GESCHICHTE
DER
I M
ENDLANDE.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT UNI) MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.
\) VIERTER BAND.
./‚
‚..‚
LEIPZIG,
VERLAG VON S. HIRZEL.
' 1870.
__‚+ € ‚- ' ‘LAzg‚_-_m___=—-_ur——-__
Mm...
V0nvvonr.
__P_‚
Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing’s Ausspruch (Einl. z.
Leben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens, die einem Andern
Mühe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,
Zu
gleich aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand
wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darl“.
so zu behandeln, dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach
möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst
begrüssen.
Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und
steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. 0b ich bezüglich der Dar
stellungsweise das Richtige getroll‘en habe, mögen die Benützer beur
theilen. Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclalur noch ein Wieder
abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine
litterarische Vertretung in dem Zeitraume von der Mitte des l4. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundert
lv Vorwort.
Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent
lich Neues darbieten konnte, war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtbeile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war, darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Prantl.
ÜBERSICHT DES INHALTES.
' Seite
XX. Abschnitt. Ueppigstes Wuchern der scholasti—
schenLogik......... . . . . . . . . .....1—150
Zurücktreten der früher üblichen Controversen und Uebcrwiegen V
einer Fortbildung der byzanlinischen Logik auf Occam's Grund
lage l. Kirchliche Opposition gegen den Oceamismus, Widerruf
des Nicolaus de Aulricuria 2, zugleich aber Einfluss Occam’s auf
den Halb-Thomisteu Thomas von Strassburg 3, während derselbe
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik misshilligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica fidei ab‚ folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf
tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubilia 7. Fortbildung
und Steigerung der Logik Occam’s durch Gregor von Bimini 9.
Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nomi
nalistischer Conceptualismns 15; principium identilatis 18; seine
Summula 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheile 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34},
Spuren seiner Insnlubilia‚ Obligatoria und Consequenliae 37.
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
platonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbildung der Lehre betreffs Obligatoria und Inso
lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40; ausführ—
liebe Darlegung der Consequentiac und Obligatoria durch Radulph
Strodus 45 (termini officiabilcs 50 und impositio 55) und durch
Richard Eerahrich 56.
Entscheidende oceamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen _
'60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung '
der supposih'o 66 und der Lehre vom hypothetischen Urthcilc 70,
Behandlung der Conscquenliae mehr nach Occam 73, planlose
Spilzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die lnsolubilia 79,
die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.
VI Uebersicht des Inhaltes.
XX.
Weitere Pflege der Insolubilia und der Sophismeu bei Henlisberus
S9. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.
Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occamistischeu
Logik durch Marsilius von Inghen 94; seine Lehre vom Urtheile
95, vom Syllogismus 98, suppositt'o 99, Consequenliae 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Ailly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Glaubens 104, in ersterer der „mentale“ Act Grundlage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der lnsolubilia mittelst des men—
talen Urtheiles 110; ähnlich betreffs der Exponibilia und Bunse—
vquentioe 115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheile 120, terminorum probatt'o die supposit-io und die ex
ponibiliu umfassend 122; proposilio zweiter Haupttheil 129, liber—
gehend in consequuntl'ad32, Wahrheit der Urtheile 134, katego—
rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubilia 138, Sophis
men 139. Jacobus Magnus Toledunus 140.
Johannes Gersou 141, theologische Logik neben der sermoci
malen 142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien
144; die ratio obiectah's 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Terministen 1462 Ein Reflex dieses letzteren
Partei—Gegensatzes in der Universität Köln 148.
Abschnitt. Die ersten Wirkungen der lie
naissance
Erwachende Kenntniss der Schriften Plato’s und Cicero's; elo
quentt'a; versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher/ Beseitigung derselben durch blasse Rhetorik 152.
Petrarca’s Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;
gleiche Richtung Boccaccio's 155.
Platonismus und Antiplatonismus, Georgius Trapezuntins, Bessa‘—
rion‚ Gemistos Plethon, Gennadius Scholarius 156.
Leonardus Aretinus lenkt unter Schmähnng der nordischen Bar—
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen
des Aeneas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laureutius Valla 161. Rudolph Agricola hält die
Topik ihr die Logik 167. Georgius 'l‘rapezuntius als Syncretist
der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius
Valla 172.
XXII. Abschnitt. Reiche Nachblüthe der scholasti
schen Logik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173—298
Buchhändlerische Verbreitung alterer und neuerer scholastischer
Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts
Seite
. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 151——172
Uebersicht des lnhaltes. VII
173; ein l'ortbauendes Nachtl'eten der bisherigen Scholastik und
allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellnng 174.
Fortleben des Themismus bei Johann Capreolus 174, des Sco—
tismus bei Nicolaus Dorbellus 175, und des oc'camistisehen Ter—
minismus bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in
der Syl‘leglstik 178) und bei Paulus Pergulensis 180; sync're'
tistische Richtung des Apollinaris Offredus 181.
Gegehiiberstellhng der Antiqui und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Theutisten bei Heimerich von Campen 182.
Allgemeinem Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqni und
Moderni an den damaligen UniVersitäten 185, Paris 186, Heidel—
berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freiburg, Tübingen, lugol
stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern
dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universaliehfrageä,
sondern im Unterrichts-Materiale 193.
Weitere Pflege des Sc0tismus durch Nicelaus Benetnä194,
Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Littera'tur der
scotistische'd formalitates vertreten durch Antonius Sireetu's 196
und Stepha‘nus Bruliier 198.
Einfln'ssreiche Thatigkeit terministischer Scotist'en, nerhl’ich:
Nicolatts Tinctor 198-, Thomas Bricot und Georgius Brux‘ell'ensis
199 (die inventio medit' mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Weidea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die
nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibilz'a mit Mernorial
Worten 208); der Pari5er Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfelt 210.
Einfluss der terrhinistisehen Logik auf Themisteh und Sco
tisten in den Ergänzungen zu Petrhs Hispanus 211, die Bear
beitung der S'yncutcgoremata 215 und die drei Tractate Obliga
toria, Insolubz'lt'a, Consequenlt'ilä 217; die Partie logicalia und
der Panmlus übtiqu'orum und nibdet'it'0ruflt 219.
Conservative Beaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,
Johannes Versor220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus sophismatum 225, Promptuarium argu—
menlorum und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Kein
die Albei‘tisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.
Einzelne Äntiqui: Philipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Son
cinas 229; mit syncretistischer Anwandlung Johannes a La}iide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Aucloritales 231.
Die Moderni aber, d. h. die Terministcn, haben bei Weitem die
Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan
denen Litteratur: Johannes Wessel, Martinus Magister, Gabriel Biel
231, Faventinus Blancliellus Menghus 232, Cajetanus de Thienis,
die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Biecius,
Alexander Sermoneta, Benediclus Victorius Faventinus 235, Simon
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An
tonius Silvester, Jacobus Almain 238.
VIII Uebersicht des Inhaltes.
Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik
ausbauen und bereichern: Johannes Raulin, Nicolans Amans,
Stephanus de Monte 238, Johannes l’arreut 239, Jodoc Trutfedel‘
lsenacensis _241, Bartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Hagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 und be
sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztem Schüler;
David Cranston 251, Anton Coronel 252, Caspar Lax 255, Jo
hannes Dullaert 256, Robert Caubrailh 257; eine weitere Schüler
Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Dolz
260, einem Anonymus 261,‘ Ferdinand von Enzinas 262. Rück—
wirkung dieser Schule auf Deutschland: Heinrich Grere 263, Jo
hannes Gebwiler, Michael von Breslau, ein Anonymus 264, Johann
Altenstaig 265, Konrad Pschlacher 266, Konrad von Buchen Wim—
pina 267.
Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquila
und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der‚/ormalitales
durch Antonius Tromheta, Mauritius Hibernicus 269 und Antonius
de Fantis 270; lediglicbe Nachtreter des Scotismns: Johannes de
Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus
Nuciarelli 271; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho
271. _ .
Desgleichen blosse Nachtreter _des Thomismus: Dominicus de
Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Franciscns Tägius, Mi—
chael Saravetius, Franciscns Silvester, Martin Pollich, Erasmus
Wonsidel 273; Bartholomeus Manzolus will die terministische
Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruxellensis ein
Ueberläufer Von den Terministen zum Thomismus 275; Magnus
Hundt Albertist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.
Terministische Syncretisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Clichtoveus 280, Carolus Botillus mit realistischer Tendenz 282,
Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu
zahlen 283; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzelu
Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor
anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklekticismus
in Giorgio Benegno 290.
Vollends Eklektiker: Johannes von Glogau 291, Silvester Manzulus
de Prieria 292, Gregor Beisch und die loyica memorativa des
Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.
Schlussbemerkungen 297.
Pi!
4 o
XX. ABSCHNITT.
UEPPIGSTES WUCHEBN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige ‘
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Ahstrusitüt, ja — wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhundertes waren _
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden„welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Be
deutung der Universalien, der prima und sectmda intentz'o, sowie in
Bezug auf principium individuatz'om's oder pluralitas formarum u. dgl. ‘
ein. Von derlei Controverseu haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahr- 5 '
hundertes fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuschliessen, und allmälig liess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.
So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates}
terminorum und namentlich die Consequentt'ae, Obligatoria, Insolubilia,
deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode,
sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus
schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schriften. Der Inhalt_aber dieser „modernen“ Doctrin ist derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concenlrirt und kurz als möglich. Eine Solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende ‚
Gesichtspunkte zu excerpiren, ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir j'
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
' PRANTL, Gesch. IV, 7 1
2 . XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.
Exercitien. Dass ich oft Hunderte_von enggedruckten Folio- oder Quart
Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen, sobald er in die von mir benützteu Drucke Ein
sicht nähme, aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie. denn solche Darstellungen der Logik damaliger
Zeit aussehen; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Recht
verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Lectüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik 1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch his'in
das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist 2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver
‘‚“ werfen, zunächst aus ltierarchischpolitischen Motiven, sodann aber auch
1 darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma’s und der
‘ natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn.‚ Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
-0ccam’s einem Verrlammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser
'‚Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
" denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seiten der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria
oder (richtiger) de Autricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde, mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene
Iolgerungen der Auffassung Occam’s erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.
Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien, als die denselben entgegengesetzten, sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik“ wähle, so berufe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867“; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue archäolog.) nicht beliebt, an
Stelle einer nichts-sagenden Bechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht—lateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst billigen, wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Renaissance verbringe (s. folg. Abschn.‚ Anm. 2—16).
3) Bulaeus‚ Hist. «m'a. Paris. Tom. 1V‚ p. 257 u. 265.
XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Strassburg. 3
zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes
denhlossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
Atomismus zu liegen scheint 4). Vereinzelt allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik}
das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar ‘
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.
So vertrat der Äugustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commeutar zum Petrus Lombardus verfasste 5)‚
in den üblichen llaupt-Controversen einen thomistiscben oder wenigstens
halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anscbloss; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
'Vor Allem bestreitet er ja Occam’s Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn., Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik —— auch die Theologie eben
sosebr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung
fähig sei 6); und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nun den thomistiscben Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
Intellectus‘). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik
r
4) Die betreffenden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten
Ausgaben des Petrus Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus
a. a. O. p. 308 l‘f., und wieder bei Du Plessis d’Argentret, Coll. iudic. d. nov. err0r.,
Vol. l, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparenlia naturalia quasi nulla cerliludo haben' potcst; .,
illo tarnen modica polest in brevi temporc haberi, sz' Immines intellcclum suum cou
vertanl ad Tes‚ nun ad intellectum Aristotelis et Commenlalorz's (d. h. Averroes)..„.
Vidi in diclis Aristotelis et Commcntatoris mille quaesliones delerminalas, . per
quus videbalur mild, quod im passen! tencri. rationes oppositae, sind propositae ab
eis . . . . . . .. Cum notitia, quae polest haberi secundum apparentia naturalia, posset in
modico tempore multum admirari, quod aliqui studenl in Aristntclc et Commentatore
et usque ad aetatcm decrcpitam et proptcr eorum scrmoncs logicae descrant res
morulcs et causum boni . . . . . . .. In rebus naturalt'bus non cst nisi matus looalis
disgregationis et congregationis alamalium. Einen anderen_ speciellen Satz werden
wir unten bei Peter v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.
5) Thomae ab Argenlinu, crcmilarum divi Augustini prioris generalis, rammen—
[arte in IV [ihres sententiarum. Genuac 1585 fol. Es gehört jene ganze Leicht—
fertigkeit, mit welcher K. Werner’s Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge—
schrieben ist, dazu, um (Bd. lll, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
Uccamisten zu bezeichnen.
6) L. l, Prol„ qnaest. 2, art. l, f. 6 v. A: Dioo‚ quod theologia est errc
scienlia, quia illc haln'tus, qui probat aliquid de suo subiecto mm minus in
falliln'li ratione, quam ovconomt'ca rel polilica scienlia de subz'eclo suo‚ ille, inquam,
Itabilus est rare scienti/icus . . . . . .. Furie dicelur contra me quod illa, quac
Iraduntur in Ihsologia, non ostenduntur demonstrative..„. Respondeo: aut per
demonstrationem intelligis polissimam demonstrationcm, et sie solum mathematica
esse! scienlia;..... aut intelligis syllogz'smum cf/icact'tcr coucludentem, quamvis pfe—
cedal es; aliquz'lms suppost'tis, et sie rationes tlteologicae posstmt dici demon—
strationes. ‘
7) Ebend. qn. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capaoitalem intellectus
dupliciler loquz' possumus de eins obiecto adaequato. Possumus em'm cousiderare
intellectum humanum secundum suam capacitalem naturalem..„ sine influentt'a super
1
*
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occam, sowohl betreffs der Universalienf'rage 8) als auch in Bezug
auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn.XVll,
Anm. 519 f.) und an.Aegidius (vor. Abschn., Anm. 380) an; und nur
folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die lndividuation
der Engel unter Hindentung auf die occamistische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt“). Der nemlichen Auctorität
folgt er auch in der Frage über unitas formae“), und betreffs der
naturati; alte modo secundnm suam capacitatem obedienlialem deo influcnte et
snpcrnatnraliter coaperantm..„‚ St santitur prima moda,.... eins obiectum adacqua—
tum est ans phantasiabite mediale vel immediate; et appello ans pltantasiabile imme
diate, quod proprie cadit sab phantasmate; sed mediale, cuius cognitio argalive nct
illative uel quocunque alio modo dcducibitis est ex phantasmate...„ Si autem anpa
citas intellectus snmitur secundo modo,..‚. eins 0bicclum adacquatum est ans in
qnantnm ans, sive ens universaliter sumptum eomprchendens ereaturam et creatorem.
8) L. l, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universalia nun dicuntur esse
ubique positive, sed privative, quia nusquam per se saut; inquantam enim universalia
sunt, tunc abstrahnnt a conditionibus individuanlibus, quae snnt Itic et anno, et per
canscqucns abstrahunt ab alri et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicat natura
universalis nun generatur per se, srd generatur ad generationem alterius, puta, ad
gencrationem particatarium, ut ait auctor Sex principiorum (s. Abschn. XIV, Anm.
461 1.), sie etiam mm movetur per se, scd si sibi competit aliquod moveri, hoc
solummodo sibi competit ad motunz alterius, so. ad motunz particutariam..‚... Nutte
substantia spiritaalis es! in laco circnmscriptive.
9) L. II, dist. 3, qu. 2, an. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua
tiom's; nnus in rehas materiatilms, alias in rebus immaterialibus . . . . .. Circa primum
‚ cst advertendum, quod appellundo prinzipium individuationis illad, qao radiaatiler
cantingit, plura solo numcro differentia esse in enden: specie modo naturati, sie
qitantitas estprincipiam originale sive radicale ipsins individuatianis, quia pro laute
plurificantur aliqua in eadem specic, quia divisa est eornm materia; scd secandum
«;‚modum‚ qnem videmus, materia non dividitur nisi extensa per quantitatem......
Supernaturali tanzen 1170d0 distincta individua materialia per divinam patentiam
possant ficri in eadem specic sine omni quantitate.
10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individuationem substanttarum sepa
ratarum est adrerlenrlum, quer! secundum eos, qni quemlibct angetan: dicunt spcei/ice
difl‘erre ab altern angelo (vgl. Occam, vor. Abscbn. Anm. 815), aparte! dicere, quod
per idem angelus vonstttuatur in esse specifico et in esse individuo. Secundam eos
autcm‚ qui plares ponunt ungutes in eadem speeie, essrt dicendum, qnod per proprie
tatem hypostaticant angelus vonstituatur in esse individuali . . art. 2, f. 143 r. B:
Quanwis dubium sit ad utramque parlem, rredo tanzen probalnlt'us esse tenenrinm,
qaod nunc de facto 0mnes angelt di/ferant specie. Vgl. Aegidius (vor. Absehn.,
Anm. 382 1.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas
(ehd. Anm. 308) und Durand (ehd. Anm. 570).
11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art.l, f. 112 v. A: St in humine vel in qnacunque
alia re esscnt ptnres formac substantialcs, tanc itla res esset ans per arcidcns, quia
non Itabaret uaam essentiam.. .. . St plures farmac substantiales cssent rinsdern rei,
(um: atiquae essent frustra, qnia frustra fit per plura, quod aeqae fieri potest per
pauoiara... .. (B) Istae so habent per ordinem scrundum nirtuatem inclustonem....
usque ad animam intellectivam, quae virtutes omnium praccedcntium in se compre—
hendit et ideu ipsa sola posita in materia potest exercerc operationes 0ntnium cete
rarum...... (f. 113 v. B) Licet quaelihet pars diffinitianis dient /ormam, tarnen
Imiusrnodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentt'aliter, sed
dicunt eandem formen: seu naturam se'cnnrlum rem, sah alia tamen et alte ratione,
quia hoc, quod differentia exprimit snb ratione determinata, hoc idem c.zprimitur per
genus sah ratione commnni et indeterrninata. Die\Grnndlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn., Anm. 70 u. 74)
durch Pseudo—Thomas (ehd. Anm. 291) und Aegidius (ehd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
xx. Thomas v. Strassburg. _ s
intensio et remissio formarum schliesst er sich an Durand und Burleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Tho
mismus nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen Oceam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ehensowenig
theilt er über den Begriff „suppositurn“ Oceam’s Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand’siö). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will‘s); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam’s (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und eormotativum").
12) L. I, dist. 17, qu. 2‚ art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipit magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dat magis et minus esse subiecto
propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti...... Essenlia essentialiter
et intrinsece sine secundum gradus in cssentia in nulla variata eidem subiecto dat
magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositam
S. Durand (vor. Abschn.‚ Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L. lll, dist. 32, qu. l, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,
quae ponit, quod forma sit tota quidditas rci..... (v. A) Sed secundum omnes phi
losophos ex materia et forma fit per se tmurn; ergo ex ipsis fit per se quidditas
una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitateml sic spectat
per se ad rci quidditatem.
14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A; Duplex est identitasg quaedam
absolute, et ista est idem, quod rei unilas et opponitur divisioni et per consequens
diversitati non relativael sed privativae, et ista identitas non est determinati generis,
sed transcendenlisl quia in omni genere reperitur, sicut etiam ipsa diversitas. Alia
est identitas relativa, pula, qua idem relative respicit se ipsum, et illa non opponitur
dicersitati relalivae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn.‚ Anm. 149 ff. u. 549).
15) L. lll, dist. 6, qn. 1, art. 1, f. 14 1'. B: Suppositum creatum sic differt
a natura, quod tamen non includit in se rem aliquam intrinsecel quam non includat
natura, sed tantummodo modum rei, puta, modum per se essendij quem consequitur
ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae tuliter eom'vvgilur, quod alteri suppo
sito in subsistendo non innititun quia taliter debemus suppositum ponere esse con
stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantine, et tamen realiter
di/ferat a natura, cuius est suppositum S. bei Dnrand ebd. Anm. 556 m
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De di/fiuitione possumus loqui
tripliciter; uno modo largiss-ime, alio modo proprie-ssimili tertio medio modo nec nimis
Iarge nec etiam nimis stricte. Prima modo omne, quod est nominabile seu aliquo
nomine signifieahile, est diffinibile, quia, ut sie, di/‘finitio non est aliud, quam distincta
expressio ilIius, quod per nomen fuit expressum con/use et indistincleg isto modo
possunt dii/Entri negativa, privativa ac etiam quaecunque figmenta . . . . . . Secondo modo
nihil ponitur in di/finilione, nisi sit intrinsecum rei di/firiilae et spectet ad essentiam
eius; et sic sola substantia dif/initum Tertio modo, quamvis res di/fim'atur per ea,
quae sunt sibi intrinseca, puto per genus et di/ferentiamq tarnen, quia dependet ab
aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte noti/icari non potest, ideo talis
dif/initio datur per additamentum et sic dif/iniuntur accidentiay . . . . .‚ et quia
diffinitio est sermo dieens, quid ‚est esse rei, ideo accidentia absoluta non possunt
perfecte cii/finiri sine subiectoq cui insunl, nec respectiva sine terminos ad quem sunt.
17) L. I, dist. 7, qu.1‚ art. 1, f. 49 V. A:' Scientia connotat respectum ad
seibile, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis..... Tale accidens copulatum
6 'XX. Thomas v. Strassburg. Goddam. Holkot.
Dagegen verschmäht er wieder Occam’s Erörterungen über das Verhältniss
des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes 18).— Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert werden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit
angehört, mag für die Theologie als 0ccamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam’s Trennung zwischen.
Logik und Trinitätslehre nicht billigt, da das principium iden!i!a!is auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespölt werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit
der Supposition zu lösen“). ' .
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert l
Holkot (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu Petrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Determinationes quarun- ‘
dem quaes!ionum“ besitzen”), von Ucczim grundsätzlich geschieden, \
l
l
l
l
l
(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Ahschn. IV, Anm. 513) quan!um ad sann!
proprium significalum non delw! sumi in sensu copula!ivo‚ pu!a‚ quud dica! absolutum
e! respcclum . ‚ . . ‚. Scientia enim non dicz'! qualita!um e! relatio_nem, sed dici! quali—
la!cm auf» relatione; e! ide0 mm obslanle i!!a conno!a!ione‚ qua cerni! respeclum ad
scibilc, ipsa !anzen simplicitcr loquendo dicitur qualilas absolute.
18) Ebend. dist. 38, qu. l, art. 2, f. 112 r. A: Den; cer!a scipnlia oognovi!
futura ron!ingen!ia ab ae!erno..... Per praedic!am cerlitudinem divinae soicn!iae non
tolli!ur aon!ingenlia a rebus con!ingen!ibus, cum scien!iu dei non si! umso rerum
nisi medianle volun!o!e.
19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dic!io exclusiva addita uni
relatinorum ezcludi! allerum, quia‚ quamvis dictio ezclusiva non ewcluda! a lermino,
cui additur, illud, quod es! de suo conceplu principali‚ excludi! tanzen omne illud‚
quod es! de conceplu sccundario; sed unum rola!ivunt n'en es! de concep!u primipali
allerius, sed !anlumrpodo secundario..„... Scd es! quaedam opinz'o, quae simpliciler
lenet opposi!um huius, quia dic!io exclusiva solummodo i!!a excludi! ab invicem,
quae ab invicem possun! in esscndo separari; scd unum relativorunt non p01es! ‘
scpurari ab altere nec in esscndo nec in intelligendo...... Sed illa nun concludunl, ‘
c! communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden ‘
wir Nichts derartiges. '
20) Adam Goddant super qua!!uor libros senten!iarunz.‘ Paris 1512. f0l. f. 43 l
v. B: Dico, quod nec in divim‘s ncc in crcaturis deinen! con!radiq!oria verificuri de
enden: simpliciter pro enden: re. Probatur, quiu hoc esse! opposilum primi principiz'
de quolz'be! esse,- ilem z'mponere fidei lale inconveniens es! exponere fidem derisioni
infidelz'um Ta!ia cou!radictoria verifirantur de eodem con"ccptu dei, pro a!io
[amen Je! al-io supponen!e etc. Was das princz'pz'um iden!i!atis betrifft, s. im vor. t
Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672). ‘
21) Robert! Hol/rot, na!ionc Angli, professione sacri P1aedicalorum ordinis,
In qualu0!‘ liln‘03 Sen!entiurum quacsliones argu!-issinme. Ouaedan} confe1‘enliae‚
De impu!abi!i!ale pecca!i .. Deterntinationes i!ent quarundam a!iarum quaeslionum‚
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benützc die Ausgabe v. 1518. l
Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft, so haben l
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt: N0n
desunt, qm" eas a discipulis Holko! collecllzs pu!en!‚ au! ab ipso in!c1‘ profilendnm in
gymnasio publico dic!atas‚ cum alii c!iam sm'ptas ab ipso velinl.
XX. Holkot. 7
vmateria certa.
ebend. E u. K.
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica
fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das Iden
titäts-Gesetz verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass l=3
sei (vgl. Occam, vor. Ahschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht als „formalis“, d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sic
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusst
sein als solches, gelten). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betrell's der Qualität (s. ebend. hes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Oceam überein“). Ebenso wird
hier in der Lehre vom Urtheile Occam’s Scheidung in propositio men
talis und vocalis aut'genommenv (vgl. ebend. Anm. 772); sowie, aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Sentan L. l, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis
de/iciat in eis, quae fidei sunt . liationalis logica fidei alia debet esse a logica
naturali oportet ponere unam logicam fidei, modo philosophi non viderunt,
aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regutae, quod
omne absolutam praedicatur in singulari de tribus et non in plurali; alia, quod
unilas tenet suum consequensr ubi non obviat relationis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität). Esme logica Aristotelis
formatis an non? Dieo, quod, si non vis vacare logicum formalem nisi illamy quae
tenet in omni materia, tunc patet, quod non. Si vis vacare logicum foi-malem
iltam, quae per naturalem inquisitiouem im rebus a nobis sensibiliter notis non capit
instantiaml dicol quod sic in argumentis de christo oportet habere logicani
singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speci/ica
tionc diversarum naturarum Ebenso Determ. quaest 10, D: Est inquirendum, an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholisl sit formatis an non. Ouod
non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent
in omni materia. causa est, quia Aristoteles non vidity quod una res esset una et
tres ‚ . . . .. Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan
tiam in Ierminis, quibus utimur in divinis Et idea dieitur, quod illae regulae non
sunt formales, quia sermo concludens per se concludit in omni. catholicus
obligatus ad tenendum pro principioy quod una res est tres res, non est obligatus ad
sustinendum tales regulas llogicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in
illa material pro quo dabantur ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in
Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.
l
23) Super Sent. L. l, qu. 6, H: Propric loquendo soli conceptus et voces
vel saltem signa ad placitum instituta sunt in genera, quia tantum ista incom
plezo ponuntur in genere, quae sunt partes promsitionumy sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel conceptus vel voces . ‚ . . . . .. Posset esse dubium, an genera genera
lissima et universaliter omnia ordinabilia in coordinationibus praedicamentalibus sint
voces vel conceptus Ouod non sint conceptus, probe: Onmis conceptus mentis est
qualitasy sed substantia est genus generatissimum et est conceptus menu's; ergo sub
stantia est qualitas. conclusio fatsa, quia nulla substantia (N) Ad dubium die-o, quod omnia praedicamentav sunt in genere eqsutalqituaatliistasloquendo
de praedicamenttsl quae sunt conceptus vel voces,‘ nam praedicamenta sunt signa
communia institutal vel natur-aliter signa, sicut conceptusy vel ad placitum, sicut
voces Sciendum tamen, quod conceptus positi in coordinatione praedicamcntali
dupliciter possunt supponereg vel pro se, et sic vocatur suppositio simplex, vel pro
suis signi/icatisy et sic vocatur suppositio personalisg et secundum has diversas suppo
sitiones sotvuntur argumenla. »
8 XX. Holkot.
so ist auch hier zum ersten Male die Ansicht 0ccam’s dahin gesteigert,
dass bei der propositio vocalis‚ welche gar kein einheitliches Urtheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheit oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit, welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein
wohnt, nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnete „Sache“ sei“). Was über futurum con!ingens
gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer
über den syllogismus exposi!orius bemerkt hatte (s. ehend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüth sich
hieran.wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeit
der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht“) Ansserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obliga!oria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (am) umlief, wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an
24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Verilas c! fulsi!as 1!01l Süfll accidenlia absolula
ae! inhaerenlia proposilianibus dis!ina!a realilcr ab ipsis (G) Verilas pmposi—
!ionis non es! res signifiaaia per propositiouem, quia inne aliqua proposi!io esse!
vera, quae nullam hellere! veritatam‚ u! „Cacsar nun es! ehimaera“, ubi !ermini
nun supponun! pro aquuilms TC(IUS (J) Videndum es! de propositiane, quae son—
far!ur hominibus, et de ea sun! dubio. Primum, an aliqua praposilio voculis
passe! esse aera aal falsa. Vide!ur‚ quod non; quia‚ quad nur: es!‚ neu es! aerum
nca falsum; sed propasiiio voealis nunquam es!7 quia‚ quando subieclum es!‚ prac
diaalum nan es! (K) Proposilin vaealis na!ura!i!er habe! quatuor; prima,
quod produai!ur successive; seaundo, quori partes nun manenl; !er!io‚ quod es! qaae
dem mullilado 110mm, quar!o, quod es! naturula signu.m imaginalionis ipsius
proferen!is .‚ Set! ab impasi!iona e! ad placi!um habc!‚ quad signifiee! Immim'
haue rcm er!eriorem‚ quamcnnque volueri! . . . . . ‚. (O) Pate! es: dialis‚ quod hallo
ora!io vocalis es! vera ve! falsa; ideo ins!ilu!um cs!, quod sie flehe! indiaari
da ora!iane voauli, ac si esse! ras permancns !a!a simul existans in ultima instanli
pralalionis (P) Prapositio vaaalis non aausat nisi unam in!enlionem mentalem‚
quia significalio, quae repraesenla! naturaliler aal phun!asiaiiler duas voaes, non foei!
praposi!ionem‚ sed quandam eonyeriem in!en!ionam.
25) Ebend. du. 2, Y: Res!a! videre, an in proposi!ionibns de futuro in
maleria conlingenti si! de!ermina!a veritas in una aan!radic!oriorum c! falsi!as in
reliqua. E! videlur senten!ia Aristo!eiis‚ quod nan Unde vide!ur, qaod neu!m
pars in materia aan!ingrnti es! vera ae! falsa. Opinia au!em !heoloyarum huia es!
eontraria; credimus enim, dann! soire omnium can!radia!oriarum determinate
alleram par!em; alias praphe!ia esse! impassibilis, ncc ei opor!crel aredere. S. vor.
Abschu.‚ Anm. 1039.
26) De!crm. quaast. 10, E: Dubinm es! de forma sy!logismi expasi!orii‚ an
aalen! in omni ma!eria‚ E! argailur, qnod non Non leitet in divinis, ergo non
es! formalis (s. Anm. 22). Nam nan sequi!ur „Is!e deus es! inearnatus‚ Is!e
deus es! pater, Ergo pa!er es! incarnalus". . . . . . .. (F) Tria requirun!ur ad /0rmam
sy!!ogismi empasi[brii. Prima, quod si! ex duabus praemissis singularibus, quarum
subiea!a sun! duo pronomina demonstrativa cum aiiqaa Iermino communi. Secundo
raquirilur, quad ipso (lemans!ren! unum rcm numero, quae sie si! una, quod nah si!
plura e! qaaciibe! i!!arum; ,.... deus aalem es! p!ures res, quia p!ures personae e!
etiam quaelibe! illarum,‘ e! sie in!elligi! Oakam‚ iiee! minus dis!inate hoc exprimal‚
Ter!ia requiri!ur, quod haben! disposi!ianem !er!iae figurae, c! haea forma lenet
uniformiter in quaaanque materia. Seeundum is!a syllogismus exposilorius nunquam
passe! fier‘i es: !erminis supponentibus pro deo ve! divina essen!ia‚ quia essen!ia divina
es! realiter plures res e! quaelibe! persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
l
xx. Ilolkot. Gregor v. Rimini. 9
hestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können} was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begrifl‘sbestimmungen der obligatio, positio und depo
sitioz"). Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 IL, 191 fil, 311 II'.
.la aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot’s nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der lnsolu
bilia beschäftigt habe 28), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 (R,
307 fl'., 350 Iii, 425, 465 fi‘., 569 ff.) näher darzustellen haben.
Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten.zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirtem), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Diil‘erenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma’s aus der
Logik zu dem Motive Goddam’s (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde, sich unter einander und mit den Ketzern
herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Oecam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singu
lären gelangt auch er zu einem Verwirinchungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt“),
27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logi
cales, quae in arte obtiqatoria difiusius pertractantun Et est primo scien
dum, quod, quando opponens ponit casam, ct quando respondens admittit, respondens
est obligatus ad rcspondendum secundum casam, et quandocunque dicitur ab opponente
„portatur, quod ita sit“, vel aliquid aequioalenss fit respondenti una positi-ol quae
est species obtiyationisi si admittaL Secundo supporta, quod omne sequens ere for
malitcr couccsso est concedendum, et quod omne repugnans cst ncgandum tanquam
impertinens Terlio suppono ex eadem arte, quod omnis positio aequioalet uini
depositionil quia illa aequivalel rcspondentia quial si poniturj quod tu es Romae,
time deponitur ista „tu non es Romae“, et idea, qui posuit unum contradic
torium, deposuit reliquumr et e contrario. ouarlo suppono hanc rcgulamz Posito falso
contingenti non est inconvenicns concedere impossibile per accidens.
28) 10h. Maioris Srotus, Libri quos in artibus etc. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Accepta illa mentali „Omnis propositio mentalis est universalisu
illud praedicatum non supponit pro hac ipsa prapositioneg ergo pars proposilionis,
imo nulla propositios potest supponcrc pro propositioney cuius est pars . . . . . .. lstae
sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 m u. Abschn. XXII
Anm. 439), quae fuerunt Olkot et Rosati ante cum.
29) Gregorii Ariminensis theologi crequisitissimi tectura super Primo et Sccundo
Scntentiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Ouidam dicit (d. h. Occam, s.
vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), talem modum arguendi in omnibus tenere
praeterquam in divim's, et causa est, quia nunquam alibi possunt tres ras, quarum
nulla est alia, esse una res numero . . . . .. Sed haec responsio e'st omnino irrationa
lisj tunc quia sic dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid
circa divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra liacrcticosl pro libito
dicetun discursum et omnem illationem non valere, et sic nihil ez creditis aut
in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere, Tum quia sic dicere nihil
aliud est, quam fidem nostram cathalicamque doctrinam contrariam esse certae rationi
plane confiteri sicque falsum ac per hoc contemnendam propria confessione assererc.
31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B; Natitia intuitiva rei singularis est
prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
I
10 XX. Gregor v. Bimini.
so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge'
meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt“). Während er
daher Occam’s Eintheilung der nolitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immcdiata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde 34). Nemlich Occam
hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 ll'.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Hervens (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Seotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objeete in bestimmter
Weise (determinate, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und
erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissaet
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren, was Occam
(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum
bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
Onmis res creatay quam per intellectum cognoseimus, aut cognoscitur a nobis imme
diate in se ipsa sic, quod nolitia illa ad nullam rem vel medium repraesentativum
termi-naturi aut cognoscitur in specie propria a se causatay aut in conceptu aliquo
proprio aut communi fieto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 If.
32) Ebend. qu. 2, art. l u. 2, f. 45 u. 46.
33) Ebend. qu. l, art. 2, f. 43 v. A: Sensibilia non sensala non possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceptn simplici sibi proprio; in conceplu
autem communi iis et aliis possumus illa intelligere, non tamen distincte et in spe
cialiy sed eon/use tantum et quadam nolitia generali communi illi et aliis.
34) Ebend. art. l, f. 37 r. A: Notitiarum alia est Simplex, alia est eompleza,
quae dicitur affirmatio el negatio. Item eorum, quae simplici nolitia cognoscunturj
aliqua sunty ad quae huiusmodi nolitiae immediate obieclice delerminauturl quaedam
veroi ad quae non immediate terminonlur notitiaei sed ad eorum species seu imagines
in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam intelleclualisu
S. ehend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2. f. 42 v. B: Quamvis onmis species existens in intellectu sit
abstracla ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia scilicet nec est quanta ea:
tensive nec situm habens, et sic de aliis conditionibus malerialibus et corporatibus,
non quaelibet tamen est sic absoluta in repracscnlando, sed per aliquas species
rerum sensibilium inezrlensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstraclas
singularia illa et cum suis conditionibus singularibus et malerialibus intelligimus
determinate In intellectu sunt species determinate aliqua singularia repraesen
tantesg alioquin oportet eoncedercg quod nullius singularis absentis determinate
habemus rccordationem aul memoriam vel aliquam cognitionem
36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A: Notitiu intuitive est nolitia simplex,
qua fognaliter aliquid immediate in se ipse cognosciturg abstractiva vero est nolitia
simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentalieo cognoscitur . . . . ..
(B) cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imngo, cogno
scitur etiam per eandem notitiam res ipsal cuius ipsa est speeies, a qua re causata
est species ipsa ln visione speculari, quam moderni vocant abstractiivann non
videtur res ipsa in se immediate, sed tantum mediante sua imagine Nun onmis
eisio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imugo, sed ea tantum, qua videtur
imago tanquam imago (f. 47- r. A) Eadem nolitia numero est intuitive et abs
tractiva, sed non respeetu eiusdem; imo onmis nolitia abstraclica est intuitive, non
autem onmis intuitive est abstractiea Notitia, qua ecrnitur, ut est imugo, est
xx. Gregor v. Bimini. 11
wenn Gregor hiel'ür auch den Begriff der Form des Objectes substituirt 37).
Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas'grösseres Gewicht
auf die Objectivität des Erkennmiss-Gegenstandes füllt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthümlichen Unentschiedenbeit, welche uns schon bei
Occam selbst (ebd. Anm. 763 fl'.) begegnete, die Möglichkeit oll'en, gerade
das Zusammentrell'en des subjectiven Deukgebildes (fictum, imaginatum)
und des äusseren Objectes (esse reale extra animam) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 fl'.), wovon natürlich bei den bloss connotativen Be
grill‘en (s. ebd. Anm. 917'111) eine Ausnahme besteht 38), sowie auch
b‘ei Begriffen, welchemkein Reales entspricht, z. B. bei „vaeuum“, zwischen
significatio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen
trell‘en des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliqm't!‚ res, ens“,
stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen ohjectiven Thatbestand bedeuten“). —- Die
Frage über unilas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occaln’s
(s.'ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise“),
und auch betrefl's der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche'er besonders an dem theologischen Begrill'e „carz'tas“ erörtert,
intuitiva speciei et abstraetiva rei ad extra . (B) lmaqinans aspicit aliquid et
intuetur imaginem sive causatam a sensibus sive fictam per animam Per ima
ginationem fictum et formatam idolum est inmyinatum.
37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 1'. B: Specialiter et proprie forma est
similitudo seu imago rei cognitaei per quam recognoscitur manens naturaliter in
anima,- etiam postquam anima desiit actualiter cognoscerel est apta nata ducere ani
mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et similitudo ln anima nostra sunt
tales species rerum sensibilium
‚ 38) L. l, dist. 3, qu. 4, art. 1, l. 49 v. A: conceptus naturaliter repraesen
tativus praecise eam rem repraesentat et s‘ignificat, pro qua etiam potest supponere,
nam .. . . conceptus huiusmodi tatis est in esse ficto et imaginato, qualis ras, cuius
est conceptusv est in esse reali extra animant; et ideo talis conceptus nihil aliud
significat praeter eam rem, cui est sic similis et pro qua potest supponere. Ouapropter
conceptus connotatinusa sive a/firmativus sive negativus, nihil repraesentat naturaliterj
sed ex institutione tantum. '
39) Ebend. f. ao v. B: Notilia termini est duplex". Una, qua cognosciturv
quid significat ille terminus; alta, qua cognosciturl quod ille terminus de ente veri/i
catur. Et istae multum distinguunturj nam dc aliquibus habetur notitia prima, de
quibus secunda non habeturi sicut de terminis „eorpus infinitum, vacuum“ etc.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid“, sicut et ista alia
sibi synonyme „ens“ et „res“, possunt accipi triplicitcn uno modo communissimes
secundum quod omne signihcabile complexe vel ineomplexc, et hoc vere uel false,
dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni significabili complexe vel
incomplezcey sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntury ut
significant aliquam essentiam sive entitatem existentan
41) L. 11, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendac in homine
tot substantiales formae, quot sunt praedicatai quae de ipse non sunt tot ponendaev quot habet homo operutiones vitales;dicuntur nionnq'uliotd,; ._quot
partes habet heterogencas Non est ponenda alia forma substantialis 'in homine
praeter animam intellectivam Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 -v. B: Formae
substantiales elementarem non manent perfecte integrac in ipso mixte nec manent
remissae et fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt
actualiter secundum se in miæto.
12 XX. Gregor v. Ilimini.
steht er auf dem gleichen Boden“). Hingegen durch Aufnahme und
Benützung der scotistischen formali!ates entfernt er sich lebensosehr von
0ccam, als er sich ltlayron (s. ebd. Anm. 549) nähert“).
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam’s Ansicht
(Anm. 746) dahin, dass in!ui!io und indiaium (-— über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acta
seien, welche jedoch in unmittelbarem Causatlnexus zeitlich zugleich ein
treten “). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädi
cates noch nicht besteht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propasitio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur
Abbilder mündlicher Urtheile und sonaah an bestimmte Sprach-Idiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine..Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver
Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim‚
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so“ oder unter Verweigerung der
Zustimmung auf ein „Es ist nicht so“; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam’s (vor.
42) L. l, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art 2.
43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Liae! nna ratio di/7‘eral ab alia
e! praadicalum di/Iara! Taliana a subiealo, ras !aman ipso hart di/far! ra!iane a se
ipsa nec in dao naa in crea!uris (anders 0ccam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).
E! idco illull diclam usi!a!um, quod ras aonsiderala secundum unam ratiom‘m differ!
a se ipso aansidarata seaundum aliam rationem, da air!ula serb1qnis m es! aerum,
sicu! min es! verum illud, qnod rcs cansidarala sarundum unam rationem non
es! ipsame! aansiderala seaundum aliam rationam, sad dabei in!alligi‚ quer! 1'a!io_
una, secundum quam aansideralur‚ as! ra!ia alia vel dilfer! ab alia, aal quod nomen
impor!ans rem illam sactmdum unanz ralianem di/Iar! ra!ione a nomine imporlanla
eandam saaundum aliam i'u!ianam. Eine reichlichste Ausführung der dis!ina!io be—
treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1‚ art. 3, f. 26 v. A: Noli!ia simplen; intui!iaa e!
indiainm affirmalinum aal naga!ivum sequans satt! diversi aalus, S€(l !ales duos
erlus aontingil esse simul; nam huiusmadi iudiaium non Izaba!ur nisi madiante
intuitive illa !anquam eins aausa efl'ectii'a parliali; igi!ur quando illurl prima aausa
!ur‚ ipso luna acta ast. v
45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmatio e! negulio in in!ellaclu nah
dirzmlur ac!us aomposili assen!iuli!er ax lalibus noliliis par!ialilar dis!inalis, quarum
una si! subiaa!um a! raliqua praadiaalum, sed aaquiralan! in signifiaando plu—
ribus voailms vel saripluris proposilionam aoaalam aal sariplam suo molla aomponen
Iilms. S. bei Occam Anm. 770 f.
46) Ebend. f. 5 r. B: Trile: es! genus enunlialionum men!alium. Ouodrlam
enim asl carum, qnaa sun! vor‚alium cnuntialianum imaginas ael simililudincs ab ax
lerioribus aoaibus in animam darivalae aal par ipsam Iialaa, .. a! islue mm sah!
eiusdem rälionis in omnilms haminibus, sed aliae sian in Quoddam aara -genus es! ammlia!ionum mentalium, quae gnruulalcaor,umalisauen!insi!mai!liin.atudinas
vocum nac saumde illartrm diversiia!am in haniinilms haben!ibus diaersi/iaanlur‚
sHeodc eaaaeldeemm gseunnu!s secusnudbudimaisdpictaari‚emqaupiaudqoumanaadsamidimimpesduimatnea!uerxalrileerrumsiginnitfiuci!ainaliess noti—
.‘H
XX. Gregor v. ltimini. 13
Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllngismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien 47), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien, da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier
nach weder der Schlusssalz allein, noch etwa die sachliche Objectivität‚
sondern das significatam totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet 49). Was aber das didam de omm' und den syllogismus eo:
positorias betrill't, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an 0ccam an 50),
wie in der Lehre von der Definition“). Hingegen die Frage über das
fataram contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Anm. 18), lediglich durch den Begriil' des göttlichen Willens gelöst“). —
liis .. . .. qaaedam c.r aliis ab illis mediale vel immediate Qaaedam vorn sunt, qaae non m: lalibas . caasantar, ecuaiaassamtoisdi sauteaeansaanntitautriones,
qaibas quis L’Mttllifli 71101111! et indicat, sie vel sie esse aal non esse, non cognoscens
tarnen intuitive .... .. Islae maleries proposilionum mentalium sie so Itabcnl, quod
proposiliones primi generis nun saut notiliae formatiter neqae assensas (über
asscnsas s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), nur! plus, quarn enunlialiones vocales,
qaibas saut similes. Secantli aalen» generis propositiones saut et nolitiae c! ussensus.
Tertii aatem generis quaedum saut assensas, sed nun noliliae Illi soli
syllogismi mentales, qai constant ex proposilionibus, quae sant formaliler notitiae,
dicuniur et saut demonstrationes,‘ atii vero . solummodo dicuntur demonslraliones,
qaae sunl veris demonstrationibas in significando sabordinali.
47) Ebend. 1. 5 r. A: Conetasio demonstraliunis menlulis proprie acceptae esl
assensas de sie esse, sical ipso significal. . . Circa laliler demonstratam vel scitam
rton saut porterldi tres aclas distiacti in anima ad eauntiandam conctasionem et ad
coynoscendam et ad eredendam sca assenliendam, sed . idem aetas est eonclusio,
nolitia et assensas (1. 6 v. A) Aclas, qui proprie scire dtcitar‚ esl ipsantet
eanctasio demonstrationis mentalis proprie aoceplae et aclas cagnoseendt, sie esse,
sieat eonclusio enunliat, nce aon actus assenliendi; eidem namqae aetai omnia isla
competanl. '
48) Prol. qu. 3, art. 1, 1. 14 r. B: Demonstralio nun cst unicas actas namero,
ergo habitas eonclasionis non esl Itabilas praemissaram sea prinoipioram, qaia
non apparet possilnle, quod aliqaa alle proposilio mentalis in nobis naturaliter acqui—
sila, sil af/irmativa et negativa, anivcrsa' et .parlieularis, et de diversis praedicalis
et subieclis; eonstal aalem‚ quo denwnstrationis aliqaa est propositio ani
versalis et atiqaa particularis, aliquando cliam aliqua usl a/firmativa, aliqaa negative,
ilem de diversis praedicalis vct sabieclis Nallo per se ano namero acta potest
eognosci, sie esse. sicut enanlianlpraemissac et conclasio. ‘
49) Ebend. qu. 1, art. 1, 1. 2 r. B: Conclasio deruonslrationis nun est obieelum
scientiae aoqaisitae per demonstralionem nec res extra. Signifiealam totale
eonclusz'onis est obiectum scientiaß.
50) L. 1, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syll'ogismas sil regalalas per
diei de omni, nun safficit, ntaiorem proposilionem esse universalem in prima figara,
nisi per eam denotelar‚ quad, de quoeanqae verifieatur sabiectnm, de eodem verifi
catar praedicatam Ad per/eclionem syllogisnti exposilorii reqairilar, qaod
quilibel terminas sie sil singataris, qaod non praedieelar de ptaribas; quantameanqae
aalen: sil singataris, si tarnen praedicelar de plurilms, forma non cst bona. S. vor.
Abschn., Anm. 967 u. 978.
51) Ebend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidenlia di/finiantar tanlam
per addilamenta et mm dif/im'lione simpliciter et proprie dicla. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, 1. 136 r. A: Ulram simul 816111, quod deas
praesciat fulara, et qaod /'ulara ‚eint conlingenter fatara. Dico‚ qaod sie .. . . . . ..
(1. 139 r. A) lsla prop0sili0 „Ouia deas praeseit, ideo res sunt fatarae“, si sit
caasalis et nun aeqait‘alens praeoise haic condilionali „Si deus praeseit, res saut
14 XX. Gregor v. Rimini. Jeh. Buridan.
Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen, dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Absclm. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als materialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass
er Eine der Regeln der Censequentt'ae gelegentlich durch eine Modification
berichtigt 54).
War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Sehnlbnehes, d. h. des Sententiarius, der 0eeamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb“) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik 56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der
Darstellung der Lehre Buridan’s dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei
Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula verführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan, welcher im Ansehlusse an Occam entschieden die Incom
fulurae“, et nomine praescz‘entiae neu includatur benep_lacilum vel dispositie, absolute
negenda est.
53) Ebend. dist. 6, qu. l, art. l, f. 55 v. A: Abtativi „vetuntate“ et „neoessi
tate“ pessunt duptm'tcr teneri, . possunt em'm tcncri nominaliter‚ elie "rede
pessunt teneri edvcrbialiter. St prima matte edhuc duplieiter; uno modo materialiter,
ut canstruantur in retione termini forvnaliter denemt'nantis, sicut dicimus, qued hoc
cst ellmm elbedine; . . . . ._ elio modo significalive et in rationc principii eticitivi,
staut dieimus, quer! visibite disgregat albedine.
54) Ebend. dist. l, qu. 3, art. 2, f. ;}3 v. A: Ad probett'onem, quia „eodcm
uddz'to utrobique tenet consequontt'e“ (s. Vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dieo, qued dictum illud dcbet intelligi, uln' iltud additum sit purum cetegereumgticum
et adiectivum respectu illius, cui additur; in aliis unter» multiplz'cem habet instan—
tiam; sequitur cnim „Deus creat, ergo deus est“, tarnen non sequitur „Dcus cou
tingenter ereat‚ igitur deus centingenter est".
55) Perutile compcndz'um totius legicae (Joannis Buridam' cum preeclarissima
solertissimi vin' Joannis Dorp expesitiene. Venetiis 1499 fol. und Cemmentnm Jo
hannis Dorp super teztu summulerum Johamzis Huridam' nuperrime cestigatum a Je—
hannc Maioris cum altquilms additienilms eiusdrm. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.
XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kleine 0uaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebrigens ist der Titel der jün
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.
VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scriplo meo
super Summulas“. Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Ueberschriften eitiren. Ä
56) In Metepltysiccn Aristotelis Queestiones urgutissimee Illagtstri Joennis Buri
dam'. Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Preoemt'um Joannis Buridam' in queestioncs super X. [ihres
Aris. ad Nicomechum. Paris. 1489. foi.
xx. Joh. Buridan. 15
mensurabilität des Dogma’s und der Philosophie ausspricht 58), steigert
und schärft ‘in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
(simplea: apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptus
nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht-Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).
Und indem er Occam’s Auffassung des actus intelligendi und des actus
significandi aufnimmt (vor. Abschn., Anm. 757, 768, 776), schreibt er'
diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singulüre zum Gegenstande zu haben, je nach
dem eben jm einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt
(prout determinatur ad rem), wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient“), d. h. in
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis
764, 769 HZ), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) lu Melaph. l, qu. 2, f. lv r. A: Non comparantus metaphysicam ad theo
logiam, quae procedit ez ignotis creditisy quamvis non per se notis nec evidentissi
mis . . . . .‚ ln hoc differt metaphysica a lheoloyia‚ quod, cum utraque considerat de ‚_
den et de divinisj metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae i‘
possunt probari et ratione demonstrative concludi seu inducii theologia vero habet
pro principiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultraq quaecunque ex
huiusmodi articulis possunt deduci.
59) Ebend. V1, qu. 6, f. XXXVll v. B: ltuplez est nostra intellectioi quaedam
est simplex apprehensias alia cst conceptuum simplicium compositio omnis simplex appre/tensio est vera, et nulla est falsal sed apvperlehdeinvdiistiour..con
ceptu simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis“ dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis conceptus
simpler habet debitam correspondcntiam in re . . . . ‚. Non omne verum est secundum
compasitioncm et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divi
sionem in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. l, qu. 7, l. vn r. A: Possibile esti quod actus intelligendi sint
circa universalia et non circa singularial quia ille actus intelligendia a quo sumitur
hoc nomen „animal“, non est determinatc actus intelligendi rem unam numero solum
sed similiter et indi/ferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) multas res Per aliquem actum intelligeudi intelligimus
animalia indimzrenterl et tamen illa animalial quae sunt Romae, nihil egerunt ad
illum actum consequenter debemus dicere de actu signihcandi1 quia possibile
esta quod sit circa universale, eo quod, si aoz imponitur ad signi/icandum mediante
actu intelligendi, tunc signi/icet universaliter vel singulariter secundum cxigentiam
istius actus intelligendi. bico ergo, quod actus signi/icandi huius termini „animal“
est circa universale‚ prout hic notatur habitudo vocis signi/icantis ad rem signi/icatamg
et quia etiam promissiones et debita fiunt mcdiantibus actibus intelligendip ideo
possibile estv quod actus promittendi cel debendi est circa universale, et non circa
aliquid determinatum singularey prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissanu Ebend. VII, qu. 16, f. Lll r. A:.Is!c asinus sitiens
omnem aquam sibi conrenientem appetitl sed tamen non appetit omnem aquamy quia
non appetit secundum rationem distribulivarn . . ‚ . .. lta etiam dicendum de promissione
bouis . Dieendo „Ego promitto tibi eqaum" iste terminus „eqaum“ habe! suppo
sitionem confusaml non distributivam Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. me
u. 885, u. unten Anm. 108.
16 XX. Joh.2Buridan.
welche ein wahres Urtheil findet“); ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkaete unter sich kommt ursprünglich (originaliter) nur von der Ver
schiedenheit der Objecte her“). Dass die Universalien nur termim' sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes
Universale unterschieden wird, nemlieh das eine seeurtdum eausalitatem
und das andere secundum pracdicationem, ist es natürlich das letztere,
'welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den
Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine
Rede sein kann, da ausserdem (vgl. Oceam‚ ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptlunction
des Intelligenz-Actes, in Frage‚gestelll würde 6i). Kurz das Universale
61) Ebend. ll, qu. 1, f. Vlll v. B: Verilas propositionis mentalis non est aliud,
quam ipsamet propesitio mentelis, quae est vera, quamvis haec nomine „verum“ et
„weites“ eonnutent, quod ltuiusmodi propositio mentalis sit eon/ormis rebus signifi
eatis Compreltenxio eeritalis uno modo non est eliud‚ quam /ormatio vel exi
slentia propositionis epud enimam, et [uns iterum nihil eliud es! comprehensio pre
posilionis eerae, quem ipsamet propositio vera; alio modo.... idem est, quod
intelleelio proposilionis verae per modum obieeti im, quod nos intelligentes proposi
tionem‚ sieut nos compreltendimus sive inlelligimus lapidem; elio modo compre
hensio veritatis eecipitur pro adhaesione vel assensu, quo assenlimus oel adlteeremus
propositiom' aerao (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, l". XIII r. B: Habitus intelleetuales et actus intelligendi
(Jene se ipsis di/ferunt intrinseee,‘ sed cum es; perle obieelermn erguilur corum diffe
rentia, dico, quod ltlliü8modi dilferenliam intrinsecam habent bene originaliter ab
obieotis.
63) Ebend. l'. XII v. B: Genera et speeies non saut nisi termim' apud animam
existentes vel etiam te1mini aoeales aut seripti, qui neu dieunlur geilem aut species
nisi seeufldum altribulionem ad lerminos mentales, quos designanl.
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Pluribus modis aliquid dicitur universale.
Uno modo ‚ seeundum eausalilatem, ‚ et sie universalissimum in causando esse!
deus et consequenter intelligentiae et rorpore eoeteslia, et isto modo universelia
saut separate a singularibus‚„.„ Alio modo dieitur universale seeuadurn praediea
lionem vel significulioucm‚ quia de multis est praedieabile et indifl‘erenter significat
malte et supponit pro mullis. Et lum: signifieatum ipsi oppositum esl terminus
sinyularis seu cencretus‚ qui una impositione significetivum vel repreesentelivum est
unius tanlum Et sie universale et singulere saut termini mentales vel vocales
eut scripti; et possibile est, qued sit universale separalum ab 0mnibus singuleribus,
so. posito, quod in mente tue lu formares aliquem eoneeptum eommunem, ‚ .. . lieel
elii formen! multos terminos singuleres,‘ sed lernen cum hoc estpossibile, quod
singulere et universale saut simul in eadem suln'eoto Sed ista dieta mm saut
ad inlentionem Plelenis-uee contra eure; ime per universelia intelliyebat res
significales per terminos universales; . et tunc ille dicebal, universelle esse sc
parata e singularibus. Sed statim videlur, quod talis opinie sit omnino absurde,
quia sequitur, quod ipsee propositianes non essent verae „Soerates est homo“ etc.
Ebend. qu. 16, f. Lll r. B: Bes eaedem alle modo inlelliguutur singulat'iler et alle
modo univwsaliter Sensus nunquum cognosrit universale vel universaliler.
Ebend. qu. 9, l. XLVII r. A: lutentio Artstolelis esl, quad super/Zaum esset ponere
speeles ideales, quia neu 0portet eas ponere ad excedendum nee propter appropriationem ad talem effeetum produeendum per/balleArrtinsttoyteeml'elsi aulem
neu improbat Platonem ex eo, quod posuit substenliam separatem, sed ex eo, quod
posuil illas ideas speeieles. '
XX. Job. Buridan. 17
als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalh der Seele,
und indem somit weder ein ohjeetiver noch ein subjectiver Dualismus
als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen.ewigen Gehalt
(aeterm'tas) berufen, welcher dem Intelligenz-Ade selbst einwohnt und
eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie
beispielsweise gesagt wird, auch nach Vernichtung aller concreten Rosen
verbliebe doch das die Rose betrell‘ende Wissen 65). So muss sich
Buridan nicht blass über die Begriffe „singutare“ und „individaurn““),
sondern insbesondere auch über das Princip der Individuation in einer
mit Occatn (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden
Weise aussprechen 67); Occam’s Standpunkt aber betreffs der um'tas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptnalismus,
bei welchem die Objectivität der Wesens—Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt“). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. OLIV r. A: Atii distinguunt inter universale
et singnlare non solnm secundnm coneeptum, sed etiarn in re extra; dicunt
igitur, non de singutarr'bus, sed de universallbus esse“ scientinm, et ita sciln'lr'a dicunt
perpetua, ticet eornm singularta sunt corrnptibt'lta. Sed ego pnto, quod universale
non sit praeter animam distinctum a singnlaribus. St omnes rosae rinne essent
corruptae sie, quod nulta modo esset, tamen medious ob hoc non amttteret
scientiam, qnam habe! de rosa...... Alii autem ponentrs, quod um'versatia sunt
distineta a singulartbus nonm'si per operationern animae, dieunt, quod se‘ibite
pro re extra sie debet esse aeternnm, quod semper sit altquo res, pro qna termim'
conolusionis sctbilis supponant...... Sed adhao puto, neu illnd esse neoessarr'urn,
quum‚ staut dictum fuit, non opurtet medioum amtttere scientiarn de rosis, si nutta
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115. ‘
66) In Metaph. VII, qu. 19, f. Llll v. B: Apud logicum istr' termini „singulare“
et „individuum“ verificantur pro terminis synonymis, quibus oppom'tnr commune vel
universale; et sunt haeo omnz'a nomina seeundarum intentiormm supponenlia pro ter—
minis signifioatiois. S. b. Occam Anm. 839.
67) Ebend. qu. 17, f. Lll v. A: Loquendo de individnis pro relms Eignifiealr's
per terminos singulares nuttam oiam habemus ad pereipiendum di/ferentiam inter in
dividua eiusdem speciei nisi per aeeidentia sive per extranea. Unde si essent dito
tapides omm'no stmiles in fignra, in magnitudine, in colore, et sie de aliis, et suc—
cessive appartarentar in tua praesentia, tu nultam vlam haberes ad tudicandum, utrum
‘secundus opportatus esset ille idem, qut primus apportatus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten‘Ileubündeln verhungernden „Esels“,
welcher bekanntlich in den Schriften Buridan’s sich nicht findet, sondern nur der
Schul-Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles, d. b. De Coet. II, 13, 295 b 33, beruht, habe
ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge—
wiesen). lndwidua einsdem speeiei, ut Socrates et Plato, difl'erunt substantielilep,
so. per suas substantias tam per formas quam per materias ex eo, quod—nec forma
Soeratis est forma Platonis neu male-m‘a Sooratls_ est materia Platonis; sed tanzen
istam diversitatem non possurnus indieare nisi per difi'erenliam extraneorum.
68) Ebend. qu. 14, f. XLVIIII v. A: Multis modis atiqui z'maginati samt, in
eodem suppostto esse plufps formas substantiates. Uno modo propter dioisionem
quantitatioam formae Atio modo, . . .. quia crednnt, formas substanttales ele
menlnrum manere simnt in mizto Alit' posuerunt plures formas substantiates
subordinatas oorrespondentes plurilms praedicatis quidditatim's (f. L r. A) Sed
omnia possumus solvare ponendo nnicom formam substantlalem in singutari supposito;
ergo non samt poncndae plures .. Dioersi ooneeptus subordinati seeandnm
superius et inferius prooeniunt a» principio ex diversr's aocidentibus naturalr'bns et
sensibiltbas .. (B) lntelteetus primitus potest intelligere oonfuse, sed postea
potest obstrahcre conoeptum subieeti a oonceptu aeu'dentr's, et tnne ille eoneeptus
non ampltus erit acoidentalis, sed qm'dditatious.v
Faun, Gesch. IV. 2
18 XX. Joh. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die forma
litates 69), welche ja auch Gregor v. lliminil obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 4,3). Nemlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan’s Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität oder des Unterschiedes zeigen 7“); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„esse“ und „essentia“ lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann“). '
Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „Primum
principiumu des Wissens, d. h. über das sog. principium identitatis et
contradictionis, welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)
an, wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich
das sog. prino. exolusi tertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute „Quodlibet est vel non est“ oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est“"2). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nic. Vl, qu. 6, f. CLlll r. B: Non pulo, quod esse et essentia
rei distinguuntur in ipsa re praeter animam.
70) ln Metap/L V, qu. 6„ f. XXX r. B: Si identitas non est res addim, ita
nec diversitas . . . . .. Ouaecunque dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversay in
illis convenientia vel disconvcnirntia non sunt res vel dispositiones ipsis additae
ln illis, quae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ez eo,
quod aliqua alia, puta qualilates eis inezislenles, conveniunt vel disconveniunty ideo
convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aehnlich
ebend. qu. 9, f. XXXIl v. A.
71) Ebend. IV, qu. 9, f. xix v. A: illae propositiones concedunturz „Esse et
essentia sunt idem secundum rem, sed iii/ferunt secundum rationem“; . . . . .. sensus
enim esl‚ quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, quo impo
nitur hoc nomen „essc“, et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen .‚essenlia“; aliter
illa nomina essent penitus synonyme . . . . .. Sed tunc restat magis difficultas, cum illa
ali/ferentia rationum non debeat dici ficta, unde prevenit ex parte rei originaliler differentia
talis rationum.... (B) Et videtur mihi esse dioendurny quod res percipiuntur et iudicanlur
essev secundum quod percipiuntur tarfquam in prospectu cognoscentis, scilicet solum
quod res apprehendatur per modum praesentiolitatis in conspectu quando aulem percintellectum absolvimus conceptam rei a conceptucogtnatoisscepnrlaiess;cnliae,
tunc imponimus res ad significandam per illa nomina nessential homo, lapis“.
