexio distans — indistans 26, 62.

complexum — incomplexum 26, 93, 104,

109, 123, 236.

compositio 111, 216.

conceptistae 222.

Conceptualismus 17.

conceptus 28, 108.

complexus — incomplexus 109.

nominalis 15.

concomitantia 117.

conditionatim 131.

conditionatum 44.

confuse 10.

connotalivum 5, 30, 62, 109.

consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,

73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff,

170, 179, 181, 204, 219,

227, 233 ff, 239, 242, 246 f.,

250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,

288 ff.

simitis 260.

probativa 289.

comingens 203, 249, 251.

ad utrumlibel 24.

contrahibititas 194.

copulatim 131, 257.

copulatio 267.

copulatum 44.

Coronet Anton 252 ff.

Cranston David 251 f.

decipi 256.

Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,

265, 290.

demonstratio potissima 184, 277 f.

guia — propter quid 78.

depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,

210, 255.

descensus 208, 243, 247.

desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,

127, 180, 209, 233.

ditemma 167.

disiunctim 131.

disiunctum 44.

disparatus 49, 52, 133.

disputatio 292.

quodlibetica 209, 251.

disquiparantia 66.

distans — indistans 204.

distinctio 195, 197 f., 269.

distrahens terminus 124.

distrahentia adiectiva 51.

distribulio 182, 243, 261.

divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.

Dolz Johann 260 f.

"l5>sainicus de Flandria 272.

DorbeTtaK^icolaus 175 f.

Dorp Johann 'jSÄIi^

dubie positio 210, 25^w

dubitatio 41, 43, 83. \

Dullacrt Johann 256 f. V.

Dulmenton 90. »i

Dumbleton 196. >w

Eck Johann 284 ff. ^

Eintheitung s. divisio. *

Eklektiker 291 ff.

Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254",

291.

eloquentia 152, 155, 159, 161.

ens mentale 64.

rationis 222, 234, 273, 293.

reale 234.

enthymema 170.

Enzinas Ferdinand von 262 1.

Erasmus Wonsidel 273.

Erfahrungs-Beweis 35.

Erfurt Universität 189, 297.

Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 ff.

Esel Buridans 17.

Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.

esse obiectale 145 ff.

exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,

208, 249.

exclusiv6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,

208, 249, 263.

exemplum 167.

experientia 105.

experimentum 35.

expletivus 131.

exponibitia 86 ff., 102, 115 f., 125 f.,

177, 199, 204, 208 f., 225,

Register. 301

2311, 239, 242, 249, 254,

263, 268, 279, 293.

exponible Schlüsse 167.

extremum eomplexum 44, 129.

disiunctum, copulatum u. s. f. 44.

Fabtr Johann de Werdea 203 f.

Stapulensis 278 f.

Fabristen 257, 280.

fatlucia secundum quid 41.

falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,

280.

Fantis Antonius de 270 f.

Faveutinus Benedictus Victorius 235 f.

Blancbellus Menghus 232.

Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,

224, 228, 237, 243 f., 274,

276, 284, 286, 292.

Ferabrich Richard 56.

Ferdinand von Enzinas 262 f.

fil 118.

Ftandria Dominicus de_272.

forma intentionalis 145.

formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.

unilas 4, 11, 17, 3S, 94.

formalistae — lerministae 146 ff.

formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,

148, 163, 176, 195 ff., 205,

222 f., 269 f., 295.

formaliter — formalissime 135.

Franciscus Sylvester 273.

Tägius 273.

Freiburg i. Br. Universität 190.

futurum Wiltingens 6, 8, 13, 98, 105,

129, 190, 259.

Gabriel Biel 231 f.

Galenische Schlussfigur abgelehnt 98,

234, 236, 249, 272, 290.

aufgenommen 179, 205, 207, 242,

245, 264, 274, 286 f.

Gebwiter Johann 264.

genus generalissimum 162.

Genuadius Scholarius 156 f.