72) Ebend. qu. 13, f. XXlI r. A: Ouaerilur, utrum ista propositio „ldem inesse
et non inesse simul eidem secundum ideml est impossibich (s. Abschn. lV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron’s. s. vor. Abschn.‚ Anm. 522) . . . . .. (v. A) Aliqui magis accedentes ad
prioritatem secundum simplicitatema quam secundum evidentiam et certiludinenil dieunt,
quod categoricae sunt priores hypothetioisy et illae de inesse modulibus, et affzzgmatiooe
priorcsvnegativisl et illae de hoc verba „es!“ illis de illa rerbo „inesl“, et illae de
hoc verbo „es!“ secundo adiacente illis de hoc verbo „es!“ tertio adiacente. EI se
xx. Joh. Buridan. 19
\
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Oceam auftauchenden Logik,
welche uns noch bei einer grösscren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich, wie Buridan auf die „Insolubilia“ als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materialcs verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das priac. iden
titulis vorgeführt werden könnte; — ein Sophisnia, welches wir alsbald
unten (s. Anm. 159, 3081'. u. s. t.) in verschiedenen Variationen treil'en
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr“ und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates
spricht unwahr“, sonacli Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist“). Und als würdiges Seitenslück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begrifl'e „simul“, welche auch zu dem Urtheile „So
cundum hoc illi ponunt unum magnum ordinem principiorum indenzonstrabttium.
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens es!“‚ deinde sequitur „Nan
ens non es!“‚ postea „Ens es! ens“, deinde „Non ens non est ens“,- postea de
mortalibus „Ens potest esse“‚ „Non ens non polest esse“, „Neeessc es!‚ omne ens
esse“, „Neuesse est, non ens non esse“, „Impossiln'le est, non ens esse“,- postea
sequuntur modales in simili ordine de „es!“ tertio adiaeente, ut „Ens potest esse
ens“ e!e.; postea propositiones de extremo hypothetteo, ut „Ouodlibe! es! vet non
est“, „Nihil es! et non est“; similiter de tertio adiacente „Quodlibe! es! ens vet non
est ens“, ,,Nihit est ens e! non est ens”; postea de modalibus „Ouodlibe! polest
esse vel non rsse“‚ „Uuodlibe! esse vet non esse, est necesse“, ,,ldem esse et non
esse, est impossibtle"; pastea'sequuntur consimiles de „es!“ tertio adiacente; postea
propositiones de verbo „West“, videlicet „Quodlibe! cuilibet inest vel non inest“,
,,Nthit eidem inest et non inest“; postea sequuntur modales „Quodlibe! cuilibet
possibile est inesse vet non inesse“, „Necesse est, quodlibet cuilibet inesse vel non
inesse“; ultimo sequitur „Idem eidem inesse et non tnesse, est impossibile“. .
videndum est, quae sint priores quantum ad firmitatem Negative est firmioris evidentiae, quam affirrnativa (B) Preotpoesvitiidoentdieam„zes.!“ est
evidentior et firrnior, quam propositio de „mes!“ Modalis affirmation de possi
bili est firmior et evidentiorj quam affirmativa de inesse Propositio de hypo
lhetico extremo est eoidcntior simplici categorica (f. xxm r. A) fli/pothetica
de inesse est evidentior et firmior, quam hypotlietica modalis Propositio de
„es!“ secundo adiacente est evidcntior e! firmior, quam propositio de „es!“ tertio
adiacenle . . .. Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „0uodlibe! es! vet non est“ vet ista universalis „Nihi! idem est et non est“.
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Ouaeritur, utrum ambae contradictoriae
possint esse simul verae . (v. A) Possen! adduci sophisticationcs et omnia vocula
insolubiliag sed quia illa pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens
unum insotubilez Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego probe, quod eadem est simul vera et falsa,
et pono casum, quod Socrates dicat „Plato dicit falsumu et e converso Plato dicat
„Secrales dicit falsnm“, et neuter dicat aliam propositionem. Tune ergo, si unus
dicat verum, alter pari ratione dicet verum, e! etiam, si unus dicit falsum, e! alter
pari ratione dicit falsum, quia omnino simile est de istis. Si ergo dicamusy quod
Socrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit fatsum, sequitur, quod Socrates (der
Text gibt irrthümlich Plato) dicit verum; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum;
ergo Socrates dicebat falsunzg et sic sequitura quod haec propositio Soeratis erat vera
e! folsa. E! ita sequitur idem, si tu dieas, quod Socrates dicebat falsum, quia, si
Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebat falsum, quia diee
lmt, Socratem dicere falsum' ergo falsum est, dicerel quod Socrates dicat fatsum;
ergo dicebat verum; et sic a ue sequitury quod propositio Socratis erat vera et falsa.
Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma’s s. auch ehend. Vt, qu. 11, f. XLl
r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
2*
20 XX. Job. Buridan.
krates lebt und ist todt“ Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der ampliatio im Hinblicke auf die Tbeilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan’s etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile einge
theilt werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Oceam’s Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus compositus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonaeb
ein älterer Standpunkt (Abscbn. XVll, Anm. 586) reprodueirt wird 76).
Ausserdem auch müssen wir Buridau’s Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen; er interessirü sich
nemlich wie Occam (vor. Abschn.‚ Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegatiqn, steigert aber die dortige Annahme dahin, dass im mentalen
Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77).> Die Annahme ferner,
74) Ebend.: 1stee duee sunt eontradieloriee „Soüates vurrit“ et „Soeretes non
eurrit“, et tarnen possunt esse simul veree, sive haee diotio „simul“ determinet harte
dietionem „possunt“, sive quod determinent „vorne“ Si determinent hoc
verbum „possunl“, eonstat, quod ambae neue habent potentfam, ut poslee sint verae
. . . . .. Sed etiam si lteee dietio „simul“ delerminet hoc „nerve“, quia possibile est, quod ista proposilio „Soerates eurrit“ erit orreavsertvietruar ipdeeral,to.tem
diem; et similiter eliem possibile est, quod ista propositio „Soerales nun eurrit“
erit cres vera per totum diem; ergo utraque potest esse vera in uno loto tempore,
. . ergo simul . . . . . .. (B) Sed ista divtio „simul“ eonnotat, quod veritus unius‚
stat cum veritate alterius, quod est impossibile. (f. XXV r. A) Haev est possi
ln'lis „Soerates est vivus et Soerates est mortuus“, et eapio praesens tempus
sive parvum sive megnum; tamenipsum Itabet unem partem priorem et aliam poste
riorern (v. B) Loquendo de tempore simplieiter et absolute nullum tempus
praeteritum est tempus preesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne
tempus preesens est Praedieatum praeteritum empliat subiectum ad,supponen—
dum pro praeterilis .. Ideo, staut iste est vera „homo est morluus“ propter hoc,
quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haee
est vere„tempus pransems est praeteritum“ . . ‚ .. ‚ (f‚XXVI r. A) Temen aliquando‘et valde
eommuniter, lieet minus proprie, nos utimur istis nominibus „praeterilum“et „futurum“
respective ite, quod pers prior voeetur praeterile respeetu partis posterioris.
75) Semmel. Traet. I, De propos. S. Ahschn. XVll, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die noeem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem lnbalte d. Anm.
151'ist die depreeatt'va hinweggelassen.
76) Ebend. De propos. oeteg.: Propositionum eategoriearum alle est de inesse,
alia de 'modo sive modalis. De inesse est illa‚ quae est de simpliei inhaerentt'a
subiecti cum praedieato, ut „homo est animal“, „hominem eurrere est possilu'le“.
Modalis est, quae est de inhaerentla modifioate subiecli cum praedieato, ut „hominem
possibile est eurrere“ (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quae—
dem est de praesenti‚ quaedam de preeterito, queedam de futuro. Hierauf
folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.
77) In llletaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multiplieiter dieilur negatio. Uno modo
aeeipitur pro diffinitione negative, ul pro illa di/finilione „neu“; alio modo etiam
XX. Job. Buridan. 21
dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectjven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen 78); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Occam‚ ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Snmmnla aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus“)'
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Abschn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
eansalis und temporalis die Angaben Occam’s benützen kann“).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihmbei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Aussprache über die
Wahrheit der modalen Urtheile, welcher völlig conform ist mit den An
gaben über die kategorischen“), beginnt er mit einer Erklärung der
pro ‚termino infinito, et atiqnando pro propositione negative...... Si loqnamnr
de dietionibns oel propositionibns mentalibns, snnt animae aoeidentia, et si toquamnr
de voealibns, illae snnt voees, quae sunt aeeidentia aäris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor, dass die Occamisten von „/latns ooeis“ sprechen,
was Occam selbst nie gethan hatte; s. vor. Abschn., S. 327 und vgl. unten Anm.
448). . . Sed atio modo aecipitnr negatio pro totati signifieato propositionis nega—
tioae ; et de hoc . . . . . . (B) oidetar mihi dieendnm, qnod „denm non esse“ nihil est,
qnod „horm'nem non esse animal“ nihil est, et sie de tatibns orationibns,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. VI, qu. S, f. XXXVIII v. B: Nun omnis propositio vera er eo est
vom, qaia, qualiterennqne signifieat, ita est in re signifieata; haee enirn est vera
„Antiehristus erit“, et tarnen non est ita in re signifieata . . . . .. Omnis affirmatioa
vom, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vorn, qnia‚ qualiterennqne signi
fieat esse, ita est in re significata . . . . .. Onaecnnque snnt eausae oeritatis alienius
propositionis ex parte rerum signifieatarum, illae eaedem eansae snnt eansae falsi
tatis snae oontradictoriae ‚ . . . .. Ad /alsitatem affirmativae nnlta est eansa, qnia
A nlhil requiritur in re signifieata, quia su/fieij, qnod sit formata et non oera; si enirn
sit formata et non vera, seqnitnr‚ qnod est fatsa.
' 79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dieitnr per se vom, qnia
'"’ er sua forma et ex signifieatione suornrn terminoram determinat sibi, qnod sit vera;
et hoe est, si 'sit affirmatioa, qnia nnns terminns ex sua signifieatione determinat,
quod ipse et alter terminns supponant pro eodem; et si sit negativa, hoe est, qnia
anns terminus eins determinat, quod non snpponat pro itlo, pro quo alter sapponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 14
80) Summnl. Traet. l, De prop. eateg. folgt zuerst aus Petrusflispanus, Abscbn.
XVII, Anm. 154 f.. dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
blass des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. b.
Anm. 156, sodann das hypothetische Urtheil, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. D. eaas. temp. loe.: eCansatis est ilta, in qna eoninngnntnr dnae
categorieae per harre eoninnetionem „qnia“ Ad eins veritatem requiritnr, quod
anteeedens sit eansa eonseqnentis; ad fatsilatem, qnod anteeedens non sit eansa
consequentis. Temporalis est illa, quae eontinet dnas eategorieas eoniunetas per
illad adverbinm „quundo“ Ad veritatem eins requiritng qnod ambae eategorieae
sint vorne pro eodem tempore; l.oealis est itla, qnae eontinet dnas aalegorieas
coniunetas per hoc adoerbiurn „ubi“ . . . . .. Ad neritatern eins reqniritnr, qnod ambae
sint verae pro eodem loco,- ad fatsitatem, qnod non sint verae pro eodem loeo.
Eigenthümlich ist es. dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheile doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplioes snnt modales: qnaedkzm
vorantnr eornpositae, aliae voeantnr divisae Dieendnm est proportionabiliter
m xx. Joh. Burídan.
Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität“)
als auch die Quantität der modalen Urtheile“). Hierauf lässt er hetrefl‘s
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
'qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden s6); und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist“); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die
illis de inesse (s. Anm. 77 f.) Afl‘irmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex
parte rei debitam correspondentiamg sed ad hoc, quod tales a/firmativae sint falsae,
nihil requiritur in rebus signi/icatis Similiter ad veritatem negativarum non
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus signi/icatis. quia propter idem et non
propter aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.
83) Summ. Tract. Il, D. modal. .' Modus est aliquando delerminatio eopulae et
aliquando determinatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicatij et si determinalio se teneat ex parte subiecti vel praedicati, non reddit
propositionem modalem . . Sunt autem modi tales: possibile. impossibile. contin
gensa necessariuml verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent
situari inter subiectum et praedicatum et totum aggregatum ez modo et verba
est copula. lleber die Trennung des sensus compositas von der Modalität vgl. auch
Anm. 116.
S4) Ebend.: De qualitate modaliurn sciendum est, quod negatio, si sit unica
praecedens modum et verbumv reddit propositionem negativam/ . .. .. item licet nega
tio sequatur modum et'praecedat hoc ultimum verbum „esse“, propositio etiam est
negative, ut „hominem possibite est non esse album“; si vero nulla fuerit negatiol
vel quod fuerint duae, propositio est a/Ïirmativa, ut „hominrm non possibile est
non eurrere“.
85) Ehend.: Tripliciter potest altendi quantitas earumr uno modo ex parte
subiecti sicut in illis de inesseg alio modo ex parte medii tertio modo ex parte
utriusque simul . Sed ex parte modi „necesse“ et nimpossibileu reddunt propo
sitionem universalem quantum ad tempus consigni/icativumj „possibile“ autem sine
negatione praecedente reddit eam particularem.
86) Ebend.: De oppositionibus modalium dantur regulaes 1) Singulores eius
dem subiecti et eiusdem praedicati differentes secundum qualitatem et quantitatem
modi sunt contradictoriae Sed si tales singutares diversae qualitatis sint ambae de
modo universali. participant legem eontrariarumg et si sint ambae de modo particu
laris parlieipanl legem subcontrariarumg et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit
universalis et alia particularisl participant legem subalternarum 2) Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modi, illae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de dicto quam de modo, illae sunt contrariae. 4) Si
fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, sunt subcontrariae. 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit ulrobique universalis et altera utrobique particularisl
illae sunt subalternae.. s
87) Ebeud.:
Socratem necesse est currere . Socr. impossibile est cum
Socr im s lb-le est non eurr. columnae {Soon necesse est non curr.
. po sz t
Socr. possibile est currere Socr. non possibile est cum
r a
Socratem possibile est currere Socr. possibile est non curn
Socr. non necesse est non curr. -—-———-— Socr. non necesse est cum
subcontrariae
Socr. non impossibile est curr. Socr. non imposs. est non ctm.
XX. Job. Buridan. 23
übrigen quantitativen Urlheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.
bej„ part. vern.) hetrifl‘t 88), bemerken wir eine Lückenhal‘ligkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich neoesse, impossiln'le, possi
bile, eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contz'ngens,
verum, falsum, unberücksichtigtgeblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non‚ possiln'le,
impossibile‚ neoesse folgendermasseu ab: 0., nl., qd.‚ e.‚ ee., n.‚ pos.‚ imp.‚ nec., SO
‘ gestaltet sich die Figur:
O.Bnec.e.ee‚ A
O.Bimp.e. n. ee.A
O.Bn.pos.e‚n.ee.A
Nl. B11. nec.e. ee. A
Nl.Bn.imp.e.n.ee.A
Nl.Bpos. e.’n.ee.A
N. qd.B n.nec.e.ec‚ A
N.qd.Bn.imp. e.n.eeA
O.Bz'mp.e.ce.A
0.B nec.e.n. ee.A
0. B n.pos.c.ee.A
NLB n.imp. e.ee.A
NL B n. nec.c.ee.A
N1.Bpos.e.ee.A
N. qd‚B imp. e. ee. A
N. qd.B n.neo.e.ee..4
N. qd.B„os.e.n.ee.A N.qd.Bpos.e.ee.A
‚L \Q) ‚L Q)
2 5 g 2
ä ä ä E
O.Bpos.e.ee.A O.Bpos. e.n.ec..4
O.Bn.nec.e.n.ee.4 0.Bn.nec.e.ec.A
O.B n.imp.u.ce.A O.B n.imp.e.n.ec.A
NI.B n.pos.e. ee.A NLB n. pos.e. n. ee./l
Nl‚B nec.e. ee. A
Nl.B imp. e. n. ee. A
N. qd.Bn.pos.e.n.cc.A
N. qd.l? nec.e.ee.A.
N‚qd.Bimp. e. n.ee.A
NL B neu. e. n. ee. A
N].Bi1np.e.09.A
N.qd.B n.pos.c.ee.A
‚ N‚qd.B nec.e.n‚ee.A
N. qd. Bimp. e.ee‚A
ä e: ä u
_%‘E _g»ä
w‘=‘ * ‚B '«
Od.B nec.c.ee.A Qd.B imp.e.ee. A
Qd.b'imp.e. n.ee./l Qd‚Bnec.e.ee. A
Od.Bn.pos.e.n.ee.A Od.B n.pos.e.ee.A
N.0.Bn,nec. e. ee.A N. o.B n.imp.e‚ee.A
N.o.Bn.nec.e.n.ee.A
N.0.Bpos.e.ee‚A
N.nl.B imp. e.ee. A
N‚nl.B nec.e‚n.ec.A
N. 0‚B n.imp.e‚n‚ee.A—
N.0.Bpos.c.n.ee.A
N.nl.‘B neo. e.ee.A
N.nl.B imp.e‚n.ec.A
N.nl.Bn.pos.e.n.ee‚A N.nl‚Bn.pos.e.ee.A
l \a I Q
N = N 3
2 5 3 E
ä 2 ä 2
Qd.Bpos.c.ec.A.
Od‚B n‚neo.e.n.ee.A
Od.B n.imp.e.ee.A
N.0‚B1I.POS.E.BB.A
N.0.B nec.e.n.ee.A
N. o. B imp. e. ee.A
N.nl‚Bpos.c‚ ee.A
N.nl.B n.'ncc.e.n.ee.d
LN‚nl.'_B n.imp.e.ee.zl‘ J
0d. B pos. e. n. ee. A
Od.Bn.nec.e.ee.A
Qd.B n.imp.e.n.ee.A
N. 0‚B n.pos‚ e. n. ee. A
N. o. B nec.e.ee.A
N. 0.B imp. e.n‚ee.A
N. nl. Bpos.e.n.ee.A
N. nl.Bn.nec.e.ec„4
hN.nl. Bn.imp.e.n.ec.A
b
anba1mnflß
m‚:lmw
.1
24 XX. Job. Buridan.
die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 89).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modalc
Ausdruck „eontingens“ wieder neben „pqssibile“ erscheint”°). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
compositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven
Thathestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
lnhärenz-Urtheilen ergibt“). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contz'ngens ad utrumtt'bet noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
Die hierauf folgenden Angaben über die lsagoge und die Kategorien
89) Ebend.: De eequt'potleutiis deutur regutee: l) Aequipotlenles semper debent
esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitalis. 2) Ex perle dieti debeut sumi aequi—
pollentiae staut in itlis de inesse. 3) Proportioneudo modos ad signa, se. quod
„neeesse“ sit sieut „omm's“ et „impossiln'le“ sieut „au/Ins“ et „possibile“ sicut
„quidam“ et „possibile neu“ staut „quidam neu“, tune negatio postposita modo [aeit
aequipollere suo eonlrerio, et preeposita suo eoutradt'etorio, et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modal‚: Quantum ad eouversiouem modalium est seieudum, quod
isti modi „pessibite, impossibile, eonltngeus, ueeessarium“ ampliaut subieeta preposi
tionum ad supponeudum uon solum pro his, quae saut, sed ettam pro his, quae
possunt esse. Ite haeo est vera „Seuez potest esse paar“, qaia i'd, quod est vel
potest esse seuex, potest esse puer De eouversionibus modalium pouuutur qua
tuor regulae: l) Omnis propositto affirmatiga de possibili potest canverti in per/feu
larem effirmativam de possibili; sie partieularis eonvertitur simplieiter 2) Nulla
negative de possibili eonvertitur .. 3) Universalis negative de ueeessario souver—
titur in uuam altem universalem negativem de ueeessario; . .‚ . . sed partieularis ne
gative neu eonvertitur 4) Nutte affirmetiva de neeessario eouvertitur in altem
de ueeesserio, sed bene eouvertitur in aliam de possibili‚
91) Ebend.: Modalis composita solet voeari, in qua medus praedicatur de dieto
vel dietam de modo, ul „homiuem eu-rrere est possibik“ vPl „Possibile est homiuem
eurrere“ Oratio infinilivi modi...., quee solet voeeri dietum, atiquaudo eapilur
seeundum supposilionem, meterialem et laue suppouit pro eliquaudo sumitur signifieative et laue supponit pro re, eqlniaqusauppprooupeorsieltiosnueb,ieetum
divti Sinziliter modi aliquendo sumuntur, prout saut eommuuiler difl'ereuliae
eutium; .. elio modo sumuntur, prout saut appropriatae di/fereutiae propositionum.
.. . .. De qualitete dielarum propositionum madalium eompositarum dieendum est 'sieut
de illis de inesse, . . . . . similiter de quantitete .. ..., si termini modales eapianlur,
prout saut difl‘ereuttee propesilionum ,- sed si eapiantur, protzt squ difl'erentiae entium‚
laue termiuus „possibite“vel „eontiugens“ positus in praedieeto ampliat suppositiouem
subieeti ad ca, quae possunt esse.
92) Ebend.: Dieitur „eoutingens ad utrumlibet“, quia est possibt'le esse et possi
ln'le nun esse De isto dantur qualuor regulae: l) Ad omnem propositionem
de eoulingenli sequitur propositiu de pessibili laut afl'irmativa quam uegativa....
2) Omnt's propositio de eoutiugeuti repuguet ulieui propost'tioni de ueeessario et elieui
de impossibili 3) 0mnis propositio‚de eontingenti eouvertitur in oppositam qua
litatem manente eadem que_utitete et eodem ordiue termiuerum 4) Nulla propo
sitio de eontt'ugeuti eouvertilur in allem de eontiugenti in terminis, sed omm's cou—
vertitur in altem de possibiti.
XX. Job. Buridan. -. 25
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen“); nur wird unter üblicher
Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.
Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pati
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert 9“), sodann quondo und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95)‚ sitns und
habitns sehr karg erledigt“), und endlich unter den sog. Postprädica
menten haben um Eine Bedeutung vermehrt”). In einer ontologiscben
Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in Einem Objecte gemischt sein können 98).
Die Lehre von der suppositio, für welche die Auctorität des Petrus
Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die signifi
catio, und zwar jene ad plaeitum (s. 0ccam, ebd. Anm. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei, als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls
von der snppositio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfäbig sei nur jener Terminus, welcher von
einem mittelst des Wortes „hoc“ gezeigten Objecte wahrheitsgemtiss aus
gesagt werden könne; nur sei darum die Bewahrbeitung (oerifieatio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform 99).
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind weggelassen.
94) Tr‘aet. III, D. aet. et pars.: Aetio est, secundom quam oliquid agere dieitnr,
et passio, seeundum quam aliqnid pati dieitnr; onmis enim netto et passiv est mu
_ talio . .. ..'.. Species entern aetiom's et passionis ponuntur (laue: und est, quoe alten
ditar penes hoc, quod oliquid fit simplieiter; alia seeundnm hoc, quod aliquid fit
secnndum quitt; illa entern... .. potest dividi serundum intentiones neuem proediea
menlorum oeeidentinm Proprietates entern aetionis et passionis assignantnr in
Praedieamentis dnoe et in quinto Metaphysieoe una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima est habere oentrarinm; secunda est suseipcre magis et minus;.....
tertio, qnod agens et patiens dieuntur ad aliqaid invicern.
95) Ebend. D. praed. quond.: Termini de praedieamento „quondo“ saut, qui proprie
et eonvenienter respondentur ad interrogationem foetam per „quando“ . . . . .. Termini
de praedieamento „ubi“ saut, qui proprie respondentur ad quaestionern faetam per
„ubi“.
‚ 96) Ebend. D. proed. sit.: Termini oero de praedioomento situs non proprie sie
habent eommnne quaesitivnrn, sed eirenmloqnendo per plura verba diei potest, quod
praedieabilto saut de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis
determinatas situs habentcs ad invieem . . . . .. De praedieamento hobitus . saut
proprie termini‚ qnibus aliquod corpus dieitur esse habituatam.
97) Ebend. D. postproed.: Habere multieiplz'tcr dicitnr: . . . . . . tertio modo habere
Irabitum extrinsecum aut in Iota corpore aut in aliquo niembro, ut haben oestimento
oel in digito onulnm.
98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuernnt, quod terniini
praedicamentales diversi obstracte aeeepti nunquam snpponerent nisi pro diversis rebus
.. Harte antem opinionem eredo esse falsam; eodem enim res seeundum diversos
cnnoeptus rutione diversoe eonnotationis signifirari potest per terminos diversorum
praedioamentorum.
99) Summ. Trost. IV, D. div. supp.: Prima dicemus de di/fercntia significationis
et supposilionis, et solurn intendo loqui pro nune de significatione voci3 ad
ploeitum; occ intendo loqui de suppositione materiali, ..‚.. sed solum . de
suppositione, pront von; seoundum signifieationem sibi imposilam potest ncl alias non
potest snpponere Cuiuslibet dielionis est signifieare et audienti eom con
eeptum oliquem eonslituere‚ sed non omnis tolis dietionis est supponerc, qnia
26 XX. Job. Buridam
Die appellatio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie 0ccam (Anm. 875),
als eine Modifieation der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich
finden müssen 100). Hierauf theilt er die von: signifipalz'va in incom
plewa und complexkz ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein
könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den catego
rematischen und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art
gebe, welche als „mixte“ diese beiden, Charaktere in sich vereinige, wie
z. B. hodz'e, alicubi, nemo, m'hz'l u. dgl. 101). Die complexa hingegen,
welche als solche bereits den Namen „oralio“ erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blasse grammatische,
in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes102). Diese Angabe aber über die eomplexio erhält anderwärts
eine eigenthümliche und von Späteren adoptirte Wendung; nemiich die
compleario sei entweder „distans“, insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans“, insoferne deelinirbare Satztheile
nur untereinander selbst verbunden sind, und auch diese letztere Com
plexion könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus —- homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige
Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore“, suppositions-unfähig
sei, und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten ein
sblus lalis c! omnis talis Iermirms es! nalus supponere, qui aliquo demonstran per
hoc pronomen „hoc“ . polcst rere a/Tz'rmari de illo. Verificalio autem di/fert
a suppositione, quia rerificutio proprie es! proposilz'onis c! non termini, scd suppo
silio cst lermim' |:l mm proposilionz's. St sit lerminus distributus, oportel veri
ficalionem esse pro omm'bus, pro quilms supponit.
100) Ebend.: Appellalio aulem di/fcrt a supposilione, quia est dare lorminum
supponcntem lel nun appellanlem, sicut „unimol“, et es! dare terminnm appel
lanlem et non suppouenlem, ul „vacuum“ (vgl. Anm. 103), et es! dare lcrminum
supponcnlem et appellunlem, ut .. . . „homo albus“ . Terminus enim omnis pro
aliquo supponens et oliud, pro quo non supponit, significons uppellat onme‚ quod
significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacenlis ei‚ pro quo suppom'l.
101) Ebend.: Vorm»: significalivarum ad placz'lum quacdam xunl incom
plexae, quae vocantur dictionos, et quaerlam complexae‚ quae Incomplexarum aliae samt suln'icibiles et praedicalziles per se voconluurlioareatnieonqeusc sub
iicilu'les neque praedirabz'les, ut „man“, „ergo“, aliue prucdicabiles et non subiici—
biles‚ ut „quodlibcl“‚ „omne“, .. . .. ‚.allms“. sed nullue samt sub1'iu'biles, nisi
sinl praedicabilrs (also Bul'idan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum ineomplezarum
quoedam sunl categoreumalicuc, quaedam synculegoreumalicac, et quaedam mediae seu
1nirlae Dicuntur mixtae‚ quia vel significant prucler conceplus, quos immcdialc
significant, res illis conoeptibus coneeptos‚ sed non sunt per se subz'ieibiles et praedi
cabilcs, vel qu1'a implioanl ca!egofeunzalioas et syncotcgorcumalieas, ut „fortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, m'hil, sec-um“ et malte alia.
102) Ebend.: V0.2: complexa, quac dicilur oralio, alia est perfccla, alia_ imper—
/eeld Impcr/ecturum quaedam sunl complexac ex verbo et determinutione verbi
Siflß noml'"üliv0‚ ut „cum-{l velociler“ .. aliae ex n‚omine substantivo reclo
oategoreumalico et uliquo alio opposito per modern delerminalionis, ut „osinus
Roberli“ aliac ex pluribus substantivis aliqua coniunctionn com'unelis, ut „lzomo
et equus“ oliae ex solo calegoreumale et syncateyorcumale‚ ul „non homo“.
...‚
XX. Job. Buridan. ‚ 27
fachen Terminus, z. B. „vacuum“ (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten müsse 103). In der Summala aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der
Tennini, Subjeet oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecta comptean'o Rücksicht nimmt 104). Hier
auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition, wobei er
zunächst mit Oecam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in propria
und transsumptioa (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher
die Supposition, unter Ausschluss der occam’schen simplex (ebd. Anm.
877 f.)‚ nur in materiatis und personalie zerfällt; letztere, bei welcher
die Supposition auf „uttimata significata“ geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilnngen geschieden, nemlieh einerseits in
103) In Metaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus menlutis eomplexus ali
quando pro nutto suppom't, et simililer terminus voealis a tali eom'eptu complm‘o
sumptus oliquundo pro nulto supponit, quanzvis sit incomplexus seoundum vocem,
sicut isli termini „chimaera“ et „vaeuum“ Est duplex eomplexio concrpluum:
mm potesl vaeari distans, alle indislans. Distnns voealur, quando in propositionc
praeds'catum compleclitur cum subircto medianle oopulu u/firmaliee vel negative;
indislans vooatur, quando adiectioum complectilur cum substantiuo sine coputa media,
et etiam pnlest fieri affirmative aut negative (B) Isla 0ralio, sive mentalis
sivc voralis, „loeus non repletus corpore“ pro nullo suppom't, nee per consequcns
ilta diotio „vacuum“ lla est de isto termino „chimaera“; 0st cnim dcscriptio
„Composimm ex impossilzilibus componi“. (Das Gleiche betreffs „vacuum“ s. auch
Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Comptc:rio debel distingui duplex: und vo
eatur indistans, alia distans. Indistans est‚ prout determinatio complvctitur cum suo
determinabiti sinc copula verhalt mediante; . . . . .. et hoc polest ficri componendo vet
dividendo; et voeatur eompositio, si eit modo a/firmalivo, ut ‚.homo atl;us“‚ et
vocatur divisio, si sit mado negative, ut „homo nun albus“. Modo ergo eomposito
indistans dieitur haben: eonvenienlcm correspondentiam, si res signifieata per determina
tionrm sit eadem cum re, pro qua delerminaln'le supponit, vet si ci adiaceat; et tunc iltn.
compositio dieetur vera. Et e convcrso esset dieendum de divisionc indistante.
104) Summ. a. a. 0.: Nunc divtdcndae sunt voces, quac possunt suln'iei vet
pracdioari, ab illis, quae mm possunt, rel etium, quae possunt supponere, ab illis,
quae mm possunt; et de hoc pnnendue sunt regulae: l) Onmis Iermimts possibilis
supponere polest subiiei‚ sed mm converlitur. 2) Nulla dietio pure syn
ontegoreumatica patest subiiei vet pruedicari per so. 3) Nullum „amen obtiquum
potest subiici vet praedioari per se..... 4) Nullum verbum potcst subiiei vet praedi
rari per se, nisi verbum infinitivi modi . . ‚ . .. 5) Omne substantivum reetum
vet etiam adiecttvum rcctum in neutro genere substantivatum potest subiici vct
praedicart' . . . . . .. 6) Nutte perfecta oratio potest subiici vet praedieari. . . . . . ..
7) Nutte oratio imperfeeta prima modo potest subiiei velpraedicari, nisi sit infinitivi
modi . 8) 0mm's oralio imper/ecta secundo modo potest suhiici vet praedicari.....
9) Oratio imper/ecta tertio modo potest, .. .. ‚ sed forte 1ton onmis tatis .. 10) Oratio
imper/ecta quarto modo potest praedicari, scd non onmis talis potest subiici‚ „istv
syncategoreuma sit negatio infinitans .. 11) Nutte imperfccta seeundo modo putest
supponere, si illud‚ quod positum est per modum determinationis, repugnet Substan
tive 12) De omm' dietionc, cuz' correspondct voneeplus eomptezus, diecndum est,
staut de oralion-c, em' aequivatet..... 13) Omne substantivum reclurn, em' eorrespondet
coueeptus simpler, potest supponerc 14) 0mne nomen infim'tum, quod potest esse
subiectum vet praedieatum‚ polesl supponere.
105) Ebend.: Ouaedam suppositio es! propria‚ et quaedam improprta seu trans
sumptiva; propria dieitur‚ quando voaf suppom't sceundum- suam signifioationem sibi
communiter institutam; impropria est, quando suppom't secundum signi/ieationcm allcrius
vocis ex lranssumptione propter similitudinem vet ironiam aut lmiusmodi aliam musam.
28 . XX. Joh. Buridan.
communis und disereta, und andrerseits in absoluta und relativag ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in
naturalis und accidentalis, andrerseiLs zugleich in confusa und deter
minata getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und eonfusa
tantum zerfälltl‘m). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungena aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Gomparative und Superlative und ähnlich
wie Oceam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incipit, desim't, di/fert“
u. dgl. aufzälllt‘07); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tantum. wobei unter Anderem die occam’schen Beispiele
„bis“ und „hie et Romae“ (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipnlation (ob. Anm. 60) er
scheinen l0‘“). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliler dividitur suppositio in materialem et personalemg et vocatur
personalisa quando supponit pro suis ultimatis signi/icatisg .. .. sed materiatis
dicitun quando vox supponit pro se aut pro sibi simili aut pro sua significato imme
dialo, quod est conceptus Supposilio personalis dividitur in communem et
discretam llem dividitur supposilio personalis in absolutam quae fit per termi
num absolutuml et in respectivam sive relativamq quae lit per terminum relativunL
communis suppositio solet dividi in naturalem et aceidentatenu lvaturalis
vocaturl secundum quam terminus indi/fercntcr supponit pro omnibusy pro quibus
potestl tam praesentibus et praeteritis quam futurisg et hoc supposilione utimur in
scienliis demonstrativis. Aeeidentalis vocalurl secundum quam terminus supponit
solum . . secundum exigi-ntiam verborumg . . et hoc utimur in sermonibus histo
riographis, qua etiam maxime utuntur sophistae. ltem suppositio personalis communis
dividitur in con/usum et determinatum vocatur determinatal si necesse sit
ad veritatemp quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposilo .. . Sed vocatur
con/usui si propositio possit esse vera absque hoc llonfusa dividitur in....
distributivam et non distributivanu quae solet vocari eonfusa tantum. bistributiva esl,
secundum quam ez termino communi potest in/erri quodlibet suorum suppositorum
seorsim vel etiam omnia simul copulative .... .. Sed con/usa tantum est, secundum
quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiuncfit‘e.
107) Ebend.: Multae autem sunt causae eoufusionis distributivaei 1} Signum
universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem..... m Negalio
negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam et nihil distrilzuit,
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuilur per negationem infinilanlem
ipsum . .. .. 4)-Per comparationem distribuitur ablalivus sequensy et simi
liter mediantc dictione „quam“ distribuit nominativum sequentenig..... similiter etiam
secundum nomen positivi gradus mediante hoc dictionis „sicut“. Adhuc super
lativus gradus distribuit complexum ex substanlivo sua et relative diversilalis,
ut .‚horno est fortissimus“, quia est omni alio homine fortior 5) Fit distri
butio per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negationesy
sicut sunt verba privativa aut relaliva diversitalis aut ista verba „incipit, desinity
differtu aut istae dirtiones .‚sine, pracler, solus“.
108) bibendi Eliam multae sunt causae confusionis non distributivoez l) Signum
universale affirmativam confundit non distributive terminum communem sequenti-m
ipsum non immediate. 2) Terminus communis confunditur non dislributive per
duplex distributivum anten-dens ipsumy quorum utrumque sine reliquo dislribueret
ipsum, ut si dico „Nullus non homo currit-i m Ponuntur quaedam specialia
confundentia sine distributione terminos sequentes se. sicut terminiy qui respondentur
ad „quolies“. ut „Ier, qualer“; etiam eopulatio de praedicamenlis „quando“ et
„ubi“ habet potestatem sic confundendiq ut „Hodie et heri bibi vinum“ vel„Parisiis
et liomae venditur panis“ 4) lsta verba „scio, intelligo. cognoscou con/un
dunt sine distribulioueg ita etiarn, si debeo tibi equumy non sequitur „igilur
debeo tibi favellum“ vel ndebeo tibi brunellum“.
XX. Job. Buridan. 29
in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An
sehlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte
rung über die suppositio relativorum anreiht, wobei aber Buriden die
lnconse‘quenz begeht, die relative diversitetis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen, sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Hispanus zu besprechen 110).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue willen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Buridanus
selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebliche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist ——-)‚ sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen (lommentar verflochten hat. Hiernach
lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro s-uo significato ultiman supponit
discretc. 2) Terminus materieliter sumptus restrictus per pronomen demonstrativum
supponit discrcte. 3) Subiectum propositionis particnlaris vet indefinitee stepponit
determinate. 4) Propositionis parlicularis vel indefinitae vel singularis nf/irmelivae
preedtcetum suppenit determinale. 5) Terminussuppemens melorialiler sumptus, cni
non proportitur eliquod signum con/itsivum, supponit determinate. 6) Cuiuslibct pro
positienis totaliter universatis a/firmattvae totale subiectum supponit von/au et distri
betivu pro onmibus individuis. 7) Terminus commnnis sequens negationem „non“
negante1n vopulum supponil con/‘use et distribntive. S) Terminus infinitelus vommunitor
tentus supponit eon/‘use et distributive ratione negationis infinitantis. 9) Nomen se—
quens comparativnm vel superlativum supponit confuse et distributive. 10) „Di/fert“
facit ebtativum sequentem mediente pruepasitiane „a“ distribuibilem supponentem.
11) Adverbie similitudinis faciunt terminos sequenles se supponentes distribuibiles.
12) Terminus communis, supre quem cadit immediete dictio exeepliva distribuibilis et
supponcns, supponit confuse et distrilmtive vel eonfuse tanlum. 13) Aggregatum er
reeto et ohliquo sequens immediele signnm universale supponit confuse et dislributive.
14) Determinatio et determinebile eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
satis affirmativae pravdicatnm‚ cui non additur aliquod eonfusioum, supponit eon/use
tantum. 16) Subiuclum propositionis exreptivee, non impeditum aliende‚ suppom't
con/use tantum. 17) Omnis terminus supponens communiter scquens mediale signum
universale a/firmetivum cadens supre copulam supponit von/use lautem. 18) Terminus
communis, super quem cudunt duo signa‚ quorum quodlibet seorsim habet viel distri
buendi, in propositione parliculeri, indefinite vet singuleri supponit confuse lautem,
in propositione universeli determinate. 19) Terminus commum's sequens dietionem
importentem eclum animae interiorem (wie z. B. sein, cognosco) suppom't con/use
tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerele supponit oen/use tentum. 21) Ter—
minus sequens copulatum ex terminis de preedicemento „ubi“ supponil confuse tantum.
110) D. supp. rel‚: Relativorum qaaedam dicuntnr relative substantiae, alia di
euntur relative etiorum praedicamentorum Relativorum substantiee quaedam
dicuntur identitetis, ulia diversitetis.... Relativorum identitalis queedam rlicuntur
reeiproca, alteynon reciproca. .. Reletivum identitetis solum refert suum ante
eezlens pro iltis eins suppositis, pro quibus erat verificatio categoricee, in quo pone
batur anteeedens, . et suppom't vel sumitur in propositione, sicut sunm antecedens.
Dietio „itte“ non semper sumitur relative, imo atiquando esti atleineqeutaanrdodiesltiraimbuetnitveee,e.d„e„ntaolpiotrelretaddesreeelnadteirveumsi„gqiulila“t.im, non cnRiedmleamtsoienvqsuutmirtau„trsiev„e"O‚mnis
homo diligit se, ergo unmis homo diligit Socratem“, sed bette sequitur „ergo Soeretes
diligit Socretem“ . . Relativum „suus“ refert suum antecedens in genilivo vasu„
Relative „tote“ et „lautem“ indiyent entecedentibus de praedicamenlo quali
tatis et quantitatis, et non oporlet‚ quod supponanl pro eodem, pro quo suppo
nunt antecedentia, sed sufl'icit, quod pro sim-ilibus Relative diversitatis solent
pom' „aliud„elterum‚ dilfrrens, diversum“, sed mihi apparet, quod haec non sunl
relative, prout hie de relatittis locuti sumus, sed saut termim' de preedicenzento „ad
atiquid“, et ite etiam de hoc lermino „idem“. Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urtheile, in welchen „atied“ verwendet
wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
30 XX.\ Job. Buridan.
Die eppetletio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was
Uccam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotetinum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Absclm. XVll, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück “1). Die ampliatio und
die restrietio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modification der suppositio und appel
latio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status“, d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen emplietiollz) und in welchen
restrictio eintrete, an welch letztere er noch die „elienatio“ knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird 1"’).
111) D. appett‚: Termini onmino nihil oonnotantes uttra ca, pro quibus suppo
rinnt, non saut appellotivi proprie; sed omnis terminus connolans atiud ab eo, pro
qno supponit, dieitur appeltatinus et appeltat illud, quod eonnotat per modern adie
ce;rtis Pi, pro quo supponit Terminus appeltativus semper appeliat formam suam‚
sine ponetur a perle subieeti vel ante verbum, sive a perle praedicali vet pos! verbum.
Post appctlat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum si!
praesentis temporis et praediaatum non sit ompti/icalivum‚ uppellatformam suam prac
eise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerz'! alterius imporis oet praedieatum
/'uerit amplificativum, tune terminus ante verbum posilus appetla! formem suam in
differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verln' vet pro tem—
pore‚ ad quod praediealum amptiut Magna est difl'erentia quantum ad appelta
tiones inter verba signi/ieentia aetus animae rognoscilivae.‚... et inlcr atie verba;
.. ... nun» termini respectu verborum non signi/ieantium hm'usmodi uctus non appet—
Ian! nisi res, quas uttimate signi/icanl vet eonnotant; termini autem respectu
verborum significantium ltuiusmodt aetus, si sequentur illa verba, appettan!
rationes, seeundum quas signi/ieent..... Terminus substantivus olzliquas appetla!
ittud, pro quo suus rertus supponit per modum adiacentis Termini „meus“ e!
„tuus“ appettant nie et te tanqnam adiaeenles‚ et sie etiam „noster“ et
„vester“..‚..‚ et „suus“ appettat ittud, pro quo suum antecedrns supponit.
112) D. empt.: Ultimo dicenda sunt aliqua de emptietiunilms et restrietionibus
suppositionnm et appellolionum. E! oportet prima videre slatum, secundum quem
terminus nec dieatur empliatus nee dicetur restrietus; .. itle potest assignari,
quando terminns praecise supponi! vet appellat pro omnibus suis significatis praesentis
temporis. Terminus altre slatum amptiatur multipticiter: l) Si ponatur in sua
eulegoriee ente verbunz praeleriti temporis, amplielur ad standen: pro praeteritis, sive
in supponendo sive in appetlando, una cum praesenlibus 2) Proportionabiliter
ante verbum futuri temporis positns ampliatur ad slandum pro /'utnris 3) Positus
ante hoc vm‘bum „potest“ vel ante eopulam propositionis divisae de possibili am
pliatur ad stendum pro possibilibus, licet nun sin! eet fuerint, unde lmec es! vera
„Maus aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus“ 4) Idem est dieen
‚ dem de termino posito anle eoputam propositionis divisae de neeessario. 5) Ter
minus aniplielur ad praeterite, futura et possibilia, si eonslruutur cum verbo signifi—
cante aetnm enimae sive a perle anle sive aparte post 6) Nomina nerbatie
vel partieipia a praedictis verbis deseendentie, si fient praedieata propositionum,
amptiant subieeta, staut verbe. .
113) Ebend.: Terminus auteni circa slatum restringitur: 1) per delermina
tioncm sibi oppositam convenientem sibi, sed nun omnibus suppositis 2) Etiam
adieetivurn restringitur per suum substantivum, si conveniat uliis, quibus non eonvenit
suum substantivum Quando autem stetes termini nun remanet, inne nec am
XX. Job. Buridan. 31
Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus‘“). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65‘, wornaeh dem In
tellectus ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten uml wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere. Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergüngliches 115).
Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam’scher Grundlage
auch hier den Gegenstand reichlichsler Formulirunm Vor Allem wird
auch für die Syllogislik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sensus compositus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus dioisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Be
geln berücksichtigt wird , da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der objectiven Dinge selbst betrili't 11“). Nachdem
hieran der Wegfall der beiden Modalitäten „verum“ und „falsum“ da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
faliigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen, welche Inhärenz-Urtheile
plialur nee 1‘estiiitgiliir, sed alienatur ita, quad terminus non amptius suppam't vet
tenelur pro praesentibus, sed schon pro futuris vet praeteritis .. Suppositio et
appellatio etiam aliquando alienanlur..... per negationem infinitaulem;...„ et
aliquando eliam tote termini suppositio removetur; et hoc fit duplieiter: una mada
per eamplezianem indistanter (s. Anm. 103) pasitiaam termini ad terminum, quamm
termiuarum unus nan canvem't alteri, nt „liama hinuibitis“; oliv mada per
huiusmodi eamplezciauem privatioam terminorum, quorum unus de neeessilate aonaem't
altert, ut „lgvma non risilzitis“.
114) Tract. V, D. syltog. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 179—489. Nur die Memo
rial—Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.
115) Super Etli. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibite patest capi duptiailer:
mm moda pro eouclusiane demonstrabili, atia mada pro rc signi/icata per terminas
eonctusianis Si quaeralur de seibiti pro eanctusione demonstrative, Inne iterum
en't distinguendum, quum canelusia vet sumitur quantum ad suam realitalem vet
quantum ad suam ueritatem. Si quantum ad suam rcatitatem, laue nulta eanelusia
debet diei aeterua vet necessaria plus, quam catarcs au! sapares, quia eonelusianes
de navo formamus tam in scriptu quam in voce vel in mente, et im incipiunt esse
et desinunt, sieut eolores et sapores. Si vero eonctusio eapiatur quoad eius veritatem,
. omnis conetusia cst vera, quandoeunque prapanitur im, quad neu passit esse
fatsa; . hoc igitur moda dieendum, quod scibilß . . est aeternum, neressarium,
impassibile aliter se habere, inaarruptibite . . . . .. (B) Si autem laquamur de seibilipra
re significata, saut diverses apiniones etc., d. h. über esse und essentia‚ sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f. ' .
116) Summ. a, a. 0., D. sytt. mad.: Ouacdarn rasanter aliae voeanlur aompositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Isti tenrwmdinaile„snedeievsissea,e, p.a.ssi
ln'le, cantingens“ aliquanda sumunlur, praut saut differentiae enliuni, atiquanda
autem, ut apprapriale sunt di/ferenliae propasitionum, et sie debent sumi in
propasilianilms, quqs caeamus modales compasitas, et debet in eis praedicari madus
et subiici dialum uet e eonversa. Pi‘apler syllogismas e.z modatibus divisis aportet
rememorari, quad in prapositionibus divisis in madis „vasibile‚ neeessarium, can—
tingens“ subieetum ampliatur ad supponendum nun satum pro bis, quae sunt, sed
pro bis, quac possiint esse .. ltem in tatibus divisis negativae sunt aut, quia
negatio eadit supra madum, vet quad sequitur madu-m.
32 XX. Joh. Buridan.
sind 1 l7), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen US")‚
aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen 1‘9)‚ aus zwei Zulälligkeits-Urtheilen m“)
und — unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile — aus zwei Ur
theilen, welche die Modalität „scitum, opinatumu u. dgL enthaltenlm).
Indem aber hierauf sich die verschiedenen Comhinationen der Prämissen
anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche
‚eigentlich der Lehre von Consequentiae angehörenln); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil123), ein lnhärenz- und
ein Nothwendigkeits-Urtheil124), eianhärenz- und ein Zulälligkeits
117) Ebend.: quaecunque praemissae inferant conclusionem sine additione mo
darum, eaedem iri/erunt eandem cum modis veri et necessarii llem quaecunque
praemissae inferant conclusionem sine additione modorumy contradictoriae proemissae
inferant contradictoriam conclusionem cum modis falsi et impossibilis Non
operiet, si aliquas praemissae infr-runt conclusionem sine madis, quod eoedem in
ferunt eandem cum modis „possibile, eonlingens, scitum, Propositiones de vero et falso in sensu divisa aut nihilcrevdailtenutm, auotpivnaalteunmt“.illas de
inesse; ideo proportionabiliter syllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambabus de possibili in prima figura et in tertia volent omnes
modi, quae valenl ex ambobus de inesse; sed in secunda figura nihil cancluditur.
S. bei Occam, vor. Abschn.‚ Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambobus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
madis, in quibus volent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend.: In prima figura ez ambobus de contingenti maiore existente uni
versali valent omnes syllogismiy sive ex ambobus a/firmativis sive ex ambobus nego
tivis sive ca: una a/firmativa et alia negativa In tertia fiyura valent amnes
syllogismi una praemissarum existente universali. In secundo autem figura nulli
syllogismi volent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figara et in tertia, sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliquo figya. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: De syliogismis mixtis Dieemus solum de istis modis „contingens,
possibile, neoessarium“, quia etiam solum de istis determinat Aristoteles. Et prae
mittendae sunt regulae communess 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio
de possibili . 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibili .. . .. 3) quaecunque conclusio sequitur ad praemissos de possi
bili, illa conclusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .. .. 4) Ad
quascunque praemissas sequitur conclusio de necessario vel de eonlingenti, ad easdem
sequitur conclusio de possibili. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de inesse subiecto sumpto cum relative identitatis et aliter non. 6) Ad
quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibili. Vgl. ebd.
Anm. 1027 f.
' 123) Ebend.: Si una proemissorum fuerit de inesse et alia de possibilil sunt
reguloes 1) Non valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conclusio de inesse. 3) In primo figura non volenti si maior sit de inesse.
4) In prima figura non potest inferri conclusio universalis nisi cum illa additiane
„quod est“ (vgl. ebd. Anm. ses n. 947). 5) In prima figura minore existente de
possibili sequitur conclusio de possibili porticulariter. 6) In tertio figura valent
syllogismi a/firmotivij si propositio de possibili sit universolisg 7) negativi valent, si
propositio negativa sit universalis et de possibili ‘S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend.: Si uno praemissarum fuerit de inesse et alia de neoessario, dantur
regulae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad
conclusionem de necessario particularemy sed non universalemg nisi cum additione
vquod est“. 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad
conclusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conclusionem de possibiti. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabiliter sicut in prima
xx. .loh. Buridan. 33
.
Urtheil '25), ein Möglichkeits- und ein Nolhwendigkeils-Urlheil126), ein
Möglichkeits— und ein Zul‘älligkcits-Urtheil 127), ein Nothwendigkeits- und
ein Zufälligkeits-Urtheil “9). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.
0b. Anm. 89 11'.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die
Combinntionen aus Unmöglichkeits-Urtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlen 120). Die Syllogismen, deren Prämissen einen
casus obliquus enthalten, werden wie bei Occum nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verhums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu 130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ-Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam
figura Cetarent et Ferie. 4) Baroco existente de necessario valet ad conclusionem de
inesse, et si maior sit de inesse, valet solum ad conclusionem de possibili.
5) lllaiore existente de neeessario in tertia figura Daraptii, Fetapton, Datisi et Ferison
valent ad conclusionem de neeessario, sed Uisamis et b’oeardo ad nntlam. 6) Maiore
existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conclusionem de inesse, et alii modi
nihil valent. S. ebd. Anm. 985.
125) Ebend.: Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti
ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt rcqulaez 1) Non valent aliqui syllogismi
in secunda figura 2) In nulla figure sequitur conclusio de inesse 3) In
prima figura non natent, si maior sit de inesse 4) In prima figura non potest
inferri conclusio universalis nisi cum additione nquod est".... 5) In prima figm'a
maiore existente de contingenti sequitur conclusio particularis de contingenti.....
6) In tertia figura maiore existente de contingenti Darapti, Fetapton, Datisi et Ferison
valent ad conclusionem de eant-ingentia sed llisamis et Bocardo nihil ualent.....
'I) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent. S) ouicunque
syllogismi in tertia figura valcbunt ex maiore de inesse illi valent ex maiore de inesse et minore de eontinyenti. etS.minehodr.e Adnem.pos9s8i7b.ili,
sunt 1r2e6g)utaEeb:eud1.): InSipruinmaa pfriageumriassmaariuormefueexriisttednete podsesibnielciessetariaoliaomdneesnermeosdsiaricoa,lent
ad conclusionem de neeessario, sed maiore existente de possibili omnes modi calent
ad conclusionem de possibili, et nulli ad conclusionem de necessario . 2) omnes
modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessariol quaecunque praemissa
rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possiln'ti et contingenti dantur regulaez 1) ln
quibuscunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibili et alia de contingenti 2) In prima figura, si
maior sit de contingentilb omnes modi ad conclusionem de contingenti valent; sed
non, si maior sit de possibili 3) In secunda fignra nulli valent 4) De tertia
fignra omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De necessario et contingenti mixta regulaer 1) In prima figura
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessariog et
si maior sit de eontinyenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti
2) omnes modi secundae figurae valent ad conclusionem dc necessariol sed nulli ad
conclusionem de contingenti 3) De tertia figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis ct reduplicativis multis modis sgllogizare solemus. Ex
lerminis obliquis primus modus est, prout hoc verbo „inesse“ utimur loco huius
verbi „est“, ita, quod aequipollent „Homini inest animata el „Humo est ani—
mal“. Manifcstum est, quod, in quibnscunqae' modis contingit syllogizare ex
rectis cum hoc copula „est“, ex eisdem contingit in obliquis cum hoc copula „inest“.
Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obliquo
fuerit distributus .. et rectus illius obliqni a/firmabitur in minorej obliquo istius
termini in conclusione attribuetur, quidquid primo oblique attrilmebatur in maiore,
v. gr. „Cuiuslibet hominis asinus currit; omnis Tea: est homo; Ergo cuiuslihet regis
asinus curritu Adhuc alius modus ad similitudinem secundae figurae est,
PRANTL, Gesch. IV. 3
34 XX. Job. Buridan.
ab 131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus infinitus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegrifl‘ in der
Einen Prämisse mittelst lnfinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132).
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestete syllogismorum
ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium“ anreibt, ist nicht
von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
commentirt werden war (s. Absclm. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.
Abscbn.‚ Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brücke“ Buridan’s, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,
für einen litterariscben Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition
allmälig bildete 134).
qIuteamndoaliuansummomdeudsiapmotest poni ad similitudinem tertiae figurae etc.
971, 974, 977.
131) Ebend.: De syllogismis autem reduplicetivam conelusionem eoncludentibas
notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste flunt in prima figure et in
omnilms quatuor modis illius apponendo reduplieationem mai0ri extremiteti ‚ In
omnitms modis tertiae figurae syllogizatur conclusio reduplieativa, si in maiore /ueri!
reduplieatio eddite maiori extremitati. In seeunde entern figura non habent proprie
losem. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv— und der Excep
tiv—Sätze fehlt hier. \
132) Ebeud.: Dupliciter entern contingit syllogizare es: terminis infinitis et ex
mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminns finitus in arte
propositione meneet etiem finitns in alia et omnis infinitus in une maneal infinitus
in alte. Alio modo, quod terminus finilus sumptus in und sumalur infinilus in alia
eut e conrerso. Si prima modo syllogizetur, inne in omnibus modis et figuris
syllogizandum erit‚ sieut ex terminis pure finitis. Si entern secando modo, in
omni figura ex dnabus praemissis aniversalibus negativis sequitur conetusio universelis
negative medio verian penes finitum et infinitum. In prima figura et secunda ex
maiorc universell negative et minore partieulari negative sequitur eonelusio purtieulel‘is
negative medio variato. Sed in tertia figare medio sie varian fllltil sequitur,
si alique praemissarum sit partioularis Ex a/firmalivis pracmissis in prima
figura et in turtle nihil sequitur medio variato Sed in secunda figura ex um
bebus e/firmalivis sequilur eonclusio negative medio variato, si maior s'il universelis.
133) S. Abscbn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter—
polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abscbn. XVII,
Anm. 190.
134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,
beruft sich (Hist. crit. etc. 2. Auf]. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorität,
nemlicb auf Sanerucius (soll jedoch beissen Sancrusius), Diateetiea Seoti (soll beissen
Dialectiea ad mentem Seoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus
von Drucker angeführten Worte lauten: „Est ars inueniendi medium sytlogistieum
sive modus idealiter ostendens‚ quo pacto extreme per negationem disiuncta copulen
tur, dicitnrq-ue pons, quod sieut ponte ripae /luminis‚ sie medio extreme per negatio
nem intercisa uninntur, diciturque asinorum, quia ex I. Post. 27 eo arte solertes a
tardis diseernuntur." Oh aber nun Drucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan’s gefunden habe‚ oder nur durch eigene Combination zu dem Glauben geführt
attribaitur in praemissis duobus terminis obliquis etc. . .. . .
S. ebd. Anm.
_..4_.A_i
_‚ .
XX. Job. _Buridan. 35
Doch dürfen wir Buridan’s Syllogistik nicht verlassen, ohne zu be
richten, dass anderwärts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,
Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs
Beweises“ ausspricht, insol'erne er auf „experimentum“ mit Einschluss
der Möglichkeit einer „instantia“ als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist, dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis“ (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter llaufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die
wirkliche „ars perfecta“ von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
(lringe135), und sonaeh auch bei der „Induction“ die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio“ das Entscheidende bleiben müsse 136).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topikl37) als auch be
züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Bnridan herrühre, können wir. natürlich nicht
entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist
Sancrusius eben nur aus dem Scotisten Tartaretus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht werden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betrefl's der
inacnlio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Gage!i etc.“ treffen (s. ebend.
Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet.
135) In Me!aph. l, qu. 8, f. VII v. A: Experientr'a es! ex multis memoriis can—
similium prius sensatorunt iudieare de oliv sinn'li oecurrenle Sensas, memoria
c! experimentum non sunt nisi nolitiae sinyalarium sive notitz'ae singulares, sed
Modem in!ellectus percipil, in pluribus singnlaribus ita fuisse et non in aliqua fuisse
instantinm; ipse ergo per isuam inclinattonem naturalem (vgl. h. 0ccam, Anm. 745)
ad veritatem eonsurgit ad oansentiendum universali prbpositioni, . . .. et talis propositz'o
1st tam principium in arte supposr'lum, et sie intelligitur, quod ars fit experimenlr's
s. Abscbn. IV, Anm. 53). Ouaedam ars es! doctrinalis solum, so. quae per
ludium, libros et magistrum in seholis sine diseursu ad opera exterr'ara acqm'rilur;
. et isla ars es! ralde imper/‘eela propler duo. Primum qaia illi scholares
esciunt prineipia nist' per hoc, quod audiunt vet legunt, quod ita ext, u! quod omne
1barbaran1 (d. h. Rheum) sann! cholernm; cum igitur z'in neseiant ista prin—
oia, ipsi etiam neseiant eonetusiones nisi er suppositione, so. si itla prineipia, quac
s sunt tradita eel in carde infiza, sun! eera. Seeundo talis ars est imperfeola‚
in mm solum ad arten: perfeetam spectat, ratiocinari sisiendo in lerminz's univer
lz'bus, sinnt feeit ars tatis, ima opurtet ratiocinando deseendere ad terminos singu
'r’s. . Alia vero est ars perfeeta, quae per experienlianz novit principz'a supposita
arte doctrz'nalz' et, staut potui! seire simpliciter eanclusiones, etiam eonclasianes
iversales praeseitas applieavit multott'ens ad opus deseendendo per- ratioer'nationem
terminos singulares.
136) Super Elle. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII _1'. B: Posset proberi, quod homo non
?! risibilz's, per indactionenz in aliis animalibus omm'hus. Dicendum- est ergo, quad
zetz'o in aliquibus non eoneludit in aliis, nisi illa appareant eiusdem rationis illis,
1uibus inductum est, sattem in ordine ad praedicatum‚ respectu euius facto est
ratio.
137) Summ. Traet. VI. Tupica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 Il'. Jener Bei
l-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen:. Parisienses, Reinen
Atrebat‘enses, Ambianenses.
138) Traut. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bilden hier Regeln,
h welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne
Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
nmengestellt ist.
3*
36 XX. Job. Buridan. _ ‘
aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese i
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam
(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und die letztere im Anschlusse an Boethius (Abshlln. XII, Anm. 96 if.) be- sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings souder- bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi- nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben, welche \
hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objecles zur Definition bei
trell‘en 14O); sodann werden in ziemlicher Abweichung von Oceam (vor.
Abschn., Anm. 842 Il'. und 1012 II.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid nominis und quidditativa und causalis und descripliva 14 l); .
doch scheint es, dass er wie Uccam zur ersten Art auch die Definition 1
der connotativen Begriffe, d.h. der Accidentien, gerechnet hahe142). Die
l!
139) Tracl. VIII. D. demons!.: Dinisio es! mullorum eolleelivorum in unum
separalio; eomposilio au!em es! mu!!orum invicem in unum eo!!ee!io. Duobus ‘
modis principalilms dicunlur lOlüfll e! parles; uno modo lahmt integrale e! par!es 1
integrales, alio modo !olum praedieabile etpar!es subiicibiles. Difl‘erun! au!em‚ quia 1
par!es inlegrales colleclive sun! suum tolum, par!es au!em praedicabilis !0!ius non ‚um! 1
illud !o!u1n, quia 1100 plures species sun! ummz genus nec plura singularia zum
species. Aliquundo !olius in' suas pur/es integrales fit diuisin per so!am animae
ennsideralionem‚ aliquando aulem per realem in !0!is vel parlibus mutalionem .
Multis aulrm modis dimm!ur !0!a praedieabilia‚ ideo seien! assignari nzulliplices divi—
siones eorum: voeis in suas signifiealiones, . generis in suas spenies, . . t
lo!ius in modo in suas parles, subieeli in aeeidenlia, aecidenlis in subieela,
accidenlium in accidenlia Divisionum quaedam dieunlur per/'ee!ae, aliae
imper/eclae; perfecla dici!ur, quae duas observa! proprielalcs‚ so. quod si! su/ficiens
e! quer! non si! super/114a; imper/ecla, si deficia! aliqua Adlme quidum alii ponunlur divisionum modi minus proprieisldaireutmi; pruonpursieleasl!umdirisio
lermini praedicabilis per alium !erminum fini!e e! infinile sumplum‚ u! „Dome anima!
es! homo vel nun lumfo“; alias, seeundum quem oralio eudem seeundum male—
riam dici!ur composila vel divisa, pruu! es! alia e! alia seeundum formam; alias,
prou! proposi!ionem disiunclivam imeamus dieisionem.
140) Ebend. D. diffin.: Sun! acta proprielmles di/finitionum: 1) di/finilia e!
3rl)i/dfii/nfiilnuimlidoiceuxnpl!iucrilpeeres!monodluifimcurleilvaa!idvi/ofriunmil.i.... 24)) sduin/!finaildio inesv!ieeomraleioon,veer!libdiil/efisnilum
es! !ermirms incomplexus. 5) Nullum singulare es! di/finilum 6) Nulla pro— posilio es! difl'inilum 7) Nulla di/finilio debe! dariparabolice w! !ranssumplive‚ .:_
8) Nulla diffinilia liebe! esse super/lau ve! diminula.