Georgius Bruxellensis 199 ff.

Gemistos Plethon 156 ff.

Trapezuntius 156, 169 f.

Valla 172.

Gerhard Harderwyk 228.

Teerstege de Monte 223 f.

Gerson Johann 141 ff.

Glogau Johann von 291 f.

Goddam Adam 6.

Gorkum Heinrich von 220.

Gregoiius Laticephalus 283 f.

von Riuüni 9.

Greifswald Universität 190 f.

Greve Heinrich 263.

haeeeeitas 121, 176.

Hagenauer Commentar 244, 291.

Hangest Hieronymus von 262.

Harderwyk Gerhard 228.

Heidelberg Universität 187.

Heimerich de Campo 182 f.

Heinrich von Gorkum 220.

Greve 263.

Oyta 103.

Hentisberus 89 ff.

Heynlin Johann 229 f.

Hibernicus Mauritius 269.

tiic et nunc 143.

Hieronymus v. Hangest 262.

de Marcho 271 f.

de Nuciarellis 271.

Pardus 246 f.

von Prag 39.

hoc 25, 56.

Holandrinus Joh. 267.

Holcot Robert 6 ff.

Hundt Magnus 277.

Jacobus Almain 238.

Faber Stapulensis 278 f.

Magnus Toledanus 140 f.

Riccius 235.|

identitas 269.

analogica 184.

idolum 10.

imago 10.

immobititatum 58.

immutatio vitalis 108, 234.

impertinens 43, 53, 80.

impositio 53, 55 f., 81, 210.

dependens 81.

prima et secunda 63, 110, 123.

incipit s. desinit.

Individuation s. principium individ.

Induction 35, 167, 234.

inesse 33.

inferius ad superius 49 ff., 57 f., 133,

263.

Inflnitation im Syllogismus 34, 77, 99,

249.

infinitum 251.

Inghen Marsitius von 94 ff.

Ingolstadt Universität 190, 297.

insolubitia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff.,

103, 110 ff., 138 ff., 180,

203, 209, 217 ff., 238, 246,

250 ff., 255 f., 267, 280,

289 f., 293.

instantia 35.

institutio 41.

intensio et remissio s. forma.

intentio 142, 210, 222, 292.

prima et secunda 63, 109, 123.

Interpolationen zu Petrus Hispanus 211 It.

intuiiio 12.

inventio — iudicium 181.

inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,

243 f., 284, 286, 292.

Jodocus Clichtoveus 280 f.

Trutfeder Isenacensis 241 f.

302 -Register.

Johannes Attenstaig 265 f.

Anglicus 196.

Antonius Scotus 277 f.

Buridauus 14 ff'.

Capreolus 174 f.

de Cotonia 241.

Dolz 26ü f.

Dorp 237.

Duitaert 256 f.

Eck 284 ff.

Faber de Werdea 203 f.

Gebwiter 264.

Gerson 141 ff.

v. Glogau 291 f.

Heynlin a Lapide 229 f.

Hotandrinus 267.

Magistri 268 f.

Majoris Scotus 247 f.

de Monte 271.

Parreut 239 f.

ßaulin 238.

Venator 235.

Versor 220 f.

Wessel 231.

lsenacensis 241 f.

iudicium 12.

Juristisches 15, 28.

Kartenspiel 294 f.

Kategorien 25, 65 f., 162 t, 203, 214,

222 f., 241, 253, 279, 293.

der Bewegung 92.

Köln Universität 148 f., 223 ff.

Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.

Latnbertus de Monte 221 f.

Landultus 221.

Lapide Johannes a 229 f.

Laurentius Valla 161 ff.

Lax Caspar 255 f.

Leipzig Universität 190 f.

Lendenaria Simon de 236 f.

Leonardo Bruni 159 f.

Lintholz Joh. 229.

logica artificialis 202, 204, 241, 245.

fidei 7.

formatis 7.

mcmorativa 294 f,

naturatis 7, 202, 204.

usualis 202, 204.

lumen naturale 104.