141) Ebend.: Di/Tinilio dieens quid nominis es! urulio explicans conver!ibililer, 1
quid vel quae di/finilum signifiea! au! cormotal: e! proprie vocalur interpretalio e! eonveni! !erminis ineomplexis voealibus, quibus nur: corresponden! immediale vonseplus
simplices, sed eomple.ri, e! eonveni! e!iam propositionibus eategorieis, quibus in
men!e corresponden! hypothelieae copulativae, seeundwn suppnsi!ionem ma!erialem
median!e hoc rerbo „significal“. Difl"ini!io quiddilaliva es! ora!io indieans prac—
eise, quid es! esse rei, per praedieala essenlialia‚ e! mm dalur de lermino
eormola!ivo..... Diflinilio eausalis es! ora!io indicuns cmwer!ibililer, quid es! esse
rei, per „propler quid“; e! ponunlur termini in huiusmodi di/finilione in obli—
quo; .. . . e! dan!ur is!ae di/finiliones aliquae per eausam formalem‚ aliquae per eausam
materialem, aliquae per effieienlem, aliquae per finalem Deseriplio es! ora!io in—
dicans, quid es! esse rei, per accidentalia seu per e/Teclus, e! es! ex prioribus
e! notioribus quoad was.
142) In Melaph. VII, qu. 3, I. XLIII v. A: Non alia signifiea! „esse album“, ‘
quam „albam“, sed diversimode signifiean! ea, quae significant, quia „allmm“. signi— .
Iiea! albedinem non supponendo pro ea nee pro congregalo ex ea e! aliquo alle; sed 3
„esse album“ signifiea! albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea e! subieela. ‘
l
l
l
l
l
w
.%M ‚ ‚_ l. .‚ ..___‚ _. . ‚ ,
XX. Job. Buridan. ‘ 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an 0ccam an 143).
_ Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan’s Absicht ein
eigener Abschnitt über die Insolobilz'a machen; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl "aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er
sehen wir Proben davon, wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte 145). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan’s betreffs der Insolubilio
(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insaluln'le
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
‚der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe 147). Endlich auch die Lehre über die Consequentioe war ihm, wie
Ebend. qn. 6, f. XLV r. B: Omnis temu'nus accidenlalis debe! di/fz'niri per subieclum‚
i. e. per lerminum subston!iolem‚ ex quo Ierminus acciden!olis cormolo! sob
s!anliom ul!ro significo!ionem ve! conno!alionem ael disposilionem accidenlalem. Vgl.
bei Occam Anm. 1012.
143) Vgl. vor. Abscbn.‚ Anm. 1007 fl‘.
‚ 144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste über in sc contine! novem trac!atus
por!iales . . . . .. In nono de so!u!ionibus quorundam sophismolum; e! i!lae mm haben
!ur in tez!u.
145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A: Non sufl‘ici! universoliter ad veri
Ia!ern o/firmolivoe‚ quod lermini supponan! pro eadem (vgl. ob. Anm-79); e! hoc
manifes!um es! in voeotis insolubilibos‚ u! si in i!lo [olio si! scrip!o solum illo
proposi!io „Proposilio scrip!o in illo [oho es! falsa“; !ermini enim pro eodem suppo—
nunl, quio illod subiectum „proposilia scripto in i!la folio“ suppom't pro il!a propo
si!iane, quoe es! sm'pta in is!o folio, e! similiter hoc proedim!um „ffllso“ suppanit
pro il!o proposi!ione, quia ipso es! falso e! nun vero. Igi!ur non sufliciebo! ad hoc,
quad propositio ofl'irmolz'vo fuisse! vom, quod lermim' supponan! pro eodcm. Aehn
liebe lusolubilia s. unten Anm! 310.
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abscbn. XVll,
Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sich modernere Darstellungen
der Obliga!ofio‚ lnsalubih'a und Consequnntioe, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke N citire, f. LXIV v. B: Dici! enim Bun'donus, quod prapositio insolu
bilis, v. gr. „Socrales dici! falsum“ (es!o‚ quod illam proecise dica! e! nullom oliom)
signi/icot, Socrelem proecise dicere folsum, e! per consequens ila esse, sica! ipso
significat‚ e! !omen esse falsom; auf! igi!ur‚ quod propasi!io ideo non dico!ur vero
vel folso. Hiezu eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.
147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obliga!orio) f. LXlll r. A; Impo
nu!ur A in proposi!iooe vera ad significondum osz'num (s. unten Anm. 163 n. 199),
in proposilione [also ad significandum hominem, in dubio ad signi/icondum hoc com
plexum „horglo vel ahmt ab hamine“. Deinde proponalur tibi isto „Homo es! A“.
Si concedis, es! vom, e! sie significot osinum Si negas, es! ‚also, e! sie signi
fico! hominem. Si dubilos, !unc dubi!os istom „llomo es! homo ae! aliud ab
homine“. Circa hunc modum abligondi per imposi!iooem es! controversio inlcr fomosos.
Nam Buridonus nun admi!!i! tole genus obligolionis ossignons cousam, quia cans!ilu!io
propasitionis praesupponil, diclioncs {am-esse imposilos ad significandum, sed hie
modus aingundi proesupponi! e converso, proposilionem esse oans!ilulam e! esse verom
38 _ XX. Joh. Buridan. Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Com
pendium aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das con
ditionaltä Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben t48).
Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Beligions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd
ling, einen zügelloseb christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlicb (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen““) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn.XVll‚
Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient“°).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen he
zeich'nen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher Weise jedweden „terminus“ realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res“, und es gehe
daher auch eine ldce des Singulären selbst 151). Kurz es sei eine Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge“, von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „termini“ oder „conceptus“ halte;
aut falsam, et delnde dictiom' advenire significationem per impositionem . Idee
dicit Buridanus, quod talis obligutio non ost odmittenda, qut'a quandoque respt'cit
impossiln'lß.
148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Condilionalis ost mm eonsequentia; et
solet distingm' duplex consequentia, so. simples: et ut mute. Et ad veritalem conse—
quentiae simplieis reqm'ritur, quod nun sit possibite, antecedens esse vermn umse
quente nun existente vom. . . . . .. Ad bonam eonsequentium ut nune sufl‘irit, quod
possit fieri formalis per additionem um'us verae quantumcnnque contiugentis. Vgl. vor.
Abschn.‚ Anm. 1016.
149) Jo. Wiclefi virt undiquaque piis. dialogorum libri qualtuor. S. l. 1525. 4.
Die Dialogl‘orm dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel
vorerst die „Alithia“, d. h. die Dogmatik‚ ihre Ansicht entwickelt, hierauf „I’seudis“
als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis“ als
reiflich durchdachte Gotteslebre den Entscheid gibt.
150) L. l, C. 8, f. Xll v‚: Ouamvis onmes Idt'flC dislinguuntur intcr se forma
liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse argmns oontra ideas Platonis acquioocavit in Iogt'ca steldleeusc;oncuipnidecns,Arisqtuootdeleisdm sit
essentia absolute distineta ab essentia divina. Se(l quis sopiens ita intelligit? Sud
si Aristoteles bene eonoipit, pmnis talis idea foret super/tue. Sed intelleclualitatum
oreaturarum 0portet omnem fidelem ponere nun formaliter rem absolutem per so exi
stentem, quia tunc foret /ormaliter ipso dem, et mm furet idcarum distinotio, sed dii
infinitt'. Illi autem, qui loquuntur formatiter, sicut per/"evtl philosophi, satis conoi
plant distinetionem formaler» Imiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v.: Nec
Aristoteles sehnt, istam sentenlt'am Platonis destruere, sed aoquivot‘ando ac ignorando
veritalem sm' sermonis multos homines duxit in decium Islam logioam propler
ex ca sequentia debet quilibet fidelis despicere.
151) Ebend. C. 9, f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum
incomplexorum au! signi/icat substantiam vel quolt'tatem et cetera, quid sunt totes
ideae, quae nec sunt substantiae neu acoidentia? Imo sie intelligondo termt'nos posses
totam philosopht'arn subvertere,“ antwortet Pbronesis: Nee movet tue arguliu, si sin—
gulum incomplexorum signifieat aliquod decem generum, ergö nun sunt ideae. Num
omne incomplexum, tam categorema quam synoategorema, primarie vel seoundaric
signifieat substantiam‚ imo divinam essentz'am‚ et tunc nomina idearnm significant tam
‚c.- vn-u- v
xx. Wiclel'. Hieronymus v. Prag. 39
und sowie demnach für Wiclef die subjectiv psychische Function völlig
gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei-Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonymlu). Mit den Sco
tisten aber sympathisirt er in der pluralilas formarum, insoweit mehrere
Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter
geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung
seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über
suppositio, welche hier in significativa, materialis und miæta eingetheilt
A erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf'die lnsolubilia
knüpft 154). —— Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem (Ioncil zu Konstanz bei
seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören
musste 155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatteli’ö). Dass mit
substantias quam divinam essentiam ldea ergo est essentialiter natura divina et
formaliter ratio, seeundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo termi
nos praeparata est via ad philosophiam c. 11, f. XVII r‚: Cum alia sit idea
universatium et alia singulariuml . intelligimus ergo reanuae per suas existen
tias movent obiective intellectum nostrum
152) L. II, c. 3, f. XXIII r.: certum est, quod universalia sunt ex parte rei.
Plato subtilius ascendit in universalibus idearum. et species iam Moses sonuerat
in principio Genesis, qui indubie species intellezcit non esse terminos vel con
eeptus, sicut somniant haeretici ezponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus
sanctus non flagitat. Ehend. C. 9, f. xxxul v.: Quaridoque species vocatur simili
tudo habitudinalis.quam intellectus habet, sive universalis sive particularisj et intentio
vocatur nunc species, nunc actus intelligendi, satis aequivocel cum omnes actus
animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
m amma.
153) Ebend. e. 4, f. XXV r.: Forma superaddita non habet in qualibet parte
indivisibili suae materiae appropriatae partem indivisibilem indivisibilis quoad molem multiplicatur per totum illud . s. uEaleemfeonrtmeaesauntserdealiter
in -miztis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diver
sitates generum proportionum sunt diversitates specierum rniztarum, ut patet ascen
dendo a formis elementaribus usque ad animam intellectivam c. 5, l'. xxv1v.z
Hie tamen fratres clamantl quod illud sit haereticum et impossibilej quod multae
animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore, quia,
cum forma substantialis dat esse rei, res sic formata esset in dispari specie pro
eodem instanti, quod est impossibile. Sed pro illa materia idiotae debent cognoscerc,
quod consanum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem com
posito, dum tamen una sit subordinata alteri Uua forma generatior et alia
specialiory quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV r.: Ouaedam est suppositio pure signifioativa, quaedam
pare materiali-si quaedam autem mixta. Pure autem significaliva suppositio est, quando
terminus pure supponit pro re, quam signi/isat extra se ipsum. Suppositio autem
pure materialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.
Sed suppositio mixte est, quando terminus miretim supponit pro suo signi/icalo ad
extra et etiam pro se ipso; et illa mixtio confundit plures respondentesl ut patet in
. .. materia insolubitium. .
155) Du Plessis d’Argentre‚ Colt. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hieronymus,
quia in nonnullis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universalibus
realibusl et quod una communis essentia specidoasset plura eiusdem speciei supposita
etc. ideo ad ezcludendum intellectum erroneum et scandalosum dieo,
assero et declaro etc. etc.
156) Aus den Acten der philosophischen Facultät v. J. 1406 theilt Cas. Wundl,
der anonyme Verfasser des „Programme memorabitia nonnulla ordinis philosophici
40 Zwei Anonymi.
l
seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhauptAnm. 615 f. ‘
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der so". Obligatoria und Insalu
bilia, welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenehi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken, zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu
geniessen bekommen, so beschränke ich mich darauf, zu berichten, dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi“
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht blass die Lösung der Insa
lubilia, sondern auch die obligaliones gehören sollen 15’"). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan recipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Bulle spielt: nemlich,
Heidelbergensis exhibens“ Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de
Prags, poslquam recep!us fui! ad [neultalem ar!ium‚ volens facere actum publieum,
quod imporlune arroganler e! inveelive earitra magistros modernes, so. Buridauum,
Marsilium ela. multa mirabilia in posi!iope sua dizi! publice in‘schalis repmesentans,
eas non vere logicae unteres, sed vere haere!icos, requisilus fui! per iuramentum,
qualenus praeseulare! suam posi!ionem, anlequam exire! scholas‚_quod facere minime
euravil. Intimalum fui! sibi sub sigillo deaanalus per iuramenlum e! sub poena
exolusionis perpe!uae a dieta /acul!ate, qualenus cessare! ab amni acta schalastieo etc.
157) Cad. Sarbonn. 1797. De sophism. U! saribi!ur in libro prima Eleneharum,
dito sun! operu sapienlis, so. nur! mentiri, de quibus zweit, e! mentienlem passe marti
festare Polestas lalis consisli! in duobus, so. in eanlradicendo rerila!em e! in
apponendo manifestando /'alsum; qui ergo sophistam antun! sequi, generalrzm ar!em
opponendi habere indigenl Nos igi!ur viam laboris assumentes a diversis viis
lagieae e! magisl-rorum senten!iis‚ qui famosiores dicuntur‚ quaedam de ar!c opponendi
e! eon!radisendi calligeules lrudi fecimus in serip!is Islam iyilur !raclalum in
quatuor partes diaidimus. In prima trademus arten: apponenrli in generali, in secunda
modum can!radicendi‚ in !erliu de sophisrnalilms e! eorum salutianibus e! intelleetu
disline!ionum in bis accidenlium disputabimus aliqua, in quarla ar!em opponendi
obliyaliones solvendi.
158) Circa !rae!alum de insolubilibus es! sciendum, quad hoenamen „insolubile“
dicilur !riplieiler; uno so. mado, quod malte modo poles! salvi; alio moda, quod,
dem potes! solvi quantum in se‚ prap!er aliquad impedimenlum -nunquam salvitur;
ter!ia moda, quod propter sui di/fieultatem di/fieile solvilur. Ad simililudiuem primi
dicilur vom invisibilis, ad simililudinem secumli dici!ur lapis absaoadilus in !erra
invisibilis, ad simililudinem !crtiidieitur sal invisibilis; ultima teu!em modo inten
dimus mute de insolnbilibzm.
I
XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41
/
indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hicmit Un
wahres sage (also im stoischen stööpevog oder ’Ahnösaiaw, s. bei
Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder
durch „cassatio“ dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheilc über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restrictt'o“ mittelst
richtiger Supposrtion des Wortes „Unwahr“ eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische faltacia secundum quid be
niitzenl59). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen
stotus des Disputirenden, insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
positio, deposi!io, dubitatio ergibt‘“). '
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als lnterpolation den Weg in Occam’s
Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligotio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein, welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt 162).
Der sog. s!atus aber der Dispntirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden.‘ Als erste nemlich tritt die „institutio“ auf, d. h. die
willkürliche Wortbczeiclmung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. B. „A“ irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A“ bedeute
„A bezeichnet Unwahres“, die Regel aufgestellt, dass bei einer solchen
Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Es! autem !1‘ipln opposilio circa insolubilia, so. cassa!io‚ restrictio, solutio
secundum quid c! simpliciler (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes aalen: dicun!, quod dicens, so dicere falsum, nihildici! (vgl.ob. Anm. 73).
.... .. Heslringcnlas diconl, quod litten: „falsam“ nah po!est supponerc pro hoc ara—
!ione‚ cuius es! pars, nec simililer pars pro Iota. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio, sccundum quod nos u!imur hoc nomine in sophismalibus‚ es!
praefixia enan!iabilis secundum aliquem s!alum‚.... Es! autem status !riplezc, so.
suslinendi, desustinenrli‚ dubie respondmzdi Es! iyitar positia proefizio enuntio
bilis ad suslinendum lanquam vsrum; \dc posila dicitur talis regalo: Omnc
positam sub forma positi propositum in temporc positionis es! conccdendam .... ..
Habi!o de positione passiln'li seqoilur de impossilzili . ‚ . . .. Depositio es! obligotio ad
suslinendum aliqaid lanqnam folsum . . Dubitalio es! obligatio ad sas!inendum
aliquid !anquam dubium . . . . .‚ Expliciunt obliyotioncs magistri W.
161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,
dass auch Hr. Thurot (Revue cri!‚ d’hist. e! de litlc‘r. 1867. Nro. 13, p. 195 u.
198) die Obligatoria und lnsolabilia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellu_s
und Petrus Hispanus, S. 5. . i
162) Occam, Summa t. log. lll, c. 38, f. 70 v. A; Obligatio sie di/finitur o
multis.‘ Obligatio es! pracfi:cio cmm!iobilis secundum aliquem slalum‚ quondo so. oli—
quis er; eonscnsa proprio ohli‚qolur o poncnle ad aliquid in disputolione‚ ad quod
pries neu oral obligalus‚ e! laue fit obliyutus. Obligationis aulum Illltllrlß spcries
assiynantur: insli!utio‚ pc!i!ia‚ positio, deposilia‚ dubitatio‚ si! acrum.
i -
‚
42 XX. Pseudo-Oceam.
Satzes sein dürfe ‘63). Die zweite Art ist „petitt'o“, vermöge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeständniss
erbittetw“). Drittens folgt die „positio“, an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „casus“, d. h. die blosse Setzung eines Falles
anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten ofl'en gelassen ist‘“),
während die positio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend
festgehalten werde, bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus“
das Aufhören der Verpflichtung aussprichtw“). lndem dann zwischen
positio possibilis und positio impossibilis unterschieden wird, schliesst
sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubile an, und ausserdein
163) Ehend.: lnstitutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore dispu
tationis et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae regulae. tlna
esl, quod nunquam pars potest signi/icare totem, cuius est pars. Sed ista regula
capit instantiant. nam in ista praepositione „Omnis propositio est vera“ subiectum
significat totam propositionem ldeo dicendum estl quody quamvis pars posset
signifieare tolum, cuius est pars, tamen latis institutio non est . . . . admittendal quando
per illam totum signi/icatum mutaretur a veritate in futsitatem Per hoc solvitur lioc sophismax Signifieet A praecise hoc totum „A sietgnieficcaotnvfearlssoum“;
tunc quaeritury an A significet verum an falsunL Si oeram, ergo haec est falsa „A
significat falsum“; sed institutum estl quod A signi/icet hoc totum uA significu! fal
sum“; si igitur A significat falsuml ergo haee est vera „A significu! falsam“; et A
significat hoc, ergo A significat verum. ltespondendum estf quod illa institutio non
est admittenda pro eo, quod lhaec oratio „A significat falsum“, quae est falsal
mutaretur in veritatem E! si dicatur1 quod hoc est possibitel quod A significet
hoc totumi sed omne possibile est'pom'bile, dicendum est, quod di/ferentia est inter
positionem et institutionemg unde, quia possibile est, quod A significet hoc totum
„A significat falsum“, quando accipis „Au! A significat verum aut ['alsum“, respon
dendum est, quod neque rerum neque falsum significat . E! per consimilem
modum potest responderi ad multa alia sophismata, quae difficilia sunt non exerci
tatis in arte obligatoriag sed quia non sunt multum usitata in theologia. ideo per
transeo. Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten
sollten, vermissen wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B: Alia species obligationis assignatur petitiol quae
obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondeutis exercendum ab eodem,
sicut si opponens dicit „Foto, quod eonredas primam propositionem proponendam a
me“, quae petitio recipiende estl quia non obligat ad impossibile Et potest esse
regula in ista specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satis
facere potest durante disputatione
165) Ehend. c. 40: Tertia species obligationis vocatur positia circa quam scien
dum es!‚ quod differt a rasa, quia casus non obligat ad suscipiendum aliquid tan
quam verum .. item casus semper debet esse de re particularia sed positio polest
esse unius propositionis inde/inilae . . . . .. Circa casum aliquae sunt regulaes l) Casus
nunquam est recipiendam nisi fiat certi/icatio de aliquo particulari 2) Nunquam est
casus recipiendus ad sustinendum impossibile. 3) Nunqunm est casus admittendus
ad sustinendumy quod repugnat actui reSpons-ionisl ut si aliquis velit tibi proponere
istum casuml quod tu sis mortuus.
166) Ebend.: l’ositio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modos
quo propositio vera debet sustineri a respondente. E! consistit ars ista in hoc,
quod in principio debet aliqua propositio pom', deinde debent propositiones poni‚ sc.
quod placet opponentil ad quos debet respondens respondere concedenda vel neganda
vel dubitando vel distinguendot quibus responsionibus datis potest opponensl quando
sibi plaeet, dicere „Cedat tempus-lj i. e. cesset tempus obtigationis. et tunc videndum
es!‚ an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibilis
et qnaedam impossibilis.
r tiu _
-5W1
xx. Pseudo-occam. 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen Was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „impertinens“, d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 167). Die positio impossibilisl welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile, dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre von den Consequentz'ae hinübergreifenms). Als vierte Art
der Verpflichtung wird die „depositio“, d. h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,
welche den für die positio gegebenen analog entsprechen 169);.das
Gleiche geschieht fünftens für die „dubitatio“, welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibilis positio es!‚ quando ponitur propositio falsa
cantingens vel cantingens dubia. E! cirea'istam dantur multae regulaez 1) Omne
positum in forma positionis nPropositum scitum esse tale“ est concedendum absolute,
si illud positum non habet plures sensus E! per hoc solvitur hoc sophisma:
Ponalur ista „Alterum illorum est verumu demonstratis illis duobus „Johannes es!
episcopusu et „Johannes sede!“; deinde proponatar ista „Unum illoram est verum“;
haec "es! concrdenda; deinde ponatur ista copulativa „Uaum istorum est verum et
alterum non est verum“; si negas istam et eoneessisti istam partem „Unum istorum
est verum“, oportet te negare alteraml et ita negas positum . lllud sophismn
est distinguendumr quia in secunda parte „allerum“ potest esse nomen infinituml et
tunc eopulativa est vera, vel potest esse relalivum, et tunc estneganda 2) Omne
sequens ad positum vel bene concessum vel appositum bene negatorum, seitum esse
tale, est concedendum 3) omne repugnans posito vel bene concessa vel opposita
bene negati in tempore positionis est ncgandum 4) Ad omuem propositianem
impertinentemg i. e. quae nec est sequens nec repugnans pasita ve! alicui bene con
cessa respondendum est secundum sui qualitateml i. e. concedenda es!, si sit ueral
et neganda, si sit falsa ete. 5) Pasita casu possibili nunquam est ncgandum
necessarium nec impossibile concedendum, sc. de necessario1 quod semper fuit neces
sarium ante tempus obligationisl et de impossibilil quod fuit impossibile ante tempus
obligationis.
H38) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Positio impossibilis est, quando ponitur aliqua
propositio inzpossibilisg et sciendum esta quod multum refert ponere unam propositionem
inipossibilem et aeeipere aliquam consequentianu in qua unum impossibile infertur ex
alio impossibili, sicut multum refert ponere propasitionem „Homo es! rudibilis“ et
inferre consequentiam „si homo es! asinus, homo est rudibilisn . lmpossibilisj
quae mani/este cuilibet intellectui infert eonlradictoriaml non est admittenda lsla
regula potest dari pro pasitiane impossibilis omne sequens ea; apposito consequentia
naturali vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se notae est cance
dendumg similiter quod sequitur virtute talium regularum debile eircumstantiona
larum lllud aute'm, quod sequiter consequentia ut nunc vel alia conscquentia,
potest negari ‚ quantumcunque veraciter sequatur ex posito . . . . . .. Multae propositianes
ineludentes contradietionem possunt poni positione impossibili. nec propter hoc sunt can
lradietoria caneedendaa quia facta tali pasitione non omm- sequens ex pasita est con
cedenduml sed multa sequentia sunt neganda
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam
propasitionem tanquam falsum lslae sunt regulaer t) omne depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum.... 2) Omne contra
dicens deposita est concedendum 3) Ad sequens et ad omne iinpertinens et ad rc
pugnansl quod non est contradictoriunb respondendum est secundum sui qualitatem
44 XX. Pseudo-Occam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat‘l").
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum“ wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfalle 171). Indem aber hierauf noch eine
kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dicselben
ebenso wie der oben genannte Anouymus (Anm. 158 f.)‚ schliesst sich
aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „gassatio“, jener Behand
lungsweise an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
Urtheile abzielt‘").
Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als
Interpolation dem Texte der Logik Occam‘s einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Unheil „Alles A ist B oder C“ schlechthin
disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles A ist C“, hingegen soll es „de disiuncto extreme“ genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B
oder C ist“. Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „eopu
la!iva“ und „de copulato extreme“, sowie zwischen „conditionalis“ und
„de conditionato extreme“ unterschieden werden; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Urtheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de eausali extreme, de temporali extremo‚ de
lacali extremo“ gehandelt 173).
170) Ebd. c. 43: Dubitatio' es! abligatio ad sus!inendum aliquid tanquam dubium.
Regulde sun! istae: l) Ad omne dubitatum in trmpore dubitutionis propositum
respondeudum es! dubie 2) Ad coulrndictarium dubitati respondendum est dubio.
3) Ad consequeus falsum respandendum es! negando, e! ad an!ecedens verth
dubie 4) Ad repugnans man eon!radictarium respandendum es! seeundum sui
qualitatem. _
171) Ebend. c. 44: Sex!a spccies ponitur „Si! verum", c! est‚ qua obligatur
aliquis ad respondendum ad aliquam prapasitiouem eo mada, quo opponens habet de
terminatum actum circa illam E! mihi videlur, quod is!a obligatio non pales!
mit!!uflt difi‘erre a pe!i!iane e! positione.
172) Ebend. c. 452 Nan ideo dieuntur sophismata aliqua insolubitia, quia hallo
mada passun! solci, sed quia cum diffieullate salvuntur Insolubilia sophismata
saut, quanda per consequentias apparen!es‚ quae videntur regulari er regulas neces
sarias, ex proposilione aliqua eon!ingente infertur sua opposita..... t talia argumenta
„an passten! fieri, aisi quanda aelus humanus respieit istum tenfiinum „falsum‘r vet
similem af/irmative aal haue terminum „verum“ er! similem negative, sicut: . . . . ..
Itzeipiat Soerates sie Iaqui „Socrates dici! falsum“, e! m'hil aliud loquatur. Tuns
qaaeritur‚ an Saerates dicat cerum an falsum etc. . . . . . .. Dieerdum es!‚ quod nee
dieit verum nee falsum . . . . . .. Per praediela potes! studiasus respandere ad amnia in
salubilia‚ si solvendo eo oeli! naturam insalubs'lium adoertcre, quod relinquo studiasis.
173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn.‚ Anm. 962): Uln' panitur
haec coniunetia „vel“, illa prapositio pates! esse distinguenda, eo quod potes! esse
disiune!iaa vel de disiuncta extrema, staut „Onmis homo salvabitur‘vel eondemnabitur“
potest esse disiunetiva e! tune aequioale! isti „Omnis homa salvabitur vei omnis h07710
condemnabitur“, quae es! falsa; ca! polar! esse de disiuneta ez!remo e! tune aequi
ratet isti „Da quotibet eontento sub homine eerifieotur hoc !atum „salaabitur vel cou
dem-nabi!ur“”, et hoc es! cerum . . . . . .. Similiter, ubi paaitur haee eo_niunctio „et“,
illa propositio . potes! esse capulatioa vel de eopulato extreme, siea! „Tria e! duo
sun! quinque", quia, si si! eapulativa‚ es! falsa, e! si sit de copulata subieeto‚ est
vera. Similiter es! de prapositione, ubi ])wtilul‘ haee eaniunetia „si“, quia pates! esse
eanditionulis ve! de sondilionata extreme, sieu! is!a „Omne passibile, si es! 11ecessa—
. \
‚
1 ‚Ab. Ä _ .
”Mm—m— .... .- ‚--I
XX. Bad. Strodus. . 45
-7{_„ ‚s
_ Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns
scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregender Ausführlichkeit diese neueren Gebiete bearbeitete, Bad ulph
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern Wiclef’s gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen commentirten Schriften „Consequentioe“ und „Obliga
tiones“ 174), welch beide, -— sicher wenigstens die erste —-, eigentlich
Bestandtheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen Isei, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin '76).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung" sehr von demjenigen,
was wir bei Oceam trafen. Strodus theilt die eonsequerttio sofort in
bona und non bono oder male und stützt diese Unterscheidung grund
riuni, es! warum“ potes! esse candi!ionalis, et tuuc es! seusus „Si omne possibile es!
necessarium, omue possibile 'est oerum“, quod oerum es!; sed si si! de cond!!ionato
subiecto‚ !unc aequivalet isti „l)e orrmi illo‚ de quo eeri/ieatur hoc to!um „possibile,
si es! aecessarium“, eerificatur hoc praedicatum „aerum"“; e! hoc es! folsum, nam
hoea es! vero „Te esse osinam, es! possibile, si es! neeessari_mn“ . Similiter de
eoniunetione causali, quio propositio, in quo poui!ur‚ potes! esse' eousolis ca! de cou
soli extreme . . Similiter, uhi panitur odverbium lemporis, illa propositio potest esse
temporolis vel de temporoli extreme Simili!er es! de adverbio loeali.
174) E.reellentissimi ortium e! mediciue doetoris magistri Alexandri scrmone!e cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec mm eximii Gar!ani de Thienis quibus—
dem dcclarativis in eonsequeu!ias Strodi commentorialum felici!er ineipit. Venetiis per
froh-cm Mattheam Compagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Declarotiva des Cajetanus de Thienis noch der blasse Text der Coasequentiae des
Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist: Cansequentiae strodi cum commenlti
Alexandri Scrmonete, Declaro!iones Gaetoni in easdem consequentias‚ Dubia magistri
l’auli pergulensis, Obligatiaues eiusdelu strodi, Cansequentie Ricordi de Ferabrieh, Eo:—
positio Goetoni super casdem. Venetiis per Petruiu Bergomensem de Ouarengis. 1507. 4.
(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst
am Schiusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar
des Cajetanus de Thienis enthalten; der Text der Conquueutiae des Strodus ist hier
in den Commentar des Sermoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch
gedruckt in: Trae!atus Insolubilium e! Obligan'auuru magistri Davidis erons!on de noeo
recoynitus per magistrum Guillermum mondrestoa e! magistrum Anthoniam silvestri eius
discipulos, cum obligo!ionibus Strodi nunquonl pries citra montes impressis. S. l. e. a.
fol..(d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
‚ 175) Nicht-weit vom Anfange der Consequ. lesen wir einmal: Sicu! ergo dice—
botur in tractatu p-raeecdeuti de hypothelieis, quod etc. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfänge seines Commentares: Dieo, Rodulplium S!radum logieorum anmium
auc!orem gravissimum in hoc suo !ractatu, qui es! pars suae Logieae, inteudere‚ quam
plurcs aabis regulas argumentandi uo!os facere.
176) Sel‘moneta nemlich fahrt bald darauf fort: Dico, libcllum horte esse com
munissimam partout libri Primum au! ad ipsum isagogicort e! per consequens immediate
pos!poni debere ad [ihrem Periermenias, quia de consequentio hie touquam de
subt'ecto ogitur, quod communius es! omni speeie argumenlaliouis seu syllogismo sim
p!ici!er, de quo agiler in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprietates terminorum folgen liess, erhellt aus dem gelegentlichen Citate: Quid
si! suppositio cel quid si! terminum confuudere, dicetur in !roetotu sequenti. Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen Insolubilia s. unten
Anm. 180.
46 XX. Bad. Strodus.
S
L
sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsaitzes, deren
logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann‘"). Die consequentia bona wird dann
eingetheilt in formatis und materialiss welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass die innere hegrifl‘smässige Brücke, welche
vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt
bleibt, so dass natürlich jede l'nrmelle Consequenz zugleich materiell be
gründet istj nie aber umgekehrt 178). Für die consequentia materialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Occam, vor. Absclin.‚ Anm. v1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen könne; bemerkenswerth aber ist dabei, dass für die consequentia
hier auch die Bezeichnung „propositio rationalisu gewählt ist, welche
wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVlI,
Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „causalis“, trafen l79). Hierauf entwickelt Strodus für die
consequentia formatis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast
unnötbigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände
und Sephistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor
führen muss, mieh.aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be
schränke 180), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er
177) consequentia cst illatio consequentis ex antecedente . . . . .. bicitur aliqua
bona et aliqua mutat quae noleta et quae non voleL consequentia bona dicilur, cuius
non potest esse im, sicui adaequate signi/icatur per antecedensy quin pro tunc sit ila,
vsicut adaequate signi/icatur per suum consequens bicitur non bonoa quando
um, sic esse, sicut significatur adaequate per antecedensr licet non sit im, sicut adae
quote significatur per consequens suum.
178) Duptex dicitur consequentia bonat . consequentia bona de forma dicitur
esse illa, euius, si sic esse, sicut adacquate significalur per anlecedens, intelligitur,
etiam sic essea sicut odoequate significatur per consequensv intelligitur Sed con
sequentia bona nmterialis tantum dieiturt cuius consequens non est de formati intel
lectu antecedentisa servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonams ut
„Homo est usinus, ergo baculus stot in angulo“ (vgl. Absehn. XVIl, Anm.
621) ldco onmis consequentia bona et fomzalis est bona et malerialis, sed
non c converso.
179) Pro consequentia materiali sunt duae regulaer l) Ex impossibiti se
quitur quodlibet 2) Neeessarium sequitur ad quodlibet . ‚ . . .. Erqo slai, condi
tionalem esse veram, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus
volal, asinus habet alasu . et siat, conditionalem esse fairem, cuius tam antece
dens quam consequens esset verum, ut „Si tu es Iiomo, ego sum homo.“ .. Simi
liter dicitur de qualibet consequenlia, quae nuncupatur propositio rationalis, discursus,
argumentatio, et communiten licet irnprupric, argumentum Sieut conditionalis
nihil ponit in esse, sic neque aliqua consequentiag et ideo concedendo consequentianz
non oportet concedere ontecedens vel consequensg similiter neganda consequentiant non
oportet antecedens vel consequens negare . Ei tunc stat iste versus: „Ex falsis
verum, ez veris nil nisi vermn.“
180) Modi autem eommunes arguendi ezv hoc, quod aliqua consequentia sit bona.
sunt istis 1) Si aliqua consequentia est bona et formatis et eius antecedens est verum,
ergo et consequens est verum Non tamen sequitur mediantibus verbis de
praeterito et futuroj unde non sequitur „lsta consequentia est bona et untecedens erit
verum, igitur et consequensu Sed bene valet in istis verbis de praeterito et fu
turo praepositis istis conditionibus „fuit iia,“ „eril im,“ unde sequitur „llia conse
xx. R’ad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mil der Lehre von den obligationes zeigen, womit sich bei
quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod
consequens eius est verum“ 2) Si consequens est falsum, igitur et antecedens.
3) S! aliquando crit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando
non erit, sicut signifieatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaeqaate signifi
catur per antecedens .. . . 5) Si antecedens es! concedendum, consequens es! ab eodem
concedendum . . . . .. Supponitury quod nihil dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse verum uel sequens etc aliquo in obligatione bene admissa uel
concessa vel apposito bene negati; similiter, quod omne ncgandum sit scitum esse falsum
uel repugnans alicui bene admissa vel concessa .. 6) S! consequens est negandvuml
igitur et antecedens Contra istam regulam arguitur sie: Ponendo, quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impano
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu‚es homo“,
ipsa statim signifieet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequen
tiam esse bonamnru es homo, ergo tu es animal’“ quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
scivisti, .. .. et ibi antecedcns es! concedendum a te et consequens non, quia tunc si
gnificaretj hominem esse asinum .. Per hoc palet, quod aliqua propositio es!‚ ad
quam nullo modo est respondendum . . . . . .. 7) Si antecedens est possibile, consequens
est possibile . . . . . . 8) Si consequens est impossibile, igitur et antecedens est impossi
bile Notandum tarnen, quod non omne possibile potest esse oerurn; unde
stat, aliquam propositionem esse conlingontem ad utrumlibetl et non s!a!‚ significando
ipsam primaria praecise esse veram Sequitur enim farmaliterz „Haec es! .vera,
„Nulla propositio es!“‚ ergo aliqaa propositio est vera, ergo aliqua propositio est,”
. . . . .. Similiter si ista propositio es! falsa „Aliqua propositio est falsa“, tunc aliqua
propositio est falsa et es; alia parte sequitur „Isla es! falsa, quae praecise si
gm'fieat, quod aliqua propositio est falsa ,- ergo nulla propositio pater, antecedens posse esse uerum et consequens non, et si tuenstc fpaolnsaat“u.r Uinlldae, .q.uae
est antecedens, esse vera significando praeeise primarie, tunc sequitun quod consequentia
non valet . . . . . .. 9) Si antecedens est tam, et mm 1 s es! m ium
10) Si consequens est cantingensjl et antecedens est contingens vel impossibile
..... .. l!) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativam, .
quia in omni consequentia formati consequens est de formati intellectu antecedentisl
sed in nulla pure negativa intelligitur affirrnativa . . . . . .. 12) S! consequens est pure
a/‘firmativum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius . . . . Sed contra istam regu
lam arguitur sic: Secundo Periermenias philosophus dieit, istas aequipollere „Ne
cesse est esse“ e! „Non possibile est non esse“ (s. Abschu. IV, Anm'. 289); ergo ab
una ad aliam valet consequentia et e converso, et tamen una est affirmatiea et alia
negativa . . . . . . .. Dicepdum, quod Aristoteles non vnlt, illos propositiones simpliciter
aequiualerey nisi cum aliquo medio affirmativoy vel quod philosophus non capit
litteram „non“ negative, sed infinite Dicitur tunc littera „nun“ teneri negative,
sqeudanqduoanvdios' sdteantotiantfianitpee,r niepgseatmurtrsanosliutm insuvbieercbtuumm vevlel inpartsotsaumbieccotmiposveiltiparnaeemdjic.a.tum
vel pars praedicatii dum copula principalis non negetur . . . . . . .. 13) S! ante-cedens
est scitumg et consequens est seitam, quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad 'antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum eatremorum . . . . . 14) Si
consequens est dubiuml et antecedens est dubium vel scitum esse falsum . . . . . .. Sed
contra istam regulam arguitur sie: Posito primo, quod seias, Socratem esse unum de
tribus hominibusl nescias tarnen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen
tiam „Socrates est, ergo iste homo est Soc-rates“ posito, quod in seias, me demon
strare solum Socratem per subiectum consequentis .. Sic est in proposito, quod
antecedens ex casu constat esse scitum a !e‚ e! tamen consequens non est scitum
a te. Secondo arguitur sie: S! fiat ista consequentia „Hoe es! non scitum a !e‚
ergo hoc est neseitum a te“, et uolo tarn per subiectum antecedentis quam per sub
iectum consequentis demonstrare consequens illius consequentiael quo posito illa con
sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a le. . . . . . . .. Ad primum istarum argumentorum respondetur admittendo ca
48 XX. Bad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubitia (— die
eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —-) ver
sum, sed nego consequentiam faelam; stat em'm, plures esse Socrates, et non
sequitur, quad dubitas, an iste sit Socrates, demonstranda Soaratem, cum per
litteram ,,iste‘r demonstrator solus Soerates Ad seeundum argumentum com
muni via potest responderiy quando nego easum, quid pars propositionis non potest
pro toto supponere, cuius est pars, nec potest ipsum demonstrore Multis aliis
modis potest responderig sed quia iste est faeiliorl ad praesens su/ficil, donec via vera
ad talia respondendi in tractatu de insolubilibus clarius pcrseruletur (s. oben Anm.
176.) 15) Si antecedcns est dubitandum, ergo consequens non est ab eodem
negandum . . . . . .. Sic astenditur: Si eonsequens est negandum, ergo antecedens est
negandum per sextam regutam; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est
oppositum minoris . . . ‚ .. 16) Si consequens est negand-um, antecedens non est ab eo
dem dubitandum . . . . .. Sed contra istam regulam arguitur sic .' Ponalur, quad nullus
rex sedeat, et Socrates eredal sine lzaesitulione, quod rear sedeat; quem sciat Plato
sic eredere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Ouo posito fiat consequentia
ista „Soe'rates credit sine haesitatiane, quod rex sedet et ita est, quod rea; sedet; ergo
Socrates sail, quod rex sedet.“ Tune ista consequentia est seita a Platone esse bana,
et antecedcns est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.
. . . . .. Respondeo dubitando, an istud „Soerates seit, regem sedere” sit a Platone ne
gandum, quia dubita, an sit sibi positum, quod nullus rere sedeat, an non; si non,
dieo, quad ista non est ab eo negarida, sed dubitandag si sic, nego, quad antecedens
a Platone sit dubitandum . . ‚ . . . .. 17) Si aliquid antecedit ad antecedensl ergo illud
idem antecedit ad consequens .. 18) Si aliquid sequitur ad consequens, illud
idemjequitar ad antecedens . . . . . . .. Ea: quibus elicilur, quod in qualibet consequentia
mediis non variatis, quando arguitur a primo ad ultimum, consequentia ultima ex
primo antecedente e! ultimo consequente est bona . . . . .. Contra arguitur, quia capta
ista propositione „Filius est“ sequitur, quad suus pater est et ea: isla sequitur, quod
suus filius est, ergo sequitur „Filius est, ergo suus filius est“.... Respondetur,
quad isla non tenet in relatiois universaliter. . . . . ‚. 19) Si aliquid stat cum antece
dente, ergo idem stat eum consequente. 20) Si aliquid repugnat consequentia
illud idem repugnat antecedenti. . . . . .. Sed contra potest argui facienda istam conse
quentiamt „Lignum eorrumpebatur‚ ergo impossibile est, illud esse“; et cum antece
dente stat illa nAliquod animal currit“; et illa non est possibilis „Aliquod animal
currit, et impossibile est, illud esse“ Potest diei, quad, si aariatur relatio (d. h.
die Beziehung des Relativums „illud“)‚ non oportet tenere per regulam 21) Si
arguatnr ez contradictorio consequentis ad contradictorium antecedentisa illa conse
quentia oalet . . . . .. 22) Si arguat'ur ex apposito consequentis ad alteram praemissa
rum, sequitur oppositum alterins pracmissae . . . . .. concedantur iergo tales propositiones
esse possibilesz ',,S_i tu scis, te esse lapideml tu non seis, te esse lapidem“, et „A
contradicit B et e converse, ct tarnen, si A est eerum, B est i-erum”, ut si sit A
ista propositio „B est rerum“ et B sit ista „Nullum B es! oerum,“ lune arguitur
sie: A es! verum, ergo suum adaequatum signi/icatum est verum; sed A signi/icet
praeeise, quod B est verum; ergo B est rerum; ergo si A est oerum, B est verum;
et similiter conceditur, quad, si sum asinus, sum homo, er, si sum asinus, non sum
homo, et consimiles . . . . . . .. 23) Si antecedens est intellectum a te, er consequens est
intellectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A
est; ergo est unum non intellectum a to”; et rolo, quod A sit una littera non intel
ligibilisg tunc tu eaneederes antecedens, sed non intelligis consequens . . . . .. lle
spondetur, quad aliquid signifieatur, quod nullus intelligit, ut „nihi!“ et similia;
sed respondeo, quod nego casum; nam dieo, quod omnis littera, cum sit reprae
sentatiua suimet, est intelligibilis .. 24) Si aliqua consequentia est bona, ergo
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente . . . . .. Non tanzen oportet,
quod semper apposition consequentis repugnet antecedentig multae enim propositiones
non stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albusu et „Nihil es!“ . . . . .. Stat
ergo, duo conoertibilia repugnare, nam si tantum pater est, non tantum pater
est; nam si tantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non
tantum pater est.
XX. Bad. Strodus. 49
bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernünftigeren Behandlung der Negationbemerklich macht, wozu
allerdings schon bei 0ccäm (vor. Abschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben, etwa am Ende angekommen zu
sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere“ allgemeine Regeln
vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpfl‚ aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung
derselben führt auf das principium identttatis und hiedurch mittelbar zu
den abstrusesten Einwänden und deren Lösung 18l). Hierauf dann folgen
„specielle“ Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus in per
!irtens und impertirtens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder per!inens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter
scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent
weder schlechthin corwertibites oder nur relativ! sind, und auch je
nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur
für „es!“ gilt; denn im letzteren Falle sind die relativ! unter sich im
Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen’ in jenem
des superz'us und tnferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der
cousequentia ab inferiort‘ ad supere'usls2). An dieselbe knüpfen sich
181) Alias regulas generales ponz't Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
IV, Anm. 205 fl‘.)‚ sca'ticet: 1) Ab affirmativa de praedieato infintto seqaitur negativa
de praedicato finito‚ et e cmwerso. 2) Ab affirmativa de praedieato privato se
quitur a/firmativa de praedicato infinito‚ sed non e coneerso. 3) Ex affirmativa
de praedivato fim‘!o seqm'lur negative de praedicato infini!o, e! e eonverso. Pro
batur prima 1'egula et tertia, quod, si non, duo contradtctaria ineomptezca praedica
realer de eodem, quod es! eontra primam principiam (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 1.). Seeunda regula probatur ex deseriptt'one termini
privatim' . .. .. Contra illas regutas passe! obttci prima, quod iltud non es! primum
prineipium; s!a! enim‚ utramque istarum esse fatsam „Tu es ourrens“ e! „Tu es
nur: eurrens“, posito, quod !u non sis. Item a!iqua saut, quae nec samt ho—
mines nec mm homines. 1!em eaplo um; corpore, euias una medietas sit atba
e! alia m‘gra, arguitur sie: Hoc altmm et hoc nigrum samt hoc totum; ergo
album e! nun album saut hoc !o!um; ergo hoc totum es! album et non album.
Similiter potes! argui eontra dictum de prieative oppositis probando, quod,
si- privative opposita eormotaren! habttudinem ad habitam suum‚ ergo talz's
esse! falsa „Deus es! incorruptibilis“ . Item posito, quod eruantur oeuli Socratis‚
(um: Soerates es! caeeus, et tarnen non es! ap!as ad videridam‚ quia hallo modo po
tes! videre vet aptttudo es! frustra. Item sequitur „Prima eaasa est infim'lr' vi—
goris, ergo es! finit!‘ vigoris“, quia infinilum quodlibe! fim'tum ineludit‚ Ad
primum tstorum . .. diettur‚ quod de quotihet termino simpliei singutari supponente
pro aliquo, quod est, potes! vere praedicari anum eon!radictoriorum‚ sed de nullo
ambo simu! divisim. Ad seeurtdum potes! diei‚ quod in negativis nur: [ortet
argumentam a p!arali ad singula-re. Ad sequens debe! negart, quod totam es!
suae partes. Ad obteeta de privativis dico, quod. Sacrates es! homo, cui
naturah'ter ines! videre, .. .. e! eapitur videre nun tantum pro acta videndi, sed pro
visivo. Ad itlad de infinito dico, qaod non opponitur privative ad finitam nist
per additionem exelusiom's. Posse! adiungi regutis praepositis‚ quod tenen! in
lermim's non relativis et nou tenm! in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Anm. 485 u. 646), u! „intustum‚ ius!um“; e! etiam lernen! solum‚ cum praedicatum
ponitur pos! U€Tbttflt e! nun ante verharrt, i. ev a perle sabiectt.
182) Videndam es! de speez'atibus regulis coneeraentibas habiludt'nem terminorum
ad invicem. Ouibuseartque duobus terminis demonstratis ve! sant sibi ineicem
PHANTL, Gesch. IV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den syllogismus expositorius (vgl. ebd.
Anm. 978), selbst mit der. Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequenlia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Expouibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termim'
offieiabiles“ als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
n. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkaet bezeichnen, wie
z. B. scio, (labile, appare! n. dgl. 188). Sodann aber wird eine Menge
von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die eonsequenlia ab inferiori ad superius nicht gelten könne 184), und
erst nach all Solchem folgen ein paar prineipiellere Bemerkungen über
per!inenles vel imperlinenln. Imperlinentes saut, quorum unus de alio indifl'erenler
poles! affinnari vel uegari supposilo uon eorruplo‚ u! ‚.album“ e! „homo“. Ferti
uen!es saut dapllees: ve! sah! disparati, quod nullus de allem poles! vere a/firmalive
praedicari‚ vel sah! per!irtenles sequela, quod proposilio, in qua pom'!ar unus,
es! illaliva proposilionis‚ in qna poni!ur aller; e! is!i saut duplices: vel und infer!
allem e! e eouverso, vel sie e! neu e couverso. E! u!raque pars dividilur, quia ael
muluo se iu/eruu! respec!u caz'useunque verbi eel solum medianle hoc eerbo
„esl“; si prima modo formaliler, dicun!ar !errm'ni corwer!ibiles simpliciler; s! se
cundo modo formall!er‚ dieunlur lerrm'ni relalivi.....; simililer es: alia parle, si
ex uno !ermino inferalur aller e! non e counerso solnm cum verbo „esl“, sie !erminus
dicilnr prior e! aller posterior; . si !amcn respeclu cufluscunque verbi Iam a par!e
subiecli quam a perle praedieali in reolo, lerminus inferens dieilur in/erior e! illu
livns saperinr. De quibus dalur ista regula.‘ Ab inferion' ad suum superius siue aliqua
diclione habeule vim negalionis nec con/uudendi praeposila es! bana consequeulia.
183) E! super hac regula fundalur syllogismus, qui uocalur exposi!orius, cuius
praemissae sun! mere singulares, u! „Hoc eurril, hoc es! homo, ergo homo
curril“; e! sicu! in !er!ia‚ ila e! in prima figura, u! „Hoc es! currens, homo es! hoc,
ergo homo es! currens“; e! eliam in secunda. Simz'liler es! sylloglsmus exposi!o
rius negalivus‚ u! „Hoc mm currit, hoc es! homo, ergo is!e modus negativus lerne! per islam regulam: Ab infehrioomrro' naedu scuuurmrils"u.perEi!us cum
negatioue pos!posita inferiori e! superion' es! bona eonsequenlia; simüiler lene! cum
quaeunque diclione habenle ein: cou/undendi poslposila . . Dic!io habens m'm cou
/amlendi vel nega!ionis dlcilur‚ quae, cum praepouilur die!iom', faci! eins supposilionem
mutari; cuiusmodi sah! sigua dislribuliva .. .. e! comparalivus, superlalivus, incipi!‚
desim'l‚ diclr'ones e:celuslvae‚ exceplivae‚ modales, e! omues lermim' o/ficiabiles, u!
scire, dubilare, oelle, apparere, e! ceterae diclioncs significantes aclus meulales vel
officlum men!is.
184) Cum negalione praejiosila lermino iu/'eriori e! superion' neu eale! consequeu—
!ia‚ sica! nou laue! cum dis!ribulione superias e! infen'us determinante, unde
mm sequilur.‘ „Ouilibet filius istius asini es! asinus‚ iste asiuus es! aliquod
animal, ergo quilibe! filius alicuias animalis es! asinus“; quando tarnen dis
!ribulio uon cadi! super terminum in/ert'orem e! supen'orem, Mal, eonseqaenliam esse
bouarn Ab in/eriori ad suum superius addila dirlioue exelusiva a parle subiecli
!euel consequenlia, . . . .. sed a par!e praedieall mm aalet, unde mm sequilur „Tantum
homo currit, ergo tanlum homo movelur“ . .. Similller mm vale! consequentia cum
diclione habenle virn uega!iom's cadentis supra superias e! inferius, unde hart sequilur
„Tu difl‘ers ab asino‚ omm's aslnus es! animal, ergo lu diflers ab animali“; sed si
„difl'er!“ pos!ponalur superiori e! inferiori, bene valel, unde sequi!ur „Ab asino dif
/ers, omm's Minus es! animal, ergo ab animali !a difl'ers". . Siml'liler mm se
quilur respeclu posilim' vel comparativi, unde neu seqailur „Tu es i!a sapiens, sicu!
is!e homo; isle es! aliquis homo; ergo !u es i!a sapiens, sieu! aliquis homo“; uee
comparalione‚ a! „Tu es for!ior musea‚ musea es! aliquod auimnl‚ ergo !u es forlior
aliquo animali“. Nec sequilur „Tu seis, hoc currere; hoc es! Socrales; ergo
lu scls, Socralem currere“, nec sequilur „Dubilo‚ au hoc curral; hoc es! animal;
xx. Rad. Strodus. 51
„inferius“ selbst, nemlich dass dasselbe weder bei den singulärsten noch
bei den allgemeinsten Begrill'en eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzufügung eines Adjectivcs zu einem Substantiv als
„inferius per accidens-u auftreten könne, wovon jedoch die vadia-tiva
distrahentia“, d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation invol
viren, eine Ausnahme begründen 185). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen, dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen 186), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt 187). Hierauf lässt er in gleicher Weise die noch übrigen speciellen
ergo dubito, an animal eurra!“ . . . . .. nec sequitur „Appare!‚ quod hoc si! homo; hoc
est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus“ .. nee sequitur „Tu videbis
istum, iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua
dignitate
185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se; sed de ei vocis nihil
dicitur superius ad lerminum singularem, . similiter nec aliquis terminus dieitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcemlentes, euiusmodi
sunt „ens, res1 verum“ et eelera (s. vor. Abschn.‚ Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
ln/erius per accidens est unumquodque se habens per appositionem positivem
l‘esperto alter-ius, ut „homo albusu respectu „homo“; e! dicitur nappositione
positivarr propter adiecliva distrahentia et ampliativa, sicut npotensl praeteritusj
fulurus, mortuus, opinabile“ et similia; ideo „homo morluus“ non est inferius ad
„homo“.
186) Sed contra iam dieta arguitur sie: „Homo“ vere praedicatur de
„asimw“, quia ista praedicatio est vera „Asinus es! hominis“, ubi „hominis“ si
gni/icet hominem solummodo. Item: Risibile praedicatur de „homo“, et omne,
quod est littera „risibile“, est non homo, quia omnis terminus es! non homo; ergo
„mm homo“ praedicatur de „homo“. Item": Cum dicitur „homo es! animal“,
quia „homo“ significat omnem hominem et „animal“ omne animal, ergo signifieot,
omnem hominem esse omne animal. Respondeo, quod in illa „Asinus es!
homim's“ genitivus significat hominem solum possessorem. Ad aliud non
concedo, quod littera „non homo“ cere praedicetur de littera „homo“. Similim'
ad tertium per litteram „animal“ intelliguntur multa animalial quae non sunt homi
sicut littera „album“ significat albedinern, illa tamen nes, . .. . . „Soerates es! albus“
non signifieat, Socratem esse albedinem. . . . . . .. Item contra illud, aliquos terminos
esse pertinentes disparatos et aliquos sequela, arguilur, quod istius divisionis membra
coineiduuty ergo divisio est insuf/iciens. . . . . . .. Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequela solum ex hoe, quod se inferant mutuo cum hoc verba „es!“‚ sed
oporlet, quod formaliter se inferant. . . . . . .. Item contra illud, quod dictum est de
temiinis simpliciter converlihilibus, arguitur de vi vocisr „Nullus terminus discurrity
sed talis illatio est discursum facere, ergo nullus terminus infert allum“ Verum
tamen quilibet seil, quod de vi vocis est falsus ille sensus. Contra illudl quod
dicebatur de priori, arguilur, quia si „man homo” esset prior ad terminum „homo“,
sequiturl negationem esse priorem affinnatt'one, quod est contra pht'losophum.
Respondetur, quod est ille modus prioritatisl a quo non convertitur subsistendi
eonsequentia.
187) Ouod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet generoltter, proben",
nqeucia„Insolne sese!quiatlubrus „mIsotneaehesuts,maegrigsoteerstdealbPuasrishioism,o“ergo es! nhecome„Sodeeraltleasriseisi!su domi
nus Plalom's, ergo Socrates est homo Platom's“ nec „Soerales es! apparens
asinus. ergo es! aliqualis asinusu . nec „llle terminus „ehimaera“ est, ergo.
aliquid chimaera es!“ nec „Tu es bonus citharaedusy ergo tu es bonus homo“
nec „Hoc eurri!“ demonstrando Soeratem albums „ergo album currit“ nec
„Sam homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam“ 11er „Aliud
dt
52 XX. Bad. Strodus.‘
7 "":-l“
Regeln folgen, nemlich zunächst für die eonsequentia a supem'orz' ad
inferius m’), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relativa189), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „adversativa“ hinzufügt 190).
Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia
scholastica“ nennt““), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
a vero es! fatsum, cuius contradictoriam es! fatsum, ergo atiqaid es! falsum, cuius
eon!radictorium es! falsum“ nec „Hoc potes! earrere, et hoc es! aliad a eur
rente, ergo aliad a currente potes! carrere“ demonstrando per „hoc“ !e sedentem.
(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich
von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dieebatur‚ quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praeposita; sed probatar, qaod sie; quia bene se—
quitur „Nuttus binan'us est, ergo nallus numerus est“. Respondeo‚ qaod solam
tenet gratia materiae illa coasequeatia. Item dieebatar, quod ab in/eriori ad
sapen'us aegatione postposita consequentia es! boaa; sed contra hoc arguitar
sie: Taue vatere! ista coasequentia „Ille homo non est, onmis homo es! animal, ergo
onimat aon es!“ item valere! „Homo non currit, item valercl „Hoc animal mm es!“ demonstrando Iapideemr,goetan„iHmaolc neos!n actairqruii!d“‚ ergo
aliguid animal noa es!“ u. s. t. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regalae: ‚ 1) A sapen‘ori ad saam inferias sine ali
quo termino habente ein! confandendi non vatet argumentam, sicut non wie! „Ali
quod animal es! asinus‚ tu es atiqaod animal, ergo tu es asinus“. .. . 2) Arguendo
a saperiori ad suum in/erius dislributive affimlative non vale! argumentum nisi cum
(lebito medio aniversati saperioris de in/eriori. 3) Bt'7l8 rate! eoasequentia a
saperiori ad inferius negative negationv praeposita saperiori et inferiori sine medio.
4) Simititer wie! af/irmative cum dictiom'bus habentibus ein: negatiom's prae
positis tam superivri quam in/eriori‚ u! samt „dilfer!‚ atiud‚ non idem“. Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Seliarl'sinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nahe ponendae saut regutae penes descriptiunem convertibilium terminorum
disparatoram et conrertentium: 1) A parte praedicati ex propositione‚ in qaa
ponilur unum disparatorum simples a/firmatieum, sequitur negativa, in qua poni!ar
alterum, u! „Tu curris, ergo tu non sedes“. 2) Quando subiecta duarum pro
positionam nonvertuntar e! copulae et praedicata‚ e! propositiones sah! eiusdem quan—
titatis et quati!atis et pro eisdem praecise suppommt, timc ab ima ad retiquam vate!
argumentum; 3) Relatiea dicuntur ad coneertenlia, qaia ex proposilione‚ in qua
praedicatur oerlmm „es!“ secundum adiacens et sabiicitur anas simplen: terminas
relativus, sequitur propositio, in qua subiicitur alter terminas relativus‚ u! „Domi
nus ext, ergo servus est“. 4) Similiter negative; (amen cum verbis adiectim‘s
non wie! consequentia, ende non sequitur „Pater curri!‚ ergo filius samt“.
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Ultimo videndam es! de hypothetieis: 1) A tota copulativa ad alte
ram eins partem edle! consequontia‚ 2) A parte distunctivae ad totem, cuius itta
es! pars. 3) A disiunctiva cum destructione um'as partis ad aliam. 4) A
eausali ad utramque eiu\s partem. 5) A temporali ad quamtibe! eins partem,
et quaelibe! bona temporalis aeqaivatet uni oopulativae‚ u! „Dum !u curris. !a
moveris“ aequivalet isti „Tu curris e! tu maueris“. 6) A tocali ad quamtibe!
eins partem rate! consequentia. .. .. 7) A conditioaati cum positione antecedentis se
quitur positio conseqaentis. .. 8) Ab adversativa ad eins partem indeterminalam
wie! conseguentia, a! „Quamvis tu sis Romae, !a non es atbus, ergo tu non es al
lms“. ‘ Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: Hedargutum dicimus respondentem, qai solius argumentationis vir—.
tute respectu proposilionis atieuius responsionem suam priorem uariare cogitur, e!
sie talis vel turpiter obmutescere cogitar vet magis et magis absurde delabendo cou
XX. Bad. Strodus. 53
welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nicht blass die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio, imposilio (ent
sprechend der obigen irtstitutio, Anm. 163) und depositio; denn wenn
auch ausserdem noch certificatia, welche dem obigen „Si! oerum“
(Anm. 171), und suppositio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent
spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung
der Lehre gänzlich in Wegfall‘”). Nachdem nemlich noch einige Be
merkungen über tempus ob!igationis und über impertinerts (vgl. oben
Anm. 166 f.) vorausgeschickt werden 193), folgt zunächst die Darlegung
der positiv in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die
unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige abgeleitetere
fusionis angustias nutla!enus potent eeitare. Ad huiusmodi ergo scolasticae mi
liliae eic!oriam ob!inendam pries exercendus diligenter !irunculas est. Dici!
enim Vegetius de arte mililari (Inst. rei mil. l, 1 a. Schl.): „Nemo facere metait,
quod didicisse bene canfidit“, et aan immerito militares ac!us sco!astici poterun! ap
pellari. Exereendus es! igi!ur seientiae boaae !iruncutus in arte obligatoria,.....
et doeetur convenienter respendere, so. eoncedere eoncedendum et negare negandum,
e! etiam quanda ve! quae propasitio debeat coucedi vet negari.
192) C. 1: Obligatio es! enun!iatio, cui consenti! se respondens esse abligatum
vcl se debere respandere. Qualiterqae penes usum cammaniter dispa!an!ium per no—
tam exigitur praecedeutem, multiplices sah! ta!es notae, u! „perle, impone, depona,
eertifieo‚ suppono". .. Emmtiatio tata cum littt'm „Porto“ praecedente debe! die!
positia; sed Iotum, quod remane! dempta signo pasitiom's dieitur casus e! positum.
.. .. . . Impasi!io neu variatur a positiane nisi in eo, quer! illa signo specialiter u!i
mur in abtiga!ienibus de signifiaationibus camplezarum ve! ineomplezorum variandis
vet in signifieationibus navi!er instituendis. „Depono“ es! no!a !entandi, si
veli! respondcns depositam sibi propositianem negare, Gertifivelio fit eommunitcr per verbum subianelivi madi, cuu!m cusimbi diperiotpurana„tSutre! appe
si!urn cousequen!is”; . quando autem penitur aliqua prapositio repugnans aer
!ifieatieni‚ sustinetur positio e! eonceditur obligatio certificationis‚ Utimur termino
„suppono“ neu salum u! suppasitam prapositianem sus!ineat respandens cancedende
sieu! atiquad cantingens, sed e!iam sicu! necessarium ve! verum.
193) Ebend.: Tempus obligalionis dura! ab instanti, quo casus admittitur‚
quousque dient opponens „Cedat tempus obligationis” vet so transfert ad disputan
dum in ulia materia ve! penitus dimitti! disputationem. Praposilio pertinens di
citur‚ quae sequitur ve! repugna! posito caneesse; sed impertinens dieilur, qaae
nec sequi!ur nec repugnat, u! propositiones „Tu es keine“ e! „Baeulus s!at in an
gqu (vgl. ob. Anm. 178). Negandum dicitur in praposito, qucd es! dignum
negari, eoncedendum, quod es! dignum cancedi, dubilandum, quod es! dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponende sunt aliqua: 1) Omne pessibite soitum esse
tale non repugnans alieui posito es! admisso, cum poni!ur‚ es! a te admittendum,
e! debet negnri propositio impossibilis, quotiescunque proponitur. 2) Omne
seitum esse positum e! bene admissum in tempore positionis sub debita forma pro
positum es! concedendum e! quodtibel sequens ex illo‚ e! quedtibe! repugnans ilti
es! negandum. . 3) Ad amnem propositianem impertinentem respandendam es! se
cundum sui qualitalem, so. si si! scita esse vom, es! coueedenda, s! sit seita esse
fatsa, neganda‚ si dubio, dubitanda. 4) Extra !empus obligationis rei veritas
es! fatenda‚ quia‚ cum quis comedi! fatsum e! nega! verum mm obligalus, male re—
spondet. 5) Omnes responsiones sun! retorquendae ad idem instans infra tempus
obligatianis, i. e. responsiones sun! dandae continue pro eodem instanti, quo casus
es! positus.