Magistri Johannes 268 f.

Magnus Hundt 277.

Jacobus Toledauus 140 f.

Mainz Universität 192.

Mainzer Summula 233 f.

Majoris Johannes 247 f.

Manderston Withelm 257 ff.

Mantuanus Petrus 176 ff.

Manzolus Barthol. 274.

Marcho Hieronymus de 271 f.

Marcus 60.

Maricalmus With. von 221.

Marsitius von Inghen 94 ff.

Martinus Magister 231.

Molenfelt 210.

Poltichius 273.

Mauritius Hibernicus 269.

maximae propositiones 168 f.

Maxime 78, 168 f.

Mayr Johann 284 ff.

Mayronisten 196.

Miizolinus Sylvester 292 f.

Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.

-worte bei den Exponibitia 208 f.

im Syllogismus s. Barbara.

Menghus Faventinus 232.

mentale — vocale — scriptum 61, 106,

108 f., 202, 207.

Michael von Breslau 264.

Paris 271.

Saravetius 273.

mititia scholastica 52.

mobilitatum 58.

Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und

reales.

modus disputandi et solvendi 289. S. auch

ars.

intelligendi 107.

loquendi consuetus — inconsuelus

74, 96. 293.

signifieandi 106 f., 109, 142, 145,

269.

Molenfelt Martin 210.

Monte Gerhard de 223 f.

Johannes de 271.

Lambertus de 224 f.

Stephanus de 238 f.

Mucagata Phitipp 229.

Murner Thomas 294 f.

Muttersprache 167, 297.

negatio praegnans 129.

Negation 20, 49, 95, 165.

neoterici 285.

Nicolaus Amans 238.

de Autricuria 2.

Bonetus 194 f.

de Orbellis 175 f.

von Oresme 93.

Tinctor 198 f.

Nicolettus 118 ff.

Nigri Petrus 221 ff.

nominales 142, 205, 292.

und reales 186, 193, 222, 276,

295. S. auch Antiqui und

reales.

non 216.

notitia 10, 108, 241, 285.

ubstractiva — intuitiva 60, 201.

Novo Castro Andreas de 246.

Nuciareltis Hieron. de 271.

obiectale — reale 145,

Register. 303

obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 ff., 57, 80,

89, 103, 136, 170, 179 f.,

210, 218, 233, 251 f., 255,

267, 280, 289 f., 293.

Occam Pseudo- 41 ff.

Occamismus 2.

Offredus Apollinaris 181 f.

Olivier von Siena 234 f.

Oquelin 246.

oratio tentaliva 137.

Oresme Nicolaus von 93.

Oyta Heinrich von 103.

Pardus Hieronymus 246 f.

Paris Universität 186 f., 297.

Pariser Cnrsus des Organons 209.

Parisiensis Michael 271.

Parreut Johann 239 f.

Paroo logicalia 204, 219, 225, 245, 250,

254, 266, 283, 288.

Parvulus antiquorum 219, 277, 283.

logicae 219, 264.

modernorum 219.

Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.

Pergulensis 180 f.

Soncinas 229.

Pergulensis 180 f.

pertinens -— impertinent 49, 80, 133,

137, 218.

petitio 42, 82, 210.

Petrarca 152 ff.

Petri Bernardinus 237.

Petrus von Aitly 103 ff.

de Aquita 268.

Bruxetlensis 275 f.

Hispanus Interpolationen zu 211 ff.

Mantuanus 176 ff.

Nigri 221 ff.

Tartaretus 204 ff.

Thomas 195 f.

philosoplna realis — sermocinalis 148.

Piccolomini Enea Sitvio 160 f.

Platoniker 156 ff.

Plethon 156 ff.

Politianus Angelus 170 f.

Pollich Martin 273.

pons asinorum 206, 292.

Portu Hibernico Mauritius de 269.

positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,

255.

dependens cadens — renascens 82.

propositionum de inesse 246, 259.

posterioristicus 78, 98. S. auch a priori.

potestates syllogismorum 215. ,

praedicalio 249, 266, 279, 287.

essentialis — aeeidentalis 62.

identica — formalis 95.

praefingere 255.

praegnans negatio 129.

propositio 243.

terminus 130.

Prag Universität 191.

Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.

principium exelusi tertii 18.

identitatis 18 f., 49, 106, 144.

individuaiionis 4, 17, 78, 181,

286.

universalisationis 286.

prioristicus 98. S. auch a priori.

probatio terminalis 233.

terminorum 122 f., 177, 234,

267, 283, 289 f.

promptuarium argumentorum 227.

propositio mentalis — vocalis — scripta 7 f.,

12, 111, 254.

descriptibitis , exponibitis , officiabitis

128.

ptures 114.

rationalis 46.

simüis 180, 257, 260, 263.

Pschlachcr Konrad 266 f.

ipevfiofitvoi 171.

Pseudo-Occam 41 ff.

quod est 76 f., 94 f., 98 f.

Radulph Strodus 45 ff.

ratio obiectalis 145 ff.

ratiocinatio 169.

Raulin Johann 238.

reale — obiectale 145.

reales 232. S. auch Antiqui und nomi

nales.

in metaphysica 146, 148.

und moderni 239.

und terminales 274.

realistae 292.

reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,

130, 208, 217.

reflexio supra se 112, 138.

Reisch Georg 294.

relativa 29.

relativi termini 49, 52.

Renaissance 151 ff.

res 38, 154.

praedicabitis 276, 293.

restrictio 30, 100 f., 279, 293.

Rhetorik 162.

Riccius Jacob 235.

Richard v. Capsalis 98.

Feribrigus 56.

Suiseth 90.

Rimini Gregor von 9.

Robert Caubraith 257.

Hotcot 6 ff.

Rosetus 9.

Samuel Casinensis 209 f.

Saravetius Michael 273.

Savonarola Hieron. 230.

Saxonia Albertus de 60 ff.

Scholarius 156 ff.

scientia rationalis 161.

realis — sermocinalis 176.

304 Register.

scio, tiubito a. dgi. 50.,

scitum, opinatum n. dgl. 32, 99.

Scotisten 194 ff., 268 ff.

terministische 198 ff.,

Seotus Johannes Antonius 277 f.

Majoris 247 f.

sensus compositus — divisus 20, 22, 24,

31, 75, 88 ff., 128, 180 f.,

205, 280, 284.

sequela 133.

sermo 105.

sermoeinalis 142, 148, 161, 245.

Sermoneta Alexander 235.

si 257.

Siena Olivier von 234 f.

signa 61, 142, 164, 203.

se mutuo impedientia 284.

signatum conelusionis 13, 78.

significare quiescenter 123.

significalio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,

120, 134, 142, 144, 176 f.,

202, 246, 286.

naturalis 121.

obiectiva — formalis 113.

significatum adaequatum 134.

totaie 13, 134.

ultimatum 27, 99, 110.

universale 287.

signum — consignum 107.

Sitvester Antonius 238.

Franciscus 278.

de Prieria 292 f.

simitis consequeniia 260. -

forma propositionis 180, 257, 260,

263.

simitiludo 56.

essentialia 168.

Simon de Lendenaria 236 f.

simul 19.

Sirectus Antonius 196 f.

sit verum 44, 83, 210.

Soncinas Paulus 229.

Sophismen 83, 92, 139 f.

sophistae 292.

sorites 167.

species intelligibitis 142.

naturalis 105.

repraesentans .10.

Stapulensis Jacob Faber 278 f.

status 30, 100.

Stephanus Brulifer 198.

de Monte 238 f.

Stipulation 15, 28.

Strodus Radulph 45 ff.

subiectum 175.