54 XX. Bad. Strodus.
Regeln sich von selbst hieraus ergeben‘95). In seiner Manier aber
thürmt hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so
eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild
davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul
Dispulationen gehalten wurden 196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunctive Ur
theile, ohne dass dabei der conditionalen, geschweige dann der übrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer fasst sich
195) Ebend.: Ex istis iuferri possuut quaedam regulae per modum eonalusio
num: l) Neu sequitur „Tu eoucedis falsum seitum a te esse falsum, ergo tu male
respondcs“. . 2) Neu esl incouveniens, respoudeutem eoneedere, se male respon—
dere quandoque, vei uegare, se beue respondere. 3) Cum positqu possibile re
puguat positioni, debet admilti et, cum proportitur, concedi, sed positio proposita ne—
gari debel. 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.
196) C. 3: Arguitur iam eoutra quaedam superius dieta per opposiliaues alia—
rum. Panatur‚ quod omuis homa eurrit; admittilur; deinde proponatur „Tu es
homo“; lcaueeditur, quia verum uou repugnaus; deinde proponitur ‚.Tu eurris“. St
uegatur secundum opinionem, uegatur sequens ex posito et bene eoucesso, quod est
eontra regulam, et sie male respondes; si eoncedilur, illa „Tu eum's“ es! saita a
te esse falsa et uou sequens ex posito, ergo ipsa est a te negauda. ..... Responde
tur‚ quort uon solum capitur „sequeus“ in praedietis pro sequentilms ex posito solum,
sed pro eousequente ex posilo et bette admisso cum bene eoueesso etc. C. 4: Dubita
tur aonsequenter circa suppositioues et regulas datas. St teuetur, quad omne seitum
esse possibiie est admillendum, pono tibi omne possiln'le. ergo male respoudes. Si easus ergo admittitur, propono tibSii „uTeugalnueru eeassuhs,omo“.
Si negatur‚ omne possibile fuit a le beue admissum, ergo concedenda. Si
eoneeclitur, turu: propouitur „Tu es haute“. Si coueedis, laue eouressa sunt duo cou
DlriaediaLtöasriuan,gerisgto: mDaileea;turxi enreggoasu,ou admifluitteuado tene(eJecneonaedemdiesusdao, ueeregoneegoanncdeodeuudeae dubi
tauda, sed sie „Neu admitto easum“; . . . ‚ .. uulius enim est iste easus, quia tune
aliqua propositio forel anmis propositio possibilis. . C‚ 51 Coutra seeuudum sup—
positionem portatur ille easus: P01t0 tibi propositionem, quam eogilo. Si admittitur,
proporto eandem. Coneeditur. Deinde propouitur „Tu es asinus“. St uegatur, coutra:
Cedal tempus obligaliouis; infra tempus tu negain illam „Tu es asinus“, quae /uit
a te admissa; ergo male. Die Lösung: Cum mi/ti ponitur propositio, quaru
eogitas, dico uou admitteudo illam‚ et si dicitur „Omne?“, dieo „Quia uescio, quae
sit illa“. Demonstratis istis tribus homiuibus sedentibus, so. Soerate, Platoue et
Ciceroue‚ ponatur tibi ilia „Atiquis itlorum currit“. Admiltilur. Deinde proponatur
eadem. Coneeditur. Deinde propouatur „Islum istorum currere‚ est eoncedeudum a
te“ demonstrato Soerate. Negatur. Deinde propouatur „Istum istorum eurrere, es!
eauaedendum a te“ demonstrato Plutoue. Negatur. Deinde proponatur „Islam istorum
eurrere‚ est coucedeudum a te“ demonstrato Cieeroue. Si eoneeditur, eedat lempus
obligatz'om's, et arguitur, quod nou debuisses illam infra tempus eoncedere, quia de
facto fuit falsa; ergo uullum istorum eurrere, es! coneedeudum a te Die
Lösung: Respondetur, quod‚ liaet uon repugnat posito per sc‚ tarnen repuguat posilo
cum bene admisso et eoueesso, quod sufficil, ut eesset eertifiuatio. In gleichel‘ Weise
werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier kegeln (vor. Anm.) aus
führlichst behandelt.
197) C. 13: Saul poneuda sophismala sive easus coneernentes hypothetica, et
sie est videre de positioue in eopulalivis. Suppouatur regula, quae traditur ultima
in traclatu cousequeutiarum; deiude pono tibt' illam eopulativam „Tu curris et tu
uon eurris“. Est libi posita et a te beue admissa. Ergo duo eoutradiataria infra
ident Iempus obligationis suut a le eoneedeuda. Diva, quozl ilta duo uou squ
conlradietaria lanquam sequens. In disiuuelivis autem seraetur talis reguiu: Si
sit aliqua disiuuetiva posita, cuius una pars est‘vera, eoneeditur, cum proportitur pars
vera; si sil salum una pars falsa, uegatur illa; si sit una pars impossibilis et aiia
possilu'lis, sive vera sive falsa, eoueeditur pars possibilis; si utraquc pars contiugeus
XX. Bad. Slrodus. 55
Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das eopulative und das disjunctive Urtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der
obligalio ein, nemlich auf die_ impositio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann, aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen
lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel“ genau den Satz „Gott
ist“ bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complewa an
die Reihe kommen“°), hierauf die incomplewa folgen 201), dann sophi
et una sequilar ad aliam, conceditur conseqaens et negatur anlecedens; si sit una
pars imperlinens alleri, negatur pars prima proposita ut [also et impertinens, et von
cedilur sccunda proposila.
198) (L 14: De speaic 0bligatioais, qaac deposilio vocatur, non‚ es! magna vis,
cum depositio sit alicuius propositionis quasi posiliu sai conlradictorii, et taatmn vach
„Depono tibi, quod curris“, an si dicercm „Pono, quod non curr-as“. Servetur
ergo pro regala, quod omne antevcdens libi dapositum est negandum et similiter omne
falsam mm sequcns ad opposilum deposili. De depositione tarnen copalativae
patet, quod, cum deponitur copulativa, cuius atraque pars est falsa, admiltitur et
negalur utraque pars; sed si und sit ve’ra et alia falsa, concedilar verum et negatur
falsum; si sit uaa pars neccssaria et alia contingens‚ conceditur necessariam et negalar
contingens; si sit ulraque pars aera oontingens et und pars sit antecedcns ad aliam,
pars antecedcns negatur et conysequens conaedilar; si neutral sequitur ad aliam, pai's
prima proposita conaeditur et pars secundo lose proposita negatur. De disiunc—
tivis servelur haec regula, quod, cum deponilur disiunctiva, aaias ana pars csl neues
saria ‚vel cuias oppositum est impossibile, dabei quaelibct eins pars principalis
aegan.
199) C. 15: Sequitur de modo respondcndi ad casus possibiles du vam'ationc
significationis propositionis et tei'mini. Solum scripta ael in voce significaliva saut
ad placz'tum, ideo de illis solam fit talis impositio; conceptus enim mentalis natura—
liler significat, ideo aon admittilur casus, in quo pom'tur, quod Sed tam scripta qaam vocalia sie significant ad placitam‚ alliioteeart rsiegsnpio/nicdeatn.t.i. .ad
millere baue respmzdcndo, quandocuaquc placucrit arguenli, terminum institucrc ad
significandum. Servetur lalis regula, quod propter impositionem mm es! responsio
varianda ad propositionem, respectu vuias immitur significatio immutala, ut, live!
imponatur, quod illa „Tu es asiaus“ praccise significet, qaod „deus 0st”, dcbet ad—
mitli et concedi, quod illa sie significet,‘ ‚. nam qualitercunque ponatur vcl varietm‘
significatio propositioais „Tu curris“, mm sequitur propter hoc, ut moraaris vel
quiescas plus, quam si combaratur talis propositio; licet cnim ponam, quod liltara
„Rama“ significet ohimaeram vci litteram „nihil“, aon oportet, quad ideo destruatur
Roma.
200) C. 16: In illa materia possant fieri talia sophismata: lmponatur, quod
littcra „Baus es! asinas“ praacisc significet, te currcra; admittitur; deinde proponilur
tDiibei iLlölasu„nBga:usDivcsat: asliicnetusp“o;suissiti,adimliltatmitusri,gnipfircoaproea,o lceacun1d'cremr;c, cmomnccsdciqluuirtuertc.id, qaod
significat ....‚ in rci aeritatc. Haie simile est lale sophisma: Imponatur‚ quod
idleliand„cAnfiamcaiol ciulrlraimt“ vsoingsneiqfiuccetntpiraameci„sHe‚omcooelouumrriota,de'ree,rgovelanciomnaslimiclucrriimtp“o;ssicboinlcec;d-itur;
[uns sie „Illa vonsequenlia est band et antecedeas est possibile et conscqurns impos
sibilc, quod est inconaeniens Respondelw oonccdendo oonsequcntiam et acgando
tamcn, qu0d sit band.
201) C. 17: Sith respoasam cst in illis, im respoadendum cst de mutatione
significationis alicaius lermini, sicul posilo‚ quod ille terminus „liomo“ convcrtalar
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
stische Spielereien mit „hoc“ in Betracht gezogen werdenmn) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A“ geschichtma), und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Dootrin
die similitudo vorgeführt wird 204).
DerZeitgenosse desStrodus Rich ard Ferihrigus oderFerabrich
steht in seiner Darstellung der Consequentiae205) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine prácisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theilt die consequentia von vornehereiu in bona
et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthymematische Schlussweise, und‘ sie
zerfällt in: ab inferiori ad superíus, a superiori ad inferius, conver
tibilej und hypothetica; hingegen die bona et non formatis liegt bei
ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen, was hei Slrodus imper
tinens war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An
wendbarkeit auf analoge Urtheile 206); und in letzterer Beziehung gibt er
cum illo termino „asinus“, admitto; deinde proponitur „Homo es! asinus”; negatur
et eoneeditur; si tamen arguitur „Tu es homo, ergo !u es asinus“, negatur con
sequentiu, sed eonceditur, illam esse bonanL
202) C. 18: Aliud sophisma potes! fierí respectu terminemos es; demonstra
tione tantum signi/icantiumj ut pasito,l quod scias, quod demonstratur per litteram
„hoc“ in illa propositione „Hoc es! homo“, sie quod m'hil, quod demonstratur1 dubitas
esse hominem, nec aliquidq quod non es! homo, credas esse hominem; admitlatur;
deinde suppono, quod hoc tu seias, quod haec propositio „Hoc es! homo“ signi/icet
praecise primarie; deinde propono tibi illam „Hoc es! homo”; si conceditur vel
negetura cedat tempus; orguítur, quod infra tempus concessisli vel negasti propositio
nom, quam non intellezisti de facto.
203) C. 19: De terminis non signi/icatiois est tale exemplum: Ponatur, quod
littera „A“ in propositione scita a te esse vera signi/icet proecisc asinum, et in pro
positionc scito a te esse falsa signi/icet hominem, e! in scito a te esse dubia signi/icet
hoc disiunctum „homo vel non homo". Pasito, quod non essent plures propositiones,
quam istae „Tu non es A“, quam scis esse veram, et „Asinus es! A“, quam credis
esse falsnm, et „Hoc es! A” demonstrando aliquid1 de quo dubitas, an sit in rerum
natura vel non, casus est possibilis; admittitnr; dei-nde propone, quod quaelibet pro—
positio habeat contradictorium suum, et tu hoc bene seias; deinde proponitur
„Tu non es A”; cum toto casu stat, quod tu seis A, ergo non sequítur, quod
tu non es A etc. etc. Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera illarum
„Deus es!“ et „Homo es! asinus”, sed lateat te, quae illarum sit A etc.
204) C. 20: Solet diffieultas assignari imponendo, propositiones'esse similes vel
dissimilesa quam partem obligatoriam reputo frustra fore val inanan Regula de
positis esse similibus datur talis : quandocunque alicuius bonae consequentiac ponuntur
antecedens et oppositum consequentis esse similia, et admittiturs utrumque est negan
dum, quia latia solum sunt similia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi
tienes esse similes, quarum una stat esse consequens e! alia oppositmnr antecedentisa
respeclu illius in consequentia bona conceditur utrumqucg non tamen semper admitteu
dum es!‚ oppositum consequentis et antecedens esse similia, sicut ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibilia vel necessaria . . .. Respondetur secundum communem
viam admitiendo casum et negando conseqncntiam.
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C. 1: Consequentiarum quaedam est bona et formalis1 quaedam bona et non
formalis. Duplex es! autem consequentia bona et formalis; una, ut es! consequentia
syllogistica seu discursoriag secunda, sicut est enthymematiea. Et illa secunda dicitur
quadrupliciter bona : . arguendo a superiori ad inferius, e contra. . ab
aliqua propositione conoertibili ad suum convertibiley . ab hypothetica ad alteram
hiAfi
‘ XX. Richard Feribrigus. 57.
an einigen Beispielen unter Benützung der Obligationes eine nähere Be
gründung dieses Standpunktes 20"). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona e! formalis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwandes, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 203),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen widerlegt werden, durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige”Stücke vermehren
können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eine partem. Consoqucn!ia autem band e! non formalis secundum quosdam es! triplex:
uno modo, quando ex impossibili eoneludilur propositio sibi imperiinens, u! „Es
asinus‚ ergo !u eurris“; alio modo, quando eonelnditur neeessarium ex proposi!ione
impertinen!i, n! „Ta eurris, ergo deus es!“; sed illum modum arguendi non repnto
bonum nec aliqnam illarum eonsequentiarum fore bonam, quia consequentia es! cou
seeulio sioe relatio, quae es! in!er anteeedens et eonsequcns; !ertio modo arguendo
ab aliqua propositione ad aliam, e! eonsimilis modas arguendi non wie! in a!iis
!rrminis. y
207) Ebend.: Exemplum poni!ur de istis !ribns eonsequenlz'is: Prima es!
haee „Tn eredis praeeise‚ quod aliquis homo deeipitur; ergo aliquis homo deeipitur”.
Seeundus modus es! illa „A signifiea! praeeiw, quod quodlibt'! verum eri! falsum;
ergo A eri! falsum”. Ter!ius modus es! ille „Soerates eredi! praceise, quod omnis
homo deeipielur; ergo Soerates deeipiotur“. Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine
derartige eonsequentia wohl bona‚ nicht aber formalis sei; der Grund für letzteres
ist, quia non vale! eonsimilis forma in uliis nmll1's terminis, z. B. bei der ersten der
drei genannten Consequeuzen: non min! sequilur ,y‚Credo‚ quer! homo es! allms; ergo
homo es! albus“. Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverfloehten
ist‘ erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben
bezeichnung „A“ auf „impositio“ (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „poni!ur eusus“, „nega!ur
easus“ n. dgl.
‚ 208) C. 2: Redeundmn es! ad ea, quae dieta saut de eonsequentia bona e! for—
mali, et obmissa prima parte divisionis arguendum es! eon!m seeundum membrum,
quod fui! hoc, quod eonsequentia enthynzematiea es! bona e! formalis, quando arqui!nr
ab inferiori ad superius e! e eon!ra vel ab aliqua proposi!ione ad suum eonver!ibile.
Conlra illud arguitur‚ guod aliqua es! vonsequenlia bona e! formalis, ubi nun
arguitm‘ aliqno is!orum modorum. Ouia arguendo sie „Nullus homo es! homo albus‚
igilur oliquis asinus non es! homo albus“ nun argui!ur a proposilione ad suunz
eonvertibile et non ab infrriori ad superius. Sed quod eonsequentia si! bona e!
formalis, proba!ur‚ quia ex opposilo eonsequentis scquitur formaliter oppositum ante
eedentis, guia sequi!ur formaliter „Omnis asinus es! homo albus, ergo omnis
asinus es! homo, .. .. ‚ igi!ur aliquis homo es! homo allzus“; ille syllogismus es! in
Darapti e! per eonsequens formalis. Die Lösung: Hespondeo e! dieo‚ guod haee
eonsequentia es! band, non tarnen est formalis, et eoneedilur breviter, quod,
quidquid sequitnr ex anteeedente e! .eonsequente, sequi!ur e:e an!eeedenle per se, neu
(amen formali!er.
. 209) C. 3: Seeundum membrum dioisionis habe! praceise !ria membra; ideo
con!ra eommunes regnlas de quolibe! eorum da!as arguitur. Primum ergo membrum
fui!, quod arguendo ab inferiori ad sunm supcrius es! bona eonsequentia e! formulis,
et hoc duplieiter, mm modo alfirma!ioe‚ alio negative cum Arguilar eonlra seeundum; nam illa eonsequenlia non edle!ne„gTaatniotnuem possu!bpso!sain!laia. nun
es! aeeidens, ergo lantuni aliqaid nun es! aeeidens“, e! [amen hie arguilur ab infa—
riori ad superius negah'one pos!posila. Haie dieilar, quod modus arguendi nun
es! bonus universaliler; aliquandn enim scqnitur modus arguendi, aliquando non; non
enim seq-uitur „Ilomo.ulbus nun currit, ergo homo non eurri!“‚ e! turnen sequitur
„Homo albus eurrit, ergo homo nun eui"rit“. (C. 4) Sun! quaedam dubio vul—
5 58 ‘ XX. Richard Feribrigus.
iuferius führt hauptsächlich auf Sophismen, welche die Supposition be
treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum“ und
„immobititatum“ bereichert erscheint“°). Auch bei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus corwertibt'lt‘tas, handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifel2ll). Indem sodann noch die Schlüsse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen, bei deren Auf
zählung die locaiis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiunc
tiva keinem Bedenken und keinem Sophisma; hingegen bei der copula
tiva sind Einwände zurückzuweisen, welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „itte“ u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bestandthcilen ein unwahres copn
latives Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,
garia: l) „Homo Socrates neu est,- Socrates est homo; ergo haute homo uou
est“. 2) „Ab homiue differens est homo; quodlibet, quod ab homine est diffe—
rens, ab hautine di/fert; igitur ab homine di/fert homo“. 3) „Aliquis homo est;
et omm's homa est; et aliquis homo neu est omuis homo; ergo ab aliquo homiue
di/fert omnis homo“. Ad ista dubia respondetur .. uegando consequculiam.
210) C. 5: Circa secuudum membrum iilius divisiouis est dubium, uumquid
universaliter, ubi arguitur ab iu/eriori ad superius, sequitur e coutra cousequeniia
cum uota uegalionis vel cum dictione habeute ein: uegatz'ouis, sind cum nota alietatis
et di/ferentiae .. Et ex illo oritur illud dulrium: Ouidqut'd mobilitat immobilitatum‚
immolu'litat mobilitatum et e coulra (nemlich „mobilitatum“, welcher Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein termiuus‚ für welchen die suppositio cou
/usa et distribulivo mobilis zulässig ist, sowie „immobilitalum“ derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobilis ist; vgl. vor. In hac propositione „De uecessitate omm's homo est auiAmbaslc“hns.u,ppoAnnimt.„l8t8o7mof“.).imma
biliter, sed hoc est rationc istius dictionis „de uecessitate“, quia ca dempta
suppouit „Itomo“ mobiliter, quod illa dictio Itabet cim coufurtdeudi vet imme
bilitaudi terminum virtutc ucgationis impartatae, sicut patet per suas exponentes.
eo quod sie expouilur „Omnis ltomo est auimal, et uon potest esse‚ quiu omuis homo
sit artimai“, uam in ista negative exponrute supporu't „homo“ immobiliter, .. et
uegatio praeposita termiuo stanti immobiliter facit illum stare mobiliter . Solcitur
difficultas, quia ista dictio „de uecessitate“ uon cadil supra aiiquem termiuum in
propositione, sed modificat totem propositionem.
211) C. 6: Contra tertium mcutbrum saut quaedam dubio: Numquid univer—
saliter uffirmalive ab exclusiva ad universalem de termiuis transpositis et in termiuis
reclis vaieat consequentia tanquam a propositioue ad suum couvertibile; secuu
dem est, uumquid ab exclusira ad suas exponeutes valeat consequeutia et e coutra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistilt bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in exclusiva vera a/firmativa praedicatum remoaetur a quolibet excluso. Numquid
universalitcr universalis habeus sirigulares ceras et singulares falsas polest veri
ficari per exceptivam illorum, pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De quarto membro diffiuitiouis cousequeutiae formalis dautur regu—
lae:..... 1) A tote copulativa ad alteram eius partth tenct cousequcutia. 2) Ab
altere parte disiuucticac ad totem. 3) A conditiouali cum suo antecedente ad eius
cousequeus. 4) A temporali ad alteram partem. 5) A causaii ad alteram
eius partem.
213) Ebend.: Circa materiam relativorum, in qua intentio est improbare primam
regulam, tria dubia saut: l) Numquid in materia relativorum oppositum copulativac
sit uua disiunctiva [acta ex oppositis partium. Die Lösung ist hejahend an
folgendem Beispiele: Oppositum illius „Aliquis homo currit. et Socrates uon est ille“
est ista „Nullus hamo currit‚ ’Ut'll Socrates est ille"; et dico‚ < quod secuuda pars
disiunctivae significat sie, quod Socratcs est omm's homo, qui currit, et causa est, quitt
„2)illNeu“mqruetf'edrt ssituupmossainbtielcee,denqsuodproA, toBt estuppCossiituits,trpcrso pqroupootsistuipopuocusitcearuatee‚cedeern;s.quibus
copulativa facto est falsa. Das Beispiel ist: Pouatur‚ quod Socrates et Plato
W";
I‘ .l"-‚|
\
XX. Richard Feribrigus. 59
welche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabrieh an, dass
er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme, da bei
jeder der von ihm benützten fünf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).
Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die ciausalis
ihre Erledigung Yefunden liaben2‘5)‚ werden zum Schlusse noch einige
Folgerungen besprochen, welche sich auf die Verba „incipt'!“ und „de
sim'!“ beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden dürfenflß). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer
gr0ssen Menge anderer Sophisinen aus dem Gebiete der Expom'bilia
currant c! proferatur propositio „Aliquis homo currit”‚ quam aeque audiant Socrates
et Plato, et dicat Socrates illam „Socrates non est ille“, sicut Plato illam „Plato non
es! ille“. Quo posito est haec propositio aera „Aliquis homo samt, et Socrates
non est illerr et propositio a Socrate prolata est veraa et propositio prolata a Plutone
es! vera; ergo omnes illae tres sunt vorae, et copulativa facta ex illis est falsa
„Aliquis homo vorm, et Socrates non est illej et Plato non es! ille“. Die
Lösung ist: Dieo, quod neutra illarum propositionum prolatarum a Socrate et Platone
est vera vel falsa, nisi secundum relationem vel respectum ad aliam . ‚ . . .. 3) Num
quid in materia relaliaorum in propositionibus singularibus non refcraty praeponere vel
postponere negationem toti..... .. Die Lösung lautet: Non universaliter est verum,
quod non referata nisi subiectum sit simpliciter singulareg et causa esl, quie, licet
per totum subiectum sit una res tantum suppositay subiectum tamen includit in se
partess quae plura supposita habenL
214) Ebend.: contra tertiam regulam arguitur sie: Non sequitur „Necessorlum
ext, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es“, quia
antecedens illius est verum et consequens folsum. .. Die Lösung: Mgatur conse
quenlia‚ .. . .. et dieo, quod non requiritun quod sit conditionalis quod ista nata „s!“ non unit illas propositiones invicem „Neeessairlliaumproepso!s‚it_iqrunod lu
es, si in es homo“ et „Tu es honth imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo“.
. (C. 9) Circa materiam de conditionali dubitat-un utrum appositum conditionalis
debet dari per negationem praeposilam. Respondelur concedenda .. et con
sequenter-1 quod opposilum huius „Si Socrates currit, Plato curritrr est ista „Neu, si
Socrales curritv Plato currit“; et ulterius dieo, quod haec hypothetica non est copu
lativa nec disiunctiva nec conditionalis et sic de aliisa imo est oppositum conditionalis
et dicoy quod decem sunt species hypothelicaea sicut copulativa et suum oppositum et
sic de aliis.
215) C. 9: Contra quartam regulam arguitur sic .' Illa consequentia non valet
„Soerales eredil, quod homo est asinusy quando Socrates non decipiturg ergo Socrates
non deeipilur“... Die Lösung: Negatur consequentia, et dieo, quod potest
antecedens esse verum sine cunsequenteg ideo non valet consequentia . . Ad quin
tam regulam respondetur concedenda illam et neganda brcviterl quod illa causalis est
vom, quando arguitur sic „Ouia propositio praecedens est causa propositionis sub
sequentis, nego illud“.
216) C. 10: In materia illorum verborum „ineipi!“ et „desim'!“ solvendae sunt
quaedam consequentiaea quae bonae esse videntur et non sunt 1) Socrales incipit
scire A, ergo Socrates incipit incipere scire A. 2) lloc A nunc est veruml et
immediate ante hoc non fuit verum, ergo A incipit esse verum. 3) Hoc A nunc
non est vorum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante illud hoc A erit oerum,
ergo hoc A incipit esse verum. . 4) Neo A nec B in c instanti futura erit verum,
et nullum erit instans post c instans, quando ante illud A et B erunt vom, ergo in
c instanti A et B incipiunt esse vera. 5) iilud erit primum instans esse So
cratis, quod erit primum instans esse Platonisl ergo quando Socrates incipit esse,
Plato incipit esse. ‚ .‚ 6) Prcpositio A non es! vera et potest esse vera, ergo potest
incipere esse eera. 7) A modo estf el A modo non poterit esse, ergo A modo
potest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae con
sequentiae seien.
60 ‘XX. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Biggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu
Occam’s Logik“")‚ Quaestiones zur zweiten Analytik2‘8), und ausser
dem ein grösseres selbstständiges Compendinm der Logik verfasste2‘9),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata an
sebloss 220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflochten, dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn., Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der notitia in eine inluitiva und
eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass notitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scienlia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occam’s Exposilio aurea7 Bononiae 1496 fol.‚ s. vor. Abschn.,
Anm. 739. Aber auch die Ouaestiones Albert’s enthalten ebenso wie Occam’s Schrift
(s. ebend.) Interpolationeu aus der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen
freier Manns, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):
Notandum est hie, quod interdum quaedam inler has daas Iilteras, scilicet FM,
inlercepla reparienlur, quae dicta solum fralri Mama operis correolori saut adscri
benda etc.
218) Ouaestiones subtilissirnae Alberti de saxom'a super libros posteriorum. Am
Schlusse: Casligatae et correclae per Joannem Implislam thollentinatem et
Jacobum baptistam de Aloviziis rarennatem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
219) Legion Albertucii. Perutilis logiea .. .. Alberti de Sazoaia ordinis Eremi—
tarum Divi Augustini per Pelrum Aurelium Sanutum Venetum .. casfigata.
Venetiis 1522. fol.
220) Sophismata Alberh' de saxom'a 1mper emendata. Am Schl.t Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligationum aß insolubilium...„ alberli de
saxom'a opera ac impensa Magislri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes
Buch; der Text der Obligationes und der Insolubilia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten ‚.Lagica“.
221) Nemlich in den Ouaesliones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodann eine beiahende (qund sie); dann folgen dislinoliones über Wort—
bedeutungen, hierauf conrlusioncs auf Grund von Anetoritäts—Stellen; zuletzt wird
(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einfluss der durchgebildetsten Lehre von Consequentt'ae und Obligatoria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia es! bona, Antecedcns patel
per se, Cansequens probatur sie, Pom'lur casus, Admiltt'tur“ u. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt, die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quacstiones öfters
nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
XX. Albert v. Sachsen. 61
angehört2”). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam’schen Stand
punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„signa“, welche „termini“ sind,. betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begründetfl3); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch z. B. ein Wirthshaus
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfühigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, eo
calis und seriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,
782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung“ der letzteren unter den
ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutungnö); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
natürlichen Aehnlichkeit mit der Suche oder eben in dem Verhältnisse
der Unterordnung 226). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
„terminus“ führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit
222) Ouaest. s. An. post. l, qn. l, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua aliquis
apprehendi! rem praesentem; notitia abstraetioa est, qua aliquis apprehendi! rem ob
sentem . . .. .. Notilia inlui!iva . .. . . quaedam es! . ineompleza, .. qua aliquis
apprehendit rem praesentem simpliei!er sine hoc, quod apprehendat‚ illam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiaa eomplewa es! de re praesente eompositio vel
diaisio. . Notitia abstraetioa incompleru es! rei absentis romplexa est de re absen!e eompositio oe! divisio. . Notitsiiampeloemrplaepxparepheernfseieot,a . es!‚
qua aliquis propter aliqaum evidentiam essen!!! alieui complewo rare et sinc formi
dine ad opposilum, et huiusmodi voeatar seientia; notitia autem eomplexa
imperfeeta es!‚ qua aliqais assenti! alieui eomplexo cum formidine, .. .. . e! Ituius
modi rocalur opinio.
223) Ouaes!‚ s. Oceam, Prooem.: Cum logiea salum sit de signis, gui sun! ter
mini, au! igitur es! de signis, qui sah! termini ineomplezi, au! es! de signis, qui
saut termini eomplezi. St autem de siguis ineomplexis, au! de signis ineomplexis,
qui saut termini secundae imposilionis (d. h. die Isagoge), au! de signis ineom
plexis‚ qui saut termini primae imposilionis (die Kategorien). . . Si aa!em de signis
complexis, hoc duplieiter: au! de signis complexis‚ quae sunt propositiones (De
in!erpr.), au! de signis eomplezis, quoe saut argumen!ationes; hoc quadrupli
eiter, quia au! de argumentatione simplieiler (An. pr.) au! de argumentatione demon
strative (An. post.) vel sophistiea (Soplt. EI.) eel dialeetiea (Top)
224) Perut. Log. l, l, f. 2 r. A: Terminus „signum“ es! eommunior, qaam si!
hoc nomen „termiaus“..... Nomen „signam“..... uno modo so extendi! ad omue
illud, quod opprehensum faci! aliqaid venire in eogni!ionem; e! is!o modo dieimus‚
eireulum pendentem laute !abernam esse signam via! (vgl. unten Anm. 509)
seeundo modo oeeipitur pro illa, quod apprehensum faei! aliquid venire in eognitionem
ve!el cpurmo hiollca, aqputoadm ensa!tueommpeso!siptruom ielxla tsaulipbpuosn,ere in u!preoaptoesgio!rieounieatav,el.. i.l.l.i saydndeialcgo—
rema!a‚ . . . .. oraliones.
225) Ebend. c. 2: Terminus, qui es! signum naturale, voeatur terminus men
!alis. ‚ Terminus edlem, qui es! signum ad plaeitum institulurn‚ signifieol
deis:ciliumrpoisliliti!oenremivnoolunmleanrtiaal,! esse ssiuebuo!rdv-oienaaltiuss vien! ssiegrniipfitcuasu;do, nune!qahiiae stiegrnmiifieneu!s illqu
mentalem, sed quia signifiea! hoc ex impositione, quod iste terminas mentalis signi
fiea! naturaliler.
226) Quaest. s. Oee‚ Ou. ad Perierm.: Terminoram primae impositionis ad pla
citum institutorum quidam saut imposili ad signifieandum res extra et coneeptas,
quibus subordinon!ur, quidam oero res extra salum .. Terminum esse signi
fieativum eoneep!us, intelligilar duplieiter: uno modo illius eoneeptus‚ qui est sua
naturalis s!mililudo ; alio modo illius, eui i!!e terminus subordinatur in signifieando.
Seeundarie eine ex eonsequenti ..... terminus „homo“ signifieot hominem de
pielum. Vgl. bei Gregor v. Bimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
den Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nicht
reine, so dass letztere auch Suhject und Prädicat sein können 22"’). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distaus oder indistrms
auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie 0ccam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „in“230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
in der Wirklichkeit Nichts entspricht'-’“); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Object supponiren, zwischen einer praedicatio accideutalis, welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 tl'.) stattfindet, und einer prac
dicatio essentialt's, bei welcher das Prädicat, wenngleich es als cormo
tativam bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Sub
jectes tritl'tn2). Nachdem er hierauf auch „sabz'ectam“ in occam’scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „termiuas“ primo modo accipitur pro
omni illo, quod potest esse extremurn propositioriis, sive sit compte.rum siee iucom
ptexurn; . secundo modo pro omni itlo‚ quod mm est comptexum verum vcl [alsum
et potest esse extremum propositiouis, sive arcipiatur materialiter sire personaliter, et
sie syucategoremata possuut dici termini; . . tertio modo pro omm' ilto, quod signi
ficative acceptum potest esse extremarn propositionis, et sie accipieudo syncate
goremata neu saut termini.
228) Ouaest. s. Der. Perierm., qu. 1 De nomiue: Duplicia saut sgucategoremata;
quaedam euim dicuntur pure neu incladeutia categorema‚ staut „omm's“; . . alia
mm pure includeutia aliquod categoremu, uam „aliqaid“ ratet, quauturn „ali—
quod eus“, similiter „riihil“ {ratet „uallum ens“; tauc dico, quod talia sigua accepta
ratioue categorematum inclasoram in eis possant esse sabiecta vel praedicata proposi
tiouum.
229) Ebend. qu. 2 De uamine: Quidam est conceptus comptezcus complemiorre
indistanti (z. B. „homo albas“), qaidam est complexus complexioue distanti (z. B.
„homo est albus“) Diva, quod couceptum complezum compiexioue indistnuti arm
apartet esse verum uec Ialsum, qualis est conceptus, cui sabordinatur hoc uomeu
„chimaera“; .. .. couceptam complexum complexione distauti baue oportet esse verurn
vel falaum. S. ob.‚Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum significat oppositum termiui fim'ti
siue conuotatioue alicuius aptitudiuis, sicat „nun iustus“ significat ordne, quod
uon est iusturu; sed nomeu pricativum signifieat oppositum..... conuotaus aptitudi
ucm‚..... sicat „iniustus“ significat omne, quod uon est iustum, quod aptum uatum
est esse iastum.
231) C. 6, f.4r. A: Ouando in propositione affirmativa uou falsificaate se pro
eodem sappouant subiectum et praedicatum, propositio es! vera, et quaudc aou sup
pouunt pro eodem, est falsa. In propositioue negative quaudo sata'ertum et
praedicatam nou sappouunt pro codem, propositio est uera, et quaudo suppartuat pro
eodem, est /atsa. Ouaudo sulu'ecturn et praedicatum propositiom's affirmativae
uon supponuut pro aliquo, propositio semper est faisa, ut „chimaera est chimaera“.
Propositio negative, cuius subiecturu pro uullo „chimrtera uou est chiruaera.“ Vgl. bei Bnridan ob. Ansump.por1u0'3t., est cera, ut
232) Ouaest. s. Occ. Ou. De differ.: Praedicatio accidentalis est, quando, lirct
subiectum et praedicatum suppouant pro eodem, tarnen praedicatum super suln'ectum
addit cormotalionem extruucam‚ i. e. counotat atiquid, quod neu est de essentia si
gnificati per subiectum, ut „Homo est albas“ (hierin liegt sonach bereits der Be—
griff der „zufälligen Merkmale“ im Gegensatzc gegen die „wesentlichen“; vgl.
unten Anm. 263). . Pracdicatio aalen: essentiulis est, quando subiectum et prac—
' dicatam suppauunt pro enden: et praedicatam uou addit conuotatr'onem extraneam, ut
XX. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied
zwischen prima und secanda in!en!io sowie zwischen prima und seeunda
imposilio über, bei welch beiden er 0ccam’s Lehre (ebd. Anm. 776 f.)
schärfer und kürzer präcisirt234).
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedieabilia genommen wissen will, da die. Ans
sagharkeit nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sci'l35), so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven
gegen objective Substantialität der Universalien, da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urlheiles gefährdet werde, und höchstens zugegebe_n
werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804), dass einige
Universalien zur „Kategorie der Substanz“ gehören 236). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini237)‚
bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo es! rationalis“ ; liee! enim. „rationale“ eonno!a! formam sabs!antialem homim's,
quam non eonno!a! subieclum‚ [amen illa non es! ex!rinseea rei signifieatae per sub
iee!um. Ebenso Qu. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4r. B: Nomen „subieelum“ eapi!ur dupliei!er; ano modo
pro illo, quod subs!al alieai realiler siln' inhaerenli, ‚ . alio modo dieilur sabiee—
!um‚ quod es! pars proposilionis praeeedens eopulam. Vollständiger lautet diess aller
dings in Ouaes!. s. Oec. Ou. 2 ad Isag.: Hoc nomen „sabieelum“ dici!ur quadra
plieiter: uno modo quanlum ad existen!iam; seeundo modo subiee!am praediea—
liom's; !er!io subiee!um alieuius passionis; quarto modo aliquis !erminus
communis praedieabilis de omm‘bus sabieelis eone!asionam seitarum in aliqua seientia.
234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quilmsdam lerminis verifieabilibus !am de lerminis
primae quam de !erminis seeundae intenlionis ve! imposi!ionis videndum es! modo
de !erminis secundae in!entianis vel imposi!ianis‚ Terminus primae in!enlionis
voeatur ille !erminus men!alis, qai es! signifieativas reram nun ea ratione, qaa samt
signa. Seeundae in!en!ionis diei!ur terminas {mentalis‚ qui naturali!er es! signi
fiea!ivus rerum ca ra!ione‚ qua sun! signa. Termini primae imposilionis sanl
!ermim' voeales vel seripli, qui san! signa aliqaoram ad plaeitum non ca ra!ione,
qua illa allerius sunl slgna alioram. .. Seeundae inzposi!ionis sun! !ermini voeales
vs! serip!i ad plaei!um ins!iluli signifiea!ivi aliqaoram, quae ul!erius sun! signa, c!
ea ratione, qua illa ulterius sun! signa aliorum.
235) Ouaest. s. Oee. 0a. 3 ad Isag.: Diva, quod nvn eonvertanlur universale
et praediealn'le; nam praedieabile diei! polen!iam e! universale diei! ae!um. Auch
diess ist eine Steigerung Oceam’s, s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale es! !erminus incomplezas, qvi signi
fiealive aeeep!us naturaliter vel seeandum modam suae um‘eac imposi!ionis es! aplas
nalas praedieari de pluribus vel plara signifieang vel sapponere pro pluribus indif—
/erenler Nullam universale, prou! hie aeeipilur universale, es! substantia, quia
. quilibe! !alis lerminus es! ap!us nalus ingredi proposilionem, sed nulla sub
stanlia es! !alis, nam si sie, [uns passe! esse proposilio, eaius subieelum esse! Pari
siis e! praedieatum in Anglia. Ebenso Quaesl. s. Oee. Qu. 3 ad Isag.: Nallum
universale es! sabs!anlia simpliei!er. Proba!ur: Omne universale potes! ingredi pro—
pnsilionem, sed nulla substan!ir si aliqaa substanlia passe! ingredi proposilio
nem, possibile esse!‚ aliqaando proposilionem esse, cuias subiee!um esse! Parisiis e!
praedieatum Bomae. Nego, quod substanlia seeanda si! sabs!antia; sed (Jene
es! siynum sabs!antiae. E! si inveniatur aliqua auctori!as sonans, aliqaod uni
versale esse substanliam‚ expona!ur sie, quod aliquod universale es! de praediea
menlo subs!anliae. Vgl. ebd. Anm. 773.
237) Ouaesl. s. 0ee. Ou. 4 ad Isag.: Universalia, de qaibas hie agilar, sun!
termim‘ seeurulae in!en!ionis vel imposi!ionis; semmdae in!entionis quoad !erminos
men!ales‚ seeundae imposilionis qaoad !erminos ad plaeitam inslilutos, sieu! um!
(ermim' voeales vel seripti.
64 XX. Albert v. Sachsen.
‚.51
ä"!
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott“ an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche sie supponiren, denktns); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in eausando gesprochen werde (s. bei Alexander, Brito,
Jundun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,
ti 637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
v praedicando, welches eben supposilionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und
der Platonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam’s
li Auctorilat aber ist es, durch welche auch Albert dazu geführt wird, in
v wörllicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens“ mentale oder als ein accidens in
anima zu bezeichnen m). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegrill' der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243), und
wiederholt so auch Occam’s Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
,ALe»\
n 238) Ebend. Ou. 3: Respondetur concedendaa quod isti termini „dcus“ et „sol“
sunt termini universalem et ulterius dico , quod, licet non significem plura nec sup
ponunt pro pluribus, tamen ex earum imposilione apli noti sunt supponere pro plu
rilms, unde, si qualitercunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ter
mini pro illis supponerent absque hoo, quod oporteret eos de novo imponere.
239) Ebend. Ou. l: Dieeres lu, quod universalia sunt perpetua et aeterna per
Aristotetem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.), Diva, quod Aristoteles intel
lexit, quod termini universales, quotieseunque formabuntur, supponunt pro aliqua,
_ unde secundum Aristotelem in pcrpetuum, cum formabitur hic terminus „homo“, pro
' aliquo supponet in propositione.
.‚ A 240) Ebend. Ou. 2: Universale potest sumi tribus modiss in eausando, et sie
. est deus universalis; alio modo, quod concurrit ad plures e/feetus, et sic sol
est universale; . alio modo in praedicande sive in signifieanlla. De univer—
5 sulibus in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni
versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distribulivo, ut quando dicimus
„amnis“; . . .. seeundo modo pro praposiliane, in qua subiicitur terminus communis
" cum signo universali; alio modo in causatitatc; quarto modo in praedi
if catione et signi/icalione et suppasitione, et isto ultimo modo accipitur in proposito.
' 241) Ebend. On. 3: Si universale esset ens vet coniunctum cum ipsis singuta
ribus vel separatum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .. . . nec potest dici, quod
sint coniuncta singularibus; tunc enim ratio ista non esset maiar, quare magis ati
fw' quod universale esset coniunctum uni suorum singularium, quam alteri, et sic esset
ja coniunctum euilibet, et ita universalium esset multiplicatio.
'j 242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existens in mentel qui
' naluraliter est aplus natns de pluribus praedivari; .. tales nullius sunt linguae
Universale vocate est terminus prblatus, qui secundum modum suae impositionis
i est aptus natus praedicari. Universale scriptum est terminus scriptus, qui oculo
_ ‚ corporali videtur. quodlibet universale mentale est ens, nam omney quod est
-. existens in anima, est ens, quia est accidens animac. Quodlibet universale
voeale est ens, quia omne. quod est vom, est ens. ouodllbet universale scriptum
est ens, quia oculo corporali videtur. ouodlibet universale est ens per areidens.
243) Ebend. Ou. 4: Non bene dicunt in hocl quod in ista propositione „Uni
versale est genus“ hic terminus „universale“ supponit materiatiler; nam quando
cunque terminus supponit pro illo, pro quo impositus est ad signifieandum, suppanil
personalilcr; sed sic est de isto (ermine „universale“, cum dieitur „Universale esl
genus“, nam hic supponit pro se ipso.
ri ‘
XX. Albert v. Sachsen. 65
'_:'“
„singulare““). Die Einzeln-Erörterung der Universalien, als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird, dass sie „nun aequt'oaca“
sind 245"), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „mm idem, diversus, difl'ere‘ns“““) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (ob. Anm. 141),
als an Occam anschliesst; nur lässt er Buridan’s vierte Art, d. h. desert
ptz'va, wieder weg, wiederholt aber Occam’s Ansicht, dass definilio und
definitum nicht das Nemlichc sind“) Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Urtheil „Homo esl species“ zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam’s Vorbild (vor. Absch.,
Anm. 877) zu beantworten 248). ‚Was ausserdem noch über die Univer
salien folgt, bietet Nichts bemerkenswerthes dar 249).
Betrell's der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam’s
über „praedicameutum“ und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeit mehrerer Kategorien 250); auch folgt er der gleichen Auctorität
darin, dass „ens“‚ von den Kategorien nur homonym, nicht jedoch syno
244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dupliciter capitur singulare; uno modo pro illa,
quod es! uua res in numero, et sie universale es! singulare, quia universale
es! unus lerminus; secundo modo pro illo, quod aptum natura est, unum et mm
plura significare. Aehnlich Quacsl. s. Occ. Qu. 1 ad Isag.: Dicilur singulare du
ph'ciler.’ uno modo quaad existenliam, alio modo quaad quod aptum naturagesl de u-no solo praedicari et supponere. Ebesnigsnoifiecbaetnida.uemQ,u.. 3.
245) C. 12, 1'. 5 r. B: Genus esl lerminus universalis inaomplezus non aequi
eocus praedieabz'lis de pluribus difl'erenlibus specie in ca quod quid ext; el
notanler diritur „non aequivac-us“ et non dicilur „u-nivacus“‚ quia lunc diffinitio ge
neris non compaterel generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „nun aeqm'vocus“
erscheint darum auch bei den Definitionen von species und di/ferenlia (c. 13 u. 15).
246) C. 12, f. 5 v. B: „Non esse idem“ est in plus, quam „esse diversem“,
qaia chimaera mm esl idem homim', et tarnen falsum esl‚ quod chimaera sit diversa
ab homine. „Diversum“ esl in plus, quam „di/Tereus“, uude salum illa
dieunter di/ferentia„ quae saut sub eodem genere.
247) C. 12, f. 5 v. B: Di/finitio pure quiddilativa esl, quae explicila indical,
quid esl res, e! non altre; di/finilio autem causalis csl‚ quae explieal, quid
es! rcs‚ et cum hoc e! explicul, a quo vel de quo vel quanla vel qualis vel gralia
euiussil res; diffinillo exprlmens quizl nominis esl‚ quae explical, quid per
uomeu importalur et significalnr. Ex his in/erlur, quod huec proposilio esl
falsa „dif/iuitio et diffinilum sunl idem“, nam qualilercunque accipiatur diffinitum,
unn est idem cum di/finilione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlan—
tenden Stelle Ouaest. s. 0cn. Qu. 5 ad Isag. wird nur noch hinzuge'l'ügt: Di/finitio
exprimens quid nomluis potest esse lam lermim' supponentis pro aliq-uo quam termiui
supponenlz's pro nullo, ul lermim' „vacuum“. .
248) C. 14, f. 6 v. B: Videndum esl, an haec sit coucedcnda „Horno est spesies“.
Semper asl couveniens, lerrninos accipcre secuudum supposr'lionem personalem‚
nSiisipraapepdairceaattu,m qouloicduipursopparsoiploisoinleisauiaslileprerlsiien!eaplosaidlaesueptpoisnlielliloenaelame saibmpaluiccteomribauasl. male
Tißl€flt, potesl lrahare subieolum aal supponendum simpliciler uel materialiler,
nisi sil aliquid aliud‚ quod pro/libeal .. Signaum'versalia uel partioularia addita
terrnigto aommuni exisleuli subieclo .. prohr'bent, ne praedicatum lrahal suln'eclum
ad supposilionem malerialem eel simpllcem. His praemissis dico, quod haee es!
conredenda „Homo csl species“. Auf das gleiche Thema kommt er auch Ouacst.
s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund, warum das Ur—
tbeil „Alz'qur's homo csl species“ unzulässig sei.
249) C. 15—17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei 0ccam im vor. Abschn.
Anm. 842—858 einzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicherBenützung).
250) C. 18. Vgl, ebend. Anm. 865 u. 867.
PHANTL‚ Gesch. IV. 5
66 xx. Albert v. Sachsen.
nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch
0ceam’s, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Abschn.,
Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein
falle, dass durch lufinitation, d. h. durch Hinzufügung des „neu“ zu
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.
non = homo, non =: arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe 251). Bei der Bela
tion eignet er sich Mayron’s Unterscheidung in relative aequiparantiae
und disquipamntiae an 252).
Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von suppositz'o folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener 253); aber die Defini
tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden
Theorie. So wird hier die suppositio simplen: schärfer und präciser
von der personalis geschieden 2M), und die suppositio materialis führt
zu einer Unterscheidung betreffs der significatio naturalis, insolerne
dieselbe propria oder communis sein‚ könne 255); desgleichen sind auch
die Arten und Unterarten der suppositio personalis mit einer merk
251) Quant. s. 0ce. (In. de su/fic. praedicam.: Dieo‚ quod hoc nomen „ein“
„an est unieocum ad onmia sua in/m-iora (s. ebd. Anm. 860 L); svd cum hoc dicuntur
esse denen: generalissima unieeea ad eorum inferiora; et taliu non' saut ptum in usu,
quam denen: non aequivalcntia in significando,‘ et hoc in terminis fiuilis, ticet nihil
proht'beaß esse ylura in ler1m'nis infim'tis . uam si telmim' de praedicamento sub
stantiue iafinitentur, mm: orrmes Icrmini, qm' anle infinilulionem erant singulurres et
minus communes, post infirlitationem /iunt generalissimi et maxime cummunes. SO
dann Uu. 4 De quantit. commentirt Albert ausfuhrlich Occam’s Angaben über die
Nicht-Suhstanzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestioaes betreffs der übrigen Kategorien. Bei d’Er Relation erscheint
ihm nur die Terminologie „ad aliqm'd“ als die richtige:‚ quia nomen „relatio“ mm
est vere praedioabile essentiell/er de istis terminis „polar, filius, dominus“.
252) Log. C. 21, vf‘. 9 v. A: Relativorum quaedom dicuntur relative aequiparan
ttae‚ quuedum (Ilsquipü1'uttttae. It«latiea acquiparantiae sind, quoe non differant nisi
‘ rosa, et mm comzotatione, sicut sc habet simüe ad simüe. Relative disquipuran
tiae ili/ferdnt ratione et connotatione‚ ut pater, filius. S. ebd. Anm. 538.
253) L. Il‚ c. 1, l. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebeud.: Suppositz'e simplen; est ‚stalio 881t aoeepti'o tcmzini voculis eel
scripti in propositione, qui aeeipitur pro intenliene mentis, eui nun imponilur ad si
gnifieandum. Et. notanter diee „termim' vocalis eet seripli“ ad significundum, termi
nuin mentalen: zum passe suppenere simpliez'tcr, sed malerialiler et simjliter notan.ter dixi „eui non imponilur ad signifiaandym“v,et qpueiras,onalsiitetre;rminus
supponeret pro intrntione animae, ad quam impositus esse! ad signifieandum, Inne
noa supponeret pro ista simplieiter, sed personaliter. ‘
255) C. 3, l. 11 r. B: Supposilz'o materialis est aeceptio termini, qui uccipitur
pro’se vet pro utiquo siln' simih‘ vel dissimitt eedem modo eel aliter supponenle, et
cui non imponitar ad signtfieandum, nee iltud‚ pro quo «supponit, naturatiter proprie
significat. Significant aliqua naturaliler proprie et aliqua naturaliter (anmut—
niter; istc em'm terminus mentalis „homo“ dicitur 1mluraliler proprie signifieare‚' quod
xigm'fieat ex imposilioue eoluataria‚ per terminum ad placitum institutum, qui subor—
dinaturütermino menlnli ‚ et quando hie terminus mentetis suppom't pro aliquo
tuli, non suppom't materialiter, sed pflrsonaliter. lsle autem terminus menlulis dicitur
signifitare naturaliter eommuniter, quod ab illo signt/Zeatur, Rt’lh mm per terminum
subordinalum, et [uns suppom't malerialiler, v. y. si formaretur haee
propositio in mahle „Homo est terminus menlalis“. Vgl. ebd. Anm. 880.
1.\1
J‚
XX. Albert v. Sachsen. 67
‘ miter“,
würdigen Umständlichkcit und Vorsicht definirt256). Die hierauf folgen
den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus lluridan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue liin2ugefügt2f’l); hingegen die zehn Regeln
der supposilio relativoram hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpftßs).
Bei der amplia!io sodann vermehrt er die Regeln Buridan’s um drei‘
und fügt 'orsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen
r
256) C. 4, f. 11 v. A: Suppositio personalis es! aeeep!io !errnini voealis vel
seripli, pro quo es! imposi!us ad signifieandum, eel es! aeeep!io termini mentalis pro
illo‚ quod notara!i!er proprie signifieat (s. vor. Anm). Supposi!io personalis
eommum's es! aeeeplio termini eornmnnis pro quolibel, apponendo alias eondiliones
posilas in diffinilione supposilionis personalis. Supposilio personalis diserela es!
aerep!io termini disereli ‘vl‘l eonmmnis cum pronomine demonslrativo pro uno lan!um.
. Supposilio de!errninala es! aeeeplio lermini eommunis pro quolibet, qaod signi
fiea! ex impositione ve! naturaliter proprie, sah quo virtule talis aecep!ionis liee!
lieri deseensus dd sua singalaria per proposz'!ionem disianetivam. Sapposi!io son
fusa !anlum es! aeeeplio lermim' pro quolibet, qaod signifiea! ea: impositione ve! na_
!uraliler proprie, snb qao liee! lieri deseensus ad saa singularia per proposi!ionern de
disiunelo extreme (s. Anm. 173), e! non per proposilionem disiunelivam nee eopula
!ieam. .. . . (C. 5, f. 11 v. B) Supposi!io eonfusa dis!ributiva es! aeeep!io !ermini voealis
vel serip!i eopu!aliee pro quolibe! ve! qualibe! vel quan!olibet pro singalis genernm
vel generibus singalorum seeandum eaigen!iam sibi apposili, eai imposilus es! ad
signifieanrlum, eo! aeeeplio termini mentalis pro quolibe! vel.quanlolibe! vel qualilibel,
quad np!arali!er proprie signifiea! sie, quod so!) eo eon!ingit deseendere eopulalive
ad ca, pro qaibas supponit. (f. 12 r. A) Ad habendam deserip!ionem snppo
silionis eon/‘asae dis!ribu!ivae mobilis non opor!el nisi addere lil!eram „unifor—
.. e! ad habendarn deserip!ionenl immobilis addalur li!!era
„di/fnrmiler“; e! in!endo per li!!eram „uniformiter deseendere“, quod omnes sin—
gulares sun! eiasdem qualila!is‚ sed' dessendere di/formiter es!, quando non omnes
sinyulares sun! eiusdem quali!alis.
257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B—l3 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 n. 5, aus Anm. 108 aber i u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,
3, 6, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Qaidqaid mobili!a! immobi—
Ii!o!mn‚ immohilila! mobi!ilalum‚ s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
258) C. 8, l'. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.‚
Anm. 890) Quandoq-ue rela!ivum penilar in proposilione in hypo!liecid. l'roposilt'0 af/irmaliva ea!egoriea, in eqau!aegoproineia!,urqutaenrdmionquuse rela
!ivus, aeqaivale! an! proposilioni eopala!ioae hypothelieue. Proposi!io negative
ealegorieu‚ in qua polii!ur lerminus relativus, acqaieale! uni disiune!ivue Izypo!helieae.
liegulae: l) Relative aeeidenli-um non supponun! pro illis, pro quibus Suppo
mm! sua an!eaedenlia. 2) Relalivum diversi!a!is non supponi! pro illo, pro qao
snum anteeedens. 3) Relativarn identi!a!is non reeiproenm non sapponi! pro
alio, quam pro illo‚ pro quo supponi! snum an!eeedens. 4) Relativum idealilalis
reeiproeurn, quod non es! pussessivam, non sapponi! pro alle, qaam pro quo sann!
anleeedens‚ v. g. „Soerales diligi! se“, 5) Relativum iden!italis reeiproeum, si
es! possessioam, sapponi! pro a!iquo importa!o per !errninnm‚ eai addilur, quod es!
possessio rei. 6) Loeo relativi, euius anleeedens es! !erminus singalaris, lici!um
es! ponere lerminam eonsimilem sao anteeeden!i‚ a! „Soera!es earri! e! ipse dispa!a!“.
7) Si anleeedens es! terminas eomrnunis, non es! lieilum ponere lermiaam eom—
munem vel consimilcm. (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum si!
regala 8) Belu!iva aeeidenlium e! rela!iva divm‘sitatis non haben! eandem snpposi!io
nern sieu! sua an!ecedenlia. ‚ .‚ 9) Relativ‘um iden!i!atis supponi! eodern modo sieu!
suum an!eeedens. 10) Si an!eeedens dislribulmn p‚onilar in und proposilione e!
relalivam sunm in alia im, quod distriba!io nnias non eada! super dis!ribu!ionem
allerius‚ !une non esse! ineonveniens,‘ lose relativi ponere saam an!ecedens dis!ributam.
5*
‚a
h.r‚_‘_'n .
68 XX; Albert v. Sachsen.
Urlheile hinzu 259); auch für die appellatio gibt er eine neue Formu
lirung von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt‘löo).
Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst
complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Oceam, vor. Abschn.‚ Anm.
887——-903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan’s compleæio (0b. Anm. 103) beigezogen wird 261).
Anderwärts weist Albert auch auf die oecamistische Eintheilnpg des Ur
theiles in mentalisa vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfälligen Grunde den Vorrang zuweisen”)
Der üblichen triplex materia (s. Absehn. XVII, Anm. 155) gibt er die
259) C. 10, f. 15 r. B: Amptiatio est acceptio alicuius termini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo accipi denotatur. Hierauf fol
gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens
respectu verbi „contingit“ ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel contingit
esse. 8) Terminus, qui subiicitur respectu participii temporis praeterili, quamvis co
pula sit praesentis temporis, ampliatur ad supponendum pro e0, quod fuit. 9) Copqu
existente de praesentev praedicato vero de Iuturo, subiectum ampliatur ad supponen
dum pro eo, quod est vel erit. Sodann aber/fügt er noch hinzu: Circa proposi
tiones, in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliutiviy bene caute procedendum est
quoad earum conoersionesy- unde pro regula observandum est, quad, sicut sub
iectum erat ampliativum in convertendal sit etiam ampliativum in convertentey . .. ..
v. g. „Altquis homo est generandus“ debel sic converti „Aliquod generandum est vel
erit homo“.
260) (1., 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprietas praedicatig solemus enim
dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula
bantur regulaez l) In propositione de praesenti praedicatum appellat suam
formam. 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellat
suam formam .. 3) In proposilione de futura praedicatum sequens verbum- ap
pellat suam formam. 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest“ appellat
suam formam. 5) Ponitur ab aliquibus. quod respectu verborum activorum vel
passivoruml quae possunt transire (z. B. cognosco u. dgl.) ‚ dietio adiectiva
sequens verbum non solum appellat suam formam, verum etiam eomplezcionem eius
ad substantivum dictionem Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.
261) III, 1, f. 17 1‘. A: Propositionum quaedam sunt categoricae, quaedam vero
Iiypolhelicae, quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significanda, ut
exctusivac, eazceptivaev reduplicativae et aliae. ltem propositionum categoricarum,
quae non aequivatent hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modi/icata. ltem catego
ricarurn de simplici inbaerentia quaedam sunt de subieohs ampliatis, quaedam
de non umpliatisg item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam sunt de
praesentia quaedam de praeteritop quaedam de futurog item categoricarurn de
praesenti quaedam sunt de „es!“ secunda adiacente, quaedam de tertio adiacente.
.. Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo
complezo; item categorlcarum de extremis complearis quaedam sunt sine inter
positione alicuius coniunctionis vel adverbii, quaedam cum interposition; item
sine interpositione quaedam de complezis ez substantivo et adiectivo vel ea:
recto et obtiquo, .. quaedam de complexis ex determinatione et deternzinabili;
cum interpositione quaedam de extremo disiunctog quaedam de copulataa
.. quaedam de conditionato, quaedam de localil quaedam de temporali, quaedam
de causali. Propositionum categoricarum alia universalisy alia particularisq alia
indefinite, alia singularis (f. 17 v. A) ltem propositionum alia affirmative, alia
negativa
262) Ouacst. s. Occ. Perierm.‚ On. 1 De enunt.: Non onmis propositio est oratiog
patet de propositiouibus mentalibus et similiter de scriptis Propositio vocalis
est aptior ad eaprimendum mentis conceptum, quam aliae propositionesg nam
vocalem possumus facere in lumine et in tenebrisa sed scriptus non nisi in lumine etc.
xx. Albert v. Sachsen. 69
l
Erweiterung, dass die materia naturalis entweder' directa oder indirecta
sein kann, je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge
kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
„es!“ im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten, während
er selbst eine „restringirende Suppositionn für den richtigen Erklärungs
grund hältze“). Eine Frage betrefl‘s der casus obliqui. welche Uccam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn.‚ Anm. 823), erledigt er
in erträglicher Weise 26‘"), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 266). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam’s (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267)‚\ sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Suhjectsbegrifl‘es an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 268). Die Lehre von den
263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: illa propositio dicitur esse in naturali materia,
quando praedicatum naturaliter inest subiectol et illa dicitur esse in naturali materia
directeg sed quando subiectum inest naturaliter praedicatoy dicitur esse in materia
naturali indirecte. llla propositio est in male-ria contingentiy quando praedicatum
inest subiecto accidentaliter transmulabiliter vel a concerso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale“, vgl, oh. Anm. 232)‚. llla propositio dicitur esse in
materia remota, quando praedicatum nullo modo potest inesse subiecto nec subiectum
praedicato.
264) Ebend. Ou. 1 De verbo: lllud commune dictumy quod semper hoc verbum
„es!“ es! nota eurum, quae de altero dicuntury divers! diversimode ezponuntg
. . alii sie, quod est praedicatum vel pars pracdicatig atitem quod praedicat
praedicatum de subiectog . elfter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecta .. Alia adhuc potest esse exposüio, quod „es!“ facit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod esl, qualiter non facit
de subiectog unde est possibiley quod subiectum supponit pro eo, quod est vel
fuit vel eri!‚ praedicatum autem solum pro eo ‚ quod est, cum sit verbum praesentiss
. ut „Homo es! morluus“.
265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheilen wie z. B.
„Homim's asinus cui-ritu oder „Ouih'be! hominis asinus cui-ritu das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der casus obliquus allein,
sondern die ganze Wortverbindung das Suhject sei.
266) Ehd. Qu. De nom. et verb. !ransp.: Non est eadem sententia „Scmper
homo fui!“ et „Hemo fuit semper“; prima enim es! vera1 secunda autem falsa, et in
prima „homo“ supponit confuse tantunn in secunda autem dem-minata .. Variatur
sententia „Soerates bonus est clericustr et „Socrates est bonus clericus/i lslae
non idem significem „Homo est albusM et „Homo albus estr ex eo, quod in secunda
ablata es! determinatio a suo determinabili. S. Abschn. IV, Anm. 216.
267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus
communis stare pro quolibet suo supposilo per modum eopulationis, pro quo ap!us
natus est distribui Signum particulare est, per quod denotatur terminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunclionis. ouaedam di
cuntur distributiva substantiaep qnaedam vero accidentis. bistribulivorum sub
stantiae alia sunt distributiva pro partibus integralibusj alia pro partibus
subiectioisg et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominalwo,
ut „omm's, nullus, quilibe!“‚ alia solent addi indi/fcrcnten ut „unusquisque“.
.... bistributivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro
omnihus, quaedam vero pro aliquibus, ut „unter, ulerque“ (die letzteren gram
matiSchen Eintheilnngen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, f. 18 r. A: Resla! videre, quae propositionum habeant plurcs causas
veri!a!is‚ utrum propositio de lermino distributol vel propositio de termino non distri
70 XX. Albert v. Sachsen.
T.."
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass
in denselben die Copula_eine modificirte ist, wornach‚ wie wir bereits
bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat„wäbrend‚der
sensus compost'tus den lnhärenz-Urtheilcn beizuzählen ist 269); auch er
wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die Ausdrücke
„seitum‚ opinatum“ u. dgl. (s. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdcm muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus compesitus die Angaben Occam’s (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modifi
ciren?“’), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt”‘).
In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Ur
theil, dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht‘l72).
Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan halte (s. ob. Anm. 81),
die sämmtliehcn sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit‚
bete. Dieo, quod omnis propositio de uliquo lernu'no communi mm distributo
habet vet haben poLest siln' eonsimites in f:ynm plures cuusus oerilutis, qnam pro
positio de enden: termino dislributo.
269) 0aacst. s. Oua. Perierm.‚ Ou. 2 De enunt‚: In istu „Homo de necessitate
est animal“ hoc aggregatum „de necessitale est“ potest dici copula verbalis, so. eo
pula modifieuta; et ergo calegorioarum quaedom sunt de copulu modifioata e! quaedam
de eopula non modifiaata. . . l‘ropositiunes modates debent diei cateyoricae, ..
quod ista „Soeralem vurrere est possibile“ est vere categorica de simpliei inhaerentiq
et, licrt commum'ter vocetur modalis‚ tarnen seeundum veritatem nun est ifu; ende so
lum propositiones, quae modales divisae, n 'e sunt modules, illae aalen), quer dieuntnr
modales oornpositae, non in veritate seht 1nodales, licet sie vorentur. Ewclusivae
et euepliuae et reduplieatiyac et illae‚ quac sunt de verbis „incipit“ et „desintt“,
aequivalent propositiontbns hypothetieis, .. 'et similiter, in quibns pom'tur verbum
„fit“ vel „eorrumpilur“.
270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modultum quaedam sunt niodute
reputatae ab omm'lms, quaedam eero non reputetae ab omm'bus modales‚ in'
quibus copulo varbalis determinetar aliquo istorum modorum „sattem, ereditum, opina
mm". . I’roprie loquendo propositiones dioisae dicuntur modales‚ propositiones vero
compositae dieuntur de incsse Modi aliquando sumuntur nominaliter, ut „Ho—
minem possibite est eurräre“, aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere“, altqnando
adeerbialiter, ut „Homo possibiliter eurrit“. . . . ‚ ‚. Ad veritatem eompositaruni reqni
ritur, modum esse verifieahilem de propositione eorrospondeate dicto istius propositionis;
. ad veritatcm divtsarum hoc mm requiritur, sed requiritur, quod modus sit veri—
/icabilis de prr»positione vomposita ex pronomine demonstrante illud, pro quo supponit
suln'ectum, et praedz'eate eiusdem proposz'tz'onis. .. Propositiones modales divisoe saut
eiusdem quanlitatis, euius sunt propositiones eorrespondentes.
271) Ouaest. s. Der. l'erierm. Während beim zweiten Theile des Buches De
interpr. Albert in Qu. 1——3 nur Exereitien aus der Lehre von Gonsequentia vor—
nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheile: Illae dieuntur_mo
dales eomposilae, quarum subieetum vel praedieatum‘ est ipse modus, ut „Possibile est,
Socratem onrrere“ vel „Socratem eurrere est possibile“. . ‚ ‚ ‚ . . .. Dicuntur dioisue‚
qmm-um neu subieclum m‘c praedieatum est ipse modus‚ sed sie se habent, quod suae
copulae pars est ipse modus, ut „Deum neeesse est esse“. In modalibus dieisis,
quer eere dieuntur modales‚ eontradielio sumitur penes negationem praeposilam werbe,
intelligendo per verbum infinitivurn, qui est pars dieti totatis.
272) Ebend. Qu. 3. De enunt.: Omnes hypothetieae dicuntur affirmalime, in
quibus note hypothetica u/firmatur; ittac entern iteyetivae, in quibus neyalur.
‚H! .‚..
.l.
XX. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, —- was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „seitum‚ dubium“
und sogar des „coneedendum“; so behandelt er das copulative 273), das
disjunctive 274), das conditio‘nale 275)‚ und das causale Urtheil 270); karger
allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch
letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung ausgedrückt werde oder nicht278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile, welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
haben (vgl. vor. Ahschn., Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv
Sätze, b_ei welchen Albert nicht blass auf den Unterschied zwischen
„solus“ und „unicus“ hinweist, sondern auch in den von ihm formulir
ten Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
r
273) Log. III, 5, f. 19 r. B: Ad veritatem eopala‘tivae requiritur, quod utraque
pars si! vara . . ‚ . .. Ad /alsitatern su/fieit, alteram partem esse falsam . . . . .. and
sit possibilis, requirilur, quod una pars sit altert eompossibilis . . . . .‚ Ouod sit impos
sibilis‚... . sit/fieit, quod partes sin! ineompossibiles. Quod sit seita, requirilur‚
atramque perlen: esse seitam. . Quod sit dubia, suffieit‚ unam par!em esse dubiam.
.. . .. Quod sit eoneedenda, non su/fieit, unam partem esse eoneedendam, unde in easu
quaelibel'pars es! eoneedenda, e! tanzen eopulativa est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligatoria hin). ‘
274) Ebend.: Ad veritatem disiunelivae af/irmalivae suffiei!, unam parlem esse
\ veram. Disiuneliva negative aeqaivalet uni eopalativae‚ ad euius veritatem requi—
ritur, utrumque partem esse veram. Ad neeessilatem disiunetivae, semper intelli
genllo a/‘firmativae, requirilar, qaod altem pars sit neeessaria. Ad possibililatqn
su/fieit, alteram partem ‚esse possilrile-m. Ad impossibilitatem requirilur, quod
utraque pars sit impossibilis. Quart sit seita, su/‘fieit, alteram parlem esse seitam.
.. Quod sit dubia, requ-irilur, quod utraque pars sit dubio.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad verita!em eonditionalis dieun! aliqui, quod requi-‘
- ritar, ‚quod anleeedens non possi! esse eermu, nisi eonseqaens sit verum. Hoc non
oalet; requiritur, quod impossibile est, qualitereunque signifieat anteeedens‚ esse,
qain, qualitereanque signifiea! eonsequens, sit, si forme!ar. Ad falsitatem oppositum
requiritur. .. . .. Ad neoessitatem. idern requirilur, quod ad veritalem. .. Ad impossi
bilitalem suf[ieit idem, quod reqdiritur ad falsitalem. Ouod sit seila, reqairitur,
qaod seialur, quod impossibile sit, sie ‚esse, siea! signifieat anteeedens, qain sie sit,
sieu! signifiea! eonsequens. and sit dubio, suffieil, quod dubitelur.
276) Ebend‚: Ad veritatem eausalis a/fimiativae reqtdritur, quod» ill-ud, quod
signifieular per anteeedens, sit eausa, quare sie est, sieut signifieatar per eonsequens.
. . ‚ . .. Ad falsilatent suffieit‚ quod non sit eausa. Ad veritatem eausalis negativae,
si negativ praeponilur loti eausali, su/fieit, quod non sit eaasa; si vero
negalio ponalu-r pos! primam eategorieam‚ reqairilur, quod prima pars sit vera
e! etiam sie esse, siea! prima signifieat, non sit eaasa sie esse, sieu! seeunda signi
fiea!. Ad neeessitatem reqüiritur, quod utraque pars sit neeessuria e! anteeedens
sit neeessario eausa eonsequenlis . . . . .. Ad possibilitatem requiritur, quod utraque pars
si! compossibilis altert. . Ad impossibilitatem requiritur, quod par!es sin! ineom
possibiles. Ouod sit seita, requiritur, quod illud seiatur, quod reqairitur ad eins
verita!em.
277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritar, quod in eodem
tempore ita sit, sieu! signifieant eateyorieae illias temporalis. .. Ad falsi!alem requi
ritur oppositum illius. ‘
278) Ebend.: De locali seiendum est, quod qaaedam saut, in quibu's ponuntur
adverbia non denetantia motum, quuedam au!em‚ in "quibus ponun!ar adverbia dene
!antia ntotam. Ad veritalem primarum requiritur, quod ila fia! in eodem lose, siea!
saae eategorieae signifieant. Ad veritatem localis, in qua ponitar adverbiunt de
notans rno!unt, aliquanda suffieit, quod sit idem terminus ad qaem‚ .. aliquando
requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. _g. „Soerates
vadi! Romans, ende revertitur Plalo“. Ad falsilatern suffiei! oppositam illia8.
72 XX. Albert v. Sachsen.
„nneigentliehen“ (imprepria) spricht, welch letztere auf dem bless sprach
lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exeep
tiv-Sätze an, um nach Ausscheidung dreier nneigentlieher Bedeutungen
des „praeter“ mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise verzuiühren 280),
und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Oceam, ebd. Anm.
923 ll'.), was er über die reduplicativen Urtheile verbringt 281); betreffs
aber rler Verba „incipi!, desim'!“ schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Occam an 282).—
279) C. 6, f. 20 r. A: Sequi!ur de preposilienibus aequivalen!ibus hypothe!ieis
e! prima de ezelusivis. „Seins“ aliquand0 !ene!ur ealegeremaliee e! Inne
deaola! privatieuem seeieta!is‚ . aliquan'de syncalegerematiee. „Unieus“
deneta! ezelusienem selum in illa speeie, de qua es! subiee!um. Begulae: l) S!
dic!ie exelusiva adda!ur subieele‚ propesitie erponilur per eopula!ivam eernpesi!am es:
una affirmaliva e! alie negative cum hoc relative diversilalis „aliud“ . . . . .. 2) Si
adda!ur praedieale‚ expenenda es! similiter. ‚ .. .. 3) Si praedieatum es! !emrirrus emme
!ativus‚ improprie expeni!ur sie: „Seerales es! !an!um albus“ exponi!ur „Seera!es
es! alhus e! Seera!es neu deneminalnr alique alie aeeidenle“; preprie au!em ca:
pom'!ur sie „Soerales es! albus e! Secra!es „er! es! aliud ab altre“. .. . .. 4) S! die!ie
ezelusiva addi!ur !am subieete quam praedieale‚ expenenda es! per primam regulam.
5) S! additur eepulae, exponenda es! sie, sieu! quendo addi!ur praedieale. .. ..
6) S! nega!ie praeeedi! dielienem exclusivam, es! expenenda 7) Ab ea-‘elusiua a/firmaliva in reclis ad universalen! de lerminispgrlradnisspiorsmiellirs'eaems.! _h.urra
eensequentia. 8) Quande die!ie exclusiva addilur !errnino signifiean!i lolum in
tegrale, prepesilie pe!est expeni preprie r-! impreprie_‚.._. 9) llem‚ quaflde die!ie
exelusiva addilur lermine signifieanli mrmerum. 10) Quande addilur !errnino
eemmuni dis!ribu!o habenti plura suppesila, potes! expeui proprie e! impreprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: Die!ie „praeter“ petes! leneri preprie e! !une es! exeep
!iva; alie mode impreprie e! hoc es! !riplieiler: negative‚ u! „.Soerales praeter Pla!enem
eurri!“‚ h. e. Soerales eurri! e! Plato non eurril; additive, u! „Senates debe!
selvere deeem libras praelcr expensas“; sub!raetive‚ u! „Senates debe!
selvere deeem libras prae!er hoc, quod selvi!“...... Prima eendi!ie es!‚ quer! subiee!um
si! lerminus eemrmmis .. ; seeunda, quer! praediea!ur de exeeple e! exeep!um si!
qmuianrulsa;‚ quer! stuebrtiieae,lumqueera!pipalruaredcicuamtusmignveeriufineievleurrsaldi.e . aliis‚Reqguulaame:del)ezPereeppetsei;lie in
2lo)!eSuvberasubeieele!ien ptroetpeesfialliseanisneeuzepeept!eise!aevereiefinetairnigi!aud!esefeanldseifireea.ri per 3e)xeNe0p1!!ieznieemh.e! fieri
descensus cum exeeptiene. 4) Ad affirmalivam emeeplivam sequilur parlieularis
affirmaliva e! simili!rr par!icularis nega!iva. 5) Nunquam fi! ereeep!ie nisi a !e!e
universal! vel a !e!e eemmuni. 6) Ab inferiori exeepte ad superius exeeplum neu
eale! eensequenlia. 7) Si praeiaeens exeep!ivae es! vera, exeeptiea es! false.
Folgen fünf Sephismen.
281) C. 8, f. 22 r. B: „Inquan!um“ aliquando‚lerrel eoneomita!ive‚ aliquande
eausaliter (s. vor. Abschn„ Anm. 924). Ad verilalem reduplieativae‚ in qua sun!
due lermim' similes, u! „Home irrquanlum harrte es! risibilis“ requiri!ur ieri!as
eepula!ivae cempesilae ex qualuer prepesi!iqnibus‚ u! quer! heme si! hemo, e!
qued heme si! risibilis, e! quer! emnis home si! risibr'lis, .e! qrred, si aliquid es! heme‚
illud es! risibile. Ad hoc qued redupliealiva si! pessibilis vel impessibilis er!
dubiu v€l sti!u‚ requiri!ur hoc, quer! requirebalur ad pessilrilitalem vel impessibi—
lila!em eepulalivae. ‚
282) C. 9, f. 22 v. B: Prepesi!ienes‚ in quibus penilur „ineipr'!“ seien
expeni une mede per pesi!ienem de praeserr!i e! reme!ierrem de praelerilo cum addi
tiene syneategerernatis „immediale“;„.„ alie medo per reme!ionrm de praesenli e!
posilienem de futuro. Simili!er „desini!“„.„.. Ist! imaginanlur, quer! instnns si!
una res indieisibilis. Alii dieun!‚ quer! eodem mede deben! experii in rebus per—
manentibus e! sueeessivis. Illa tarnen expesilio neu eide!ur esse bena. ‚Idee
alius es! medus, quer! in illis verbis „ineipi!“ e! „desim'!“ inr‘ludunlur adverbia
‚-m‚9ee ‚ 3
XX. Albert v. Sachsen. 73
ng:jy .—
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigerithümlichkeiten“ des Urtheiles, nemlich Umkehrung und Aequi
.pollenz, rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam’s (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).
Indem somit hierauf die Consequenliae selbst folgen, finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei
Strodns und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch macht, sich
näher an Oecam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die
comequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem
consequens bestehende und durch eine „noia“ ausgesprochene Verhält
niss fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die significatio, und lheilt die consequentia einfach in
formalis und malerialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simples: und ut ”uns zerfällt284). Für die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Oceam) die can
sequentia materialis voraus, und indem er‘von dieser die consequentia
ut mmc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplew, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative' Begrifl‘e vorläufig
ausgeschlossen sein sollen235). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
vonsignificantia tempus brave. Diva, quod tales propositiones semper debenl exponi
per af/irmalionem de prarsenli; . et mm aliter exponcndum est in permanenlibus,
quam in saccessivis, quod illud, quod incipit, prius incipiebal et pries L’Tül, et
omne, quer! desinil, adhuc desinei et adhua erit. S, bei 0ccam, ebd. Anm. 937.
283) C. 10, f. 23 r. B: Diele de terminis et eorum proprielalibus et de propo
sitionibus dicandum est de proprielalibus et hnbiludinibus propositionum ad invivem,
sicut saut oppositio, conversio et aequipollcntia; et prima de upposilionc propositionum,
quia souversioncs et aequipollentiae samt cousequeniiae, ergo una cum aliis cousequcn
liis in sequenti determinabilar.
284) IV, l, f. 23 v. B: Tractando de vonsequentiis videndum est, quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nola consequentiae et qaomodo dividiiur. Di—
cunt aiiqui. quod illa proposilio dicitur anteredcns, quam impossibile est esse veram
alia non existente vom; . alii dicuiil iilam, quam impossibile esi esse veram aiia
mm existente vera, si formaretar. Alilcr dicemiam est, quod sil illa‚ quae sie
so habei ad aliam, quod impossibile cst, qualiteraunque es! significabg'le per eam, sie
esse, quin, qualilercunque diia significel, ita sit. .‚ Nota autem aonsequenliae dicitur
coniunclio copulaiiva copalans anlecedens cum vonsequenle, per quam designalur,
antecedens esse antecedens,el consequens esse sonsequens . . . . .. Consequenlia’ aalem est
proposiiio hypotheiica composiia ex anlecedcnle et consequenle et nota cousequenliae.
. ‚ .. . Co'nsequentiarum ulia formalis alia maleriaiis. .. Consequentiarum materialium
quaedam saut, quac vocaniur consequenliae simplicitcr, aliac quac vocaniur umse
quentiae ut mute. „ . '
285) C. 2, f. 24 r. B: Reguiae circa cousequßnlius simplices: l) Ad p}oposilio
1It"fll impossibilem sequilur quaelibel alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1). 2) Ad quant
li!1et prepositionem sequitzu‘ ncccssaria (s. ebd. Nr. 2). 3) Ad quamlibel sequilur
quaelibet alia, cuius contradicloria n0n polesl—simul sture cum ipsa. 4) Ad cou—
lradiclorium cousequenlis seqaiiur contradiclorium anleeedenlis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).
5) Quidquid sequitur ad cbnsequens, scquilur ad anleredens, et ad quidquid
sequitur anlrcrdens, ad illud scquilur consequcns (s. ebd. Nr. 18). 6) Jmpossi—
bilo 0st. r.r rero scqui falsum, et ra' pussil/ili impossibi/r ('t ca: neu-ssaria
nun nrcessariam. .. 7) Si ad A cum aliqua nccessaria sibi apposita seqm'tur B,
laue B sequitur ad A solam. 8) Quaclibct laiis oonsequentia es! formaiis „So
74 XX. Albert v. Sachsen.
welche wesentlich Nichts anderes enthalten, als die in der Lehre vom
Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Umkehrung und
der Aequipollenz; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die lu
härenz-Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln, welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreffen und hiehei
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativ’eu
Urtheiles einen mudas cunsuetus und einen mudus ineunsuetus luq-uendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prä
dicate stehe (z. B. „Omnis keine asinus nun est“), -—— ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über
die Umkehrharkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
_schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann
eretes est et Sucretes nun est, ergo baeutas stat in ungute“. .. 9) Si unmis eeese
veritatis unius prupusiliunis est rausa vm‘itatis allerias, Inne nmtnu so sdquuntur. . .. ..
10) Si sunt dnae propositz'uncs eiusdem qualitatis et de eisdenz terminis enden: wurde
snpponentibus et de eadem eopuld, nmteu se sequentur. H) Ad onmem propo
sitiunem de terminu distributu sequitur utia de eudem terminu 12) Ad nettem prupositionem de terminu supponente eunfese tunnutru:m sdeisqturiitbuurtu.propo
sitiu de itlu tennino suppunente determinute nun remota distrihatiune. 3 A
pruposiltone habente plures eaesas veritatis ad prupusitiunem Icalmntem paut'iorns nun
valet eonsequentie. 14) Ottendoquue anbieetnm amplialur et nun estpropusitiu
unincrsalis, nnltae lates eunanuentiae sunt bunae (vgl. ebd. Nr. l). 15) Cun
seqnnntiae nun velent‚ quendu prupositiones sian uninersales a/fimnaliran, et „Onme
A est B, ergo unme, quod est A, est B“, nun: quaelibet Warum potesl haben unam
causem veritatis, quae nun est eeusa veritatis üllct'itt8. 16) Nun sequitur „Onmis
rosa est intelliyilnlis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibitu“; pusitu enim, quod
nette rosa sit‚ anlecedcns est verum et eonseguens falsum. . 17) Nun sequitu;
„Nullum‚ quod est B, est A; ergo nullum lt est A“. 18) In quibusennque pru
pasiiianibus nun punilur aliguis terminus amptiativus‚ tates cunseqnentiee (d. h.
wie die vorgenannten) snnt bunae.
286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est mudu de eunsequentiis in speeieli unius
categuricae de inesse ad altem. Regulae: l) Nutte eunversiu per contra—
pusitiunem est eonsequentie /'urmetix 2) A prupositiune negative de praedieatu
[teile ad e/firmetivam de praedicato infinilo nun est eunsequentia, 3) sed est
eunseqnentia furmatis ex Irgputhesi 4) Ab affirmetiva de praedieato finitu ad
negativem de praedieato infinitu est ennsequvntie. . Die hierauf folgenden Regeln
betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. fulg. Anm.),
die Umkehrung, nemlich: 5) Ab universali a/firmativa ad partißulerem af/irniativnni.
.7). . .A„si6n)gntAurpiartailefiurlnazraitiav/afiramdatisvinagvuettarienmd.efinite aBd) p‚eArbtiuenuilvearrseamliwtnegiantdievfieniatdem.univer
salen: negativem. . . 9) Ab universali negative ad parlicelarent negativem. . .
10) Ab universati negativa per mudum luquendi inconsnclmn. i. e. ubi iiegatia punitur
post praedicatum‚ ad nuiversalcm negativem nun est eunsequrntia‚ quie nun
sequitnr „Omnis [tanze enimal nun est, ergo nultuni animat humu est“. ll) Ab
universali negative de eunsneto mudu luquendi ad partienlarem negativem dir innen—
snelu mudo est bona cunsequentia . . . . . .. 12) A pai'ticulari negative vel iiide/inita
negative nun est consequentia. 13) Ad partienlarem negativem de inqunsueto
niudu quuendi sequitur partirnlui'is negative de incunsnrtu mudu (vgl. hingegen vor.
Abschu. 941). 14) A singulari negatan ad singnlurem negativem vel partieu—
larem vel indefinitam vet universalen: est bun‚a eunsequentie.
287) C. 4, f. 26 r. B: [testet videre du eonversione propositionem, in quibus
pnnitnr terminns amplialivns . . . . .. Regulae: l) Ab a/firnzativa ad affii‘nmtivum est
b3)eimNunvonsseeqqurn'utnulriu„_Heino es2t) mAortunietgsa,tievrego amdornteuguamtivesetm hnuumno“.est euns4e)qneBnatnine.seqai
xx. Albert v. Sachsen. 75
über jene, in welchen ein casus obtiquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war, wenn z. B. in dem Ur
Lheile „In der Mauer ist ein'Stein“ das Wort „Mauer“ als Subject he
zeichnet wurde'lss) ln gleicher Weise werden sodann noch die modale‘n
Urlheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblieke nul‘ Obiges
(Anm. '269) die lnconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus
divisus seine betrell‘enden Regeln erhillmgjp sondern auch der sensus
eompositus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen Wird 29°).
tur „Homo est mortuusl ergo mortaum es! vel fuit homo". 5) Sequitur „Nullum
mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuum". 6) Sequitur „Nullus
homo est mortuusy ergo nullum mortuum est homo“. 7) Sequitur „Album fuit
nigrnm, ergo quod fuit nigruml est vel fuit album“. 8) Si praedicatum eum
copula est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum potest exprimi cum
copula, fiat concersio, ut „Homa currit. i. eÎ homo est currcns“',-..... si autem
propter defectum vocum in grammatica non potest fieri tulis explicatio, .. debet
ezponil ut „Homo amatur, ergo quod amalur, est homo“. 9) Si est proposi/io
de ,,est“'secumlu adiacente, debet resolvia si volumus eam converterei in „es!“ tertium
adiacens. 10) Si subiectum eum copula est implicitunl in verbo, debet fieri M:
plicalio, ut vllecet te bene/avere, i. e. deeens est te benefacere“.
288) Ebend. f. 27 r. A: Circo eonversiones propositionum de obliquis.....
duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,
isle obliquus est subiectum, 1). g_ „In muro est lapis“, haec dietio „nmro“ est
subicctum. Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus potest esse subiectum
propositionis. Seeundum primam opinionem .. propositio debet resolvi in pro
positionem de subieelo recta per additionem relativi „ruins, ad quem, a quo“ vel
huiusmodil v. g. nmurus est, in quo lapis est“, et hoc facto liat wurrrsio
secundum regulas Sec-unda autem opinio bene eoneederet. quod istae sunt bonae
consequentiael sed non sunt eoncersiones, quia non lit da luzta autem secundum opinionem supponendus est rrctsuusb,iecto pruated„iHcoamtiunmis est
asinus“, i. e. „Al-iquid hominis est asimts“ et tune illa convertenda es!; ‘
aut debet fieri expticalio, v. g. ,,E'quum videt Soerates“, i. c. „Equum videns est
Socrates“, et convertitur in uSocrates est equum cideus“.
289) C. 5. l'. 27 v. A: De modatibus divisis regni/le: I) Proposilioaes de possi
bili et impossibili per aequipollentiam mutuo se consequuntur dietis earum se habea
tibus similiter et modo dissimiliter. . . . .. 2) Propositiones de impossibili et necessario x
3) Propsoesiteioonnesseqdueuntpousrsibmiloidiest nesceesshea.b.e.n.t.ibusse esoinmsieliqtueurntuetr ddiieettiiss etdimsosdimiislitseer.haben
tibus dissimilitelz 4) In omni propositione de necesse in sensu divisa subiectum
esl antplialum pro his, quac sunt vel possunt esse . . . . .. 5) Ad nullam affirmativam
de necessario, si subiectum non sit restrictum per vquod est“, sequitur aliqua de
inesse nec e converso. 6) Ad particulari-m negativam de necessario non sequitur
aliqua de inesse. .. 7) Ad universalem negativem, si subiectum non sit restrietunu
sequitur aliqua de inesse . . . . .. 8) Ad universalem de possibili non aesti-ictum non
sequitur aliqua de inesse. 9) Ad a/finnativum de inesse sequitur particularis
af/irmativa de possibili. Non folfgen speciell de lenninis transposilis, d. h. be—
lrefl's der Umkehrung: 10) ad affirmativam de possibili sequitur particularis affir—
mativa de possibili..... 11) ad nullam negativam de possibili sequitur negativa de
possibili 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativum
13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti
modum affirmativam habentem sequitur alia de possibili.
290) C. 6, f. 28 r. B: videndum est de propositionibusj quae dicuntur modales
in sensu composito. Begulae: 1) A partirutari ad universalem sine transpositione
terminarum est bona consequentia.. 2) universalis affirmativa convertitur per
aceidens. 3) omnes praeter universalem a/firmativam convertuntur simpliciter . . . . ..
4) Omnis‚ in qua modus subiicitun convertitur simpliciter praeter particularem nega
76 \XX. Albert v. Sachsen.
In der Lehre vom Syllegismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll, nemlich
die Hinzufügung von „quod es!“ zum Subjecte des Obersatzes 292). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Comhinatien der mög
lichen Sehtu_ssweisen vorgeführt 293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz„
denn er nennt wohl für die erste Figur die Sdtlussweisen Barbar! und
Celaro, für die zweite Stifeno und Rebaco, für die dritte Lafeptrm‚
Carbrede und R!fesen‚ aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise 110ch
eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syltogismen, in
deren Prämissen ein easus ebliquus vorkommt, reducirt er auf die distri
butive Suppesition, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch
die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung, welche Occam
livam . . . . .. 5) Omnis affirmativa eenvertitur quantum ad dietum‚ sieu! prepesitie
eerrespondens diele per se eonver!crelur. 6) Omne particulure eonvertitur in
universalen! de falso vel de impossibiti . . . . .. 7) Omne dieturn in prepesitione de can—
!ingenti ‘ af/irmativa converlilur seeundum opposilam qualitatem in dietum een!radie
!erium . ‚ . . .. 8) Ad affirn!aticarh de necessarie sequitur suum dirtum. 9) Guid
quid sequitur ad dietuni neeessariae, es! neoessariam; e! ita de pessib!!! . . . . .. 10) Ad
nutlam a/firmativam de pessibiti sequitur atiqua divisa de pessihili. 11) Ad
nullam a/firmalivam de neeessarie sequitur divisa de neeessarie.
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965. ‘
292) Ebend. f. 29 r. B: Null! syltogisnri saut formales s!ne is!a additiene
„onme, quod es!“ vel cum littera „nihil, quod est“; unde iste sytlegismus neu es! 1
formatis „Omne animal es! substantia, onmr's herno es! animal, ergo emnis homo es!
substantie“, quia invenitur instantia esse in aliis lerminis; von enim sequitur „Ornm's
deus es! pater, emnis filius es! deus, ergo omnis filius es! pater“; nam praemissae
sun! verae, e! eonsequentia es! haeretica; sed bene sequitur „Onme, quod es! deus,
es! paler; filius es! deus; ergo filius es! pater“; sed quia maior es! falsa, nun es!
mirum, s! eenelusie es! falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. B: In prima figura eoniugatienes e! eembinatr'enes sun!
utiles et designanlur per hes versus e! dictiones: Barbara, Celaren! etc. .... .. Notar!
dum es!‚ quod quinque isterum moderum utilium cencludun! etiam istam, quae ad"
earn sequitur; e! ergo possumus habere due nomina, se. Barbar! e! Cetera (soll
jedoch jenes vorangehende „quirlque“, wie es ja auch möglich ist, zu Recht be—
stehen, so ergeben sich Barbari, Barbaris, Cetaront, Dar!is‚ Celantes). In
secunda figura sun! quatzqor cembinaliones ulitcs et istae possunt assignari per
die!!ones: Cesare, Canres!res e!e.‚ e! due concludentes indirecte‚ quac pessun! assi
gnari per illas rluas dictiones, so. Sti/ene c! Rebaeo, c! prvbantur per reduetienem ad
Festine c! Baroee per solam transpesitioncm praemissarum (während sonach diess den
theophrastisehen Sehlnssweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) . . . . In ter!ia figura sun! se:e eembi
notiertes u!iles e! designanlur per dielienes: Darapti e!e.‚ e! !res indirecte can
cludentes, quae designantur per iltas dietiones‚ se. Lafepton‚ Carbrodo, Rifesen, e!
redueuntur ad Felaplon etc. per selam transpositionem praernissarum (die nemliehe
Halbhei! wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: llr syllo_qismis ex lerminis ebliquis . . . . .. Atiquando
eg_qrcyuturn ca: recte e! obliquo unica distrilmtiene distribuitur, sicu! hie „Quitibe!
honrinis asiltt!s eurrit“; utiquando solus ebliquus distrilruilur‚ u! „Cuiuslibe!
llX. Albert v. Sachsen. 7 . 77
’ U
den Schlüssen aus ampliativcn Prümisssen hatle 1.1r'l‘hcil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er,‘ fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypotlwtischen“ Prämissen, welche durch distributive Supposi
tion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w.“ 296), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen, in welchen der Mittelhegrill‘ sich in den Prämissen nicht
vgleich bleibt, sondern durch die sog. lnfinitation geändert wird 297).
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung- Buridan’s lediglich an Uccam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur
hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod esl“ hinweist”“), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciler“ nennt 300). ‚
Imminis asinus curril“; ....1 nliquando solus reclus (listi'ibuitu1', ul „Hominis qui—
libel minus curril“. Sil regula: E‚v 0mni proposilione de lerrm'no dislrilmlo,
sive isle Ierrm'nus zlislrilmlus sil obliquus sive rcclus‚ und cum alia, in qua sumitur
Ierminus sub islo lermino dislribulo, es! bonus sylloyismus, sivc iste lermirms dislri
lmlus sil subievlum sive pars subiecti. Vgl. bei 0ccam Anm. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videmlmn, qualiler sll syllogizandum ex proposilio
m'lms hypolhelicis relativis, sil regula.‘ Ex proposilivne Irypolhelica relative de ler—
mino dislributo alicuius praedicamenli in prima eius calegorica et eins relative in se
cunda culegoriva, und cum alia, in qua sumitur (l’iun de termino dislributo respevlu
eins, quvd ei allrr'lmitur, polesl concludz‘ illud, qu0d relative allribaebalur, v. g.
„Quidquid emisti‚ illud comedisli; crudum gemisli; ergo crudum comedisli“. ..
In lali em'm modo arguvndi per dislributiormm praedicamenlor‘um et eoram relative
neu licet sub distribulione unius praedicamenli sumere lerminum allcrius praedicarnenli
prurlerquam sub distribulione praedicamenli substanliae; sub lllo em'm possunt sumi
lermini aliorum pr‘aedicamenlorurn, nisi laue amplialio impediat; . . . . . .. mm errim se
quilur„t)uidquid mihi dedisti, hov haben; bauen: macr'urn mihi dedisli; ergo bovcm
„worum habeo“; posilo erzim, quod anle messem mihi dedisscs bovem mavrum‚ qul
mute sil impinguatus, cvnclusio csl falsa. .. Quando tarnen non est amplialio,
bene valzl (folgkn noch Beispiele).
297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiler sil syllogizandum medio variato
penes fim'tum et infim'lum, sil prima regulu : Nisi ampliatio lmpedial, in prima figura
valel syllogismus ex ambalrus affirmalivis ad oonolusionern negativem, si me—
dium in prima praemissarum dislribualur; v. g. „Omne animal est substantia; omnis
lapis esl nun animal; ergo onmis lapis onmis substanlia mm esl“. Simililer
in serunda figura; sin1ilr'ler in lerlia. . ‚ ‚ . . .. Sccunda regula: In 1mmi figura
e.v ambabus negativis varian medio penes finilurn et infinilum valet syllogr'smus ad
conclusionem negativem. .
298) C. 12—18, l. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn.‚ Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duulms proposilionibus de possibili divisis sulrieclo
mm restrivlo per lilleram „quod es!“ in prima figura sequitur vonclusio de possibz'li;
. . . . .. in sccunda non valel ad conclusionem de possibili; si prohibelur ampliatio per lilteram „‘Iu0d est“, von vulizt . . ‚ .i.n..leErlxia avmablaebt;us de
necessario in prima figura sequilur conclusio neoessaria qu0ad convlusiones di
reclas; . . . . . . . in secunda figuru subiecto mm restriclo per litleram „quod es!“ sequitur
neoessaria,‘ in umm'bus modis terliae fig-urae .cequilur; ‚ . ‚ . . .. subievta restriclo
seu umplialr'onc pro/ribenle m‘a primus nec secrmdus neu lerlius modus secundae
figurae valel.
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliviter esl necessaria. Ebenso C. 17,
f. 32 r. B.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Albert in sein Compendium
nicht auf (Occam hatte es gcthan, s. vor. Absehn., Anm. 1000 ff); wohl
hingegen müssen wir aus dem Commentare, welchen er zu derselben
verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor‘von Bimini oh.Anm.49)
das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum conctusiom's) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 301), sowie dass er für
die demonstrativ propter quitt und die demonstratio quitt die Ausdrücke
„a priori“ und „a posteriori“ und entsprechend das Adjectiv „poste
rioristtcus“ gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität
ist, auf welche sich ‚dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
Iistischen Bedeutung berufen kann ‘*°'-'). Auch das principium identitatz's
(ng. oh. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor “3).
Im Compendium folgt nach dem Sjllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen Theil der consequentt'a bildet, indem sie die Lehre von
der„,maxima“ (d. h. propost'tio maxima) fientwickelt""“). Die nähere
Darlegung, welche in den stimmtlichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus llispanus, modifieirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Beethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die Topen ab oppositis unter die lost medit einreiht“‘").
301) Ouaest. a. An. post. I, Ou. 2‚ f. 3 r. B: Signatum conctusionis sortae est
obicetum ittius propositionis, cui intellectus assentit. Signatum eonclusionis est
vertmt. Ittud dieitur obieetum scicntiae, quod terminat aetum seiendi complexnm‚
sed ita est, quod signatum emielusionis terminat aetum seirmii. Ebend. (Ja. 7, i.
7 r. A: Ouaedam est cognitio vonetusionis, qua cognoset'mus, quod ipso fül‘ttttllttl', et
appreltendimus signifieationem conetusionis; . . . . . . .. seeunda est coynitio eonctusiom's
adhacsiva propter atiqnam evidentium sitze l‘ormidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppo
situm. Ebenso ebd. Ou. 33, I. 23 r. B.
302) Ebend. 0u. 9, f. 8 r, B: Demonstralio quaedam est proccdens ex eausis
ad e/fectum et voeutur demonstrativ a priori et demonstratio propter quid et potissimu;
atia est demonstratto procedens ab cfl‘cctibus ad causus, et tatis uocatur demon
stratio a posteriori et demonstratio quitt et demonstratio nur: potisstma. Dem Aus
drucke „pustcrioristious“ begegnen wir ebend. (Ju. 22, f. 17 v. A und öfter.
303) Ebend. (Ju. 14, I'. 12 v. A: Duplieia saut prima prineipia: quahdam in
comptexa, ut dens et inteltigentiae, et de tstis non est ad propositum; alia su1ttcom—
plerea‚ et itla sunt dupticia; quaedum enim sunt, .. quorum rationes terminorum
non mani/‘cste se includunt vet exetudunt (das Beispiel ist „igm's est calidus“ oder
„reum barbarum sanat clwleram“, s. ob. Anm. 135) ‚..‚ alia autem, quorum rationes
terminornm manil'estc se i1trtudunt vel ea:cludunt‚ de quer-um numero hoc prinripium
est „Verum est de quotibet esse vel non esse, et de nutlo simut“. Ebenso ehend. II,
(Ju. 12, f. 29 r. B.
304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Loeorum alias dieitur tocus maximu (aus dieser
eigenthümlichen Verwendung der älteren Terminologie ——- s. Ahschn. XII, Anm. 165
— entstand durch Vermittlung des I'ranzösisehcn Sprachgebrauches die Bedeutung
unseres Fremdwortes „Maxime")‚ atius dicztur di/[erentia 1na.eimae; tocorum diffe
rentia maximae alias intainsecus, atius extrinsecus, alias medius‚ Loeus muzinm
dicitur regula confirmatz'vu consg:quentiae prt1butira. Loeus di/ferenlia mazimae
est terminus vet termini‚ ex quo eel e.r quibus cumponilur tah's Maxima verifieabiliä
de terminis positis in anteeedenle ch conseqnente cousequmtt'ae per maximam firmatae.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist nemlich
hier: Löcz' intrinseei, und zwar zunitchst a substantiu: a delint'lione, a deseriplione‚
ab interpretulione, a synonymo, a di/l'erentia ronstitutiva speciet', a subiectu gut pro
prium passionem; dann a boncomitantibus substanliam: a tote (subieett'oo, i1tlt'ä‘t‘tlli,
in quantitatc, in modo‚ in tempore, ‘in lose), a cuusa (e/fieiente, materiati, formali,‘
XX. Albert v. Sachsen. 79
Unmittelbar darauf lässt er einen höchst ausführlichen casuistiscben Com
mentar zu Soph. la‘lenchi folgen 306).
Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren
Begrifl auch hier, wie'wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 307). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
Insolubite, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwähres“) annimmt, wie jene
Anderen getban hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die signifieatio solcher Urtbeile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe
sein könne, aber dennoch zugleich in- irgend welchen Beziehungen (aliqua
liter) 110m objecliven 'l_‘batbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309)‚
> schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus
(ob. Anm. 183) so genannten termini offioiabites, d. h. die Verba,
\
finuli), a generatione et corruplione, ab usibus, a oommum'tur accidentibus. Hierauf
toez' extrinseoi: a disporatis, a maiori‚ a simiti, a proportione, ab auetoritale. Zu
letzt loei medii: ob oppositis (renti'ridictorie, privatioe, relative), a coniugiztis, a prin
sipalibus, u easibus. \
306) V, 1—12, f. 37 v. A—43 r. lt.
307) VI, l, f. 43 r. B: Name Testet solvere insolubilia, nqn quod nutlo modo
eint solitbilia, sed quitt solvere eo est diffieile. Et exemplaritcr oliqtta insolu
bitiu pomlm et solzttiones eorum, ex quilms apparebit faoiliter eonsiderahti, qualiter,
si atiqua atia formentur, possint solvi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
ill1ulinsnlubile: „Ego die!» falsum“ supposito, quod m'hil aliud dimm nisi istam
propositionem „Ego di00 fatsum“; et quaeritur, utrum pi‘opositio protztta a me sit
_vera vel fatsa. St dicitur, quod sit vom, oontra: ergo qualite'rounque signifieat, ita
est, et am» ipso significat, me dieere falsum, q_qo taliter ext, quod ego dico falsurn;
et cum m'hil aliud dimm nisi istam propositionem „Ego dieo falsum“, sequitur, istom
propositionew„Ego dieo folsum“ esse fatsam; et per oonsequens nun est vom, euius
oppositum tu dicis. . Si autem dieos‚ quozl sit falsa, tune sie: Igitm‘ toliter
est, qualitrr ipso signifioat, quia signifioat, so ipsam esse [alsam; et si est talitrr,
qualiter ipso‘significat, sequitur, ipsam esse verom‚ et per eonsequens non falsam‚
euius oppositum m dicis. Respondctur, q-uod propositio praedieta est [also et
significat, so ipsam esse worum, sed ad ipsom esse Meran: sequitur ipsam esse falsam;
et cum dioelmtur „Si est falsa‚ cum ipso sig:iilic0t, se esse falsam, taliter ext,
qualiter ipso signifieut“, eoneedo ' et cum ulterius (lim'tur „Igitul' ipso est vom“, nego
consequentiam; unde quamvis sit‘tatiter, qualiter ipso significot, mm tanzen qualiter
eunquc ipso significot, ita est, quod tarnen operteret ad hoc, quod esset vom. .
Siout purum fit impurnm per cuiusrnnque eonti‘orii adeeutum, im propositio vera fit
folsa, quom eita significat aliqualiter aliter, qmm: est.
309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubilia behandelt:
2) Proposilio, quam profero, est simitis propositioni‚ quam pro/er» Plato, posito tlttüll
Plato proferat unam propositionem falsam et nullam oliam, so. „1107110 est asinus“,
et sit ista b'; et propositio, quam ego pro/cm sit ista „Nutte alte, quam ego pro/cm,
est similis propositioni, quam profert Plato“, et sit ista A. Tone quaeritur, utmm A
sit verum vel fatsum. 3) „[loco propositio 0st falsa“‚ posito qumi per littemm „haec“
demonstratur itlamet propositio, et vocetur B. Ouaeritur, utrum harre proposilio B sit
vom vel folsa. 4) Ponatur, quod Socrates dieat iltom „Plato dieit falsmn“ et Plato
dieat itlam „Socrates dicit verum“. Ouaeritur, utrum propositio dieta a Sonate sit
vom vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint m'xi tres propositiones, so. „HONIG ext asi—
nus“, „Ileu_s non est“, „Omnis propositio est fotsa“. Turm quarritur, utrum tertia
80 XX. Albert v. Sachsen.
welche eine
spielen 310).
Den Schluss des Cempendiums bildet die Lehre von Obligatio‚ wobei
Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des ebtiga!um, des
pertinens und des impertt'nimsv_vorausschicktall). Auch die. hierauf
folgenden allgemeinen Regeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
geistige Thätigkeit bedeuten, die hauptsächliche Belle
n. 194 II), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312). ‚
si! vera. 6) Pültttlltl‘, quod Senates dient, Platenem divere falsum, e! Plato dieut‚
Cieerenem diecre fatsum, e! Cieere dient, Seeratem dieere /'alsum. Tune quueritur‚
ttl‘t‘lttt! Soerates dieat warum. 7) Dient Seerates „Deus est“, e! Plato (ticat „Setus So
eretes dici! verum“‚ e! nun sitzt ulit lequen!rs in munde. Tune r]uaeritur, 4t!ram
Plato dica! eerum. 8) Sie! tautum tres prepositlenes in wunde, se, „Memo es! uni—
mat“‚ „Ueus est“‚ „0mm's prepesitiu praeter exeeptivam es! vom“. l)uaerttur‚ utrum
tertii! si! vera. 9) Dicat quilibe! lteme exeeplu Seerate „Ums est“‚ e! Secrutes dit!ll
„Omnt's Itnme praeter me diei! nerum“. 10) Diva! Socrates „Deus esl“, et Plato dient
„Hüttlü es! animal", et (lieero diea! „Home es! minus“, e! Mareus die!!! „Tot dimm!
verum‚ quo! dimm! falsum“. Quaeritur, ulrum quarta si! vom. 11) „Ums es! e!
aliquu eopulutiva es! falsa“, e! si! sie, quod nulla alie euputativa si! in mundo,
quam Itaee ipsa. Tuns quaeri!ur‚ nimm St! reru. 12) „”017l0 es! asinus vel aliqaa
disiunetiva es! falsa", e! si! nultu alle disiunetivu in wunde. 13) „Si deus est‚ ulzqua
eenditienatis esl fatsu“, et sit nette alle eonditienutis. 14) „Dett8 est‚ igilur ista
eensequentia nett vatet“.
310) f. 45 V. B: Nuttß videndum es! de insolultiltbus, qaae vem'un! ex aetibus
nostris interioribus‚ sicut deeipi‚ errare, dubilare‚ fingen. Und von dieser Gruppe
werden hiemit angeführt: 15) Posite‚ quod in mente Suera!is si! ista „Seerates de
eipi!ur“ et nutla alie, et Seet'ates credat, illam propesitienem esse veram, quacritur,
an Socrates eredendo, cum esse veram, deeipialur. 16) Seerates finyi! se esse se
phistam‚ posite quod finyere si! estemlere se talem, qualis mm est, e! quod sephista
ustenda! se tatem, qualts mm est. 17) Pesstbite est‚ Secmtem se seire errare, posito
quod errare si! leise assentit‘e vel "Oft dissentit'e vel credere fatsum esse verum.
18) l’esite quod itla prupesitio „Bea: sede! vet aliqua disianetiva in hoc fette es! Se
erati dubio“ si! seripta in itto ['eliu e! „alle alie, posito quod Seeralem tateat, an
rex sedeat vet nett, posito ultet'ius quod Soera!es si! due!issimus in arte et inspiciat
harte p‘ropositionem in hec’fotie, tune quaeritur, an illu prepositio si! seitu a Soerate
esse vera vet seitu‚ esse /alsa vel dubia. 19) Posite quod Socrates si! talis eottditionis‚
quod neu vutt invadere Platenem, si Plato nun invadit eum, e! Plato si! talis sondi
!ienis, quod neu veli! invadere Seemtem, si Soerutes vutt invadere eum, e! si Seem—
tes 1t0tt vul! invadere eum, ipse voll! invadere Soeratem, !une quaerilur, utrum So
erates invedi! Platenem ve! nun.
311) VI, Pars 2, C. l, f. 46 v. A: Obligatio es! eratio eempesita ex siynis
ebliya!ienis e! obligate. . Obligatum dieilur alter“a pars ebliga!ionis vel oppositum
depositt', ad quod eettcedendu-m in/ra tempus ebtiga!ienis mediante obligatiene et ad—
miss-iene respondens obligatur. Per!inens alieui dieitm'‚ quod ad ipsum sequitur
ve! siln' repugnat. Impertinens ulteui dtcitur‚ quod nee sibi repugna! nee ad
ipsum seqaitur. Bei per!inens sei aber auch noch darauf zu achten, oh dasselbe
ebtiga!iont tantum oder obligatz'eni e! admissieni oder obligate tantum oder obligate
e! bene eoneesso pertinet. b
312) C. 2, f. 47 r. B: Regulue ebligutionum: 1) Obligatum e! ab alique ad—
missum et eedem tempere ebligalienis prepesitum “es! 2) 0nme sequens ex obligate e! udmisse eet eoneessoabveeledeepmposetot‘onebeedtetendunme.gati es!
eoneedendum. 3) 0mne repngnans obligate cum eunresse im! cum opposito UN!!!
neyuti seitum esse tale es! neyandum. 4) Ad omne impertinens respondendum
es! in tempere obligationis seeundum sui qualitatem. 5) Eudem propesitie infra
idem tempus obligationis in une toeu pruposita es! impertineqs, in alie leee propo
si!a es! pertinens‚ 6) Duran!e tempere ebligatient's es! eer!ifietmda_ quaeeunque
‚u
.‘l: "-
XX. Albert v. Sachsen. 81
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der vbligaliv (vgl. ob. Anm.
163—171) beginnt er mit der impositiv, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Anm.. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (—— ganz richtig, denn ausser
dem statuirt man eben unmittelbar sofort ein Insolubile —-); und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impvsiliv dependens, welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eiutheilung
der impositiv, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren
lassen können3“). Bei der hierauf folgenden positiv hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulativen und disjunctiven
Urtheile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver-'
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen"“). Somit spricht
‘ er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von polsitio simptewalß)
quaesliv. 7) Ad quod sequilur ceulradictvrium, 8) l’vssibili obligate et admissv, live! /'alse, mm tarnneenu preosp!teardmhiolclecnstdunm.egandum
nccessarium per se ucc cvncedendum impossibile per se. 9) Possibili obligate et
adr_nissv, live! falsc, mm es! iuconvcuiens‚ concedere impvssibile per avcideus vel ne
yare necessarium per accideas.
313) C. 3, f. 48 r. B: Sex vonsueverun! pvni spccies ohligativnis, so. irnpvsiliv,
positiv, deposilie, petitiv, sil verum, dubitativ. lmpositie es! vbli_qaliv‚ mediaule
qua cumplczum vel incvrnplcxum complczre vel incvmplczre impvnitur ad significan
dem, latent signi/icalioncm inlra tempus obligativnis esse sustinendam. ......_(v. A)
Nauquam impvsitiv es! admillenda‚ ubi signifivuliv illius, quod imponitur, depeade! ex
veritale vel [alsitale prepvsitivnis, in qua pvriilur; es! entre e ovatra‚ quia vcrilas et
/'el.xilas dvpendenl ex significalionc impvsilvrum. lrnpesitiv depeadens dicitur,
quer depeudel ab elique actu uleulis; circa quam es! regeln, quod neu es! adrnilleuda
nisi sulr vondilivne. Aus der grossen Zahl von Beispielen sei irgend ein belie—
biges (f. 48 v. B): lrnpvualur, quod haec vretio incvugrua „Herrinem es!“ signifiuel
lautem praccise, sicut ista „Deas ext"; deinde prvpvne tibi istam „Homincm esl“;
si cencedis e! lerne respendcs, sequitur, harre oralivrtem „vamem es!“ esse veram,
et per cousequcus scquilur, iricougruum esse verum: quod est falsum. Si aulem negas
vel dubitds, contra: Tu ricgas vel dubitas, quod cum vero et necessarie scis esse cou—
verlibile; ergo male respvndes etc. e ‘
314) (lauert. s. Ovc. Qu. prvvem. Perierm‚: Terminus potesl imponi duobus me
dis; unv ravdo, quod, cum impenitur ad significaudum aliquid de nvvv‚ destituatur e
sigrli/icalierle eius primaria; sevundo mvdv‚ quod, cum impvnitur aliquid de nvv0,
nTeerumitnaursnentrdaensstvileunidleunrs,a siscigur!tic/sitcal„i0cnmß “prviemler„iaal,iqusiedd“‚oblvionnel poatuetsi!qiumapmvnciumprnivmvvv.modv
ncc secundo‚ 1mm iam significaul vmne ens, ergo ad flil!llilfll possunl imponi de neue.
Terminus mentalis von lrauseendeus von petesl impvni prima mvdv‚ treue
potesl secuudv mvdv. Tanz terminus vvcalis quam scriptus von transcendens
petest impeni !am primo mvdo quam secundv.‚ Impositiv, per quam impedilur
'finis impvsitivnis, neu es! admitlertda.
315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex es! positiv; positiv simplczv‚
quartdo ponitur proposiliv cateyorica; positiv verv compesitv‚ quandv ponitur propo
-sitiv hypothetica; et si ponilur copulaliva, dicitur positiv cvniuuctiva; si disiunvtive,
dicitur indelcrminala; si condilionalis, dicitur dependerts. .
316) _Ebend.= De positivne simplici vbservauda es! una regrrlv: Possibile, live!
felsurn‚ von repugnans vbliyatiom' aec admissieui uev bis simul, es! admilleudum.
Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B): Sit rci veritas, quod nen sie! nisi trcs he—
miues in muude‚ so. Secratcs, Plato et Civerv, et quod Svcrates svlus lvquatur. Taue
perle tibi islam „Svcrales lacet“; admitteada cst, quia possibilis, licet falsa. Deiude
penv tibi istvm „Aliquis heute lvquilur“; ceucedenda csl, quitt vcre et impertiuens.
Pnsu'n.‚ Gesch. lV. ‘ ü
82 XX. Albert v. Sachsen.
und hierauf von positio composz'ta, welche entWeder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil betrifl‘t3“), oder eine t'ndete'rminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt3‘8)‚ oder eine depen
dens, wenn ein conditionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens, je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er
sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (0b. Amn. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Eintheilung
in absoluta und respectiva 321); und die noch übrigen zwei Formen,
Deiade propono tibi istam „Socrates loquz'tur“; neganda est, quia repugnans positog
_ deinde istam „Plato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formatiterg deinde
istam „Cicero loqm'tur“; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sicv videturl
aliquam particularem vel indefinitum esse concedendum et quamlibet eius partem esse
negandam. Respendetur, quod hoc non est inconveniens etc.
317) Ebend. f. 50 r. B: De positione composita. et primo dc coniuncta .....
est regulas quando ponitur aliqua copulativay sive sit simples: sive ipsa composita,
videndum est, an aliqua pars illius sit impossibilisj et si sit tota copulatiua impos
sibilis, non est admittenda nisi in positione impossibilig si autem utraque pars eius
fuerit impossibilisj simpliciter non est admittendag si autem partes sint possibilesl
non tamen compossibilesg iterum non est admittendag si vero quaelibet pars sit pos
sibilis et quaelibet cuilibet compossibilis, est admitlenda. Eines der Beispiele: Sit
rei oeritasl quod nullus homo curratg pono tibi istam „Omnis homo currit et nihil
est tibi positumrr u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. B: De positiune indeterminata. qua ponitur propositio
disiunctivaæv sunt regulaes videndum 0st, an utraque disiunctioae pars sit
possibilis vel ad minus unag et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,
tunc non est admittenda. lluando utraque pars est possibilis vel undi ubicunque
poniturl est concedenda. ouando quaelibet pars est falsa et una earum non
sequitur ad aliamj quaecunque loco primo ponitun est neganda. Quando una
pars sequitur formaliter ad aliam. quocunque loco ponitur ista, quae est consequensi
sive sit vera sive falsay est concedenda.
319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens diciturj quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadensl quae est species positionis dependentisj dicituiy quando
aliquid positum cessat esse positum alio superueniente pri-usi quam dicatur „ccdat
tempus“; v. g. sit rci oeritasl quod Soerates sit nigcrl et ponaturp Socralem
esse album, donec proponatur aliquid ncganduml quam cito proponitur aliquid ne
gandumj positio cadiL Positio renascens diciturj quando aliqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) C. 5, f. 51 1'. B: Depositio est obligatio, qua quis obligatus infra tempus
obligationis tenetur negative ad depositum respondercg . simplex est, qua depo
nitur categoricag compositaj qua deponitur hypothetica. Regulae: omne depositum
infra tempus obligationis est negandum . omnis propositio rcpugnans deposita est
concedenda. Antecedens ad depositum est ncgandum Sequens formaliter ez
deposita est negandum. cum aliquid deponiturl eius contradictorium ponitur.
Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.
321) C. 6„ f. 51 v. A: Petitio est species obligationis obligans ad aliquem
actum circa obligatum eæercendum. et differt a positionel quia positio obligat od
sustinendum Petitionum quaedam dicitur absolute, ut „Peto te concederel te
esse rationale“, et alia respectivay ut „Peto te concedere primum propositum a me“.
Regula: lmpossibile non est coneedenduml nisi fiat petitio, ut impossibile con
cedatury et facta petitionel si fiat concessioi non est inconveniensy concedere impossibile.
o
XX. Albert v. Sachsen. 83
nemlich (s. Anm. 313) „sit verum“ und „dubitatio“, überlässt er über
haupt dem fleissigen Schüler zum Selbstnachdenken322). '
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder 80phismen zu dis
cutiren, ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (oh.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte, welche er nach gewissen Gesichtspunkten
gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategorcmata, deren einige nur eines einheitlichen Satzes he
dürfen, audere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern; die ersteren führen
sämmtlich auf distributio, sei es indifl'epent für Substanzen und Acciden
tien, sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser
abermals nach 0ccam’s Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden”"). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begrifl‘es distribuirt wird, welchem es beigefügt ist325); dann
jene, wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction”‘*), oder sei es mit
322) Ebend. f. 51 v. B: Ex bis, quae suphrfieialitel' diota sunt circa illas
quutuor speeies obligationis, potest ditigens scholaris videre, quid sit dieendum
ad alias species.
323) Ob rogotum quorundam scholarium deo faveute quaedam seribam sophis—
inata ex parte diversorum syncategoreumatum difficttllatrnt Itabontia. Prima
tractabo sop/tisntßta dif/ieultalem habentia ex parte syncalcgoreumatum a/firmativerum,
seenudo ex parte negativorum vel terminorum inetudentium negationem, tertio er partr
copulae praeleriti vel futuri temporis vel delerminatae aliquo illorum modorum „ne—
cessario, possibili“ etc.‚ quarto ex parte duorum ntodorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum saut in multiptici difl'erentia, secundum quod
talium syneateyoreumatum quacdam sunt, quae nun ezigunt nisi unum verbum, ut
„omnis“, quaedam, quae eziguut duo verba, ut „queliesounque“, et tatia
ab aurtot"ibus nominantur geminata. Prime modo dietorum quaedam dislri—
bannt indifferenter pro substantiis eel acoidentibus, quaedam autem pro aceidentibus
sulum; . . . . . .. distributivorwn indifferenter quaedam pro partibus qudam Pt‘0 Pflrlilltts inlt‘gl‘lllibus; distributivorum pro partsiubbut'set'stuivbiise,ctivis
quaetlam indifl‘erenter pro omnibus, . .... .. quaedam pro duobus; distributiva
pro onmibus aliquantlo adduntur termino simpliti, aliquando termino compa
sito. 1ntcmto deelarare diversa sophismata socundum dictam diversitatem syn—
categoreumatum.
325) Saut prima diffieultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativo
1'um distributivorum pro omnilms partibus subieetivis, inquantum adduutul‘ termino
simplici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: l) Omnis homo est
omnis homo (s. Abschn. XVII. Anm. 245). 2) Onmis phoeniz esl (S. ebend. Anm.
242 u. Abschn. XIX, Anm. 183 u. 908). 3) 0mne animat fuit in arca Neue ts.
Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Domes opostoli dei sunt duadecim (ebd. Anm. 240).
5) A est verum et B est verurn‚ et neu est nisi unum A et nisi antun B, et tanzen,
qualitercunque B significat esse, A significat esse, et e contro, et tanzen A significat‘,
atiqualiter esse, qualiter B non signifieat esse, posito quod A sit haue propositio
„Atiqualiter ext, qualiter B non significat esse“, et sit B ista propositio „Atiquatiter
ext, qualiter A nun signifieut esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis“
zu sehafien hat, scheint es eine lnterpolation zu sein).
326) Nunc restat oidere de sophismatibus, in quibus „omnis“ additur ter—
mino complexo sine interpositione eoniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus lt0‘
minis eurrit, posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socratis onmis
61
84 XX. Albert v. Sachsen.
._ä„
Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjuuetiveu 327) oder
einer copnlativen 328) oder einer conditionalen 329) oder auch des Bela
tiv-Pronomens „qni“ 33o); hieran jene Sephismen, deren Schwierigkeit auf
der snppositio relatioornm beruht331), und diejenigen, in welchen»
asinns enrra! e! eninslibe! alterins hominis omnis asinns non enrrat. 7) Omnis pater
patris filii es! potet', posito quod neu sin! nisi lres ltomines‚ se. Seerates‚ Plato et
Cieero, et quod Soerates si! pater Plotonis e! Plato polar Cieeronis‚ ita quod Cieero
si! filins e! nett polar. 8) Gninslibcl Iteminis osinus enrrt'!, posi!o quod quilibe! homo
haben! dnos asinos, qnorntn nnns enrrol.
327) Sophismota‚ in qnibus addilnr „Omnis“ termino eomple.ro eeniunett'one
disinnetiva interposita: 9) Omnis hom'o eel asinns ent"rit‚ posito quod nnllns homo
enrrot. 10) Omnis propositio eel eins eontradictoria es! vera (— soll an diesem
Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so exeerpire
ich Folgendes: Sie argnitur: Aliqtto propositio est, qnae nee eins eontrodt'etort'a es!
vero; ergo nett omm's prop0sitio vel eins controdietoria es! vera; eonseqnentio ißtlel‚
e! anteeedens prebatnr; nun! forme!ur is!o „Homo es! asinns“, e! non forme!ut‘ eins
eentrodietoria; inne nee is!o „Homo es! asinns“ es! vorn nee eins eotttradt'eloria, qttt'a
eins eonlradietoria non est. Argnitnr sie: Omnis propositio vel eins eontradieloria
es! gern; sed omnis propost'ti0 [also es! propositio vel eins eon!radteteria; ergo omnis
propositio [also es! vera; eortelusie es! falsa; ergo aliqna praemissarnnt; nen minor;
ergo molar. Sie orgnilnr: Omnis propesitio oel eins eontradietoria es! vom; sed
omnis propositio vel eins eon!rodietorio es! ‚also; ergo aliq-nid /_'alsnnt es! verum;
oonelnsio es! ‚also, e! disenrsns es! benns‚ quitt argut'tnr in Dnt'apli; ergo aliqna prac—
missarnm es! falsa; non tniner; ergo motor. . . . . .. Ad is!nd sophisma att!iqni so
phistoe - wer sollen diese sein? — solchen! respondere dieentes‚ ipsnm passe enpi
duplieiler, vel in scnsn eomposilo eel in sensn diviso. . . . . . . .. Note seqni seltsam
dioisnm .. . .. .. Dieo, quod snbieelnm prop‘ositionis mm es! „ist „propositie“, qiwd
littera „emnis“ non distribnit nisi litteram „proposi!ie“‚ quod litlero „oel eins eon
trodictorio“ es! pars proedieali u. s. w. —). 11) Otnnes homines snn! asini vel ho—
mines e! asini snn! asini.
328) Sophismoto, in qnibns additnr „omnis“ !ermino eomplexo eoninne!tone eo
pnlativa interposita: 12) Omnia vera et [also opportuntnr. 13) Omnis homo et-asinns
ent'rnttl, posite quod quilibe! homo enrrat et de onmibns asinis nnllns eurra! nisi bru—
nellns. 14) Otnne animal e! alind ab eo snn! due animalio. 15)_Omne oernm et
denm esse di/fcrnnt. 16) 0mm'a due c! trio sttn! qninqne. 17) Omnis homo e! due
homines snn! tres Itomines. 18) Omnis homo e! alias homo snn! (s. Abschn. XVll,
Anm. 244). _
329) Sophismato‚ in qnibns „omnis“ addilnr termino eomplexo eoninnetiene can
ditionali in!erposito. 19) Omne falsnnt, si es! impossibt'le, non es! vernm. 20) Omne
animal, si es! Senates, difl'er! a Platone.
330) Sophismalo, in qnibus „emnis“ addi!nr termino eemplezeo hoc relative „qni“
in!erposito: 21) Omnis homo, qni es! albns, enrri!‚ posito quod sin! aliqni ltotttines
olbi et aliqni nigri e! unllns niger enrrat. 22) Omne ans, euins quaelibe! pars mo—
ve!nr‚ move!nr‚ posito quod aliqnod ens moveatnr seenndnm qnamlibe! eins portem
et aliqnod simplioiter qnieseot. 23) Omnis propositio eopnlativo‚ enins qnoelibc! pars
es! vera, es! vera. 24) Omnis ehimaera, qnae enrrit‚ mooe!nr.
331) Sophismata diffienltatem habentt'a ex snppositione relativi: 25) Ant'mnl
es! Soerntes e! asinns es! illnd. 26) Animal non es! lapis e! asinns es! illnd.
27) Onoddam onimnl es! Senates et Plato nett es! illnd. 25‘) Onoddam onimal nun
es! Seerates et Plato non es! illnd. 29) Aliqnis homo es! e! qnilibet homo es! ille.
30) Aliqnis homo es! e! nnllns homo es! ille. 31) Omnis homo habens eqnnmeqnita!
illum. 32) Omnis homo es! animal e! risibile es! illnd. 33) Aliqnod ennn!iabile es!
['olsnm e! idem n'eeessario es! uernm. 34) Omnis homo est animal e! snns asinus
enrrit. 35) Omnis homo vide! se (vgl. Absehn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo
si!io es! oera vel eins eonlradietoria es! vera. 37) Omnis preposilt'e es! nera oel eins
contradietoria es! /olso.