Suiseth Richard 90.

rummntae 248.

superius ad inferius 52, 57 f., 133.

suppositio 25 ü"., 39, 66 ff., 99 f.,

116, 123, 176, 182, 207 f.,

226, 267, 279, 282, 288,

293.

suppositio materiatis 192.

personatis 145, 147.

sustinere 41.

Sytlogismus contractus —- incontractus 264.

ixponibler 243.

expositorius 8, 13, 50, 98 f.,

106, 179, 264.

hypothetischer 170.

irregularis 136.

kategorischer 31 ff., 76 f.,

98 ff., 136, 1651., 1691.,

178 f., 205 f., 236, 242,

245, 247, 249, 260 f.,

267, 281, 287, 291. S.

auch Galenische Schlusstigur.

mentalis 13.

modaler 31 ff., 77,99, 166t'.,

286.

resolutorius 179.

Sylvester s. Sitvester.

syncateguremata 62, 83 ff., 215 ff, 225,

269, 282.

geminata 83.

mixta 26, 110.

syncategorematicus 120.

Syncretisten terministische 278 ff.

tabula rasa 143.

Tägius Franciscus 273.

Tartaretus Petrus 204 ff.

Teerstege 223 f.

tempus obligationis 42, 53, 137, 218.

terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.

nominates 186 f.

terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,

252, 257, 259 f., 267, 280 f.,

292.

communis 121.

exponibitis 122.

mentalis 108, 121.

officiabitis 50, 79, 88, 122,

127.

praegnans 130.

resolubitis 122, 179.

singularis 121.

vocalis 110, 121.

Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,

146.

thesaurus sophismatum 225.

Thienis Cajetanus de 233.

Thomas «ricot 199 ff.

Cajetanus de Vio 272 f.

Petrus 195 f.

v. Strasshurg 3.

Thomisten 220 ff., 272 ff.

Tinctor Nicolaus 198 f.

Toledanus 140 f.

Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.

Register. . 305

tractatus de modo opponendi et respondendi

227.

transcendcntia 144, 162 f., 205, 234.

transumptivus 27.

Trapezuntius Georg 156, 169 f.

Trombeta Antonius 269.

Trutfeder Jodoc 241 f.

Tübingen Universität 190.

Tungris Arnoldus de 228 f.

Turmair Johann 295 f.

Tysberus 89 ff.

ultimatum significatum s. significatum.

unitas formae s. forma.

Universalien 7, 16, 38, 63 f., 105, 142f.,

157, 168, 183, 203, 205,

222, 239, 264, 276, 279,

285, 292 f.

Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.

Unheit 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff., 129 ff.,

164 f., 169.

Entgegensetzung 257 f., 262.

hypothetisches 21, 44, 52, 54-

58, 70 ff., 130 f., 214, 246,

257 f., 266, 287, 289.

modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,

247, 280, 284, 287.

Umkehrung 74 f., 95 f., 130,

179, 205, 257.

Usingen Bartholomeus von 243 f.

vacuum 11, 26 f.

Valla Georg 172.

Laurentius 161 ff.

Venator Job. 235.

Venetus Paulus 118 ff.

ventus 107.

verificatio 25.

veritas 276.

Versor Johann 220 f.

verum — falsum 31.

veteres — moderni s. Antiqui.

vetus logica 176. •

via antiqua — moderna s. Antiqui.

realium — nominalium s. Antiqui.

Victorius Benedictus 235 f.

Vio Thomas Cajetanus de 272 f.

vox 104, 222.

Werdea Job. Faber de 203 f.

Wessel Johann 231.

Wiclef 38.

Wien Universität 189, 297.

Withelm Manderslon 257 0.

Wimpina Konrad 267 f.

Wirthshaus- Zeichen 61, 121.

Wonsidel Erasmus 273.

Zufällige Merkmale 62, 69.

Pranrl, Gesch. IV.

Leipzig, Druck von C. P. Metzer.