Albert v. Sachsen. 85
„ulerqee“ die Veranlassung bildet332); sodann jene, in welchen das be
jahende Syncategorema, nemlich „totes“, für die Bestand-Theile des he
trefl'enden Begrill‘es distrihuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt334). Die darauf
folgende zweite Hauptgruppe hetrifl‘t die verneinenden Syncategoreri1ata,
und zwar zunächst die negativen Termini nen, nelles, m'hil, neeler
u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sephismala difficeltelem habenlie ex perle syneelegoreemelis „elerqee“:
38) Ulcrque islorum es! elerqee islorem‚ demonslrelis so. Seorele e! Plaloee. 39) Uler
que islorum perle! lepidern, derzlenslralis dilobes ‚ quorem unes perle! amen lepidem
e! aller alium-. 40) Ulerqee islorem seil arithmelicem‚ posile quod nen sie! als! sen
lum eonelusiones erilhnzelicae‚ de quibus Secreles seil quinqueginte “et Plato alias
quinqaeginle. 41) Ulerqee istorem seil seplem ertes liberales, pesilo quod Soorales
seial lres erles e! Plelo queluor. 42) Ulerque is!orem pegnel‚ ul einem! so. 43) Ab
1:!reque islerum enanlielem es! verum u. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uler
que islerum es! homo vel asiaes, demonslremlo so. Soeralem et brunellum.
333) Sophismale difficullelem habeelia cm perle syneelegoreemelis „lelus“:
45) Tales Secrales esl reiner Socrale (s. ebend. Anm. 252). 46) Totes Seoreles es!
pars Socrelis. 47) Totes brunellus es! Seerelis. 48) To!e disienelive es! vere, wies
4 allem pars es! vere. 49) 0mee Intern es! meies see perle.
334) Sephismale diffieullalem hohen!ie ex perle syncalegoreemelem dislrl'buli
eorem pro eceidealibus: 50) Oeelelibe! cm‘ril‚ posile quod sie! queluor homines lea—
lemmodo e! lautem lres quelileles‚ so. quod Soerales sit gremmalicus e! cerral, Ple!o
logieus e! eurrel‚ Cieero rhelerlees et eurrel, Guilermus legicus e! grammeliees et
rhetorieus e! non eurrel. 51) Quedlibel quelclibel de quollbel u. s. w.‚ s. Abschn. XVlI,
Anm. 253. 52) Qeolh'bel ea'lie seht fieite. 53) Infieila sah! finile (s. ebend. Anm. 255).
54) Finile sun!infinile. 55) Infini!a sen! infiaila. 56) Infinilee eaileles saut in eliquo
numero fim'lo. 57) Infinilis infinile seht plera. 58) Iefiaila sunl plere infim'tis.
59) In infinilem coelieunm poles! esse divisum. 60) Uonlinuem polesl esse divisem
in iafiililugn. 61) In infinilem Seoreles eril elbior Helene, posilo quod Seereles me
neal sub eodem gradu elbedinis et elbedo Plelom's remillelur. 62) Infinilam albedinem
habebi! Socretes,'pesile quod conlinee inleadalur albedo Seerelis. 63) Infiailum poe—
des Secreles potesl perlen. 64) Ouidqeid eudil Secrales, illud pro/er! Plato, pesilo
quod Plato pro/”oral islam „Nelles home esl esinus“ et Secreles nur! eedial illem
aegalionem, eudiat lernen residuum. 65) (luidqeid deus seivil, edhee seil. 66) Que
tieseunque fuisli Perisiis u. s. w.‚ s. ebend. Anm. 254. 67) Quelecenque es! eli—
qeid, si ipsem es! elbem, tele es! eliquid„ si ipsam es! m'grum.
335) Seeende pers lreelel sophismela difficellelem habenlie reliene nega
!ionis vel lerminerum ineledenliem negelieaem. 68) Negelum esse animal es!
verum, posite quod negeler ista proposilio, deem esse animal. 69) Te non poles vere
wegen, !e non esse esieem. 70) Oeod non esl‚ es! (d. h. demenstrata is!e aegelioee
„neu“ luae heee es! vera „Hoc est“, laue „Hoc es! hoc, 'qeod neu esl“, ergo esl‚
quod nea esl u. s. w.). 71) „Nun aliqeid es! vel home es! asinus“ esl proposilio
disienelive. 72) Noa eliqeid est vel lu es homo. 73) Neu eliqeid es! et lu es asines.
74) Nen Soorales oerrit vel eo’n eerril. 75) Nnn eliqeis llfl’lllfl cerril‚ si oliqued
animel eurril. 76) Aliqee causa homo nen es! homo. 77) Omnz's heme aliqeod um'
mel neu esl. 78) Socrales oidet wen hemlnem, posito quod simul equum e! hominem
videel. 79) Chinie2re es! neu homo. 80) Nelles neu /l01!10 es! grammatieus. 81) Non
home esl eommene pracdicabile de omm' hemiee. 82) Nemu es! eommene preedicabile
de omm' homine. 83) Nen home esl connrrlibile mm hoc oermmmi „h0mO“. 84) Nihil
es! m'hil. 85) Ex m'hilo nihil fit. 86) Nihil et chimaera sunl fralres. 87) Nihil es!‚
si eliquid est. 88) Si aihil est, eliqeid esl. 89) Si lu seis, quod m'hil seis‚ lu nihil
scis. 90) Nihil es! oerem als! in hoc ins!anti. 91) Nullus home es! hellem em'mel.
92) Nellem cape! hebens es! eliqeed eepet habens. 93) Nello homine oerrenle lu es
asinus. 94) Neelrem eculum habende le potes vidcre (s. Abschn. XVlI, Anm. 249).
95) Ad hellem herninem eerrere sequiler ernaem horm'aem eurrere. 96) Ad omnem
86 ' XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so dass sie als exponibz'lia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv-Baö) und die Exceptiv-Allsdrücko337), dann die Conjunction „si“,
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereihl
und zugleich in sinnlosester Weise verwerlhet ist 338); hierauf aber wird
hominem currere sequitur omnem hominem currere. 97) Nullum hominem currere se
quitur ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo esl. si aliquis homo est
99) Nullus potest scire. quod aliquis potest sciie. 100) Socrates potest scirei quod
dens non potest scire. 101) Nullum animala dum damit, nigilaL /
336) Sophismata circa dictiones exclusivasz 102) routum Socrates cale/itv posito
quod Socrates calefiat et nihil aliud a Socra!e‚ quod non sit pars eius. 103) Tanlum
unum est (d. h. omne ens est unum ensl ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum unus homo est homo. 105) routum animal est homo. 106) tantum Socrates scit
septem artes liberales, posito quod Plato sciat tres et cicero quatuorl et quod non
sint nisi isti tres homines 107) routum alter istorum cum! posito quod Socrates et
Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tan!um verum op
ponitur falso. 110) Tunlum calidum contrariatur frigida 111) Socrates tantum est
asinus 112) Non tantum chimaera cum! 113) Socrates scil, tantum tres homines
currerel posito quod sex homines curranti et de tribus Socrates sciaty quod currunL
114) Possibilc esl. Socratcm videre tantum omnem hominem non ridentem se ‚ posito
quod im sint homines non videntes se, et omnes alii videant so. 115) Tanlum pater
este ergo non tantum pater est. 116) Homo cum], ergo tantum homo mam-turn
117) Tanlum homo eurril, ergo tantum animal currit. 118) routum deum esse deuml
est verum 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Salus
Socrates incipit cum'rc, posito quod Socrates et multi alii cururrerunt antel sed
omnes alii a Socrate nunc cessant currere 121) Solus Socrates est albus vel niger,
posito quod multi alii sint nigri 122) Solus Socrates est albus et Plalo est albior,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora 124) So
lum genitivum praecedit solus nominativus
337) Sophismata ex parte dictionum exceptioarumz 125) omnis homo videt om
nem hominem praeter Socratem. 126) necem praeter quinque sunt quinque. 127) Ouae—
libet decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) omnis homo praeter Socratem excipitury posito quod non sint nisi
tres homines et solus Socrates currat. 130) Ouodlibe! enuntiabite prolatam praeter
unum est verum ‚ posito quod sint normisi tres propositioness „Bens esl“‚ ‚.Homo est
animal“, „Quedlibe! prolatum praeter unum es! verum“. 131) Omne emmh'ubile praeter
verum est falsum 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem-. posito
quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Platonem
133) omne animal est irrationale praeter hominem. 134) omnis homo praeter istos
fert lapidam, posito quod quilibet homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant si
mul unum lapidem 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus
338) Sophismata dif/icuttatem habentia circa dictioni-ni „si“: 136) Si nullam
tempus esl. aliquod tempus esl. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es
ubique, es in ista domo1 et si es in ista domo, mm es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu scisl te esse lapideml tu non sei's, te esse lapidem (d. h. si es lapis,
nihil scis u. s. w.). 139) Socrates dicit worum, si solus Plato loquitm', posito quod
Socrates solum dicat Platonem loqm'. 140) Si Socrates hngity se esse hypocrituml So
crates non es! hypocrita. 141) Si Socrates seitj se errare, ipse errat. 142) Si Socrates
dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam .‚Soerates dicit fatsunri
et nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia
144) Si nullum A est B, omne non B est non A. 145) Si Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non es!‚ aliqua substantia animal non est. 147) Si omnc, quod non
est A, es! B, et nullum c est A, omne C est B. 148) Si animal est Socratesl et
homo est Soerates. homo est animat 149) Si omnis propositio est onmis proposih'o,
est vera 150) Si nulla substantia estv nullum ens esl. 151) Si Socrates 0st, si Ptato
estj homo est asinus 152) Si albedo inest hominiy homo est albus. 153) Si A es! B‚
non B est non A. 154) Si iustitia est virtusi iniustitia est vitium 155) Si videns est
“Myuw
XX. Albert v. Sachsen. 87
der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„difiert“ und „aliud“339)‚ dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjuuction „sieu!“34o), hierauf Verba, welche an sich
einen negativen Sinn involviren 341), und zuletzt noch „incipit“ und
„desini!“ folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen
sensatum, eaeoum es! insensatum. 156) Si duplam es! multipler, sabduplum es! sub
multiplew. 157) Si albam es! eoloratum‚ magis allmm es! magis eoloratam. 158) S!
aliqua propositio es! falsior ista „Deas es! deus“, tunc ista es! falsa „Deas es!
deus“. 159) Si albedo addita eorpori facit ipsam album‚ albedo es! alba. 160) Si
A e! B adduntur ad C, e! A reddi! C magis beharrt, quam B redrlat ipsam, !unc A
es! magis Immun, quam B. 161) Si Aethiops es! albus seeundum den!es‚ Ae!hiops es!
a!bus‚ (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser
sämmtlichen Sophismen in der Conjuuction „s!“ zu erblicken.)
339) Sopliismata de „difl'ert“ et „nun idem“ e! „aliud“: 162) Soerates di/fer!
ab animali. 163) 0mm's homo di/fer! ab homine. 164) Socrates nur! differ! nisi ab
asino. 165) Niliil n0n idem animali es! homo. 166) Socrates non es! aliud‚ quam
homo, e! aliud‚ qmm animal. '
340) De comparativo e! superlativo e! de „sieut“: 167) Soerates es! fortior ho
Mine, posito quod sint tres'homines e! Socrates sit fortior Platone et Cieero fortior
Socrate. 168) Animal, quod es! debilius musea‚ es! for!ius omni animali, posito quod
sint duo animalia, so. A e! B, et A sit aliqualiter forte, minus tarnen f0T!ß quam B,
et B aliqaaliter forte, tarnen minus quam musca. 169) So! es! maior, quam aliqaa
stelle. 170) Deeem samt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super—
lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Soerates es! ita sapiens sicut
aliquis ltomo, posito qaod sie! tres homines, e! Plato sit aequal-iler sapiens cum So
erale et Soerates minus sapieas Cieerone: 172) Soerates es! i!a sapiens sieat omnis
homo, posito quod etc. (d. h. wie so eben). 173) Soerates eri! ita magnus, sicu!
Plato eri! magnus‚ posi!o quod mute saut aeqae magni e! aeqaaliter augeantur asque
ad aliquod instans.
341) De verbis ineladentibus negationem.‘ 174) Materia eare! forma. 175) Anima
intelleelira quieseit‚ posito quod sit to!a in tote homine, e! quod pes hominis quieseat
e! manus moveatur. 176) Soerates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo—
metrie); hoc noa obs!ante seit mattes alias; ergo non ignora! aliquam. 177) Igno—
rate motzt ignoratur ita!ura. 178) Immediatae sun! parles eonlinai‚
342) Sophismata de verbis „incipil“: 179) Homo ineipi! esse albus, quando
nullus homo ineipi! esse albus‚ posito quod unus fuerit albas et erit, eeteri fuerunt
e! sunt et erzmt nigri. 180) Soerates ineipi! esse coloratus, posito quod fueri! niger
e! mute incipia! esse albas. 181) Bens ineipit esse in instanti. 182) Socrates ineipit
esse ltomo, postquam fui! homo. 183) Soerates iocipi! esse, si es! et aon feil.
184) Socrates e! Plato ineipiun! esse, posito qaod Soerates prius fui!. 185) Iam
ineipi! esse vmne, quod es!. 186) Soerates ineipi! esse alter illorum‚ positn quod
Socrates pries fuil et Plato atme est. 187) Album ineipit esse Senates. 188) Equum
Platonis Soerates ineipit equitare, posito quod faeian! eonaenientiam‚ quod equas
Soeratis sit Platonis e! e eonverso. 189) Soorates ineipit seire onmem propositionem‚
posilo quod sint tanlum tres propositiones, ‚et duas pries seiaeri! et !ertiam de noeo
sciat. 190) Soerates ineipi! seire tres propositiones‚‘ posito etc. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Soera!es ineipi! seire. 192) Soerales ineipi! seire plura,
quam Plato‚ posito qaod Soera!es seid! duas e! addiseat duas, e! Plato seid! tres e!
addisea! duas. 193) Soerates ineipi! seire plura, q;uam ineipi! seire. 194) Quod es!
solidem, ineipiet esse friyidum. 195) Calidissimum ineipi! esse frigidum. 196) Cai—
libet homiai similis esse desinit Plato, posito quod atme Plato desina! esse. 197) So—
erates desini! esse similis Platoni‚ posi!o quod ulerque transmatetar in nigredinem.
198) A e! B desimm! esse talia, qualia ipso simt, posi!o quod sie! contraria son—
tinyentia. 199) Socrates desini! esse albissimas hominum, posito quod naseatur Plato
albior eo. 200) A desim'! esse noa desinendo esse‚ posito quod A sit instans‚ 201) So
erates es! albior, quam Plato ineipiat esse albus. 202) Soerates es! a!bior, quam Plato
88 XX. Albert v. Sachsen.
v wg
’ n
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der
ampliatio anheimfallen 3“3), oder in sich selbst eine Modalität der Mög
lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 3“), oder als termini officia
biles (vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus com
positas (vgl. 0b. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 3“).
immediate post erit albus 203) Socrates incipit esse albior, quam Plato incipit esse
albus 204) Soerates immediate prius erit senior, quam Plata immediate posL 205) So
crates prius incepil habere esse, quam incepit habere fuisse. 206) Spatium incipit
esse pertransitum 207) Spatium incipiat esse pertransitunu 208) Socrales incipiet
pertransivisse spatium. 209) corpus incipiet esse bipedale, posito quod augeatur con
tinue. 210) A e! sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul incipiet esse
album et nigrum 212) A incipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium per
transeundum ab A mobilil cuius prima pars sit B. .
343) Terlia pars in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia
ez eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel futuri vel ex e0‚ quod copula ver—
bulis es! modificata aliquo modo .’ 213) Aliquis homo generabilur. 214) Aliquis homo
est mortuus. 215) Omnis senex es! morilurus. 216) Senez erit puer (d. h. qui erit
senerfv erit pueri ergo senex erit puer u. s. w.j. 217) lustus dumnabitur iuste. posito
quod Socrates ium sit iustus e! cras furetur equum et post suspendatun 218) luste
damnabitur iustus. 219) Album eri! nigrum. 220) Deus erit cras. 221) Deus in
quolibet instanti erit non ezistensx iiij Adam et Noa fuerunl. 223) Helene peperit
decem filios, posito quod successive peperiL 224) omnis homo fuit in ista domoa
posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in illa domo successive
225) omnis homo fuit in ista domo, posito quod ante domum nulli homines fuerunty
et, quando domus fuity non nisi tres homines fuerunt e! illi tunc fuerunt in ista
domo, e! postea multi sunt generativ qui nunquam ibi fuerunt 226) Album fuit dis
putaturum. posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus1 et
quod sit disputaturus et non disputat nec disputavit.
344) De copula verbali determinata aliquo modos 227) N01! scribentem possibile
est scribere 228) Omnis homo potest esse asinusy posito quod nihil cui-rat nisi asi
lnus. 229) omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontenL 230) ln omnes
partes continuam potest esse divisum. 231) lmpossibile possibile est esse verum.
232) Soerates potest scire plura, quam seil, posito quod sciat duas propositiones et
cras sciat tres. 233) Soerales tantum pondus potest portare. quantum potest portare
234) Omnis homo de necessitate es! animal. 235) omne creans de necessitate est
dem. 236) Omne, quod es!‚ quando es!‚ necesse est esse. 237) Si Socrates cum-iu
necessario movetur. 238) Si Socratcs necessario est mortuus. Socrates est vivus (d.
h. si mortuus es!‚ es! aliqualng ergo es!‚ ergo vivus est u. S. w.). 239) Chimaeram
necesse es! esse ehimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem 241) 0mm,
quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibile est sequi falsum.
345) De verbis „seire, credere, apparere“ et similibuss 244) A Socrates scit
esse verumt posito quod A sit illa propositio „Deus es!"‘‚ et quod hoc lateat Socra
tem. 245) .4 Socrates scil esse A, posito etc. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit osinumr posito quod pater Socratis induat se pelle asinina etc.
247) Socrates apparet esse aliud ab illol quod es!‚ posito etc. (wie so eben).
346) ouarla pars in qua ponenda sunt lsophismata difhcultatem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionisz 248) Neecsse
non es!‚ hominem esse risibilem (nemlich: „Deum esse“ non est „Hominem esse ri
siln'lem"; deum esse es! necesse; ergo necesse non es!‚ hominem esse risibilenL Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium es!‚ hominem currere. 250) Omne corpus
/ non esse hie, es! possibile. 251) Contingens es! ad utrumlibel, nullum hominem esse
Soeratem. 252) Omne animal esse homineml est impossibile 253) lmpossibile es!‚
aliud quam asinum tc genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. ‚ 89
In der gleichen neueren Richtung,r hethätigte sich Hentisherus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,
gestorben um d.J. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composilo et dier'so und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen 34"). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
divises und cemposiles völlig in den Dienst der Obligatorie‚ da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können, zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verha ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der Insolebilie aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen, dass im Insolebile wirklich contradictorische Gegensätze zu
1
esse hominem, es! elied, quam, esinem le genuisse; lapidern esse hominem, esl im"
possibfle; ergo impossibz'le esl aliud quam asinem le genuisse), 254) Impossibile
non esl, herm'nem esse esinam (ähnlich).
347) Was wir von Hentisberus besitzen, ist zusammen gedruckt mit dem
Titelblatte: Treclalus galielrm' Henlisheri de sensu oomposilo et diviso. Regulee eins
dern cum sophismelibus. Deolaralio neeleni sepro easdern. Expesilio [Caieleni de
Thienis'l lil!erelis snpra lrerleles [Henlisheri] de lrilms [d. h. de lribes preedieemenlis‚
in quilms conlin_qil realem fieri). Oneeslio messim' de mehr localiem (um explelinne
gaeleni. Seriplnm supre eodem angeli de fosambrune. Bernerdi Iorni annolala sepra
eodem. Simon de Iendenarie sepra sex sophismete [Henlisberi]. Trectalus henlisberi
de verilele e! felsilale prepesilionis. Cenelasienes riusdem. Am Schl. Veneliis per
Benelem Locelelleru 1494. fol. (Von den „Conelesiones“ findet sich unter dem
Titel Probelimes eonelesionnm ein älterer Druck. Pavia 1483. fol.‚ sowie der
Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismel‘a. -— nicht aber der Text
derselben —‚ schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu eompnsil0 el dioise ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder
gedruckt Bonon. 1504. 4.)
348) D. sens. emnp. et die. f. 2 r. A: Aryeendo a sensu eomposilo ad sen
sem divisem e! e eonversn frequenler fallil oenseqeenlie. Unde non esl elique
caelela‚ que conlingi! frequenlius e! feeilins fallere, qeie mullee sunl /alleeiee‚
quae rednmmtur ad dirisionern e! eomposih'onem, ende esl diligenler inlelligendem,
qeomerlo si! sensus eomposilus e! divisus; et frequenler senl isli den sensus
similes mullem seeundum voeem e! qeoad intelleelum ornnino imperlinenles e! qeoerl‘
fermem arquendi. Neuem medis ereidil diversites eornponendi e! dividendi.
(B) Olltlfld_0 eliqnis modorum ineenilnr in alique proposilione absqee elio rele
live implicelivo sequenli. [uns es! sensus dirisus, et tuno tenelur illed verbern emplia
tivum in, toll proposilione personeliler,‘ sed quendo lele oerlmm vel sees modns
letaliler preeeerlil in alique preposilione, lanc esl senses eomposiles e! significe!
identilatem inslenlaneem respecle proposiliom's sequenlis, el leer lenelnr lelis termines
ampliativus impersenaliler.
349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) medienle verbo em—
pliatr'eo .‚possum“ vel queeunqee simili, e! ,.cenvenil‚ norme, pessibile, impessibile,
eonlingens“; 2) mediente termino habenle ein! eonfundcndi, e! .‚reqm'ro, indigeo,
praesuppono. incipie, desidero , eupio, velo, leneo, debeo, neoesserium, in aelemem‚
immediete“; 3) medianle lerrm'no relative „qui, quelisoenqne, quidquid elo.“; 4) me
dianle lermino quendoqee eategoremelice sumple quendeqne syncalegor‘emeticr', u! „in—
fim'lus, totes”; 5) medianle eopule „el“; 6) medienle delerminelione „im“ vel „sinnt“;
7) medianle disiunctione „vel“; 8) medienlibes lerminis verbelibns eclum velenlalis
sive inlellecles signifieanlibus, u! „sein, hacsile, credo, velo, desidero, eppelo“;
9) medianle lermine eeeidenleli posilo a perle sebiccli respeelu verbl' de preelerilo
vel de felure. ’
90 ' ‘ XX. Hentisberus.
gleich falsch sein können (-— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 ——), Andere hingegen dem Inseln—
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere‘aber den Standpunkt vertreten , dass
jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass _ein „simplict'ter insolu
bile“ überhaupt nicht möglich sei, da bei den üblichen Beispielen that-'
sächlich die Bedingungen, durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen3öo). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunctive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der signifieate'o
mit dem objectiven Thatbestande eine Rede sein könne, wornach wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter“ befinden, welchen
bereits Albert (a. a. O.) gemacht hatte 351). Zur näherer; Begründung
350) De insol.‚ f. 4 v. A: Seriln't ‘Lt1ttl opinio, quod in insolubilibus sah's est
possibile, quod duo eontradicloria sitzt simal falsa; unum em'm signifieat omm'no‚
sieut mm est, et ideo sequitur, quod ipsam sit falsum, et aliud, quamvis signifieet
praeeise‚ sinnt est, tarnen se ipsum falsifieal, quare neu potent esse verum. Est
autem alia opim'a, qued in insolubilibas mm es! aeram eonlradietorium aliquod
neque falsum, eo quod nullum insoluln'le est prepositio. Tertia autem opinio
tenet haue eoaelusionem‚ quodlibet insolubile verum vel falsum esse, nullum
tanzen insolubile verum esse aeque aliquod falsum. . quad nullus est easus possibilis, qaz' aliquod simpliet'teOruarintsaoluobpiilme'o qsutaaltiatite,reunque
inelurlat; ende neu est iste easus possibilis, quod haee propositt'o „falsam es!" vel
aliqua talis sit omnis proposz'tio. et quod illa praeeise significet, quod falsum est.
Cajetanus de Thienis bemerkt biezu in seinem Commental'e, f. 7 v. A: Prima hartem
positianum es! suisset, seeunda ponitur a dulmenlone, tertia est rieardi elientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen Richard
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jae. Brucker, Bist. crit. phil. III, p. 850 ff.)
einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculator“
gedruckt Venetiis 1520. fol.)‚ aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei
Pilseus (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Coatra tres primas opim'unes arguitur primo eoniunetim,
deinde eontra singulas. Ouartam inter alias repulo sustinendam; eam ver0 non
in tolum satisfaeere asSero, exislimo tarnen, ipsam inter 0mnes magis esse
propiaquam veritati. (f. 6 r. B) Gases de insolubili est ille, in quo fit mentio
de aliqua propositione, quae si cum eodem easu signifieet praeeise, sieut verba illias
eommuniter praetendual, ad eam esse veram sequilur cum esse falsam et e eonverso.
Proposilio insolubilis est, de qua fit mentio in easu insolubilt' (v. A) Si
ponatur easus de insalabili et cum hoc suppaaatur, quod illud insolubile praeet'se
‘signifieet, staut termim' istt'us eommum'ter praclcadunt, easus iste nullatenus admt‘lla
tur. Si fiat easus de insolubt'li et cum hoe suppanatar, quod i'll-ad insolubile
signifieet, staut termini ipst'as praeteadunt, mm Lamm sie praeeise, admisso isto easa
eoneedendum est illu'd insolubz'lc‚ et negantlum est‚ illud esse verum. (B)
St' fiat aasus de insolubz'li et cum hoe supponatur, illud insolabile signifiearc copula
tivc praeet'se, sieut praetendant aerba illius ‚ si oppositum illius eopulalt' non
possit sture cum tote easu, negaadus es! easus. Si fiel easus de insolabili et
XX. Hentisherus. 91
und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dabitare steht,
hingewiesen352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter
verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Rückbeziehung einigermassen restringirt
werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe
„incipit“ und „desini!““‘), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum“ und „minimam“, je nachdem die Fähig
keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355)‚
cum hoc snpponalur, quod illud insalubile significet praeeise disiunctive, sicut verba
praetendant‚ nisi illud disiunctam cum illo insalubilt passt! sture cum tote isto
casu, non es! casus admitlcndas. (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento diclum
est, quer! neu es! possibile, qaad aliqna prop0sitio insolubitis significetpraecise‚ sich!
verba illias communiter praetendunt, cum tote casu eiusdcm insolubilis.
352) C. 2, f. 12 v. A: Seim sive dicatur proprie sivc cammuniter‚ niltil sci!ur
ab aliqua, quad eidem es! dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Panatur‚
quod lu scias, quid sit verum istarum demonslratis is!is contradietortis tibi dubiis
„Ren: sedet“ e! „Nullus rex sedet“‚ sie quod scias, quod, quodcanqnc istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tarnen, quid istarnm sit A. 2) Panatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc, demonstrata Sacrate, e! nescias, quad hoc sit Socrates. 3) Panatnr, quod
scias, quod hoc sit Senates vel Plato, ncscias (amen, an hoc sit Soerates, nec scias,
an hoc sit Plato. 4) Sin! A, B, C tres propasi!ione‘s‚ quarum A et B sin! scitae a
Ie, e! C sit !ibi dubia, e! nescias, quae illarum sit A vel B. Ad haec omnia
generaliter respondetur, quod „allum earam prabatur (diess wird sodann in weit«
schweitigster Casuistik näher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In lerminis relativis saplzismata _multa concnrrunt, ad
quae solvenda divers! diverse principia sibi formant. (Neun! enim aliqui, quod rela
tivnm converlilur cum suo anlecedcnte simpliciter tam quoad rem significalam quam
quoad modum suppanendi; hi ooncedun! is!as oopulativas .‚.Asinus es! animal, e! illud
es! haute“ etc. .. Panunt au!cm alii, quod relativum convrrtitnr cum suo antece
den!e‚ non tarnen simpliciter. scd prout ipsuni respectum habucri! ad praedicatum au!
eliam ad subiectum; undc dicunt is!i , quod illa eopulatira es! impassibilis. Se
quitur tertia opinio, quam prac ceteris repato sustinendam, so. quad omne relativum
quodammodo significa! illud, quod sunm antecedcns‚ sed discretius seu minus o0nfusc,
prau! es! relatum ad illud; unyde neganda es! copulativa „Aliqaid est, e! quadlibe!
es! illud‘", e! aliae huiusmodi.
354) C. 4, f. 23 v. A: Incipere dupliciter solet expani_‚ so. per positionem de
praesenti et remotionem de praetcrita‚ u! qnod in pracscnti instanti es! e! immediate
ante instans, qu0d es! praesens, nan /ai!; au! per rema!ianem de praesenti et posi
tionem de futuro. Desincre etiam daplieiter potes! intelligi‚ so. ve! per roma
lioncm de praesenli et positianem de praelerito, . . . . . .. vel per positionent de prac
senli et remationem de futura. Qualitercunqae aalen! intelliyitnr unum vel
aliud, qualecunque incipie! atiqaid esse ve! desinct, ipsam in aliquo instanti incipiet
vc! desinet esse tote (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen
Einwände).
355) C. 5, f. 29 v. A: De mazimo e! minima circa /inem sei! terminum [am
activae polentiae qmm! possivac divisianes fieri salent‚ quae dil'ficultulem respondendi
frequenter ingerunt. Respecta termini seu finis potentiae activae per a/firmatio—
nem de maximo et negationem de minimo disianctive es! divisio cuilibe! assignanda;
quoad patentiert: vera passivam cons!at e versa vice penilas divisiancm dandam esse.
In patentia enim Sooratis activa, cum ipsa finita fuerit, erit dare maximam,
quad Socrates sit/fici! portare, au! Minimum, quad nah. Sed patentia Socralis
passive, cuiusmadi es! virtus visiva, e converso se liabet, quia nur: es! dare maxi—
mum‚ quad Saorates potcs! videre. ve! minimam, quod non potest, sed maximnm,
quod videre nan potest, rcl minimarn, qnod potes! (auch diess wird ausführlichst
durch-gleiches Verfahren erwiesen).
‚"\
_d_—....„ßiäb
92 XX. Hentisherus.
und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien, unter welche
der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann, nemlich der
Quantität, der Qualität und des Ortes 356). Hierauf bespricht und löst
Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen, nemlich zu
nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt werden war 357); sodann aber grpppirt er
die übrigen nach den so ebenl erwähnten Gesichtspunkten, "d. h.
er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358)‚ dann
mehrere betreffs „inclpit vel desim't“ 359)‚ hierauf über scire und dubi
356) C. 6, f. 37 r. A: Tria saut praedieamenta vel genera, in quibus oontingit
motum fieri propriam; matatar em'm localiler, quantitative, vcl qualitative, quodlibct‚
quod monetur. Die weitschweifige Erörtemug. welche an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich um den
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (ani/‘ormitcr —— differ
miler), sowie um die Frage, inwieweit jeder Theil eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lchre liegt nur in der
Lösung jener eintältigen Sophismen‚ wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. —« 171 r. n. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne aoloralum est (dumme Spielerei, da ‚..coloralum” sowohl Prädicat als auch
Theil des Subjects sein kann). 3) Omnis homo esl totum in quanlilale. 4) gleich
mit Albert 104. 5) = Alb. 21. 6) Anima antichrisli necessan'o erit. 7) = Alb. 10.
8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Ouilibet homo morietur, quando unus solus homo
morielur. 11) Ta es quodlibet vel difl‘erens a qaulihrt. 12) = A. 41. 13) = A. 42.
14) 0mm's homo esl animal et e converso. 15) Bis dttO sah! lria (beruht darauf,
dass in A B C bis duo‚ ncmlich A B und 8 C enthalten seien l). 16) = A. 17.
17) == A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid
scis. 22) Ouodlibet aliquoram animalith est non homo. 23) = A. 8. 24) = A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.
30) Soerales (lecipilur, m'si ipse decipialur. 31) Necesse est, aliqaid condensari‚ si
aliquid rarefiat. 32) Impossihile est, aliquid calefieri, nisi aliquid frigefiat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war.
358) f. 188 v. A: 33) Infinitae saut parles Soeralis aequales aon communi
cantcs, quarum nulla est pars Socralis. 34) Si eapio propositiones .‚Rex serlet“ et
„Nullus rea‘ sedet“ et „Tu slas“ et „Tu 110’fl slas", omm'a compossibilia istorum
samt, et illa nee saut finita nee infinila 35) Omnes homines similes summt, et
nallas illorum movelur. 36) Promille tibi deilarimn‚ quem tibi non promilto. 37) In—
cipil esse instans, quod posl hoc ineipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) Ingipit aliquis punctus moverz', qai per tempus terminatum ad hoc praesens
instans quiescet. 40) Ineipit aliqua pars assimilari, quae non desinit esse dissimilis
assimilanli. 41) Aliqua proposilio est aera, eaius eontradictoria est vera.
359) f. 189 r. B: 42) Una proposilio ext quaelibet propositio, quam Socrales
desinit stire, et tamen Socrates desim't srire decem propositiones. 43) Socrates reto
aius incipit moveri‚ quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plato in infinilam
tarde incipiunt moven', et tamen Socrates in infi1litum tardius ineipit maueri, quam
Plato. 45) In infinitam velooiler inoipit quilibet illorum punclorum moneri, qaoram
iam incipit aliquis in infim'tum tarde moveri. 46) Nihil est in duplo albias alio.
47) Socrates desim't videre omnes parles conlinui, et tamen nullam parlem desinit
videre. 48) Socrales erit lautes, staut erit Plato ‚ et lamen neu incipit nec incipiet
esse tantus. 49) Immediate anle erit Socrates lantas, sieht eril immediate ante Plato,
et Iamen immediate anle mm erunt amho aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrales
eonlinue augebitur per totem herum, et lamen desinet augeri anle finem illius home.
52) Senates desinit augmenlari per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun
. l M‚-___.
XX. Heutisberus. Nicolaus v. Oresme. 93
tar‘e im“), über maximum und minirnurn3ßl), und zuletzt einige be
züglich des Begrill'es der Bewegung3ßz). .
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von
Oresme (gest. i_. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort '
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe nemlich steigerte Occam’s Unterscheidung des cumplervurn und
incornplewum (s. vor. Absehg., Anm. 752 ll‘.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein fortsehreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,
da alles diseursive Denken aussehliesslich in cumplexa sich bewege 363)‚
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam erit ita, quod Suurates incipit esse maiur, quam esl Plato, et tarnen Socrates
incipivt esse mirior, quam Plato. 54) Punutus pertrunsit lincam prius‚ quam illa erit
per‘tr‘anSito. 55) Punctus inripit et desinit perlransire partem tineae, et tarnen neu
est neu /'uit neu er'it pertransiens uliquarn partem. 56) Aliquando erit ita‚ quod Su—
crates inuipit esse maiur‚ quam Plato, et tarnen Senates nunquam incipiet esse
maiur, quam Plato.
360) 1.191 v. A: 57) A esl scitum a te et idern esl tibi dubiurn, suppusitu, quod
A sil altern istarum „Deus esl“ et „Hornu esl Minus“. 58) A scis esse verum, et
tanzen nullurn A scis esse uer‘um. 59) A seis esse idern sibi ipsi‚ et tarnen A riescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sit niyrurn, et tarnen hoc nun
appar-et tibi nigrum, suppasitu, quod oeuli incipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,
te suire, regem esse Lundunis. 62) Tu 86l5‚ atiquam propusitiunem esse veram, et_
turnen quuelibet prupositiu est tibi dubia. 63) Haec prupusitiu esl tibi dubia „Hoc
esl homo“, et tarnen nun dubitas, an hoc esl homo.
361) l‘. 194 r. A: 64) Nun dutur‘mnzimnm, quod Suurates suf/z‘cit purtare. 65) Nun
dutur' mazimum, per quod antiultristus potest esse futurus. 66) Nun datur inten—
sissimus gradus, quem hebst calidurn. 67) Nun dutur remissus gradus, quern nun
habe! calidurn. 68) Datur maximurn, quod Suarates nun putest videre. 69) Nun
datnr minirnum, quod Suurates putest uidere. 70) Datur maximum autivum, a quu
passiuum nun putast pati. 71) Nun datur minimurn actiuurn, a quu passiuum putest
pati. 72) Nun dutur minimum, quod nun quudlibet fortius Suerate suf/ieit portaru.
73) Dalur maxirna quantilas, quae puter'it pertr'unsiri in Iiora. 74) Datur maximu
distuntiu‚ quae uniformiter‘ pussit pertrnnsirr'. 75) Nun datur mininm distantia, quae
unifurmiter nun puter'it pcrlrunsiri; 76) Nun datur prirnurn instans, in quu A potent
langem B. 77) Nun dutur primum instans‚ in quu tu puleris esse. 78) Nun datur
mazima pars rnagniturlinis, quae rare/it. 79) Nun datnr minima pars magnitudinis,
quae nun r‘arefit. 80) Nun datur maxima resistentia di/formis‚ cuius aliquam partem
su/ficit A dividere. 81) Nun datur rninirna potentia, quae su/‘ficit purtare A. 82.) Nun
datur‘ rnaz-irna putentia‚ quae nun su/[t‘cit purtare A.
362) f. 198 r. B: 83) Est rnotus uni/urnzis quuad tempus et di/furmis quuad
subierlurn. S4) Esl nzutus diffurrnis quoad tempus et uniformis quuad subieetum.
85)‘ Mobile nzuvetur cuntinuc tardius, et tarnen quililret punctus eius intendit mutum
suurn. 86) Mobile continuc velucius rnuvetur, et tarnen' quitibet punctus remittil
nautum suurn. 87) Totum in mutu circulari nun ntuvetur ita tarde, sinnt aliqua eins
pars (weil der Mittelpunkt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentatio und über altcrati0.
363) Bricot, Ouaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 —- (im 3.
Nutundum zur 1. Ouaestiu):_Fuit quaedam opinio, quae attribuilur Nie/zulau Oresrne‚
tenens, nullam nutitiam inuornplexam passe ex altern generari. Quod probat sie:
nunq-ua-m aliquu nutitia putc.st er: alia generari nisi per discursum; sed disuur‘sus nun
esl nisi eornpleßururn; igitur una nutitia incurnpleasa nun potest er; alia generari. Sed
huec upinio nun rnihi uidetur esse uera, quia tunu nullus haberernus terrninos men—
tales de yenere substantiue etc. Wahrscheinlich hatte Nieolaus diese Ansicht in
seiner (noch ungedruckten) Schrift De_dici de onmi in diuinis ausgesprochen.
94 XX. Marsilius v. Inghen.
der ‘grundsätzlichen Bedeutung erblicken können, welche das logische
Urtheil bereits bei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anm. 743, 769, 792).
Von grossem Einflusse aber auf die Litteratur der Summulae‚ d. h. des
Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commcntar zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.
proprietates terminorum nebst den Consequentt'ae, welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestt'ones zu De interpr.‚
sowie der Original-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den
Kategorien“"). Eine Notiz über Obligatoria und Insolubilia s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occamistiscben Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die Restriction durch „quod est“, s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnenßö“); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des terminus 3"9), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 370). Und wenn er auch in der Frage
über um'tas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker
364) Quaestiones Marsilii super quattuor tibros sententiarum. Argent. 1501. fol.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357. ‘
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit U und V
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zWeiter Theil (unter fortlaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel: Clart'ssimi philosophi Marsilii de Inguen
textus dialeetiees de suppositionibus, amplt'ationibits, appetiationibus, restrietiont'bus,
atienalionibus, et duabus eonseqaentiarum partibus abbreaiatus ab omm' crrore men—
daque purgatus cum solitis quaestioaibus ae sophismalibus etc. (ich citire nach V).
367) S. An. pr. I, qn. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quasstio
m'bus tibri Pariermenias. Ueber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu
Isag., Categ. u. Hhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsilius ab Inghert. Leipzig 1859. 8.
368) S. Saat. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllagismi 0mnium figu—
rammt tencnt etiam in dieinis terminis, dummodo fiat debita distrilmtio in praemissa
regulante syllogismum, ita quod in ca sit verum diei de omni ael verum diei de
hallo, quia sie videbitur n0n‘ t‘eprrit'i inslautta; .. illa signa distribativa saut
„Omne, quad est, Nihil, quod est, Omnes res, quae saut, Nutlae res, quae saut,
Omne idem, Nihil idemf‘. Aristoteles neseivit Imiusmodi trim'tatis mysteriam et
ideo usus est sigais eonsuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qn. 12, art. 2, f. LVIII v. B: dieitur a verbo „substo“; verum illuri substarHeocsunmopsmietn ph„isluobssotpahnutsian“on pro
esse sabieetam realis inhaesionis, scd pro esse s1tl;ieelum denominatiaae praedieationis
(s. sogleich unten Anm. 373), dicuutur enim termini praedieamenti substantiae
in Omnibus tcr'minis concrctis aliorum praedicamentorum substara.
370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Si esset homo universalis, nt
philosophus aidetur imponere opiniom‘ Platonis, qui praediearetur nomine suo de
qa0h'bet singulqri homine, haec esset vera „Homo eommum's est res, quae sanatur“.
.‚.... A U.‚ _ __‚_, , . . Ä ~
XX. Marsilius v. Ingheu. 95
betont, als Oecam37l), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissz'o formavum wieder völlig an372).
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio iden
tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicatio formatis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche, wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „Veteres“ und „Moderni“ bemerkt wird, dass bei Letz
teren die praedicatio formatis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auch denominativa oder adiectiva heisse373). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Be
standtheile des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert ge
than hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formatis, sobald mittelst des „quod est“ eine prä
37l) Ebend. lll, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Neu videtur, quod in corporc
hominis sit/or1na eorporeiletis substanlialis distincte centre enimem eins intettec
tivem. Vgl. vor. Ahschn., Anm. 818.
372) Ebend. ll‚ qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: [ist communis modernorum
opinio‚ quod formee substantielcs elementorum neu suscipien! magis neque minus,
nec menent in mixte in acta, sed quori maleriae eurem manent cum quelitetibus can
simililms, . e! sie elemente malten! in potentia. E! henv opinionem magis
repqu proheln'lem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. (ICI v. A: Mullarum qualitetam essen
liali.v perfectio potes! intendi e! venzi!ti. Vgl. ebd. Anm. 819.
373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Ouecdam dicitur praedicatio
ide-yz!ice‚ quaedeni formelis‚ quem veteres vocaban! per inhaerentiem, moderm‘ vero
denominetivem (vgl. Anm. 369) ve! ediectivem; fornzalis dici!uv, uln' preediaetum
sevundum ‚man! Tetioncm propriem immcdiate dicitur de subieelo‚ et „Homo cst
elbus“;..‚... identica dicituv‚ quendo preedicyatum diei!ur de sebiccto vere, scd
mediante eliqno expresso ve! intettccto‚ u! „essentie es! generens”, gute ratio gene
rendi non immcdiete conveni! essentiee‚ scd alicui vei‚ quae es! essentie.
374) S. An. pv. l, qu. 4, f. 2 r. A: Utrum eedem propositio sit affirmetiva et
negative. . (v. A) Quando dicitur: haec „Socre!es von est tustus“ est a/firmative
e! negative, conccditur; quod es! negative, c! ncgetm', quando dicitur, quod ipso aequipollet bete „Socrates es! qnuuond eisu!s!eufsfi“r‚metci!vaq;uer! se
infcrant, nun est baue eonsequentie, gute, live! e/firmelive [orte in/cre! negativem,
[einen negative non in/crt eflirmetivam. .. .. Quando dicitur: haec „Socrates animal
non es!“ es! e/firmetive e! negative, dicitur‚ qued_cst negative, e! negatur, quod est
a/firmutive; quando dicituv, quer! precdicetnm_ von negetur de suln'ccto, crmce
ditur‚ _S€d nen scqnitnr „ergo es! e/firmalive“. Ad Petrum IIispanum, qugndo dicit,
quod negative cs!‚ in qaa praedicetum negatuv (lc subiecto, dico, quod istem di/fini
!ionem inlellc.vil de proposilienibus, in quibus precllioetum scquitur vopulum;
in aliis entern generelilev negative dicitur, cuius copula negatur; e! sie es! de isto.
Uuando dicitur: haec „Nettes h0!710 cst «flim0l” es! negative e! effirmetive‚
dicitur, quod, prou! littera „nettes“ !enclur negative c! in sensu magis propn'o, sie
essetd nseigattiit!vcereta„nn!uulmlav“tü!ecnnsc,retuqvuanintfiunmitahnateecr e„tQuiintibseetnshuomiomprvoopnrioe,s! e!unnicmaelss“e;t e/fir
metive lautem volens, quentum haec „Atiquid, quod cst nettes homo, est animal".
96 XX. Marsilius v. lnghen.
cisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung
der Lehre für die verschiedenen Arten des Urtheiles bewegt sich bei
ihm nicht so fast in der lledeweise der Consequeutiae, sondern in der
älteren aristotelischen Form. ‘Und hier nun ist das_Entscheidende, ‘. dass
das erwähnte Motiv einer blass 'äusserlichen Gombination der Theile des
Urtheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert’s Unterscheidung eines
modus cousuetas und Modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius
vorerst das allgemein vern_einende Urtheil 576), hierauf das particular oder
singulär verneinende 377)‚ dann das allgemein bejahende 37°), hernach in
bunter Unordnung einige exponible Urtheile, nemlich nur die exceptiven
und die reduplicativen und „incipit“ 379), dann wieder das particnlarbe
375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Couversio est duarum propositionum categori
eurem alroqac termino ordme eonlrario participunlium anius ad alianz /‘or_nialis cou—
seqaentia. (Ionversio dicitur simplen; nou ex eo, quod eareat eompositione, sed
e:v eo, qaod servatur eadem quantitas; similitcr dieitur couversio per aceidens
non ea' eo, quod aecidentaliter teileat, sed quia in ca mutatur quantitas. Hiezu
ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio prapasitioriuiti de iuesse et de praeseuti et
de verbis personalibus esl consequentia formalis‚ dem tarnen subieeto lam conversae
quani eouvertentis pi‘aeponatqtr hoc addilum „qaod est“, ut „Nihil, quod esl B, est
A,- igitar ni/iit, quod est A, est B“. Vgl. Anm. 368.
376) Ebend. Qu. 11, f. 6 v. A: Negative universalis de modo loqaeudi ineon
suelo nou eonvcrlilur; .. . . ende uon sequztar „Omnis sol planeta non est, ergo omm's
planeta sol uon est“..‚.. Non onmis de modo loqaendi consueto couvertitur simpti—
citer; „Nultus homo est autie/tristas“ simpliciter uou potest eouverti nisi in
haue „Nihil, qaad est antichristus, esl homo“. . . .. ‚ 0umis universatis negativa in esse
de praesenli et de recto, in qua uullus ponitur tenninus aniplidtious, de modo to—
quendi consueto, in qua praedicatum est siue atiquo syncategoremate, et ubi sabiectum
neu alieuo restringitur, potest converli simpliczler.
377) Ebend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quae
dem saut de modo loqueudt cousueto, aliae de modo loquendi ineonsuelo, in
quilms praedioatum praecedit ueyationcm, ut „(Jaidam Propusilio pa-rticutans negativa non potest /'omnaliter ehonovmeortianiinmaallianmonpaerslti“c.utarcm
negativem de modo loqueudi consueto. Potest vonverti quandoque gratia mate—
riae solam, at „Aliquis homo non est n‘sibilis‚ ergo atiquod risibile uon est
homo“. . Palast /'arrnatiter couverti in parliealarem negativem de modo loquendi
inconsuelo, . quia_ optime seqaitur „Atiquod uninial nun esl homo, iyitur atiqais
homo animat non est“. b'ingutaris negative de singutari praedivuto eonvertitur
simpliciter, at „Socrates nou est Plato, ergo Plato nun est Socrates“; . de proz—
divato oornmuui et de modo loquendi sonsueto eouvertitur per accidens in universalen:
negativam, ut „Soorates neu est asinus‚ ergo uullus asiuus est Socrates"; de
modo toqaendi incon.sueto convertitur in parlicularent negativam, ut „Socrates homo
uou est‚ ergo homo nun est Sovrates“.
378) Ebend. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequltar „Omnis infimus planeta est
luna‚ ergo omnis luna ‚esl infimus plauela"; sud non est couversiu‚ sattem proprie
dtt‘ttl. Universalis a/firmaliva de messe de praesenti et de reato‚ in qua uuttus
pom'tur terminus amptialivus, cuius praedwatum esl terminus oaptus sitte‘ aliqito siyno
syncategoremalico, polest couverti per acvideus eonversiune propriissime dicla. Vgl.
Uccam, vor. Abscbn.‚ Anm. 940.
379) Ebeud.: In convertcnda e:vccptivam liltera „praeter“ debet ututari in
„aliud“, ut „0nmis homo praeter Soerulem currit, ergo atiqaod carreus est homo
alias a Soerale“. In oonvertendo 'rcdaplieativam totem praedieatuin ex una
conditione ‚ super quarn eadil redupticatio, debet reduci ad subiectunt. In can
vertendo universatem a/flrmativum de „ineipit“ resoluenduni esl lt06 verbum ‚.‚inetpit“
XX. Marsilius v. Inghen. 97
jahende“°), ferner die Urtheile, deren Verbum im Futurum oder im
Präteritum steht 351)‚ und diejenigen, in welchen ein Casus obliqnns
vorkömmt3b2)‚ sowie -— eine neue Bereicherung des Unsinnes —- jene,
deren Suhject ein Personal-Pronomen ist333), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile385) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 38ü). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich
in suum participium, ut „Ornnr's hyumu ineipit enrrere, ergo aliquud ineipr'ens
eurrere esl humo“. Vgl. ebd. Anm. 945 fl‘.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particularis affirrnatiuu de praedicato singnlari
eonvertilur per aneidens propriissime in singularenz, ut „Aliquis homu esl Socrates,
ergo Socrates est horno“ . . . . ‚. Ornnis partieuluris de praerticato uornmum' capto sine
uliqnu syncategorernnte, e‚t in qua nnllu est utiena restrictiu, putest eonverti simpli—
eiler uonversiune prupriissirne dicta.
381) Ebend. Q“. 15, I". 8 v. A: anlices sunt.propositiunes du praeteritu, aliquae
expresse, aliqnae pceulte‚ quia pr'aedicuturti in eis esl participium praeteriti, nt
„bunte esl eurruptus“. Eodem modu est de iltis de ['ntnro. Aliqui uulnnt tales
pr'opositiunes exponere per disinnctivam‚ nt „Horno muriebatur“ exponunt sie „Quart
est homu vel quod fnit Iromu, muriebatnr“; et minus bene. Opurtet in eorwersione
istnrnm frequenter matare eoputam, nt eonnertendo istam „Homo mur'iebatur“ dieimns
„Qnod ntoriebatnr, esl vel fuit homo“; sinliliter „Aliqnud animal eurret“ opurtet
dicere „Aliqnid, quod erit enrrens, est vel erit aninzal“. Propositiunes de prue
terilu et ['uturu eonuertuntnr similtter sinnt iltae de praesenti, additu, quod flant
rnututiones eop-ulae. (QM. 16, 1'. 8 v. B) Copnlu existente de praesenti et prac
dicatu existente partieipiu praeteriti vel /'ntnri vel termino terminato in „bite“ vel in
„tieurn“ subieetnrn ampliatur, quia supponit pro snis signifieatis respeutn diver—
sururn tem;mrum indifferenten (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmation, in enius praedi—
cato punitnr simplieiter terminus ampliativus, nun eonvertitnr sirnptieiter, staut affir—
matan de inesse, sed‚ si in subieetu punatur, simpliciter eonver‘tetur; .. .. . negativue
eonuertuntnr sinnt aliae negatieae. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qn. 18, f. 10 r. A: I’rupusitiones de ubliquu de verbis impersuna
libns, entequam euneertantur, debent resolut in propositiones de verbis personalibus,
ut „I‘aedet animarn meam vitae meae“ resoloetur in [inne „Aninza mea habet taedium
t/I’ eile rnen“ et tunc cunvertitnr sie „Habens taedium de r)ita man est anima 1nea".
. Propositio de ubliquo de uerbo personali tutaliter eunuertendn est sient illa de
rette. Vergl. ebd. Anm. 942.
383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Prupositiunes, in quibus pununtur pronumina
primne personae vel seeundae, optime possunt eunuerti ab eudem pruferente, quia op
time sequr'tur „Tu es Petrus, igitur Petrus es in“, suppusitu, quod idem humu pru—
/‘erut ambas.
384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiunes modales (vgl. ebd.Anm. 949 11‘.)
eompusitae modifieatae Iris modis „falsum, impossibile“ nun debent euneerti qnoad
partes dieti, sicnt istue de inesse, quia nun seqnitur„Atiqnem hominem nun esse
amrnul, esl falsum; ergo aliqnud animal nun esse huminem‚ est falsum“. Modi—
fieatue bis modis „uernm, possibile, neuessarinm“ adhuc nun pussunt furrnaliter qnoad
dietnm euneerti sient iltae de inesse; bene possnnt eonverti supposita in ante
eedente eonstantia propusitionis, pro qna snpponit dietum eonsequentis.
385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. B: Prupusitiones divisae de pussib-iti, in qnibns
nulla punitur negatio, euneertuntur sieut iltae de inesse. In quibns ponitnr sulurn
una negatio praepusita mudu. eunuertuntur sient itlae de inesse. .. . .. In quibus po
nitu‚r una negatio additu uerbo, nun cunuertnntur sinnt iltae de inesse. . In quibns
duae pununtur riegationes, una ad uerhnm et alte ad modnrn‚ nun eonuertuntur- sinnt
iltae de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negative de neuessario de mudo
a/firntato conuertitur sicut ista de inesse. Negation de neoessariu, in qna pununtur
duae negatiunes, eunuertitur formaliter. In qua nullu punitnr negatiu, nun eue
vertitur sieut illn de inesse. .. .. . Prupositiunes de neeessario bene eonuertuntur in unam
Pasnrt, Gesch. IV„ 7
98 XX. Marsilius v. Inghen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard
von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens
zu Gottes Vorberwissen 357).
Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssalzes das eigentliche
Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibile
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als seibite remotissimum
gegenüberstellfi‘“). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die
vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,
Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, —- was die
Früheren nicht gethan —‚ in sichtlicher Kenntniss der betreffenden
Stellen des Averroes (Abschn. IX, Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerung““). Gelegentlich des Dictum
de omm' finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begriffe „prioristt'eus“ und „posterioristt'cus“3"").
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb
lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 n. 375) betreffs der durch „quod est“
erreichbaren Präcision 391)‚ sondern bemüht sich auch, die besonderen
Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 392) oder
aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 303). Be
sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Bin
de possibili reponendo aggregatum ex modo et pracdieato ad subicetum. Negatirac
de necessario,-_-.in quilms negatio praecedit rundum, mm cmwertuntur sieut illae de
messe.
387) ‚S. Saat. l, qu. 40, art.‚l, f. CLXIV ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:
Diele sexdeeim eencrabilt's Ricardi de Capsalt' de ['uturis contingentibus (gedruckt
in Oecam’s Expositio aurea als Anhang zu dessen Excur.s de prucscicntiu dei, s. vor.
Abscbn„ Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antirlirt'stus erit“ wird auch
hier auf die Frage de pracscientia dei übergegangen.
388) S. An. pr. I, qu. l, f. 1 r. A: Tripleze est scibile: sciln‘le 'propinquum‚ et
vocatur eonclusio demonstrata; scibile remotissimum, et vo‚calur res signifieala per
terminas in couclusioue positos; SCiftfft’ rcmutum, ut terminus. St demonstretur
ista ‚.Homo est risibile“, ista propositio ipsa est sciln'lc propinquum, et iste terminus
in ca positus est scilu'le remotum, et res signata per termtnum „Ironie“, i. e. animal
rationale, erit scibile rentatissimum.
389) Ebend. Qu 48, f. 26 r. B: Galenus ezecdens scmcl limitcs suac Sti8flf‘itlt?
volens /'aleem suam in messen! ulienam mittere posuit quatuor figurus. Quant
eunque eonclusionem quartu /igura in/ert, eandcm prima figura ca: eisdem praemissis
transpositis in/‘crt malte ct‘idt'lltius et etarius. »
390) Ebend. ‚Qu‚ 7, f. 3 v. B: Dici de omni ret dici de nullo uihil est aliud,
quam praedicatum diri in pi'acdicuri deseendcndo siac u/‘/irmutiec siee negative . . . . ..
Diei de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angeführten Worten); aliud posterioristieurn, et est praedieutum rare affir—
mari de quolibct supposito subiceti et pro qualibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: ,0uatuor modi primae figurae tenent gratia
formac praeponenda subiectis praemissarum et conclusionum hoc additum „quod est“. _
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particuluribus bene sequitur syllo
gistiee expositorie; item ratet syllogismus medium eapiendo in miaorc affirmativa
cum relatieo identitatis; ratet e:e niaiore a/limativa et minorc negative conelu
dendo de modo loqucndi ineonsueto; ratet, si aliquis terminus distribuatur in
maiore; valet eapto medio affirmativo in mat'ore et distribulo in minore.
393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis aartando medium penes
finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistiee. Vgl. Anm. 297.
I
xx. Marsilius v. Inghen. 99
o
blicke auf eine. Stelle Holkot’s (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est“
au1‘394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser 'Schluss
weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan’s 396), ergänzt aber
dieselben aus Oceam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. dgl.397), während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegritl'es mittelst der sog. Infinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) eutlehnen konnteai'g). -— Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Gom
mentare 399). ‚
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. 0b. Anm. 106), von welchem er beider
etwasmodificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „signi
ficatum ultimatumu aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan.
394) S. Sent, I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. B: Syllogismus cæpositorius est bonus,
inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihtt quod est“ etc.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod- a termiuo singulariter tento sit bona conse
quentia ad ipsum sumptum cum huiusmodi dici de omnia ut „Haec essenlia divina est
patcr”, si debet ex ea fieri illatiol oportet quod accipiatur loco istius „0mne, quod
est haec essentia divina, cst pater“.
395) S. An. pr. l, qu. 8, f. 4 r. B: lltrum syllogismus cxpositorius afflrmalivus
valeat in omni figura. (v. A) Principiuml per quod tenent syllogismi exposilorii
affirmativij est hoc: Quaeeunquc sunt eadem uni tertiol sunt eadem inter se. __
lsta propositia, .. si sic intelligaturs nauicunque termini coniunguntur in eodem
tertio termino discreto et pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unum de
omni est bona consequentiaa isti coniunguntur inter se“, tunc est vera. ..... Quod
syllogismus ezpositorius affirmativus sit bonus, trcs conditiones quod medium sit terminus singularis et retentus singulariterg qrueqoudiruinptsuurmt acci
pialur codcm modo in maiore et minore ; .. quod ab ipso lermino discreto ad pro
positionem de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: lltrum syllogismus
expositorius negatives valeat in omni figura . . . . .. (B) Prineipium, per quod ltuius
modi syllogismi tenentl est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negatur de uno, etiam negatur de altero ‚- ct est verumv dummodo intelligatur particu
laritcri . conditiones requisitae ad sgllogismum eæpositorium affirmativum etiam
requiruntur ad negativem. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betrefl‘s der Trinitat.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A —— 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.
397) Qu. 47, f. 25 v. A: Q-uacrilur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposi
lionibus mentalilzusl de quibus Aristotcles non facit mentionem Syllogismi ez
praemissis compositis de scitot opinato, creditaa dubitato non valent sicut ex illis de
necessaria Ad praemissas compositas de scito sequitur conclusio de inesse. . . . .
In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conclusio mo
dalis divisa. ln secunda figura, si una proemissarum fuerit de modo negatoq
sequitur conclusio de inesse ln tertia figura ex maiore universali modali sequitur
conclusio modalis. Vgl. vor. Abscbn.‚ Anm. 9881—997. i
398) Qu. 51, f. 28 r. A: omnis syllogismusy qui valet ex terminis finr'tis, in
quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ca: terminis infinitis Multi
syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variato penes finitum et infinitum, qui
nihil valerent sine hac variatione
399) ln 22 Quästionen, f. 28 r _— 37 v.
400) ln obigem (Anm. 365) mit v bezeichnetern Drucke f. 151 A: Supposi
tionum alia communis alia discreta. (1'. 153 A) bividitur suppositio discreta; nam
7*
o ' - .:
q. .\\:.‘\: Q-.
\__ '.“‚‘‚a .;€.;“'
" n\‚
e.
".l‘‚.-"l:
100 XX. Marsilius v. Inghen.
(s. oh. Anm. 99 u. 106) die supposi!io simplex’ ‘sohvie die immobilis
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausd ÜCl(llCll unter Polemik
gegen Albert "n Sachsen, welchen er bei rhes‚e\ Gelegenheit als, „moder
nu3“ bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als ‘„an!iduus‘,‘ efrsr‘feint40 1).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind ast w'ört
lieh aus Buridan entnommen 402). Auch die suppositio relativorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111—113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht
zuerst von der amplia!io 404)‚ dann schiebt er plötzlich die appellatz'o
ein, bei welcher er Buridan’s Angaben zu einer Zweitheilung in appel
la!io pro formal! significa!o und appella!io pro ratione zuspitzt""“),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück, was Buridan bezüglich der
amp!ia!io und res!ric!io grundsätzlich über „status“ gesagt hatte 40“),
quacdom es! discre!a ma!eriolis, e! es! accep!io termini discreti s!an!is singulariter pro
suo significa!o„..„ non ultima!o. No!a‚ quod „significatum nur! ultimatum“
!ermiai oocatur ipseme! lormr'nus, sed „siynifica!um ul!imalum“ le-rmini dici!ur
res, quam !a!is terminus significat. Alia es! supposilio personalis discreta. . .
Nunquam sub !ermino stanlc discretc vach desccnsus formaliter‚ live! s!e! pro pluri
hus, u! nun sequi!ur „Ist! homz'nes !rahun! navem, ergo is!(f. 154 B) Suppoxi!io communis dividi!ur‚ nam quaedeamhomeso! !dreatheirtminnaavtea,m“.quae
dam confusa. Dirz'ditur au!em supposilio communz's de!erminata‚ 1_iam quaodam
es! materialis, quaedam personalis...„.. (f. 155 B) Suppositio vcro von/usa es!
accep!io .!ermini comnmnis in propositione pro aliquo ve! pro aliquibus disiuactim ve!
copulative‚ de quo vc! de quibus lalz's terminus verifica!ur mediante copula ‚ . . . ..
(f. 156 A) E! diridi!ur supposilio confusa; quaedam em'm es! suppositio con/‘usa tan—
!um‚ e! dividitur: quaedam es! materialis, quaedam personalis. Sed suppo
s!!io von/'usa dis!rilm!iva . dividitur conf'ormz'ler in personalen! e! ma!erialem‚
401) f. 161 B; Sed circa d!c!a dubi!alur‚ an suppositio simpch si! ponmda.
Dixerun! min: an!!in (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposi_
!!onrm simplicem esse, quando terminus slaba! pro rc' commum' ego rar-0 res
totes universales a singularibus distinctas non opinor esse; idco suppositz'onem sim
plicem talem'non pono, quamvis aliqui modern! antiquorum d!rta sa!varc volea!cs
dixerint, supposilionem simplirem esse, quaado !erminus vocalz's ve! suip!us s!aba!
pro concrp!u mentali‚ ca! noa erut imposi!us ad significaadum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi au!em nun appare! huius dicli magna ulili!as ve! neoessi!as, quia
terminus vocah's re! srrip!us pro !al! corwcp!u mental! supponens suppom'! pro suo
significoto von ultimatoj ideo .. .. . Ialem !erminurn sie supponmztem reputo supponcrc
materialiter. (f. 162 A) Sed de suppositione immobili, quam quidom modern!
posuarun! (s. ob. Anm. 256 f.)‚ dico, quod quilibe! Ierminus supponcns coufuse distri
Im!ioc supponi! mobil!!er‚ nec oredo, in ista „omnis homo prac!er Socra!em curri!“
!erminum „homo“ stare immobz'liter‚ u! quidam modern! diceban!‚ quia iln'dem ob
res!rictionem iudz'cz'o meo so!um s!a! pro homim‘bus aliis a Socrale. Prop!er istam
ergo causam supposi!ionem confusam dis!ributivam immobilem non posm'.
402) f. 162 — 164 B. Nemlich von Buridan’s Regeln (ob. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr‚ 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) f. 168 A. S. Anm. 112.
405) f. 175 B: Duplex es! appellalz'o; aliqua es! Iermim‘ pro formal! significato,
aliqua ocro es! appellalz'o pro ratione . . . . .. Terminorum quidam sun! absaluti,
aliqui au!em sunl conao!a!ivi. S. Anm. 111.
406) f. 180 B. S. Anm. 112.
XX. Marsilius v. Inghen. 101
dann lässt er die restrietio folgen 40"), nach welcher er zuletzt noch
die alienatio als besondere Species erürtert4os).
In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Conseqrientiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der cunsequen
tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute
an 409); aber, dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein
theilung der aonsequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in fur
malis und materialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogi
stische und eine nicht-syllogistische eintheilt‘“°). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz, unter welchen wir
einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen 4“),
und lässt hieran noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
ziehen““). Indem er sodann auf die materielle (lonseqnenz übergeht,
schickt er ”als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor
aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018—1022) entnommen sind413); die zweite Abtbeilung
407) f. 181 B. S. Anm. 113.
408) f. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284. I
410) f. 186 A: Restat nunc determinare de conseqnentiae diuisiune. Diriditur
prima in formalern et materialem. Consequentia furmalis est, quae tenet in umnibus
terminis qualitereurtque dispositis einsdern qualitalis et quantitatis . . . . .. Come
quenlia materialis dicilnr bana eonsequentia, quae tenet in quibusdam terminis gr'atia
rertae signifieatianr‘s. Seuunda diuisiu cunseqnentiarum.‘ formaliurn alia s’yllu—
gislica, alia nun syllogistiea. Ouid sit syltogismus, notum est er: philosophu
prima Priurum et Petra Hispana in snis sammnlis; ideu de hau eonsequentia nibil in
praesenti trartatu dicam. Consequenlia furmalis nun syllogistica est umnis eonsequentia
bona nun existens syllogisrnus, de quibus in sequentibus dieetar.
411) f. 187 A: Restat punere cunseqnenliarurn regulas prima generales . . . . ..
1) ex uppasito eonseqnentis infertur oppositum antecedentis . . . . 2) quidquid
repugnat eunsequenti, etiam repngnat antecedenti . . . . . .. 3) quidquid sequitur ad can
srquens, sequitar ad anteeedens . . . . . .. 4) quidquid anteeedit antecadens, antecedit
etiam eansequens . . .. . 5) umnis conseqnentia, euius antecedens esl simpliciter impussi
bile, est bund..... _6) umnis cunseqaentia‚ cuius eonsequens est simplieiter neoe;ssa—
Tlüfll, est band . . . . .‚ 7) er: antecedente pussibili nunquam sequilur cunseqaens mere
impussibile . 8) nunquam er: uero sequitur falsurn.
412) f. 188 B: Restat rinne punere aliquas specialcs conseqnentiarnm formalinm
r'egula3 l) aryuendu a tola uapnlativa ad alterarn eins poltern prinripalem est
bona consequt’ntia 2) arguendu ab nna parte disiunetinae ad totam disiunrlinam
.. 3) ab nnieersali ad suam indefinitam 4) a tote disiuneti'ua cum nega
Iiune unins partis ad alterarn . .. 5) a tote eonditionati cum positiane anteeedentis
ad positionrrn consequentis. '
413) f. 189 B: Quantum ad materiales eunsequentias praernittendae sunl dieersae
eonsequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus ar
gaitur ad expositum vel e cunnerso. Quantum ad primurn . l) arguendu a defi
nitiune ad definitnm, a numinis interpretatiunc ad intkrpr'elatunz terminis eodem modo
et personaliter snpponentibus esl band uunscquentia 2) a synonyme ad synony
mum 3) a nomine totius ad numen parlis „ .. 4) u namine partis, sine qua
102 XX. Marsilius v. lnghen.
aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, "für deren
Verflechtung mit. der consequentia allerdings gleichfalls bei Occam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anfn.924—»936 u. 944 fl’.). In
solcher'Weise gibt ‚Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz
für die Exceptiv-Sätze‘uß), die Exrlusiv-4‘5) und die Reduplicaliv
Sälze416)‚ für „incipit“417), ,,difl’ert““8), ,,infinitum“_“9), die Com
a
totum non esse potestl ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius
suum .. . .. 6) a superiori ad inferius negative 7) a parte in modo ad suum
totum sine distributionc 8) a toto in modo cum distributione ad partem in modo
n1e0g)ataiveparte..dis9i)uncati taodto tcootpuumlatdaisiaudnctpuamrt..em.. . cop1u1l)atta nnoonmivnaeletcaucsoaneseqeuffiecniteinati.s ad
nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus 14) a nomine causae formatis ad nomen
e/fectus 15) a propositione afnrmativa de praedicato infinito..... ad propositio
nem negat-ibam de praedicato finito 16) a propositione affirmativa de praedicato
finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedi
catum coniunctum 18) a coniunctis ad divisa, dummodo unum .coniunctorum
non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo sup
ponente per transpositionem eam convertendo 20) a propositionel in qua unum
contrariorum af/irmalur, ad aliam, in qua‘dc eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius privative oppositorum..... ad alterius negationem 22) in
terminis disparatis ab af/irmatione unius de aliquo ad negationem alterius.
414) f. 194 B: Circa secundum consequentiarum partem videndum est de con
sequentiis tenentibus ab echonentibus ad expositam, et quomodo omnes propositiones
in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiehei nur Occam wiederholt ist). Erccptivae in quadru
„plOimcinirsepheorimuontuprraetdeir/feSroecnrtaiat:em non cu„rOrmitnliis homo„NoprnaetoemrnisSohcormaotenpfraertuerrriSl“o.cratem
currit“. „Non omnis homo praeter Socratem non eurrit“. Regulae: 1) A
qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad unam suarum eaponentium est bona consequentia. 3) A
tertia et quarta ad unam suarum eazponentium non valet.
415)_I. 197 B: Quando arguitur ab esclusiva ad suam praeiacentemv consequen
tia est bona. Alia regular Ab erclusiva affirmativa ad universalem de terminis trans
positis est bona consequentia, si fiat ezclusio gratia alietatis (s. Absehn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f.‘XCIX 1T.
416) f. 199 A: Nota, regulas de exceptivis positas etiam convenire reduplica
ticis ‚- praeter illas tamen ponitur regula specialisr Ab affirmativa de subiecto redu
plicato ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. S,
art. 3, f. CCCC fl‘.
417) f. 201 A: De propositionibus de „ineipit“..... reyulae: 1) A qua
libet ad suas cæponentcs est bona consequentia 2) Ab illis‚ quae disiunctive
eaponunturl ad unam exponcntcm non valet . . . . .. 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „dilfert, aliud, non idem, allerum“ et similia
u. s. f. . . . .. Nota, de consequentiis illarum proportionabiliter poni regulass sicut
positae sunt de exceptivis; est tamen regula alias Ab inferiori ad superius respectu
termini, super quem cadit hoc verbum „difi‘erl“, non valet consequentia _
419) f. 204 B: Infinitum alio modo capitur syncategorcumatice et sic in
magnitudinibus sic exponitur u. s. f. Regula: 1) Ab existentia infiniti in magni
tudinibus categoreumatice sumpti sequituri v quamlibet eius pai-terna quae nominetur
aliquota, esse infinitum . . . . .. 2) Ab esse infiniti syncategoreumatice capti ad esse
infiniti categoreumatice capti est bona consequentia - '
XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. 103
parative und Superlative 42°) , für „omm's“ 421), „lotus“‘”) und
„sicut_“ 423). ‘
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der
Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be
nützen musstem_ Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria ‚
enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel
satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund
sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung ausspraclfl“). .
Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt““)‚
Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geb.
1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner
Zeit427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus 428) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru:..
420) f. 205 A: Videndum de comparalivo. Begula: A comparativo ablativo
praeposilo ad cumlem .ablalivum postposz'lum non valet conscquenlia. (f. 206 B)
Restat mmc dicere de supcrlalivo u. s. f. Regula: A supcrlalivo ad com
parativum lermim's eodem modo retenl-is non valrl couscquenlia.
421) f. 207 A: Nihil aliad es! dicerev „omncs“ colleclive‚ quam lota aal/ratio.
Regale: A signo slanle colleclicc ad supposilum lermim' mm valel umse
quentia, ut non scquilur „omnes apasloli dei“ u. s. f. Convertendo colleclivam
in terminis est bona consequentia._. A qualibel colleclica ad suam praeiacentem
es! bona consequentla.
422) f. 207 B: „Tolus“ quandoque capitur pure calegoreumalicfl; quando—
que vero syncalegoreumatice; tertio modo capllur partim calegoreumalicc partim
syncdlegareumatice. Regale: capiendo calegoreumatice est conscqurntia bona a
pmpositione, in qua pom'tur „tolum“; capiendo syncatcgorcumallcc dimisso
lenm‘no „totes“ non valel cousequentia. -
423) f. 208 A; „Sicul“ es! similiI-udiaiS advcrbium. Regale: Ab affir
malina, in qua ponitur hoc adverbium‚ ad proposilionem, in qha pom'tur allerum
eomparalorum, es! bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort ncmlich wird f. LXIII r. B fortgefahrcn: Mar
silius aulem universaliler cl simplicilcr admitlil talcs imposilioncs (s. Anm. 163 n.
199) iuxla hui'us arlis princz‘pium, sc. quod omne ponibil_e‚ si_ponalur‚ es! admitlew
dum (s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der inAnm. 146 angeführten Stelle lautet f. LXIV v. B:
Marsilius aalem opposilum sustz'ncns dicit, quod mm solum significel, Socralem dicere
falsum‚ scd eliam signlficct secundario, quer] falsum esl‚ Socratcm dicere falsam (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungssclniften zum Petrus
Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Ouaesliones zum Porphyrius in
der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener
Universität (Wien 1865) S‚ 402 fl‘.
‘ 427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu
ständen und Kämpfen s. J. B. Sehwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.
428) Qaaestz'oncs magisln' Petri de aylliaco cardinalis cameraceusls super libros
sententiaram una cum laadibus Theologie. Et quibusdam qursliom'bus de polcslale
Ecclesie in sais vesperlis dispulutis. Am Scbl.; Impressc arte Nicolai wol/f
alemam'. Anno 1500. 4.
104 XX. Peter v. Ailly.
c!iones modorum significandi“, mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zWeite, betitelt „Coneep!us“, und in entfernterem die „Insolu_bilia“
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),
und hiezu noch ein „Traetatus Exponibiliurn““°).
Was zunächst die mit dem Oceamismus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft,_ stellt sich auch
d’Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und, nimmermehr 1 = 3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität
zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen nluss431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist432)‚ so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen
kann 433).
Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheit be
fähigten menschlichen Worten — „voees“ — eine Ausdrucksweise, in
welcher sogar eine Steigerung des Oceamismus nach extrem nominalisti
scher Seite hin zu liegen scheint434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemit doch jedenfalls
d’Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenhürtigkeit des scnsualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplewa als
auch eomplerra sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) Destruetiones modorum signifieandi. Coneep!us e! insolubilia secunduni viam
nominalium magistri Pe!ri de a!lyaeo. S. l. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte
„secundum oz'am nominalium“ sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder
Druckers. ‚
430) Trae!atus expoaibilium magislri pe!ri de Aillyaeo. Impressus a Guidone Merca!oris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginAirmt)S.chl.: Pari"sius.
431) S. Sen!. I, qu. 5 M: Supposi!io aliem'us !crmim' in divim's es! duplex,
quaedam-es! supposilio mediata, quaedam immedz'ala . . . . .. Nullus terminus personalis
supponi! immediate pro essen!ia in dioinis; nullus !erminus essentialis suppom'!
z'mnxediate pro persona in diainis; omnis terminus essen!ialis supponi! mediale
pro qualibe! re in divinis. . (R) Nulla res potes! esse !res res, e! . eonce—
dentes‚ aliquod unum esse plura individua unius generis an! speciei, non sun! digm'
vocari philosophi, . quia proprietas philosophz' ext, quod inni!alur Iunu'ni naturali.
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Liee! is!a proposi!!o „dem es!“ noa si! nobis
evidens au! eviden!er demonstrabilis, ipso tarnen es! naturali!er probabilis.
433) Ebend. lll, qu. 1, art. 2 Z: Non repugna!‚ quod aliqm's habea! demon—
stralionem sive scien!iam e! tarnen non perdat fidem 'infusam, quamm‘s perda! fidem
aequisitam‚ sicu! aliquis potes! habere fidem circa principium e! noti!iam eviden!em
circa conclusionem seu per experientiam‚ non tarnen po!est simul haben fidem aequi—
silam circa eonclusionem e! no!i!iam evidenlem.
434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeilen: Logicus eons:derat voces sub
ratione aeri!atis et falsita!is cognoseendae e! respeclu passionum logicalium.
435) S. Sen!. I, qu. 3, art. 1 J: No!itiarum !am sensualiunt quam in!elleetua—
lium quaedam es! simples: e! ineornpleza, alia vero comple.ra; camplemarum au!em alia
dis!ans‚ u! proposi!io vera au! falsa, alia indis!ans‚ ut oralz'o, quae nee es! vera neu
xx. Peter v. Ailly. 105
Occam’s über den Eriahrungs-Beweis (experieatia) fast wörtlich wieder
__holeu436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.
Anm. .773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begrill'e mittelst
einer Gewöhnung mit einer species naturalis tw diess ist Occam’s
idolum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Bimini in die
species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. oh. Anm. 35 f. ——) ver
bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 fl'.), gegen jede
platonisirende Auffassung438). Hingegen bezüglich der „formalitates“
entfernt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn.‚ Anm. 817), in
soferne er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist, dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. überhaupt dem sermo, angehören 439). Und in der Frage über
intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsi'ähigkeit in die Form
selbst verlegt440). — Vereinzelte Aeusserungen betretl‘en das futurum
contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der
falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 Il. 229). .. . .. Animalia bruto
habent aliquam notitiam complexum de sensibilibusg ad hoc est experientia
multiplex et specialiterude omnibus venaticis. Duplex est nolitia incomplexa nobis
possibilisy quarum una solet vocari abstractivaj alia intuitiva ete.
436) Ehend. Qu. 1, art. 3 GG: Notitia conclusionis acquisita per experientiam
I et notitia eiusdem acquisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est
inconveniens, distinctas causas habere eosdem effectus specie. Si primo sciatur
conclusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, . . . . .. fiet unum ex
gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.
437) Ebend. Qn. 3, art. 1 G: conceptus huius vocis „homo“ proprie loquendo
non est nolitia hominis nec vepraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam
colligaatia seu mutua eoncomitantia inter eoneeptum naturalem homiuis et conceptam
huius vocis „homo“, propter quam uno conceptu mota per abiectum suum, sc. quando
auditur ista vox „hamo“, statim movetur alius conceptus sive species naturalis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z: Quod ideae solum sunt singulariunu patety quia
sola singularia sunt extra produeibilia et nulla alta; et si Plato aliter senserity non
est in hoc sequendus. ouod ideae non sunt universalium, patet, quia nulla sunty
nisi ponatury quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus
extra communes et per praedicationem universales.
439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio potest intelligi dupliciterg uno modo
proprie, et tunc ex natura rei non est nisi plurium realitatumy quarum una non est
aliag alio modo impropria, quando scilicet aliqua res est plures ras, et
potest vocari distinctio formalis, quia nomina signi/icant ad placitum Talis
distinctio formalis nunquam est nisi ratione distinctionis realis, et nunquam est
in’crcaturis. (H) Formalilas est quasi quaedam conditio tutius proposilioais, quae
non est proprie aliquod ens reale. Si. dieatur, quod non loquimur de propositionej
sed de re et de formalitatey quae est ex parte rei, dicor quamvis loquamur de re,
tamen loquimur mediante propositione; et ideo concedo1 quod essentia et relatio ex
natura rei distinguuntur formaliterg tamen illa formalitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, al‘t. 3 U: Nulla forma potest suum formabile intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis et minus tale, nisi per intensionem et
remissionem ipsius formae in se..... nova alicuius suae partis acquisitione vel
deperditione. Vgl. vor. Ahsehn., Anin. 819. Die thomistisehe Anschauung Peter’s
in der theologischen Frage betreffs der Individuation der Engel s. b. D’Argentre,
Coli. iudic. d. nov. em Vol. I, Pars 2, p. 74 m '
sos x_x.' Peter v. Ailly.
x
Frage festhältul), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.
Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 4‘“), ferner das
principium identitatisuaj und den syllogismus empositorius 4‘“):
Ein eigentbümlicber einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch
seine speeiell logischen Schriften hindurch; während wir nemlicb schon
bei Gregor v. Bimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,
77, 225, 261) den occamistiscben Begrill' des „Mentalen“ allmälig ein
eutschiedenes Uebergewieht über den -des „Vocalen“ erlangen sahen, will
D’Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach‘allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn.‚ Anm. 129—134) über „modus
significandi“ entwickelt hatte 445). Und es mochte eine solche Polemik
dem Oceamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotisten jenes Thema ofl'enbar eine sehr reiche Durchführung ge
funden hatte. Es ist wenigstens D’Ailly in der Lage, neunzehn Gründe
aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung
der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si aliqua propositio enuntiaty aliquod possibilel
quod eril, fore1 ipsa est determinate cera. Nulla propositio singularis de inesse
a/firmaliva vel negativa de futuro contingenti ad utrumlibet esl necessario vera . . . . ..
lstae propositiones non sunt necessariaer „0mm futurum contingens est futurum“,
„Aliquod futurum contingens possibiless „Nihil‚ quod crit coensttinfgeunttuerrutmlcirit contingenter-na „Aliquod, quod erit, non
erit“. (J) neas est praescientia verorum contingentiuma quia aliqua sunt vera
conlingcntia et inter illa aliqua sunt de futura Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
em Ebend. art.1 E: lioc nomen ncontingensu idem valet quod haec oratio
npossibile non necessariumri copulativa ex partibus de possibili non requirit ad
cius veritatem unam copulativam de inesse possibileml sed sufficil, quod utraque pars
dicisim sit possibilis.
lstae propositiones sunt absolule _
443)'Ebend. Qu. 3. art. 2 U: Primum principium debet csse compleæum . et.
omniam complezorumbnotissimum et ex terminis communissimis et propositio
hypothetica vel saltem non pare categoricaj sicut illa uAliquid est vel nihil
esl“..... uel ista nouodlibct est vel non cst“. Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebeud. Qu. 5 Z:’ Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit cæpositorius et
bonus de forma, reqm'ritur, quod medium eius supponat pro una rc et non pro
plurilms.
445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublecanteml qua
importabili onere ezonerati in regionem scientiae talibus longinquac libere proficis
cantun .. Prime recitabo breviter radicabilia ponentium tales modos significandi
distinctas et eorum rationesy- secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus declaraboy tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae rationes
446) voci pcr hon, quod ipsa est signum vel pars orationisl aliquid additnrj
et illud additum vocatur modus significandi. vox post impositionem est con
tracta ad delerminatam speciem partis orationis Vovi. per impositionem de novo
aliquod accidens additur. vox pen impositionem derclinquit intellectui aliquid
vel aliquem sensum facit intellectui bene disposilo, . cadit sub consideratione ali
cuius scicntiael sub qua prius non cadebatl . . . . .. causat aliquid, quod prius non
poterat causam vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post
impositionem est in pracdicamento relationis Post imposilionem vom est coactal
et ante fuit libera et vage. Post impositionem vox est signumj igitur relati
vum, . ante impositioncm fuit non signi/icativa. Modus significand-i estillud,
-.l...
315,.»
xx. Peter v. Ailly. iov
mm richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener modus significandi passivus4“), noch ein eigener modus si
gni/icandi actibus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Munde ‚eines Oceamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi falls man ihn in die vom vel-legej Gefahr laufe, in der Lul't
‚vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über signum
oder consignum verbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe lieseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi actiuus oder passivus als überflüssig bekämpft hat45°)‚
ad cuius varietatem variatur congrvuitas orationis. Si voci nihil adderetur per
impositioneml non posset daril a quo causaretur congruitasg . non posset dari
aliquid, per quod nomen ditferret a verbo. Eadem res praecisc significatur per
hoc nomen „Socrates“ et per hoc pronomen ‚.ille“. ....'Multa sunt nominay quae
simpliciter nullam rem significantj at „chimaera“. Est dare modum intelligendiy
ergo est dare modum signi/icandi Significare, quod est actus ipsius vocis , est
agerey et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi
ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus ct sequeretun quod grammatica esset scientia realisg quia considegreett liopgsiacsuslres si
gnificatas. '
447) Probo, quod isti modi signi/icandi activi et passivi non sunt ponendi .
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse.-....
cupio hanc orationem „deus est deustS .. . quia hic non est modus significandi
passivusg . . . .. et si dicaturl quod intendunty tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo, istud est nimis puerilitcr responsum ; . . . . ..
loquor enim de ista oratione ndeus est deus“, quae est res naturalis. in qua poni
tAurrgavoeriunmrevbeursbunmatuertalviebruusm. nomenute,t vseiruhmocsunpopmoesnitu„mSoccrtatveersa“ psairgsni/oircaettioSnoisc.ratem,
' tunc secundum eos in Socrate est talis proprietasj qua signi/icatur Socratesg et
tunc quaero, utrum illa proprietas signi/icetur per aliam proprietatema ita quod
ex parte rei erunt infiniti modi siqni/icandi passivij si autem sint finitae tales
proprietatesl non posset ulterius imponi aliqua dictio ad significandam illam rem.
lpsa 4r4es8)siDgenifmicoadtoa nsoignnicfaicuasnadtiy activo quia qluaapeisrolno_ nqufiadcicliausqautodtalheamecmovdoumm.„lapis“
ipsum signi/icetg nec non causatj quia ipsamet vocc non facit se ipsum
significarcg si intellectus talem modum causaretl . . . . . .. per consequensl quando
intellectus non imponeret vocem. tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit . . . . . .. Si modus siynincandi activus est in voce
subiectivcl sequitun quod accidens esset subiectum accidentisg itcm cum vom
'sit in aere subiectivcr sequitun qaod modus significandi activus saltem mediate crit
in acre subiective et sic aliquando cum venio a/ftabitar et evanescet. Vgl. bei Bu
ridan, 0b. Anm. 77.
449) Si ratio signi vel consiqni constitueret vocemj dictionem vel partem orationis
formaliterl ergo sine istis rationibus non potest vox essc dictio vel pars orationisg
consequens est falsumy ergo et antecedens . . . . . .. ltem posset argui de istis dictio
nibus „chimaera“ vel „caecitas“, quae simpliciter nihil signifcant et tamen sunt
proprie dictio-nes et partes orationum congruarum. Si intellectus accipiat modum
signi/icandi a proprietate rei , ergo, ubi nulla est res vel proprietas reii ibi nullus
est modus significandi. ‘
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva. quia sic
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectioj quia talis in
tentio potius passio est, quam actiol . nec est habitus, qui est principiorum nec
sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum. Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogente (dieses von Occam oft'gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.‚
Anm. 758 f. u. 768)‚ sed non videtun quod sit aliqua ratio cogens. contra hoc,
quod dicitur de modo intelligendi passive, sc. quod sit ipsa proprietas reii arguitur
108 XX. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam’s Auffassung
betreffs der „signa“ anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 fl‘.), dabei aber den
„mentalen“ Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch ‚das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein ausserlicher
Nothbehelf bezeichnet wird““). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale“ Quelle zurückführt“”).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Coneeptns‘f trägt. Dort fasst D’Ailly den
terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („vitalis immutatt'o“) des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceplus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und
signnm rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus
sie; multae sunl res, qnae non habenl tales proprietates, sinnt patet de prima causa
et de mullis eliig subiectis separalis. . . . . .. Ilem apparel toteliler voluntarie dietum,
quia ncc rationb"nec experimenlo pereipimus, talem medum esse ex perle rei.
451) Unum aligam mihi apparenlem modum dicendi verierem. Praemitto
dues divisiones et unem dcclerationem. Divisio prima est, qued signorum aliud est
mentale aliud eocale et aliad scriplum; secunda est, quod signornm .quaedam
significeat naturaliter et qaaedam ad placilum. . Declaratio ponenda est, quare
et ad qnid voccs [nerint impositae ad significandum. Vooes fucrant inventee ad
exprimendam exterins alteri‚ qnod per conceptum „alle ista expressio fuit homini nccesseria eo, qnod homo est emnoimdaol ppoelleistticousmlenedti,s‘ociale;
ideo inventae fuernnl voces‚ at pram'se id ad plecilum significarenl alteri ca:—
Fteareiruus,ntqascordipteaignveocimbeunstasluibas,titqaataae‚ suqnutodnaetbusreanlteisbucsonccleptmuasl,teni:ntcdriisutsanstiiglnmisficannall.le vom
humane sa/ficit ad aliqnem coneeplum manifestandum.
452) Istis habitis ponendae saut eliqnee conclnsiones: .. In orationibus
mentalibas est vera et propria congruitas .. et proprium regimen. Congrui—
las, regimen et coustrnctio sunt naturalilcr in propositionibus mentalibns et
per se et prima magis intrinsece, qaem alicui altert eratiani; snnt in
oratione menteli sine lali modo significendi active vel passive. Omne, quod
regitur vel regit in oretione mentali, naturaliter regil vel regilar; sicut ne
minalivas casus, 'ita genitivns, delivns, accusativus et ablalivus. Namen est
ista voz, quae est nola alieuins conceptus nominelis; .. . sie ista vom „chimaera“
est verissimc nomen. Omne regimen communiler usiletum est vel mentale vel
vocele vel scriptnm. . Cuiuscnnqae regiminis ultima als, ad qnem reducitur, est
conceptas, quia voces salzerdinantur talilzas oonceptilms. Nomen mentale
est vonccptus vel pessio animee prima requisitas in campositione orationis mentaliler
per/eclaß, et verbum mentale est coneeplus animae secundario requisitus ad compo
sitienem 0relionis mentaliter perfectee. Von solchem Standpunkte aus folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alias mentelis alias vocalis alias scriplas. Terminus mentalis
est cenoeptus sive aclus intelligendi animae aal potentiae intellcctivae; lerminus vo—
calis est vom significans ad plaoitum; terminns scriplus est scriplara synonyma_in
signifieendo veci. Terminus in tote sua communitale . . . . .. est signam, quod e.z
impositionc, quam acta hebcl vcl ex natura sua, polentiae cegnitivae eam vitaliter
immntando aliqnid vcl aliqua vel eliqualiter natura est significarc. Vltalis im—
mulatio est actnalis netitia sit‘e cognilia e/fective partialiter cansata e polentia ce
gnitit‘a vitalitcr perccplira ct illllrlerans'ipst'. . . . . .. Significare est {dem quod signum
rei facere; signth ano modo est, qaod dncil in notitiam rei primariam
vel memoralivam; alio modo est ipse notilia rei; hoc seeundo modo
\._Ä n s
in: "
XX. Peter v. Ailly. me
in einen incompleæus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei
jenem terminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand
theil des Urtheiles zu sein ("— er nennt ihn wie Scotus categorematicus,
s. ebd. Anm. 177 —-), unterscheidet er eine Stul‘enfolge von „signifi
catione tantum“, dann ,,offieio tantum“, und zuletzt „signiflcatione et
officio simul“, je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indica
tives in Verbindung tritt455). Die begriffliche Auffassung aber eines
mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in
Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allge
mein-Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter
minus im eigentlichen Sinne [heilt er sodann in die übliche prima und
secunda intentio ein, welch letztere darin gefunden wird, dass ein Be
grifl' auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen
modi significandi wieder (vgl. Anm. 4_52) nur eine Verwandlung der
üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler“
Akt durchgeführt wird458); eine dritte Eintheilung betrifft den occami
stischen Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).
dicimus conceptum esse signum rei. Terminus mentalis, conceplus, actus in
tetligibilis, nolitia rei apprehensioa idem sunt.
454) Notitia appre/temum incomplccca est conceptus rei incornplezvus, com
plezva est conceptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est com
plexione distante, alia compleæione indistante. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis categoremalicus est triplexz . . . . .. ,,signifieatione tan
tum“ est conceptus naturaliter significans aliquid vel aliqua non potens reddere sup
positum verbo personali modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus ;
. .. „of/icio tantum“ est, qui ca: natura sua nihil significat, potest tamen esse
appositum respeetu nominis nominativi casus; . . . . .. „significalione c! officio simul“
est, qui naturaliter significat aliquid et potest esse suppositum verbi personalis modi
finiti et appositum nominativi casus
456) Terminus mentalis improprie dictus est conceptus vocis vel scripturae, .
et, licet signi/icet naluraliter proprie vocem vel scriptnram, cuius est naturalis simi
litudoy potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri conveptui,
. . . . . . v. gr. conccptus huius vocis „homo“ naturaliter proprie significat illam vocem
„homo“, sed ad placitum significat omnes homines e! sic suhordinatur in significa
lionc illi conceptui, qui naturaliter proprie est repraesentativus omnium hominnm.
457) Terniinorum mentalium proprie diclorum quidam est prima intentiua alius
est secunda intentio. Secunda intentio est conceptus sive actus intelligendi solum
naturaliter signi/icarus reni, quae est signum alterius rei ea ra!ione‚ qua talis res est
signifieala ad placitum per alium terminum.
458) Terniinorum mentalium proprio diclorum aliqui naluraliter significan! no
rninaliter et tales naturaliter sunt nomina, aliqui naturaliler significanl verbaliter et
tales sunt naturaliter verba, et sic de aliis partibus orationis. Item aliquis na
turaliter est nominativi casus, alter genitivi, et sic de aliis Quare sequitnr,
quod regimen et constructio naturaliter conveniunt terminis mentalibus proprie dictis
et non per aliquos modos significandi eis additos.
459) Terrninorum menta/ium proprie dictorum alter est absolnlus, alter est con
notativus. Connolativns est, qui praeter illud, pro quo supponit, naturaliter
aliquid intrinscce vel ertrinsece, positive vel privative connotat. Quilibet ter
minus connotativns habet plura significata, et ad minus habet duo , se. unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber lässt -‚D’Ailly in völlig parallel gehender Behandlungsweise
den terminus vocalis folgen; er definirt nemlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichc'en verstehen
(vgl. Anm. 435), bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 460).
Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „signifi
catam uttimatam“, um die significatio mm altimata als die der Allge
mein-Begrifl'e zu bezeichnen“) lm Ansehlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben categorematisehen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten, zu welch letzteren er sogar sämmtliehe adjeeti
vischen Verba rechnet‘w2). Zuletzt führt er’die Unterscheidung der
prima und secunda imposz'tz'o 463) und abermals die Eintheilung in ab
solute und connotative Worte an“f‘).
Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er
scheinungen auf eine „mentale“ Grundlage ihre Anwendung auf die In
solabilz'a, und D’Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen
Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden
hofl‘t, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles
ausgeht‘“) Vorerst nennlich regelt er die übliche oceamistische Drei
et aliad materiale; materiale L'Sl illad, pro qao sapponit; formale csl illad, quod
conaotat. ' ‚
460) Trrminas vocalis est vom significativa, i. e. qaae apprehensa ab. au
dita. ex impositione, qaam acta habct, aata est potentiae cognitivae eam vilaliter
immatando instrumentalitrr aliqaid ael aliqaa vel aliqaallter 1epraesenlare aliud a se.
Et dicitar „polnntz'ae oognitivae“ et mm „intellectiaac“, qaia mm solum homi
m'bas aliqaid significatar, sed etiam bralz's. Significare ad placitam mm
nst' aliad qaam inslitatiu faata per volaatatem et per placz'tam alicaias totias com
mum'tatis vcl alicuius habeatis auctoritalem et gerentis vicem tolz'as commam'tatis.
461) Terminus vocalis dicz'tar significare ad plzwitam allimate rem illam‚ ad
qaam significaadam ultimate est impusilus; et dictmr significare‚ud plam'tum
non altimate itlum cenccptum sive lermrlnam mentalen: proprie dictum‚ cut' in signi—
ficando sabordiaatar, v. g. terminas vocalis „homo“ significat ultimate omncs singu
lares homines et signifioat aon altimate coaceptum naturaliter ropracseatatz'vam om
m'am homiaum.
462) Termiaorum vocaliam quidam 0st mere vategorematieas, ut „homo“‚ alias
cst syncalegorematicas, ut „omnis“, alias est partim categorcmaticas et partim_ syn
categorematicas, qai sc. potest resolut in daos terminos, cm'asmodi est „ailtit" vel
„aliqaid“ vel generatiter omm'u sigaa aniversalz'a vcl partioalaria in neutro grnnrc‚
. at „alz'qaidfresolvitar in „aliquod aus". Omaia aerba adiectiva, at „lege,
cuwo“, saut partim categorcmatica significatz'aae et partim et in mente eis vcre respoadet concuptas complcwus. syncatugorematica ‚
463) Terminorum aoculium quidam cst pri-mae impositionis eine primae talentionis,
qaod idem est, aller 0st secandae z'mposz'tioais sivc srcundac in!entiomls. Se
candae inteatiam's est, qui ex impositione‚ quam acta habet, significat mm, quer es!
signam alterius rei ca ratione‚ qua est res significata per aliqaem termiaum.
464) Terminorum aooaliam alii saut absolali, aliz' ronnolativi; sod hoc convem't
termiao vooalz' per impositionem, qaia so. subardiliatar in significando termiao mentali
proprie dicto. I
465) De vocatis insolubilibus malli divursa et adversa crasueraat In
tantq‚ sententlaram variatate m'am quae-reas evadendt' et evacuandl dif/iraltatrm aallam
adhuc invaai a qaoqaam esse demonstratam, quae ad plenum satis/‘uciat meae man”.
Quapropter .. .. madum probabilem explaaare teatabo, per qaem radix di/‘fioultatz's et
‚XX. Peter v. Ailly. 111
gliederung in propositt'o mentalt's, vocalis, scrz'jrta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und
in der auf solche Weise übergeordneten propositio mentalt's allein findet
er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss signifi
cativ) die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit““). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occamistischen Uebertreibung, wornach man das Zusammen
gesetzt-Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen „doctor subtilt's et solemm‘s“ erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zug'äng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Unheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„compositio“ u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der ausser
liehen significatio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 468). Hiedurch
radicalis ipsius solutt'o potent apparere. Haec materia duas habet diffi
cultates: unam getle'ralem de causa veritatis et fatsitatis propositionum‚ altem
specz'alem de veritate et falsitate propositz'onum reflezionem habenttum supra se. Circa
pn'mum dua samt videada: primum quid sit propositio proprie dicta, et quare _
sit propositio vera vel falsu; circa secundum duo saut videnda: primum quid sit
proposz'tio Itabens reflewionem supra se‚ et qualtter sit respondendum ad totes,
quae cammuniter dicuntur insolabitia.
466) Propositio cocalis et scripta subordinantur mentali, sed mm apartet‚ qaod
eocalis et scripta sabordinentur siln' imn‘cem, staut multt' pommt; ‘nam sct‘ipta
immediate repraes t mentalem et nun medianle vacali. Unde mentales mm
diversificantur in 1t minibus, sed eaedem sccandum spect'em apad omnes significant
,naturaliter et saut natm‘alitßt' propositiones et mm ad placitam. Propositio men
talis proprie dicta est oratio mentatt‘s natu1‘aliter vera aut falsa. Propositio ad
placitum significans debet descrt'bi per significare veram auf falsum, sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.
467) Oritur dubitatio fortissima‚ utrum propost'tio mentalt's sit essentialiter com
post'ta ex pluribus notitt'z's particulart'bus, quarum und sit subicctum, alia praedicatum
et alte. copula. Fuit um; responsz'o um'us subtitis et solemm's docton's, qui tenet
in hac scntentia partem negativem, unde prima pom't, quod nulla propositio menlatis
de quccunque genere mentalz'um sit praedtcto modo composila; ‚. quia altler se
queretur, quod esset possibz'le, duas propositiones mentales naturaliter et nun ad pla
citum significanles esse omm'no similcs et eiusdem rationis specificae, quarum und
esset gossibilis et alia t'mpossibilt's; .. 1mm propositio mentalis, cm" subordinqtur
haec vacalis „Omnis allzcdo est qualitas“, est posstbttis et de fa_cto vera,‘ illa vero,
cUulitersiuubsorpdoinniattuprraeisdtiactavocoaplti'ms'0,„Omqnuiosd qaufafilrimtaatsioestetalnbeegdaot“i,o ensutn imdpeobsesnitbilditsei. in intel
tectu actus cempositz' seu complext ad istum scnsam, quod sint cempositi essentiatttcr
ex talt'bus notitiis partialibus distt'nclt's, quarum una sit subiectum‚ alia vero praedi
cutam. S. ob. Anm. 45. _
468) Licet praedicta epinio sit sustenibilis et probabilis‚ nun tarnen 1n'detur mild
onmino continere veritatem ‚. Omnis propositio mentalz's' hypothetica est cm pluri
bus notitiz's partialilms essentialiter composita; quaelibet proposz'tio eonde'tienalz's
mentalis est und consequentia, et qaaetibet copulativa habet antecedens et eonseqaens,
ex quibus componitur; quilt'bct syllogt'smus cemponitur ex praemissis et
eenctusione. ‚ Patet, quod praedicta opinio nett est vom de qualibet propositt'ovm
mentali yeneraliter. Sed nulla propositt'o mentalis categorica est essenlitr
112 \ XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese
können nun weder in der significatz'o noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in
der mentalen Auffassung eines objcctiven Sachverhaltes““). Und indem
er gegen den Begriff“ eines „compleave significabile“, welchen wir bei
Gregor v. Bimlni (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche
als hlosses Moment der signifieatio lostrennt, bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine ‘
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Antricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint“°). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen —- „qmm habent reflexionem sapra se“ —, und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
liter composita ex plaribas partialz'bas nolitiis. Affirmatio vel negatio in intel—
leeta seu qaaevis mentelis oratio non debet diei eo.nplexa propter hoc, quod sit com—
posita e.a pluribas notiliis partialibas essentialiter. Oratio mentelis nun debet
dioi eomplexe, qaia aequivatet in signifieando plurihas aocibas ael scriptis orationem
vooalem ael seriptam eomponentibus. Nee propositio mentalis debet diei com
pleza, qaia eempositionem signifieat in entibns e.rlra enimam. Alte et alie ra
tione dicitm' propositie mentalis complexa et prepositio vocalis et seripta, nee opertet,
quod, staut 0ratio vocalis habet plares partes, ex qaibas eomponitar, etiam mentalis
habeat plures tales partes proprie dietas‚ sed bene aeqaiaalel in signifieendo pluribus
notitiis, qaae im roprie possant diei partes; non [amen dito, qaod hoc sit ratione
eomposilionis, se solam ratiene signtfieationis.
469) Videndum est, quitt sit sea quare sit propositio vera -gl falsa. . .. .. Pro—
positio nur: est ideo aera aal falsa, quia signifieat aeram non ideo, qaia eins subiectam et praedicatam sappenet proveleofdaelmsavmelandonexptrroa;eo.dem.
Ouaelibet propositio signifieans ad plaeitam ideo praeeise est vera aut falsa,
qnie sibi eorrespendet mentalis proprie diete vera eet felsa‚ et ideo praecise
est posslbilis vel impessibilis, quia eorrespondel sibi talis mentalis proprie dieta. ‚
Oaaelihet propositio mentalis praprio dieta simplieiter eategoriea et de inesse e/fir
metiva, si sit vera, ideo est vera, qaia‚ qualiteroanqae per eam seeandum signifiea—
tionem totalem signifieatur esse eel faisse vel Ihre, teliler est vel fait vel erit,‘ .
et ideo est possibilis, quie‚ qualitereanqae per eam seeandam signifieetionem totalem
signifieatar esse vel faisse vel fore, taliter potesl esse vel faisse vel fore. -
470) Est arte opinio ‚ qaae ponit, qaod sigai/lcatnm proposilionis adaeqaatum et
totale est eomplexe significabtle veram vel falsum. Sed nullam est neu potest
eOsasiedqcueimdpleesat:eaaslignpiofitceasbtileessve,eraemst aaolom/p'laelxseum saidgniinfiteeablilteee.tam praedNiiehtiale eosptin_siioagins‚i.ficalam
adaeqaetam seu totale aliouius proposil-ioais mentalis preprie dietae‚ qaia qdaclihet
lalis'ralione saurem partiam, qaibas eequivalet in sigai/ieando , plura signifieal ad
invieem distineta. Oaidqaid significetar per eliqaem propositionem mentalem
proprie dietam secundum eins totalem signifieationem, etiam idem signifiealur per
aliqaem eins partem. Omnes propositiones mentales proprie distae ad innieem
oontradictoriae significent idem aal eadem omm'no, lieet elio et alle modo. Si
aero obiiciatar, qaod intrr ertieulos Parisiis eondemnelos eoalra magistrum Nicolaam
de Altiearia anas est iste „Hae proposiliones „„Deas rst““ et „„l)eus neu est““
{dem signifieanl, licel alio et alle modo“, respondeo, qaed malte /'acrunt eondenmata
eontra eam eaasa invt'diae, qaae tarnen postea in scholis pabtiee saut von/esse, (amen
dico, qaad est verias de propositiombas merttalihus improprie dielis vel etlam
de voealibus ad plaeitum signifieantibas.
xx. Peter v. Ailly. 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des lnsolubile in eben dieses eigenthümliche Verhält
niss, dass ein Urtheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagt‘fll). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan’s An
sicht, welcher die lnsolubilia mit der sachgemässen significatio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begrill'es lnsolubile über die so eben angegebene
Gränze hinaus 472)‚ und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
gelegte „falsificare se ipsas“, je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintretefla). l-lieraul' kehrt er
wieder aul die in der significatio beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obiective) und eine gegenständ
lich formelle fformaliterjp um bezüglich des „significare se ipsas“ den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor
471) inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflezionem et de
ipsarum difl'erentia. Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel ali
cuius repraesentalio potentiae cognitiuaeg dico enim „eogm'tivae“ et non „inteltectivae“,
quia etiam potentiae sensitioae potest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).
Propositio insolubilis seu insolubile est propositioi quae significatg se esse fal
sam; non enim dicitur insalubile, quia nullo modo possit solvi, . . ‚. . nec quia dif
ficulter polest soloil ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, sed quia di/‘ficultas provenit ex eo, quod talis propositios.siogbniefnicAahnm.se 3i0p7)s,um esse
falsam. ideo potcti quod omne insolubile est propositio habens re/lezionem supra se,
licet non e contra . . Nulla propositio habet re/lezioncm supra se nisi in qua po
nitur terminus appropriate signincans propositionemg sicut sunt termini „verunt, falsums
universale, particutare, affirmativum, nagativum, dubium, creditum, scitum“ et similes
472) Ex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis ’famosae, quae
ponitl quod omnis propositio signi/ioatj se esse veram, et falsitasvopinionis
cuiusdom magistri. qui poniti quod omnis propositio affirmativa categorica significut,
se esse propositionem. et significatl idem esse, pro quo supponit eius subiectum et
praedicatuma . et falsitas cuiusdam dicti illius magistri salva eius reverentia, sc.
quod a/firmativa categorica duas habet significationesg unam de re ad extra, quam
vocat materialem significationemy et aliam de suis terminis et de se ipsal quam vocat
formalem; ‚. sequitur contra dictum magistrumq quod haec non est insolubilis nec
signi/icatj se ipsum esse falsamz „Senates proiiciet Platonem de ponte, posito casuy
quod Socrates dixerit, quod onmis asserens falsum proiicieiur de pontel et solus pro
ferens verum transibit ponteml et tunc veniet Plato et profert Socrati dictam proposi
tionem“. Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubilial quae
tamen non suntl quia non signifieant, se ipsas esse falsas, ut „Soerates scit se
errare“, „Soerates fingit se esse sophistamu (s. oben Anm. 310), „Sucrates male
dicit Platonina et ita de multis aliisl quae communiter ponuntur in practica sophis
matum insolubiliurm r
473) Solum ponam distinctiones de propositionibus falsi/icantibus se ipsasy quia
de illis est specialis di/ficultas et non de altis. Quaedam signifieant, se esse
falsas, de per se, i. e. omni casu circumspectol quaedam de per aeeidens, sc. ezpo
sitione alicuius casus; unde patet error quorundam dicentiumy quod nulla pro
positio insolubilis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ez casu. Quaedum si
gnificant directe et tales sunt illae, in quibus af/irmatur ille terminus „falsum“ de
termino supponenle pro se ipsisl quaedam vero significant indirecte seu consecutire.
Propositionum signi/icantiumy se esse falsas, indirecte seu consecutivc quaedam
significant immediale, i. e. se ipsis soluml quaedam vero medianlibus aliis proposi
tionibus. e. gr. per suam contradictoriam ei hae aut medianiibus aliis
propositionibusl quas ipsae easdem significant, aut mediantibus aliis proposi
tionibus. a quibus ipsae significantun
Puma, Gesch. IV. 8
i s r „2;?
114 XX. Peter v. Ailly.
.1—
stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 4'“), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insolabilitas überhaupt nicht die „mentalen“ Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen könne““). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung
oder Lösung der Insolubilt'a, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi
nologie „propositz'o plares“ anheiml‘ällt47ö).
474) His visis scieadam est, atram reflexio supra se possit competere pro
positiom' mentali proprie diclae. Repraesenlatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri
daplz'cz'ter staut et significatio, so. obi80liae et formaliter; . imago eaim regis si
gm'fiwl regem 0biective‚ conceptas oero mentalis, qaem habeo de rege, significat
regem formaliter, qaia est formalis cogm'lio regis. Significare atiqaid obiectioe
m'hil oliad est, qaam esse obiectum alicaius cogm'tionis formalis; significarp vero for
malitcr m'hil aliad est‚ qaam esse formale in cogm'lioae alioaias obiecli. Oaae
libet res, quantam est de so, potest significare se ipsam obiective. Nulla res
creata potest esse propria et dislincta cognitio formalis sai ipsias. Nutte propo
sitio oecah's oel scripla potest significare se ipsam oel aliqaid qaia aulla talis potest esse formalis cogm'lio polealiae cogaitivaae.liad formOaalaietleirb,et pro
posilio'vocalis vrl scripla per prias significat se ipsam‚ quam aliqaid aliud.
475) Panam aliquas conclasiones‚ quae forte aliquibas prima faule apparebant
extraneae et mirabiles: Nulla propositio mentalis proprie dicta potest signifieare,
se ipsam lesse falsam. Impossiln'le est intelleotai prima formare propositz'onem
universalem mentalen: proprie dictam significaatem, omnem propositionem mentalen: esse
falsam. . . . . . . .. Intellectas non pätest formare propositionem mentalemproprie dictam,
quae signifieet, saam coatradicloriam esse oeram. . . . . . .. Nulla propositio mentalis
proprie dicta potest signifioare, se ipsam esse oeram, nec potcst haben re
flqueixaiocneermtamsaepsrt‚a qsaeodippsoasm.sumus l'Socrdmarcconitsrtaamdi„cAttaiqoaraitaprropdoastin'ltiaotiomentfaotrzt'isssicsrtnaf,alsa";
pro solatione vero pono aliquas ooaclasiones.‘ .. Pars propositiom's mentalis
proprie dietae nun polest sapponere pro ipsamet proposition0, . . . . .. "eo potest sup—
ponere pro contradiotoria illius propositionis, caias est pars, neu potest sup—
ponere respcctu Imius termim' „aerum“ pro propositione significante illam propositio
nem. Pars propositionis ad placz'tam significantis non potest sappoacre pro pro—
positioae mentolz' proprie dicla sibi correspondeate. Ouvlihet modo reflezionis
propositio vocalis vel scripta aat mentatis improprie divta potest habere reflezionem
sapra se. Patet‚ qaod omnis propositio insoluln‘lis est propositio vocalis oel
scripta aal mentalis commam'ter dieta, qaia aulla insolabilis est mentalis proprie
dicta, et propositiom's aocalis vel sm‘ptae vel mentalis oommam'ter distae pars
potest sappoaere pro tota propositz'oae, caius est pars.
476) Nanc videndum est de talium propositionam veritate aal falsitote, ‘ et per
hoc apparebit, qaaliter sit respondendam ad totes propositiones, 'qaae oommam'ter
dicantar insolabilia. Omnis propositio insolabilis habet aliqaam propositionem
mentalem proprie dictam sibi correspondeatem. Caiaslibet proposz'tiom's insolu
bilis et alicaius proposiliom's mentalis proprie dietae sibi eorrespondentis termim' sibi
inoioem correspoadentes signifioant idem et pro eodem supponaat. . Oaalitercaaque
per insolabilem significatar ad placitam, taliter per aliquam mentalem ael aliqaas
mentales significatar naturalitrr. Oaaclibrt propositio insolabilis est falsa ca;
eo, qaod falsifioat se ipsam. .. Quaelibet pr0p0sitio significans praeoise‚ se ipsam
esse oeram, ext vom. Cailibet propositz'oai insolabili correspondet aliqaa men—
talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa. Caique propositioai inso
XX. Peter v. Ailly. 115
‘=&’—<rL. Ä ‚t ‚
Was endlich die Schrift über die Expom'bilia betrifft, so hat
D’Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
Couseqaeutiae hineingepfropl't, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D’Ailly
eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der ex- -
poniblen Sätze geben wollten, von sich gewiesen 477), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales“ Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheile“*’)‚ sowie über den sog. Ablativns absolntus als einen
exponiblen Ausdruck“°), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Ex
ceptiv-Sätzen, für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschickt4si), um dann drei dabt'tatioues folgen zu lassen.
lubiti daae mentales proprie dictae, quarum aua est vera et alle falsa, correspaudeut
iucom'uucte. Oaaetibet propusitio insolabilis est simul aera et fatsa, et
eins coutradictoria est simal vera et falsa. Atiqaae saut propositiones omuiuo
sirm'les in voce et de termiuis pro eodem suppcueutibus, qaaram aua _est simpliciter
falsa vel sattem mm simpliciter eera, alia vero simpticiter aera; hae appareut
coulradieere, u0u tarnen eoutradicant veraciter. Natla propositio ius0labitis aet
eins contradictoria est simptieiter vera vel simpliciter falsa, et nalla est sim
pliciter impossibitis. . Ad uallam propositionem insolabitem vel eias contradictariam
est dauda auiea respousio, .. . .. quia secandum Aristotelem secaudo Eleuchoram ad
propositiouern plures mm est danda auica respousio. - .
477) Gap. 1: Saut qaaedam categoricae, quae formaliter aeqaivaleut hypothe
ticis. Atiqui dieunt, qacd de numero tatium propositiouam saut omues‚ in
quibus pouuutar termiui privativi, uegatiui ael iufiuiti, at saut „eaecas, iugeuerabite,
neu homa“ et haiasmadi, et etiam ficti, at „chimaera, aacaum“, imo numes
propositioues, in qaibas ponautar termini relativi nel generaliter qaicuuqae lermiui
couuotativi. Sed si itlud est veram, apparet mihi, quod ita potest dici de qua
libet propositi0ne categorica.
478) Ebd.: Prima dubitatio est, atrum propositio categqrica et ipsa propositio
hypothetica, cai aeqaivalet, praecise idcm significaut ita, qaod earrespondeant eaedem
mentales. Neu solum propositioues saut e:cceptivae vel exclusivae in voce, imo
etiam in meute‚ uude .. intellectus fonnat exclasivam mentalem ilti aocati cor
respoudentern. .. . . . Ex qao seqaitar‚ qaad .. .. talitms propositiouibas uou carrespondet
eadem mentalis, imo ani aua et altert altere.
479) Ebd.: Secanda dabitatio est, atrum quaelibet propositio autaersatis forma
liter aeqm'valeat aui hypotheticae . eompositae ex suis singalaribas. .‚ Patet
de itta, in qua pouitar aliqaod tale siguarn „uterqae, ueater“. Neu vatet. de
lila, in qaa a -parte sabiectt' partitur aliqaod signam tale „omuis, uallus‚ quilibet“,
quando com'auguutar in termiuis reetis‚ at „Qailibet h01110 eurrit“; qaia atiqaa
uui-versatis est possibitis, et tameu copalativa composita ex sais singutaribus est
impossibitis. „
480) Ebd.: Tertia dabitatio est, atrarn ilta sit categoriea vel hypothetica „So
crates damit Platone vigilaute“. . . . . . .. Scieudam est, qaad ablativas absolatus se
candum grammaticos expouitur tripliciter, sc. per „dem“, per „si“, cel per „qaia“.
481) C. 2: Haee dictz'o „nisi“ qaaudoque samitur exceptive, quaudoqae
vcro leuetur couseeative. ‚ . ‚ . . . .. Dictio „praeler“ aliqaaudc tenetur ezceptiae, ali
qaaudo distributiae. Poueudae saut regatae: 1)Nanquam ezeaptio debet fieri
m'si a tote in quantitate. .. 2) Nauqaam ezceptiva, in qua dictio exeeptivaflon
uegatur, est propria‚ m'si eins praeiaceus sit auiversalis. 3) Negatia uegaus,
quauwis praecedat dictt'ouem e.zceptivam‚ tameu uon uegat ipsam, uisi etiam endet
supra signum universale. 4) Nun semper loco iltius aratiouis „neu omuis“ pa—
m'tar canveuieuter haec oratio „aliqut's neu“. .. .. 5) Aliquae saut propositioues ani—
8*
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,
wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die suppositio coufusa
distributz'va noch in eine absoluter und eine limitata eintheilten 482); der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),
sowie der dritte die Umkehrung derselben““). In völlig analoger Be
handlungsweise folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten““) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales eontrariae, quae uou habent subcoutrarias. . 6) Descendendo sub termino
dislributo propositiom's exeeplivae uon debet pom' exceptio in singularibus, per quas
deseenditur. 7) Syllogizaudo ex propositiouibus exeeplivis 0p0riet, quod medium
mauern in propria forma in ulraque praemissarum. S) Ubi mm polest salvari
proprietas lacutiouis pouendo divlionem „pmeter“, looo iliius debet pom' „alius“ .
9) Si exceptio cadat supra termiuum eommunern, mm (lebe! prima lieri deseensus sub
illo lermino eommum', super quem eadit illa diclio ezceptiva‚ sed sub termino, a
quo fit exeeptio. 10) 0mm's propositio ezcepliva est impropria, in qua iiiud‚
a quo fit exeeptio, eontinetur sub iilo, quod excipitur.
482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt lermim' in propositione ex—
ceptiva. Aliqui dicunt‚ quod praedieatum in a/firmativa habe! supposilionem
eonfusam tantum, et subiecium habe! suppositionem oonfusam et distributivam;
tarnen isti distiuguuut de suppositz'oue ean/‘usa et distributiva, quia quaedam est ab
soluta, alia Ir'mitata et arctata, quando termiuus rwn pro qualibet sub eo cou
tenlo distribuitur ratioue alieuius termim' additi; et hoc modo subiectum propositianis
exceptivae supponit, ut illi dicunt. ..i. Dico, quod est aliqua propositio exeeptiva
af/irmativa, caius subieetum delerminale supponit, so. illa‚ in qua dietio exeepliva
negatur. Cuiuslibel affirmalivae, in qua dictio exceptiva neu negatur, subieclum
habe! suppositiouem coufusam et dislributivam absolulam. Si exeeptiva fueril
uegativa, lam subieelum quarn praedieuturn suppom't eon/use et distributive. Ter
minus diseretus suppouit semper discrete; ideo dietio cadeus quaeeuuque super ipsum
man mutai supposilionem; quando vero dietio execptiva cadit super terminum commu—
nem, inne, si dictio excepliva uon uegetur, ipso faail terminum suppouere coufusß
et distributive. In qualibet exeeptiva subieelum et praedieatum supponunl eodem
modo sicut subiectum et praedicatum suue praeiacentis. Cuiuslibet exeeplivae,
cuius exceptio negatur, subieclum supponit delerminate vei eon/use lanturn.
483) Ebd.: Seeunda dubitatio est, .‚ J sunt ‚ ’"e pi ‚ "' ex—
ceptivae. Omnis exeeptiva, in qua dielio excepliva mm negatur, exponilar per
unam capulalivant, cuius una pars est copulativa af/irmaliva 0mnis, in qua dictio euepliva negalur‚ eontradieii uni, in queta adliieationegeawtciveeprl.iaa nou
negatur,‘ ideo est exponcnda per uuam proposilionem eoulradieloriam illi, per quam
sua coutradictoria exponitur.
484) Ebd.: Terlia dubilalio est, quomodo praposiiiones exceplivae souvertuutur.
. Nuiia ezceptiva formaliter convertitur iu’ aliam ezceptivam‚ . .. . sed in uuam
non exceptivam, cuius subieclum est praedicatum exeeptiaae, et praedieatum est totem
aggregatum ez termino, a quo fit exeeplio, et parte extra oapia e! lermiuo, supra
quem eadil exeeptio, mediante oralioue „qaod est“. .. . ‚ and dicium est, habet ve
ritalem in omuibus, in quibus diclio ezcepliaa uou uegatur. Exceptiva‚ in qua
dictio excepliva negatur, mm comrerlitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur
theile angewendet: „Omuis homo praeler Soeralem currit. Omuis homo praeter So
cralern mm cum't, Non omnis homo praeler Soeratem uou eurrit. Neu 0mm's homo
praeter Socralem eurrit“.
485) C. 3: Videudum est de proposiliom'bus exalusivis. Dictio exclusiva
quaudoque se tenet a parle subieeti et quandoque a parte praedieati et quaudoque
cadit supra tolam proposilion&m‚ et ultima modo faeit propusr'tiouem exclusivam.
A proposiiione de inesse affirmatiaa ad aliam a/firmatiuam de eodem subiecto
et praedicalo cum dictione exclusiua eapla proprie est bona cousequentia. . Si
dictio e:vvlusiva eapialur improprie et addalur verbo, tu1w excluditur a suln'eelo orrme
XX. Peter v. Ailly. 117
1i'-' ‚
erörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition 487)‚ und
ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae“ und „gratia
causae“ neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 49°),
dann von ihrer Supposition 491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt 492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desim‘t“ schliesst er
sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
1
illud verbum, quod imperial aclienem distinclem. Proportionebiliter potest dici
de ille, in que dietio ezelusiva eadit supre subiectum. In illis, in quibus eadil
supra totem propositionem, si dictio ezelusive capiatur secundum impropriem
significalionem, edhuc exclusio polest esse duplex: zum, quendo praecise excludit
praedicelnm ab omni eommuni repnynenti subiecto; elia, quende excludit preecise
pluraliletem meiorem, quam sit expresse per snbieclum.
486) Ebd.: Prima dubilatin est, quomodo supponunl lermim' in propositione ex
clusive‚ Subieclum, si sit terminus communis‚ snpponit con/use lautem; si [amen
sumetur cum eigne distribulivo, suppom't confuse et distribulivß. . . . . .. Exclusiva
effirmelive, in qua diclio exelusiva negatur, contredieit uni negativee, in que diclie
exolusive non negelur; et ideo suppositio erit e eonverso
Omnis487te)lisEhedm.p:onSielucrundpaer ducboiplualna'toiveesml‚ coqmupoomsuidtoem eexxponeiesn,deqeuesurnntm epxrcliumsaivaese!. effir
m0emtniivse iplrlae‚eiiancenqsue redimcottioo esxigenl0usievxeclnuesgiavlaure,t esxepeounnidleur‚epse!r unuinveermseldiissa'nuengcaltiivveem..
488) Ebd.t Tertie dubilalie est, quomodo exclusivee eonvertenlur. .. .. Neu
eonnertitur formah'ler in ellerem exclusivem . in e/firmativis. Sed negative,
. in que dictio exclusiva non negatur, potesl converti in exclusivam negativem
similem. Affirmaliva‚ in quu diclz'o ezclusive non negatur, potest converti in
universalem de terminis trensposilis. Affirmalive, in que dictio exclusive ne
gatur, polest converti in a/firmetivam exclusivem similem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.
489) C. 4: Videndum est de proposilienibus rednplicativis. Dicliones „in
quenlum‚ secnndnm quod“ quendoque tenent rednplicetive‚ eliquando entern
speeificative. . . Vcl fit reduplicatio gratie concomitanliae vel fit gratia causae.
490) Ebd.: Prime dubitatio est‚ queliler debenl expom' reduplicetivae. Af
firmatiee, in qee dictio reduplieativa non negatur, si rednplicelio fiel gratia conco—
mitentiee, dabei expom' per eopuleh'vam a/firmalivem composilem ex quuluor propo
sitiom'bus etc. (d. h. die übliche Lehre, s. Ahschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,
Anm. 924); si reduplicalio fiel gratia ceusae, ullra requiritur, quod ter
minus, supre quem cadit rednplicetio, exprz'mat eausem in particnleri. Negative,
in que dictio reduplicativa non negatur, si reduplicetio fiel grelie coneomilenliee,
debet expom‘ per eopulativem affirmetivam composilem ex quetuor propositionibus
elo. (ebenso). Si fieret reduplicetio gralia ceusae, lose eondilionalis debet
capi ceusalis. 0mm's ille, in qua dielio reduplicelive negeter, semper rontre
dieit universali reduplicetivee‚ in que dictio reduplieative non negelur‚ et est
exponende per preposilionem contredicloriam‚ .. i. e. per effirmatiuem disiunctivam
compositem ex quatuor perlibus contredieteriis.
491) Ebd.: Sccunda dubilelio esl, quomodo supponunl temini in reduplicetive.
Omnes termini preeler terminum reduplicetum supponunt eodem modo sicut in
praeieeente. In omni‚ in qua diclio reduplicative non negatur, terminus redupli
eetus suppom'l cenfuse et distributive; in qua 'reduplicetio negelur‚ supponit
delerminate et confnse lautem.
492) Ehd.: Terlie dubitetie est,‘ quomodo reduplicetivae eonverlenlur. Re
duplicativa non converlitur formeliter in rednplieativam effirmetivam, sed in
unam non reduplicelivem, sc. in unem, wies subiectum es! aggregetum ex preediealo
prioris et illo termino‚ supra quem cedit redupliealie, mediente hoc pronomine „quod“.
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
118 XX. Peter v. .Ailly. ‘Paulus Nicolettus Venetus.
die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel über die Untheil
barkeit des „nunc“494), über die Supposition ‘95) und über die Umkeh
rung der betrelienden Urtheile folgen lässt496). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum „fit“, welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre497).
Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
laslischen Logik“ liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Beihe von Autoren die Ueberschrift, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab, als gerechtfertigt erschienen sein, so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
493) C. 5: Restat determinare de propositionibusj in quibus ponuntur verba
nincipitw et „desim't“. ouaecunque propositio. in qua verbum „incipit“ non
negatur et verbum „esse“ negatury aequivalet uni af/irmativae de verbo „desim't“, in
qua verbum „desim't“ affirmalur; et e oonverso. . Dicunt uliqui, quod aliter ez
ponuntur in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282); sed vic
detur rationabiliusl quod eodem modo ezponantur respectu quorumcunque praedica
torum. Propositio de verbo „incipt't“ potest dupliciter exponi; uno modo per
propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, . alio modo per propo
sitionem de futuro et remotionem de praesenti illa verba „incipit“ et „desint't“
includ-unt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem. Ne—
gativa de nincipitn vel „desinit“ debet expaui per unam disiunctivam campasitam ex
partibus contradicentibus partibus illius eopulativae, per quam exponebalur af/irmativa
sibi contradictoria. Multae propositiones de „incipt't“ et „desinit“ sunt distin
guendae penes amphibologiam ez eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et
unam expositioncm et secundum usum loquentium alium sen's‘um et aliam expositio
nem. lsta consequentia non valetz „Socrates incipit scire omnem propositio
nem; „deus est“ est propositio; ergo Socrates incipit scire propositionem „deus
est““. Non sequitur: „Soerates incipit esse albusg ergo Soorates incipit esse
ooloratus".
494) Ebd.: hima dubitatio est, quid demanstretur per litteram „hoc“ et litte
ram „nunc“, quando dicitur „Socrotes nunc erit et immediate ante hoc non fuit“.
Aliqui dicunt. quod non sunt aliqua instantia indivisibilia in tempore sicut
nec momenta in motu. Per illud „nuno“, quod est tempus praesens, non demon
stratur tempus indioisibileg possumus uli tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut placeh sc. pro horay die, mense, anno etc.
495) Ebd.: Secunda dubitatio estl quomodo supponunt termini in propositioni
bus de „ineipit“ et „desim't“. Subiecta talium propositionum supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacentibus. Terminus a parte praedicati positus, qui
sequitur illa verbal in una ezponente supponit una suppositiane et in alio exponente
alia suppositione. Una suppositio est. secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrative, alia est, secundum quam sic non contingit descendere.
. . . . .. Primo autem modo non supponit terminos, qui sequitur verba „ineipit“ et
„desinit“.
496) Ehd.: Tertia dubitatio ext, quomodo convertantur propasitiones de „inot'pit“
et „desinit“. Non convertuntur in propositiones similes. Propositio de
„incipt't“ debet converti in unum de praesenti et de futura disiunctivel- similiter illa
de verbo „desint't“.
497) C. 6: Nuno videndum est de propositionibus de hoc verba „fit“ et aliis
ei aequivalentibusq ut „pmducitur, generatur“. bupliciter aliquid dicitur fieri,
generari vel producig uno modo simpliciterl alio modo secundum quid. Sicut
propositionis de uincipitn exponuntur per plures categoricaa ita similiter propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiet“. Multa autem essent hic dicenda de
expositione dictorum verbaruml sed illa magis spectant ad philosophiam et supponunt
aliquay quae non pertinent ad logioam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Casuistik aller
Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos
reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste
Menge verschiedener „opiuioues“ anführt, deren Vertreter uns späten
Epigonen in der That grösslentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thatigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare
verfasste, und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „mo
derui“, sondern zog, wie diess die später sogenannte „m'a autiqaa“ that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Bealien der Philosophie
in den Umkreis seiner Beschäftigung49s). Für uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich: ein Commentar zur zweiten
Analytik 499), eine „Logica magua“ 50o), ein kleines Compendium, wel
ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge
druckt wurde 501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der
Legion magua (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der üblichen Schal-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratara“ eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten
geordnet 503), und ausserdem „Sophismata“504).
498) Er commentirte Arist. phys. ausc.‚ de gen. et corr.‚ de auinia, Eth. ad
Nic., und verfasste eine Summa philosophiae uataralis.
499) Pauli l'eueti expositio in tibros posterierum Aristotelis. Venetiis 1477 u.
wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote
lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,
Anm. 334 fl'.‚ und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Legiea magna Pauli Veneti. Am Sehl.: Paali Veneti epus, qued magua
legica appetlatar correctam per mystram Frauciscam Macerata et fratrem Jacobum de
Fessauo. Impressum Venetiis .. impeusis Oetaviaui Scoti 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Legion PauIi Veneti. s. I.
s. a. 4. Pauli Veneti summulae iucipiaut; am Schl. per Galielmam Tridinensem de
Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tractatus sammularum logicae Paali Veneti; am Schl.
Venetiis per Petram Bergomeusem. 1498. 4. Pauli Veneti summulae cum cemmeutariis
Menghi Faveutiui ac quaestiouitms eiusdem; am Schl. per Frauciscam de Mace
rate revisa. Venetiis per Otiuum de qua papieusem. 1498. fol. Legion Pauli Veneti
etc. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemlieh ist hier folgende: Traet. I: Terminus, Propositio,
Pracdicabitia, Praedicameuta (diese beiden fehlen in der Legica magua gänzlich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Syltogismus. Tract. II.- Sup
positio, Ampliatio, Appellatie. Traut. III: Consequeutiae. Tract. IV: Terminoram pro
batioues (was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 fl‘.). Tract. V: Obligatieues.
Tract. VI: Insetubilia. Traet. VII: Einwürfe gegen Tract. I und deren Widerlegung,
und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.
503) Quadratura magistri Pauti Veneti. Am Schi. Expliciunt dabia ‚ . emeri
data per meuus mgstri Secundi Coutureni. Venetiis per Beuetam Locatet
lum. 1493. fol.
504) Schon i. J. 1474 in Mailand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid
ratio possit logices arguta probaudi Dogmata, de Veneto Iittore Faule deees. Sodann:
Praectarissimi Pauli vcueti Sophismata aurea ac perutilia; am Schl. Papiae p.
m. Nieolaum de girardeugis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauti Veneti; am
Schl. emendata per mystram Secaudam venetam Coutareuum. Venetiis per Bo
uetum Leeateltum. 1493. fol.
:».-'f.-‘:
.‚“ Z
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den termiuus und die‘
zweite die propositio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Ein
zeln-Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als categorematicus im Gegensatze gegen andere Ansichten den
jenigen, welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Salz-Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syucategorematicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(afficium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „est“ oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjec
tiva können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncate
goremata als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien, kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die. Umstände an, woferne man nur von „omnis“
absieht5os). Was hierauf die significatio-des Terminus betrifft, wird
unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die
significatia ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Lag. magua f. 2 r. A: Ouia in termiuum resolvilar propositio, idea prima
in terminis est persistendum, ut posterius proposilionum notilia clarias appareat.
506) Ebend.: Terminus eategoremalicus est siguum tam implicite quam explieite
simplea' de eommuni lege nan extremoram aliqualiter am'tivam, sed allerius a se et
sua cousimili per se in ualitiam deduetivum. Ve1‘ba uan saut lermini aalegore
matiei, eam sinl suorum extremarum aniliva. Terminus syncategorematicus est
signum officii execulivum, nutlius a se et suo causimili sine noaa impasilione per
se siguam. . Sequitar, qaod aliqais est termiuus .simplex, qui nee est calegore
malicus uee syuealegarematieus, at „vel“ aut capala verbi substantini aut termiui
„A, B, C“ et huiusmodi. Item sequilar, quad lermiuus eategoremalicus mm di
vitur esse, qui signifieative acceptas patest esse sabiectum vel praediealum aal pars
subieeti vel praedicali distributi proposilianis aategorieae, sicut aliqui panuul (s. bei
Peter v. Ailly, ab. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen
in d. Summala lag. l, l: Terminus categorernaticus es! ille, qai tam per se quam
cum alio habet praprium significatum; syuealegorernatieas est terminus habens
offieium, qui per se samplus nallias est significativus.
507) Log. magna f. 2 r. B: Dubilatar prima, ulram adiectiva aliqua possant
esse lermiui calegaremaliei auf de facto siut‚ Adiecliva saut in multiplici diffe
renlia; qaaedam enim neu significanl a se et sais eausimilibus distinelam, ut „omnis“;
quaedam signifiaant, sed depeudeut propter habitudiueui ad allerum‚ at „albus“;
quaedam significant haiusmodi signifieala per se et uon respeelu ad aliad, ut
. adiecliva in ueutro genere substantivata. Prima modo sampla saut termiui
syucateyorematiei; Secuudo modo saut eategarematiei, terlio modo passunt esse eateyorematiei indepeudenter. sed depeudenler;
508) f. 2 v. A: Dabitatur, ulram haec synaalegaremata „omnis, nullas, quili
bei“ et similia passuul esse parles subieeti bei praedicali. Prima apinio dieil,
qaod passuut esse, ut „Videus amuem homiuem est animal“. Secanda dicil‚ quad
aliqua syucategoremata baue possuut'esse parles subiecli vel praedicali, sed lillera
„omuis“ nun; aude dicendo „Tu es neu asinus“ lillera „uou“ es! pars praediaati;
sed diceudo „Tu es omuis homo“ litlera „homo“ est solum praedicatum. (B) Quia
haiusmodi opiuianes probabiles saut, nec argumeula cautra eas militare videnlar,
restat salum‚ ut argumeula eanlra eas [acta brevissime salvanlur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
XX. Paulus Nicolettus Venetus 121
insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine bevorzugte
Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh
rend für den terminus vocetts das auch von Anderen benützte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeich‘en in Anwendung kommt509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift
lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D’Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu
ralis significatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo“ in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne, was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm
liegt5w). Diess führt ihn auf terminus commanis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueherordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des
singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh
rend die Einen die individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig
lich auf die Namengebung zurückführten, Andere aber sie gänzlich ver
neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlieh der scotistischen
haeceeitas an511).
509) f. 3 v. B: Terminum vom significare naturaliter, qui aliqnid significat et
impossibile est significando non significare, .. .. cum signifieare non sit alind, quam
‚ rei similitudinem memoriae ael virtuli eogm'tivae repraesentare vet cenceptam primum
in anima rausare (s. bei Peter v. Ailly, ob. Anm. 460 u. 471). Terminus di—
citur significare ad plaeitum tripliciler. Uno modo, prout litlera „ad ptaeitum“ est
accusativi easus et rechts immediete a liltera „signifieat“, non solum terminus vovalis
vel scriptus signifieat ad placitum‚ sed etiam terminus mentalis. (f. 4 r. A)
Secundo mado. quia snbiaeet imperio ipsius ceneipientis intellectus vel volantatis,
et anno significet vel neue non significel; et sie quilibet terminus vel seriptus vet
mentelis significat ad placitam. .. Tertio ‘mode, quie ad votuntatem primi insti
tuenlis ipse vet sibi censimilis aliquid significat vel significavit. Sicut imago
depicta signifieat‘ rem ex eerwenientia et similt'tudine einsdum (vgl. ebend. Anm. 474).
eirculus vera ante tabernam einem significat solum ex institutiene et non es: conve
nientia vel similitudine ad einem (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sie ter
minus mentalis significat ex convenientia et similitudine aecidenteli ad tatem rem, sed
terminus vocalis significat solum ex institulione.
510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae eontingit arguere, et eorurn veritas magis
appareat: Prima, quod termini vecales vel scripti se ipses naturaliler significant;
secundo, qaod tales res e se dislinotes signifieant ad placitum; tertio, quod termini
mentales significant naturaliter res\ a se distinetas ex quadem cenvenientia et simili—
tudine. f. 5 v. B: Prima epinio ponit, quod nihil significat hominem nisi ter
minus „homo“, nec iste signifieat aliquod inferius, ut istum hominem, nec atiqaod
superius, et animat. .. Secanda opinie est, qued terminus inferier signifieat
saure per se superius, sed nettem in/erins . . . . . . .. Tertia dieit, qaod iste terminas
„hemo“ signifieat animal, corpus, substantiam‚ et istum hominem et omnem hominem
imaginabilem praetcritum, praesentem et futarum. f. 6 v. A: Haee tertia opinio
inter ceteres probabilis est. f. 7 r. A: Oailibet terminus secunderie signi
fieat, qaidqaid terminus inferier vet superier significat primarie. S. unten Anm. 559
am Schl '
511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri: Terminus cemmunis est ille‚ qui
est pro pluribus supponibz'lis, terminus vero diseretns ille, (B) Quidam dicant‚ quod termtnus commum's est, qui sigqnuiifiealtaiuvteemaccperpotuusnon.atura
122 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Was hierauf über „probatio terminorum“ folgt, könnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immedz'ati) bezeichnet,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen, welche ihm
mediati heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prädicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begründung unterliegen 512). So führt er zunächst betrefl's
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver
schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc“ oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werdeäw). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,
liter vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de
pluribusl quorum unum non est nec fuit nec erit pars alteriusg similiter terminus
singularis est ille, qui signihcative acceptus naturaliter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere. . (v. B) Nego, quod iste
terminus „Soerates“ vel „Iounnes“ sit terminus singularisg imo est ita bene com
munisq sicut terminus „homo“, et eum dicitur, quod Socrates est numen pro
priumg nego sumenda litteram „proprium“ quoad logicam, concedo tamen grammatiee
loquendo. f.'9 r. A: Versantar tres opiniones: Prima dieit, quod homo est
Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So
erates nec Plato nee sic de aliis propriis nominibus ,- tertia ponit, quod iste homo
est Socrates, quia iste homo es! hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 BI).
(B) lsta tertia opinio inter ceteras probabilis est. f. 10 r. A: Sunt duae
opiniones,- prima ponitl quod nullus terminus communis est reliquo communion quia
quilibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus
communis reliquo eommunior. .. Respondetur, quod communitas termini non atten
ditur penes multitudinem significatorum, sed ideo dicitur aliquis terminus re
liquo communiam quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A: Oaia variatio propositionis ea: terminis habet ortam, ideo
notanda est particularis distinetio terminorum. Immediati dicuntar termini sim
plices vel pronomina demonstrativa in singulari numero et adverbia demonstrandi,
ut „mmc, tuncp hie, ibi“, et verbum "csi", quia quorundam aliorum nominum
et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationenL (B) Ideo
talis propositio est immadiata „hoc est“, quia non potest probari per aliquid notius.
f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubilesl ut nomina, verba
et adverbia et participia habentia inferiore secundum praedicationemg . . alii autem
sunt exponibilesg..... alii vero sunt officiabiles (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),
ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composi
tiones secundum diversas ordinationesi ut sunt termini significantes actus animae. . . . ..
Contingit, eundem terminum esse resolubilem1 exponibilem et officiabilem, ut patet de
isto termino „necessariam“. Näheres hierüber s. unten Anm. 536 m
513) f. 13 r. B: Redeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.
1V, 1) resolubilium est sciendum, quod onmis terminus communis pro aliquo supposi
tivus et omne verbum praeter verbum „es!“ est resolubilis. omnis enim propositiov in
qua subiicitur huiusmodi terminas, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentiag et hoc universaliter est verum. ln indefinita vel particulari affir—
mativa in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbol ut „homo est animal“
sic iresolviturz „hoc est animal et hoc est homo, igitur (v. A) Indefinila vel particularis negativa potest tripliciter probhaormiog eustnoanmiomdael,“.quem
atedrtmioodmuomdoaf/pierrmautniivvaegrsalem nseegcautnidvoammosdiobi rsecuubrarletnedronanatdemaeoruutm nacloinqturiaddicntoornia;cur. ri!“
probatur sic: ,,nihil eurrit, igitur aliquid non currit“. Eodem modo est dicendum
de singulari affirmativa vel negativa. .. (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda
xx. Paulus Nieolettus Venetus. 123
um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppo
sitionsfähigkeit eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch „hoc“ nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des terminus categorematicus zurückgreift
(s. Anm. 506), wird in der seit Oceam üblichen Weise in eine impro
pria und eine propria unterschieden, deren letztere entweder materialis
oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der
termini incompleæi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complessi, bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Auch die suppositio Simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwerfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda impositio, sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das
von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der
communicabilitas zu Grunde legtöw). Die suppositio personalis wird,
est per assumptionem sui contradictorii. universalis affirmativa debet exponi per
suam subalternum et universalem negativam sibi convcnientem. Multipliciter cani
tingit exponentes universalis affirmatioae variari vel ratione signi vel ratione subiecti
simplicis vel compositi oet ratione verbi vel praedicati. (v. A) Esl etiam diver
sitas exponendi de subiecto composita vel disiuncto. (f. 15 v. A) De obliquo
mihi videtur posse dici absque distinctione aliqua.
514) f. 16 r. A: Suppositio est significatio termini non ertremaliler unitivi pro
aliquo vel aliquibus. E1: quo patet differentia inter supponere et significare; ter
minus enim non supponit nisi in propositione positusx extra vero contingit ipsum in
fini/a significare. Dividitur suppositio in impropriam, ut „Anglia pugnat” (s.
Buridan. 0b. Anm. 105), et propriam, quae dividitur in materialem ac simplicem
et personalem. (Vgl. Summul. log. Il, 1.)
515) Ebend.: Suppositio materialis est significatio termini in propositione extrema
liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimili.
(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius
signi materialitatis. (v. A) lsta opinio in parte vera est et mihi conformis in
multisa sed est nimis stricta, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per
sonaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali
videtur consimile esse ponendum. . . (B) Est igitur aliter dicenduml pro quo notan
dum‚ quod terminorum quidam sunt incomplecci et quidem comptezi. Terminorum
incompleæorum quidam significant significata non a se et suis consimilibus distincta,
ut syncategoremata; quidam significant praecise se vel sua consimilia, sed distincta ab
his possunt significare per solam impositionem nooam, ut „A, B“; quidam significant
significata a se et suis consimilibus distincta, sed possunt significare praeoisc se vel
sua consimilia, per limitationem signil ut „homo“. Terminorum complentur-um
quidam sunt significativi non quiescentero ut „homo albus“, quidam autem quiescenten
ut „homo est albus“ (vgl. Buridan, ob. Anm. 142). Sequitur, quod termini in
complezi sumpti primo vel secundo modo aut etiam compledi non quiescenter signifi
cativi et compledi secundo modo sumpti possunt materialitcr supponere absque signo
materialitatisg termini vero incomplerci sumpti tertio modo non sic passant. (Vgl.
Summ. log. Il, 3.) '
516) f. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ex—
tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincta a se et suo
consimili. (v. A) Dicunt alii, quod est aoceplio termini vocalis vel scriptil quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach üblicher
Tradition eingetheilt5fl). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach
dem Vorbilde Buridan’s (ob. Anm. 112) die amplt'atio völlig in die Lehre
von der Supposition, wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „termiuus distrahens“ treffen 518); hingegen
die appellatio, welche er dreigliedrig als appellat_io temporis und am
pliatt'out's und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin
weggelassen5‘9). Betreffs der suppost'tia relativorum zählt er vorerst
fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
accipitur pro inleulione animae, cui uou impouilur ad significaudum. ..... Resurrezit
quidam madernus solam sappositionem admittens personalem et assereus in suis
scriptis, nullam suppositionem materialcm existere seu simplicem (Marsilius, Anm. 401,
nach Buridau’s Vorgang, Anm. 99 u. 106). (B) Cantra procedunt oerae sen
tentiae atque daclrinae grammaticorum . ‚ . . .. (f. 19 v. B) Iaxta quaesitum, qais sit
terminus primae aut secundae inteulionis vel impasiliouis, deseriplioues, quae
num: commam'ler teuenlur, satis banae saut, sed uou in toto aerae. Est
igilur mea iudieio aliter diceudum, quad termiuus primae intentiouis est couccplas
simpch uuilivus patentiae eam suo obiecto adaequata uou ratione signi cammuui
cabilis aut incommuuicabilis . . . . .. Terminus secandae intentiom's est canceptus simplen;
unitivus patentiae cum suo obiecto adaequata sub ratiane sigui commuuicabilis auf
iucommanicabilis. Terminus primae impositionis est signam lam implicite quam
explicite simplen: ad placitum significativam absqae nova impasitiaue sui adaeqaati
significati uou sub ratioue sigui commauicabilis aut incommunicabilis . . . . .. Terminus
secuudae impasitionis est etc. (d. h. wie so eben) .. sub ratione sigm' communi
cabilis aal incommunicabilis.
517) l. 20 r. A: Suppost'lio personalis est significatio lerrniui in propasilione
uou maxime abstrarti nec aequivaleutis extremaliler sc habenlis et uou extremaliler
auitiai pro disliuclo a se et qualibrt sibi‘causimili. (B) Dividilur in discretam et
commanem. Discreta est signifiaatiu termini singularis aut termiui eomruuuis cum
pronomine demonstrative. (v. A) Commuuis sappositio dividitar in determinalam
et eaufusarn. Confusa quaedam est canfasa tautarn, quaedam cou/asa et dislri
baliva. Coufusa tantam dividitur, quia qaaedam estmabilis, Coufusa distributiva quaedam est mobilis, quaedam immobilis.qu(aVegld.amSuimmmm.obillagi.s.II, 4.)
518) f. 22 r. A: Quantum perlinet ad diversitalem supposilionis, quae fit re—
spccta diversorum temporam, lermiuas cammunis ael discretus suppouens per se
respertu verbi de praesenti solam suppouit pro bis, qaae saut. f. 23 v. A:
Terminus suppoueus a parte subieeli respectu verbi ampliativi indi/Tereulcr supponit
pro lali, quad est vel quad verbaut limitat. f. 24 v. B: Terminus seqaeus verbum
ampliativam solam suppouil pro tali, sicut verbaut limitat, i. e. de cuius prauamine
ipsum demonstraute ipsum verbaut praedicatar. f. 25 v. A: Respectu terminorum
distraheutium de praelerito et fuluro vel aliorum partieipiorum verborum ampliativorum
. terminus sappouens respeaiu verbi de praesenti distracti per partiaipium alicuius
verbi ampliatiai suppanit eodem modo, quo sapponeret respectu eiusdern verbi amplia
tivi. f. 26 r. B: Diversimode propouautur propositioues de lerrnina distraheule,
ad quarum quamlibet est diversimode respoudeudum‚ ut „Antichristus est futurus,
Aliquis homo est mortaas, Adam est practcritus“. (Vgl. Summ. log. II, 8.)
519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden:
Appellatio est acceptio lermim' in prapositiouc habeutis respectum ad naturam verbi
ael parlicipii. Appellatia lemporis est acceptia termiui in prapositione pro aliquo
secundum solam significatiauem aerbi vel participii. Appellatia ampliatiouis est
acceplio termiui ampliative sumpti limitati per terminam ampliativum praecedenlem . . . . ..
Appellatio formae est acceptio lermiui in propositiane limitati per terminuui praeoe
deutem concemeutem actum menlis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum coynosao,
et tarnen uou coguosca patrem meum. Socratem valo videre, et tarnen uolo videre
Sacratem. Proposiliauem hypotheticam.scis‚ et tarnen nescis aliquam propositiouem
hypotheticam.
XX. Paulus Nicolettus Vehetus. 125
ggy... . _
Früherem bekannt ist52o), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer
Supposition 521).
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probatio termi
norum zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponi
bitte unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „differt“5n), worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzeu 524),
520) f. 26 v. B: De suppositione retatioorum dieersae Prima dieit, quod retativam convcrtitur cum suo antecedentesasuitmitoiptienrion(easm. quoad
significationem quam quoad modum supponendi. f. 27 r. A: Secunda opinio
ponit, quod relativum identitatis sotum supponit pro itto, pro quo praedioatum in
propositione, in qua ponitur suum antecedens‚ verificatur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258). (B) Tertia ponit, quod relativum non simpti
aiter convertitur cum suo antecedente, sed praut habuerit respectum ad subiectum vet
ad praedieatum. (v. A) Quarta ponit‚ quod retativum signtficat ittad, quod
signifieat suum antecedens, oerumtamen discretius seu minus eonfuse, proat est relatum
ad suum entecedens, vet sattem non magis confuse, quam suum antecedens. _
f. 28 r. A: Quinte ponit, quod relativum relatum ad suum antecedens respectu ali
cuius actus compete-ntis aattibel supposito antecedentis supponit aeque confase staut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus rostet opinionem oeram et probahitem
pertractare. . . . . ‚ Relative aceidentium et relative diversitatis non habent eandem suppo—
sttionem, quam habent sua anteeedentia, imo variantur eorum modi supponendt' seeun
dem varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut„Corvus est niger, et quitibet
Acthiaps est tatis“. Relational identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens . . . . .. f. 29 r. B: Retativum identttatis hypothetice
relatum ad suum antecedens supponens eonfuse tantum supponit praecise determinate.
(v. B) Relatioum identitatrs Itypothetice retatum ad suum dntecedens supponens
discrete oet determinate supponit eodem modo. . ‚ . .. f. 30 r. B: St antecedens retatioi
identitatis hypotltetiae relati supponit mobititer affirmative, relativum supponit etiam
mobititer ‚ . . . .. (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae, cuius extremem unius
partis capit supposttionem ab extreme atteriu's partis, potissima probatio ext itlatio
cetegorica. (Vgl. Summ. log. lt, 6 u. 7.) ‘
522) f. 31 v. A: Nune de terminis vim coulundendi ltahentibus. est utterius
prosequendum, et prima de hoc oerbo „difl’ert“. Hiebei werden nun ausführlichst
folgende Sophismen erörtert: Socrates di/fert ab omnt tromine, et tarnen ipse non
diflert ab atiquo homine. Nilu't, quod est hemo‚ di/j'ert ab homine, et tarnen ab omni
homine differt homo. Homo dt/Tert ab omni homine, et tamen a netto homine di/fert
omnis homo. Socrates differt‚ di/Terebat et difl“eret ab asino, et tarnen non ab omni
asino Soarates differet vet differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)
523) f. 34 r. A: Sequitur de dtctionibus exctusivis. Prqpositio e:cctasiva
primi ordinis est itta, in qua nota ezctasion-is determinat implieite vet expttcite tam
subieotum quam pracdicatum, ut „Tantum homo eurrit“; secundi ordints est‚ in
qua nota exctusionis determinat totem praedicatam cum coputa, ut„lste heme tantum
curm't“; tertii ordim's, in qua determinat sotum pracdicatum, ut „Tu es
lautem homo“; querti ordinis in qua determinat perlen: praediceti (tut
subiecti, ut „Ego video tantum Socratem“; quinti ordinis est, in qua dictio
ezetusiva finatiter subsequitur, ut „Tu es tantummodo“. Auf Grundlage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia
beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est ilta, in qua terminus‚
a qua fit ezceptie, et pers extra eapta penuntur in eadem parte orationis, ut „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);
dann reiht er „staut“ an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 525), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann 525). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorema
tisch bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „totus“ 529),
humu praeter Soeratem eurril“; seeundi ordim's diuitur illa, in qua nun
ponuntur in cadern perle proposltionis, imo inter ea medint copala, ut „Omnis homo
earrit praeler Sucratem“. Nach den betreffenden Regeln über die Exposition folgen
Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheilen (f. 39 r. B):
Aggregatum er termino, a quo fit exeeptiu, et oppositu termim' extra capti sappom't
mubt'liter. Pars extra eapta stat eunfuse tantam. Terminus, respecta cuius
fit exeeptiu, nun aliunde proht'ln'tus suppom't mobiliter. Hierauf folgen wieder Regeln,
welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. lag. IV, 11.)
525) f. 41 r. A. (Vgl. Summ. log. IV, 12.)
526) f. 42 r. A: Restat, de aliz's diutionibus 1n'm con/undendi habentibus per
traetare, et primu de diutione „staut“, quae cum suo redditiva praecedente terminum
immediate sequentem con/undit confuse et distributive in eumparatione ad praedicatum
propusitiunis dependentiae, i. e. prupusitianis sequentis litteram „sieat“. Hieran
knüpfen sich dann die Sopliismen: Quantuscunque /uit Socrates, tantus fait Plato, et
tamen Soerates nun fait tantus, quantus /‘uit Plato. Inzpossibile est, quod Plato earrat
ita ueloeiler uniformiter praeuise, staut immediate post curret Socrates. Socrates t'am
nun est ita albus‚ sicul erit Plato, et erit albior, quam erit Plato, et tarnen nun erit
albus praeeise, staut eril Pluto. Ita citu potest esse antiehristus eorruptus, staut ipse
generabilur, et tarnen nun putest ita eitu esse curruptus, staut ipse generabt'lur.
527) l. 43 v. B: Et eumparativus habet vim eon/undendt'. Ezpunt'tur per
attribult'onem sui positivi atroque extremurom et negatlonem sat' positivi oomparubiliter
sumpti a secundo cumparalorum respeutu primi praeuedenle littera „im“ utraque ex
trema. Hierauf die Sophismen: In infim'tum minur te est aliqua purs tue, et tarnen
nun in infiniluvn maiur aliqaa parte tua tu es. Plato erit atbiur‚ qaam Sourates‚ et
tarnen Plato nunquam eril albior Sucrate. Socrates in trz/initurrt erit albrur, quam
Plato incipit esse ulbus, et tarnen sulummudu per finitum ipse erit albior, quam Plato
ineipit esse atbus. In ln/initum citt'us ert't aliqua pars perlransita, quam A, et tarnen
nun in infinitum tardz'as ert't A pertransitam‚ quam aliqaa eins pars. (Vgl. Summ.
log. IV, 7.)
528) I. 47 v. A: Oailibet terminus super-lativus uuiuslibet termini communis
immediate sequentis est mubiliter confasivus in ordmc ad suam positivum.......
Quando uunstruitur cum genitivo pluralis, potest dapliciter exponi; uno modo
per suas praeiacentes et negatiuam de positive, alio mudo per was praeiacentes et
negatz‘vam de camparalt'vo. .‚ l. 48 r. B: Quando uunstruitur cum relatiune impli
cr'te uel expliet'te, at „A est mazimum pondas, quod Socrates potest purtare“, „A est
minimam pondus‚ quod nun patest purtare“, „A est maximum, quod nun putest
videre“, „A est minimum, quod potest m'dere“, prima sie exponitur „A putest portare
et nultum maius“, seeunda sie „A nun putest portare neu aliquod tantum“,
tertia sic„A nun potest videre nee aliquud tantum“, ‚. quarta sie„A pulest
videre et nullum minus“. Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche
Erörterung über „mazimum, quod sie“ und „minimam, quud nun“ an. (Vgl. Summ.
log. IV, 8.)
529) l. 56 r. A: Restat reducere quurundam terminorum notitiam, qm' quando—
que categurematice et quanduque synuategorematiee tenentur. Sumt'tur „totus“
syncategurematice, quandu tutt' prupositioni praeponitur. Dahin gehören dann So—
phismen, wie z. B.: Totes Soerates est minur Suerate. Totus Suerates aliqua sui
perle est minor. Totem, quod est in mundo‚ es! in uculo tuu vel in Imrsa tua u.
dgl. l'. 57 r. B: Categurematiee sumitur‚ dum eopulam princt'palem determinare
nun putest, quando eopalae postpunitur vel eidem intruuluse et restriute praepunitur,
z. B. in den Sophismen: In oeulo lau est totum, quod est in mundo. In
passa
utri "
s
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 127
„semper“ 530), „ab aeternou 531), „infim'tum“ 532), und „immediate“ 533);
hernach ausführlicher „incipit et desim't“, indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass bei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritatisu die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt 535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) l. 57 v. B: „Semper“ sumitur categorematice, dum verbum principale de
terminare non potest, quando a parte praedicati collocatun ut nAliquis homo fuit
semper“; . syneategorematice tenetun quando in copulam principalem suam vir
tutem emittitl ut „Semper fuit homo“. (Vgl. Summ. log. lV, 16.)
531) f. 58 r. B: quaecunque dicta sunt de termino „semper“, possunt conve
nienter applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum”. (Vgl. ebend. IV, 17.)
532) f. 58 v. B: „lnfinilum“ tenet categorematich quando principale verbum
determinare non potest ; . . .. syncategorematicea quando determinat. Hiezu die
Sophismen: Sicut infinita sunt fim'la, ita finita sunt infinita. infinitum tempus fuit
fim'tum, et tamen nullum tempus finitum fuit infinitum (Vgl. ehd. IV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate“ exponitur nominaliler, quando
cum aliquo istorum adverbiorum temporis „antc“ vel „post“ inhaerentiam non habet;
‚. adverbialiter exponiturl quando adverbio „ante“ vel „post“ annectitur. . .
„Immediate“ terminum sequentem se confundit confuse tantum. imponitur pro
positio denominata ab eo per suam praeiacentem et universalem negativem. Hier
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post
hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. lag. lV, 13.)
534) l. 63 r. B: De verbis „incipit“ et „desinit“ restat dicendum Hu
iusmodi verba terminum se sequentem confundunt eonfuse tantum f. 64 r. A:
A propositione de „incipit“ in sensu divisa et in sensu composita subiecto consimili
cum dicto opposita est bonum argumentum In modo probandi propositiones il
lorum verborum diversi diversas sententias notant. bicunt quidam, quod nullus ter
minus connotans indivisibilitatem debet ingredi probationes illoruml sicut „instans“,
quia nihil eis correspondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibilim ut „tem
pus, citoa nunc“ (vgl. Peter v. Ailly, Anm. 494). . (B) Secunda opinio penita
quod . . dupliciter echonuntun uno modo per positionem de praesenti et remo
tionem de praeteriloy secundo modo per remotionem de praesenti et positionem
de futura (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282). (f. 65 l‘. A) Alia opinio ponity
quod ezponuntur per disiunctivas et oopulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit“ vel „desinit“ ezponi non
habet, sed habet causas veritatisy quarum una est copulativa duarum demon
strativarurm unius de praesenti a/firmativue et reliquae de praeterito negativae cum
determinatione dictionis „immediale“; secunda causa est una copulativa unius
de praesenti negativae et alterius de futura affirmativae cum simili determinatione.
. . l. 66 r. A: Oualecunque erit aliqui-dq quale ipsum iam non est, ipsum incipit
vel incipiet esse tale. oualecunque est vel fuit aliqui-dtv quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) (v. A.)
Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti veri/icabilisy ut „Tu es“ . (B) ouaelibet propositio de praeterito vel
futura verbo substantivo est pro instanti verificabilis, nisi determinetur per terminum
signi/icantem fluzum. Propositio de verbo adieetivo praeteriti vel futuri non est
pro instanti verificabilis, nisi forte gratia materiael non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Platoneml igitur in aliquo instanti tanges illos“ f. 67 v.
B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum
argumentum A propositione ineeptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis
causis est bonum argumentum Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn SO".
phismen.
’ î“"\fl_
o
‚ .. '1-.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheiltßsö); und
hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchtheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur
„proposilio descriptibilis“, zu welcher auch die üblichen juristischen
Beispielsätze betrefl's der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehören53"); hin
gegen auf den Adverbien beruht die „propositio de modo ewponibilis“ 538)‚
und hinwiederum Nomina, Verba und Participia geben Veranlassung zur
„proposilio officiabilis“539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol
cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com
positus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und
auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei
nungsverschiedenheit dadurch schlichten, dass sensus compositus dann
eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangehe, hingegen
sensus di'visus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).
536) f. 70 v. A: De terminis officiabilibusl a quibus sensus compositus et di
visus originem sumit, sequitur pertractare. Terminorum o/ficiabilium quidam sunt
nomina, ut „possibile, impossibile, necessarium, conlingens, verumi falsum“; quidam
sunt verbo, ut „scio, dubitol credo, imaginar, opinor, haesilo, volo, nolo, percipio,
inlelligo, exislimo, promillo, apparel, significal, polesl, conlingil“ et alia infinila;
quidam sunt participiay ut „scilum, dubilalum, eredilum“ ele.,- quidam sunt adverbia,
ut „possilu'liter, impossibililer“ etc. Horum terminorum quidam habent offieiari, ul
praedicta nomina, verba et participio, quidam describil ut verba et participio, qui
dam exponi, ul adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibilis est illa, in qua aliquod praedictorum ver
borum vel participiorum existens primum probabile in propositione incomplercum de
terminatl ut haec propositio „Ego scio A propositionema sic describitur et probaturz
„Ego scio significalum primariam A propositionisl quod scio primario signi/icari per
A, igitur scio A propositionern“. (B) Ab his potest homo exemplum sumerel qua
liter alias propositiones de aliis verbis officiabilibus describere debeatz ut „Promille
tibi denurium“, i. e. „Promillo tibi ius alicuius denarii praesenlis, praeleriti, futuri,
possibilis, imaginabilis“. (Vgl. Summ. log. IV, 4.)
538) f. 71 1'. A: Propositio de modo exponibilis est illal in qua aliquod prae
dictorum adverbiorum existens primum probabile in propositione verbum principale de
lerminal, ut „Necessario omnis homo est animal“ exponitur sie: „Omnis homo est
animaly et non potest esse, quin omnis homo est animali Zur Erläuterung folgen
acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)
539) f. 73 r. A: Propositio officiabilis est illal in qua modus nominalisl uer
balis vel participialis existens primum probabile in propositione complexum determi
naty ut „Possibile est, te scire A“ sic of/iciatur et probaturz "Han: propositio est
possibilis ‚Tu scis A‘, quae primario significul, le scire A, ergo possibile est, te scire
A“. Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere“ betrefl'cn und
sonach (f. 75 1‘. B) als ,,Conclusiones credulilatis“ bezeichnet werden. (Vgl. Summ.
log. IV, 3.)
540) f. 76 1‘. B: Omnes illi modi superius explicali, sc. nominalis, verbalisy
participialis et adverbialis, sensum compositionis et divisionis exprimere passant;
sed qualiterl est difficullas. Dicunl quidam, quod, quandocunque modus simpliciter
praecedit orationem infiniticam vel finaliter subsequitur eandem, sensus conipositus
nominaturg sed quando medial diclum, sensus divisus Alii dieunl, quod,
quando modus praeceditv est sensus compositusl sed quando medial vel finaliler sub
sequituri est sensus divisus bico ergo aliter tenenda medium istoruml quod,
quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypotheticuml facit sensum com
posituml et quando medial verbum dicti et primum exlremum, tenetur in sensu di
viso (v. B) A sensu composita ad sensum divisum cum termino officiabili fre
quenter fallit argumenlum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.
XX. Paulus Nicoletlus Venelus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über
„sci!um“ und über „fulurum con!ingens“ aufzuhäul‘en 541).
Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Ur
theiles, wobei Paulus es ebens0sehr für nothwendig hält, einen völlig
läppischen Einwand zurückzuweisen 542), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 543). Das kategorische wird zu—
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplia!io und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (ob. Anm. 173)
trafen, nach extreme complewa und ew!rema disiunc!a in das disjunc
tive, copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt"“).
Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negatio praegnans“ hinzu, welcher sich auf die
exponihlen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von terminus
541) f. 82 v. AI Ouia in !racta!u prueceden!e pluries !angebatur‚ live! indecise,
de scientia e! dubilulione‚ necessi!a!e e! cen!ingen!ia‚ ide0 de eisdem clarius findende
scien!iam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum es!, utrum sci!um ab ali
quo si! dubium vel non seilum eidem; seczmdum es!‚ u!rum ens aliquod fulurum con‚
!ingens de neoessi!a!e erem'el. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Folioseiten füllt, ist ein fortlaufendes Schulexercitium‚ in welches alle möglichen
Sophismen verflochten werden.
542) f. 101 r. A: Proposi!io es! enun!iatio congrua e! per/ec!a veri au! falsz'
significaliva (v. A) Con!ra argui!ur per is!Respondelur‚ quod „Bu es! Bat“ non es! proposilio‚ e!amnegoor,alqiuoonedm xi„!Buenuens!!iaB!iao“ per
fecta. (Vgl. Summ. log. l‚ 5.)
Propos5i4li3o) cfa.tey100'1ricva. eBs!: iPllrao,posqiutaieo imipnliecia!!eegvoer!iceaxmplice!i!ehyhpaob!eh!c!siucbaimer!duimv,idiplruare.dicatum
e! copulam. (f. 102 r. -A) Conlra divisionem arguilur probando, quod aliqua
es! proposilio‚ quae 1160 es! categorica nec hypot/teliea; e! poni!ur, quod !u incipias
pirdoe/eersriee pprrooppoossii!!iiooneimmmedia!eet psoiset ceorni!!incuuu!beigso,rieaquvoeulsqhuyepotehrei!!ictaotali!cr (pBr)olaRleas;ponde—
Iur, qu0d proposilio subordinalur in men!e um" menlali, in qua non es! prius
subiec!um‚ quam praedicu!um. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit. gleichem Glück beseitigt werden.
544) l". 102 v. A: Prapositionum calegoricarum quaedam sun! de subiec!o am—
pliativo e! praedicuto ampliativo‚ quaedam nec de subiec!o amplian!ur nee de
praediealo‚ quaedam samt de subiecto amp!ia!iva nec de praedica!o‚ qmmdam
de ex!remo ampliu!ivo e! non subicclo neu praedicalo . . . . .. Illarum de subieclis
amplialivis quaedam sun! de praesenti‚ .. quaedum de praeleri!o‚ quaedam
de futuro. Ca!egoriearum quaedam sun! de ex!remis comp!ezis‚ quuedam
de ex!re-mo complexo e! non exlremis, quaedam nec de ex!remis nec de extreme.
. . .. Il!arum de ex!remis complexis quocdam sun! sine in!erposilione adverbii ve! euniunc
!ionis, quaedum cum inlerposi!ionc‚ I!larum sine in!erpositione quaedam sun!
de e1!remis complczis ex adiectivo e! substan!ivo ‚ quaedum e:e rec!o e! obli
qquuoa.edam dIe!leaxrlurmemocucmopuliun!leor,posi!ionqeuaqeudaaemdadme esounnd!ilidoenaleox‚treme qudiaseidunucmlivdoe, loca!i‚
quaedam de temporali‚ quaedam de eausa!i (s. jedoch Anm. 549). Ca
!egoricarum quaedam sunt de „es!“ semmdo adiacenle‚ quaedam de ler!!o‚ quaedam
nec de secundo nec de !er!io.
545) f. 102 v. B: Secunda divisio principalis est, quod proposi!ionum eatcgo
n'eamm quaedam es! a/firmalivu‚ quaedam nega!iva. A/fi1‘malive es! illa‚ in qua
eerbum’ principale vel copula implicile ve! explicile affirma!ur f. 104 r. A: Pro—
posilio caleyorica ncya!ivu praegnans es! quaeeunque nega!iva exponibilis, sicu!
exelusivae e! reduplicalivae, in quibus mm nega!ur nota denominationis e! quaecun—
que exceph'va proprie nega!iva. Nun praegnans es! quaecunquc nega!iva non
Faun, Gesch. IV.
130 ' XX. Paulus Nicolettus Venetusd
praegnans bei der Eintheilung gesprochen, welche auf der Quantität be
ruht““)‚ worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequi
pollenz folgen 547). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus cumpositus
der modalen von der Quantität abzusehen sei; den Exceptiv- und den
Beduplicativ-Urtheilen soll. die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs
des hypothetischen Urtheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und
das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVll, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im llinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simi
exponibilis vel nun se Ilgbens aliquo dieterum madorum, et haeu dividitur, quia
quaedam esl impussibili's et quaedam pessibilis. Negative impessibilis esl illa‚ cuius
uontradieturium esl neuessarium vel cuins significatum primarium nun petest esse ve
rum; negative pessibilis est, cuius signi/icatum primarium esl possibile . .. . f.
105 r. A: De quotibel dicitur alterum eontradicturierum inuemplerurum et de nullo
eerum ambo. (v. A) Ab a/firmatiaa de praedieele privalive ad a/firrnativam de
praedieato infinito esl bunum argumentnm. f. 106 r. A: Ab af/irmativa de prac
dicato infinitu ad negativem de praedicete finite in rectu et in suppositione personali
esl bonum argumentum. f. 107 r. A: A negative de pracdieato finito ad af/ir—
mativam de praedicate infinite zlebito nicdiu esl hemmt argumentnm.
546) f. 107 v. B: Tertia divisie principelis cetcgoricae esl, qued quaedem
esl universalis, quaedam partieularis, quaedam indefinite, Universalis esl, in qua subiicitur terminus eommunis nun prqaueagneadnasm sseilnegutsairginso. um'
versali determinetus vel plaribus eidem aeqnivalentibus..... f. 109 r. A: Parlieularis
esl illa‚ in qua subiieitur terminus nun pruegnens sele signo particulari determinatus
vel plnribus eidem acquivelentibus vel sattem ipsum inferentibus‚ (B) Indefinita
esl ilta, in qua subiicilnr terminus cummnnis nun praegnans netto signo determinie
las. Singularis esl illa, in qua subiicitur terminus diseretus sine signo immediete
aal terminus rategorematieus solo prenomine demonstrative determinatus. .. .. f. 112
r. A: Ab universeli affirniatiea ad saure singulare cum debilo malte esl bena vonse—
quentia. (B) Ab universali negative ad quamlibet saurem singulariam esl bena
censequentia. (v. B) Ab indefinite ad suem particularem tam a/firmalive quam
negative esl bonum argnmcnlam. (Vgl. Summ. leg. I, 6 f.) '
547) f. 113 r. B: Diele de quantitale propositionum _iam restat, eesdem in
figure prepria, qnae de inesse neunter, aliqualiter cellecare. Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplilieirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetzung und
Subalternation in ausdrücklichem Anschlusse an Petrus Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benützung des
Memorial-Verses „Prae cuntradiu etc.“, s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheil€ angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triple:e materie
der Urtheile und die betreffenden „leges“ (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. leg. I, 8—10.)
548) f. 122 v. B: Triplex reparitur uunversiu, quia quaedam esl cunversie sim
plez, queedam per aeuidens, et quaedam extra quantitate-m seu praeter quantitatem.
f. 123 r. A: Conversiu praeter quantitatem esl implicite vel ea'pliuile debita
transpesitio extremqu eupulae, unius alterum extremem tam implicite qaam expli
cite ceret quantitate logiceli; et iste medo cenverlnntur exelusivee et medales in
sensu compesite. (v. A) Exeeptivae nun sunt uunverlibiles,‘ et simitiler dice
de reduplieativis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheile
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z. B. „Taedet animem
vitae meae“ sei umznkehren „Aliqnid, quud leer/et vitac meac‚ esl enima“ (s. bei
Marsilius, Anm. 382) oder „Album feil Secrates“ ergebe „Seurates aliqaod elbum
fuit“ u. s. f. (Vgl. Summ. l. I, 11.)
er
XX. Paulus Nieolettus Venetus. 131
litudlnarz'a, einer comparativa, relativer, inhibitiva, eleetiva, subiunctz'va,
ewpletlva u. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst
die temporalt's, die localis und die expletioa, d. h. das Concessiv-Ur
thei_löäu)‚ um sodann bei dem copulativcn eine Unterscheidung zwischen
„copulatlm“ und „collective“551) und ebenso beim disjunetiven zwischen
„disz'unetim“ und „dl'siunctlce“ durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „oondt'tionatt'm“ und „can
ditionaliter“; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urlheilsform
nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und eonsequens
nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Con
sequentiae und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an
(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlichen Resultate zu gelangen, dass man keinen genügenden allge
549) f. 124 v. A: Nune de hypothetleis sollieile est traelundum. Ouidam
quinque speeies ponunl hypolltetiearum, quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81
u. 273), alii seplem (Strodns, Anm. 190), alli deeem (Feribrigus‚ Anm. 214), alii
qualuardeeim, et sie ullra. Set] abmissis bis dieo‚ quod tres et non plures sunt
speeies, se. copulativa, disiunetiva et eonditionalis, sub qua aequivalenler loeatw‘
rationalis. Nun enim oideo, quod temporalis, loealis et eausolis sint hypothelicae,
äuin etiam aliae‚ quas formant aliae notae adverln'ales et eaniunelivae; et sie simi
litudz'naria esset Itypothetiea, et „Seripsi, sieut tibi plaeult“, et eomparaliva, . .
item relative . et inhibitiva, ut „Ciream.<picit‚ ne sibl eoneludatur“, item eleclz'va,
ut „Pallas est concedere‚ qunm male respondere“, et subtunrtiva, ut „Ego feei‚ quod
bene respendistl“. et expleliva‚ ut „Lteet movearis, non carris“, et sie per
alias nolas posset formari nimlus hypothetiearum numerus et utilis parum.
550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia ortagls lntelligatur, volo
deela1‘are. Temporalis est illa‚ quac a n0ta lemporis implieile vel explieite su»
mit denominatiortem. De prima online sunt lllae, in quibus nola temporis pe—
tendo principimn proposilionis impedlt quantitatem, ut „(Monde ego dispulo‚ in re
spondes"; seeundi ordim's sunt illae‚ in quibus nota Imports non impedit
1uantitatem, ul „Ego dispulo‚ quando [u respandes“ (es ist kaum möglich, die
Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheilung werden dann auch tocalis
und ca'usalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheilsarlen die emplo
live beigefügt t— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese e), nam
lich f. 127 r. A: Expletiaa proposilio est illa, quae a nola sie voeata sumil dene
minutionem; . .. . lslarum quaedam est alieaius quantitatis, quaedam nullius; exemplum
primi „Lieet moeearis‚ non eurris“, exemplum seeu'ndi „Tu moveris, lieet nun eur'ras".
ltem quaedam sunt af/irmalivae, quaedam negativae. Ilem quaedam priml or
dinis, ut „Lieel sls asinus, es homo“, quaedam seeundi‚ ut „Tu es homo, licet sis
asinus“ u. s. w.
55]) f. 127 v. B: Nota eopulandi sumilur eopula/ive, quando eategon'eas can
iungit, eopulalim vero, quando praeeise terminos ‘um'l. Nota eopult_lti01tis sumpla
copalatim sumitur divisiee‚ quanda ex proposillone, euias ipsa est pars; sequitar
eopulaliva de simllibus lermlnis, eolleelive vero‚ quando non sequitur hulusmodi eo—
]mlatlva; exemp/um primi „Soerales et Plato currunt, ergo Socrates eurrit et Plato
eurrit“‚ exemplum seeuncll „Socrates et Plato suffieiant portare [zum lapidem“. Für
diese beiden Arten werden nun Regeln und erläuternde Sophismen entwickelt. wor—
auf in gleicher Weitschweiligkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co
pulativen Urtheiles gehöre. (Vgl. Summ. log. l, 13.) ‚
552) f. 131 r. B: Nota disizmetionis sumitur dislunetim‚ eam solummodo ter
minos coniungit, dlsiunelive vom, cum eategorieas mit; ememplum primi ‚-‚Tu es
_ homo eel asimts“, exemplum secundi „Tu es ltomo vel tu es asinus“. Die hierauf
folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Consequentiae an. (Vgl. ebend. l, 14.)
.11»
9*
132 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei; doch gibt er hieran noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsl'orm 553).
Den formellen Uebergaug aber zur Lehre von den Consequenliae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia“ anzuwenden. Er theilt nun sofort
die consequenlia in bona und mala und die erstere in formalis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
liter formalis, und in malerialis, wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de materia 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 r. B: No!a eondi!ionis sumilur eondilionatim‚ cum eategon'ea vel
terminis elauditur‚ eondi!ionaliler vero‚ eum eategorieas eoniungit e! unit; exemplum
primi „Omne falsum, si es! impussibile, non es! warum“, „Omne animal, si es! ru
dibile‚ es! asiaus“, excemplum seeundi „St tu es homo‚ tu es animal“ (v. A)
Aliqui dixcrunt‚ quod ad verilalem eondi!ionalis requirilur, quod antecedens nun
poteslesse verum sine eonsequenle. Alii diwerunt, quod hoc non requiritur
. in sensu diviso. sed requiritur, quod nun sit possibile, quod anleeedens sit
verum, quin eonsequens sit verum. Tertii dixerunt‚ quod . requiritur, quod
nun si! possibile‚ an!eeedens esse verum illius eonsequenliae‚ nisi eonsequens eiusdem
sit verum. (B) Quarti quod non sit possibile, anteeedens esse verum, can—
sequenle eiusdem anteeedentis existente [also sine nova quod si i!a est, sieu! es! signifieabile per aa!eeedens, neeeismspeosietsitonsei.e esse,Oaisnie!ui! es!
signifieabile per eonsequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284). Sexli quod
nun sit possibile sie esse e! sie nun esse demonstralis signifieatis anteeedentis et op
positi consequentis. Seplimi quod non si! possibile sie esse e! sie mm esse
demonslratis signifieutis anteeedentis e! eonsequentis. . Oc!avi .. .. quod eonsequens
i1i!elligatur in anteeedenle. Noni .. .. quod signifiealum adaequatum consequenlis
rienqteulilriigtaulru,r iqnuoadntecoepdpeonsleitu(ms. Setornosdeuqsu,entAinsm. re1p78u)g.nat anlDeeeeediemnitidic(uvngtl‚. qFueordibrigus,
Anm. 208). (f. 135 r. A) Dieo ergo, quod mm polest su/fieienter eel univer—
sAadli!veerrialsastiegmnaar/i‚firmativaequsiiagnicfioenadniltiisonailuezstaineummuplo!sipzl'ileiionedmifi'serueantmiam peraolpeognournitcuarr.um re
quirilur‚ quod contradietorium eonsequenlis possit repugnare an!ceedenli ipsis sie
signifieantibus e! demonstrando per litterum „sie“ signifieata eonsueta anteeedentis et
oppositi eonsequentis. (B) Ad verilatem affirmativae nun signifieantis e:e compu—
si!ione suarum parlium requirilur, ipsam esse subordinabilem u-ni eondilionali vere
sie signifieanli. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betgefl‘s des negativen
cdnditionalen Urthelles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete—der Con—
sequentiae. (Vgl. Summ. lag. l, 12.)
554) l. 139 r. B: U! de eondi!ionalium materia plena habealur notitia, de ra
!ionalibus est ultima insistendum. Propositio rationalis est emm!ialio hypo!hetica
implieite vel explieite eoniungens duas propositiones per no!am rationis „ergo“ vel
„igitur“. ‚ Sed quia hoe nomen „rationalis“ ad eonscquenliam translatum est,
ideo ipsum dimi!to et more aliorum al!era u!ar‚ Conscquentiarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. lll, 1—-7) tam affirmativarum quam negati
varum quaedam es! bona e! qaaedam es! nun bona seu male. Consequenlia (Jena
signifieans iux!a eomposi!ionem warum partium dieilur illa‚ euius eontradielorium
eonsequenlis potes! repugnare an!eeedenti. (v. A) Consequentia bona signifieans
non ex eompositione stramm parlium dieitur lila, quae um' bonae est immediate sub
ordinabilis. (B) Cunsequenlia band formalis es! illa‚ euius contradietorium eon—
sequentis sie prima signifieando potes! anleeedentl formaliler repugnare. . (f. 140 r. A)
Consequenliarum formalium quaedam es! solum formalis, quaedam plus quam for—
malis‚ quaedam formalissima sive [ormaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re—
pugnare an!ecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for
‚.
t. e- 1
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133
-5 |I_
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modificationen die Eintheilung der Termini in !mper!!nentes
uiid per!inentes auf, deren letztere entweder d!sparati oder consecutivi‚
und zwar diese wieder entweder conver!!b!les oder sequela tantnm
sind 556)‚ Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183—189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene vonse
quen!!a ab !nferiori ad superius und a superior! ad !nferius be
ziehen 557).
maliss!mc stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, ig!!ur non eurr!s”‚ des
zweiten „Tn es homo, !g!!ur es risibilis“, des dritten „Tu es homo, igi!ur es an!
mal“). Consequen!!a bona mater!alis es! i!la‚ euius contradie!orium eonseqneatis
sie prima sign!ficando po!es! anleeedcnli malefialiter repngnare, u! „Nullus dens
est‚ igitur bac-u!us s!a! !n angnlo“ (vgl. Strodus, Anm. 178). (v. B) Conse
quen!!a bona de forma dici!ur illa, ca! quaelibe! s!b! s!m!lis in forma es! band, u!
„Homo curril, !g!!ur an!mal curril“. Consequenlia bona de materia d!ci!ur !lla‚ ca!
non quaelibe! s!m!lis in forma es! band, n! „Tan!um pa!er es!‚ !gi!ur non !anlnm
pater es!“.
555) f. 141 r. B: Omn!s syllagismus bonns es! consequenlia de forma. A
eopula!iva ad alleram partem es! consequentia formal!s e! de forma. Ab expo
si!a ad utramqne eins exponen!!um e! a cansa scr!!alis ad propositionem haben!em
illam eansam es! argumen!um de forma. Ab !nfer!or! ad suum superius es! ar—
gumen!um formale et de forma e! ab universal! ad suam !ndefinitam ael parti
rnlarem. Nulla consequen!ia solum materiell/er bona lerne! de forma. (f.
142 v. A) S! eon!radiclorinm cansequen!!s es! !lla!ivum con!rad!ctorii an!eceden!is‚
consequenlz'a es! band. (f. 143 r. A) S! an!ecedens es! verum, e! eonsequens es!
eorum. (B) S! an!ecedens es! neoessarium‚ c!iam consequens (v. B) S! an!eeedens es! poss!bile‚ e!!am oonsequens. (f. 144es!v.neAc)essQauroidum.seq. ui
!ur ad aunsequens, illud idem sequ!!ur ad an!eoedens. (l. 145 v. A) Ouod s!a! '
cum anleceden!e‚ !dem s!a! cum cansequenle. .. .. (f. 146 r. A) S! eonsequentia es!
band sc!!a a le esse bona. e! anteeedens es! aoneedendnm a le. (v. A) S!
an!eredens es! sc!!um a !e, e! aanseqnens es! sei!um a !e. (f. 147 r. A) S! ante—
cedens es! a !e dub!!andum‚ eonsequens non es! a !e negandum. Vgl. ob. Anm.
179 l'., 285, 411 l'.
556) f. 147 r. B: Termin! imper!!nentes sun!‚ quorum s!a! anum indifl'erenter
negari de alio rel affirmar! aie!ssim praeter eorrup!!onem s!gn!fieati s!ne noaa impo
s!!!one, u! „lignum“ e! „homo“. Terminorum per!!nen!ium quidam sun! d!spara!i‚
qu!dam consecu!!ai. . Dispara!! dicnn!ur !ll!, quornm unus non po!es! de al!o ve
rificar! ner e eon!ra‚ u! „homo“ e! „asinns“. Terminorum conseculivorum
qüidam sun! convertibiles‚ u! „homo“ e! „r!s!bile“ quidam sequela !an!nm
su!!ne„hroonmroer“tibe!!lil„aalne,imia.l“e.. !ll!‚ quorum unus es! illa!iaus allerius e! non‚ e aun!ra,
557)" 1‘. 147 v. A: Ab affirma!!aa‚ in qua pon!!ur unus simples: disparalorum‚
ad negativem, !n qua pon!!ar aller, es! bonnm argumenlum f. 148 r. A: Quan
docnnqua Sun! duae propos!!iones‚ quarnm sub!ee!a sonvcr!untur‚ ab una ad rel!quam
valel argumenlnm. (B) Ab uno conaertibil! ad reliqunm ratione lo!!us ex!remi
fe.s!1b50anuv.m Aa:rgAubme!nn!feurm!or.! ad s(uv.umB) suep!e!ra!mnsabraatinooneeo!rar!e!nlsa!!evxo!rruemm!ades!reblo!qnuuumm.argu
menlum. l. 153 v. A: Ab infer!or! ad snum superlns nega!ione praeposi!a dis—
!r!bu!!ve ael sonfus!ve non edle! argumentam, (f. 154 v. A) sed nega!!one post
pos!!a es! bonum argumenlum e! formale, sed non de forma. (B) e! cum
deb!!o medio negatione postpos!!a —Ufll0l argumenlum. f. 155 v. B: A super!ori
fa.d-1i5nf6err!.usB:afAfirrsnuap!e!rrieore!! ds!isn!er!db!ns!!oribaud!iosnennmu! !pnlfenrr!iumsumpernonse edalfefi!rmaar!g!uvemenets!wn.vonse
quen!ia farmal!s‚ sed non de forma . . ‚ . . .. f. 157 r. A: A superion' ad suum !ufe
rius d!s!ribulive e! negal!ae es! consequen!!a b0na formalis e! de forma.
134 XX. Paulus Nicolettns Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der conse-s
quentia, nemlich zu syllogismus, Obligatoria und 1nsolübz'lt'a, folgen nun
in eigenthümlicher Weise Erörterungen über Wahrheit, Unmöglichkeit
u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene
grundsätzliche Annahmen betreffs-der Wahrheit des Urtheiles an, unter
welchen er sich an diejenige anschliesst‘, welche den Begriff des signi
ficatum adaequatum zu Grund legt558); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen über significatio näher zu be
trachten, und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher
hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen
stande des Urtheiles und dem in Urtheilsform/ ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgehen müssen, um ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem signi
ficatum totale des betreffenden Terminus, sondern das significatum adae
quatum der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthüm
liehen Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Ubjectivität und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significalum adae—
558) f. 158 r. B: Ad pro/rundum sophismata et alias quascunque enuntiationes
diversi diversirnode variis viis procedunt. Prima igilur via concludit: Ad
uerilatern proposih'onis a/firmativae requiritur‚ subiectum et praedicatum supponere
pro eodem; .. requirz'tur, quod ipso significat taiiter, qualiter esl; omnis
proposiiio affirmativa significat, se esse eurem; qwelil1et affirmaliva de pras—
senli, cuius subicrlum pro nullu supponit, esl falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231). (v. B) Secunda via portit: Si haec proposilio vel
isla quacurique delnonslraia significat praecise, sicut est, est vom. (f. 159 r. B)
Tertia via e convcrso penil; Si praccise, sicut esl, signifirat haec propositio vci illa
quacunque demonstrata, iliu‚ proposiiio esl vom. (v. B) Ouarta via ponii: Si est
iolaliter, sicut proposilio significat, illa esl vora (s. die von Buridan, Anm. '78, ah—
gewiesene Ansicht, sowie die des Peter v. Ailly, Anm. 469). (f. 160 r. B)
Quinte via p011it: Ex eo, quod propositio pruecise, quod es!‚ siyni/ical esse et, quod
non est, significat nun esse, cst de praescnti vcra (ebenso analog betreffs des
Präteritums und des Futurums). Saxla via 7mnit: Quarlibet propositio ad pla—
citurn significans praecise oera es! vel falsa, quia sibi correspondct mentalis vcra
vel falsa (s. "leichfalls Peter v. Ailly a. a. O.) (v. A) Seplz'ma via ponil: Si
propositio quacunque demonstrata esl und significans prima, quod sie esl, es! vera.
(f. 161 r. A) Ociava via portit: Proposiiio vera c.st propositio indivaliva per—
fecla univoca‚ per quam adaequalc intellectus redditur rectus. (B) Ultima via,
quarn inier ceteras repato sustinenalarn, pvrrit: Si alicuius propositionis significatum
adaequatum cst verum et non rcpugnai‚ iliam proposilionem esse veram sie signifi
cando adaequaie, illa propositio est oera (s. die von Peter v. Ailly angeführte Mei
nung, Anm. 470).
559) f. 162 r. A: Ouia in praecedentibus de signifimio adaequato proposilionis
tangcbatur, idco de eodem restat viderc. .. .. Multae versaniur opinioncs. Prima po—
m't, quod significalum proposilionis vere esl modus rci et non res. . . . .. (B) Secunda
panii‚ significalum propositionis ve-re esse compositionern mentis vel intelleclus com
ponentis aat die’identis. (v. B) Tertia opinio, quae est commum‘lcr doctorum
ordim's mei et praecipuc magislri Gregorii de Arimino, ponit, quod significatum pro—
pasitionis esl aliquaiiler esse et complexe significabile, el dicit‚ quod hoc nomen
„aliquid“ et sibi synonyme „res‘f et „ms“ possunt accipi triplicitcr (s. oh. Anm. 40).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135
qualum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zwdürfen
glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu, insoferne jede derselben entweder es: ler
minis oder ex significalo sein’kann, letztere aber entweder per aeeidens
oder per se, und letztere wieder entweder maleqieliter oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formatiler
solum, plus quam formelller, formelissime 561).
\
.. .. (f. 163 r. B) 0aerla opinio penit: Nihil est adaequalum signifieatum totale ali—'
euias proposilionis mentalis proprie dielee, quia quaeliliet talis ratione partium, qui
bus aequivalet, signifieet plure ad invicem distinele, et qaidquid signifieelur per
aliquam proposilionem mentalen: proprie dielam seeundum eins totalem signifieetionem,
etiam significalur per eliquam eins parlem (s. Peter v. Ailly, Anm. 470). (f.
164 r. A) Mallae aliae opiniones lraetendae et in quilmsdam repetlemlae formt, seil
quie in maiori perle eonveniunt esserentes plera, quue nostro indieio vera sunl,
ideo de his anmibes ultima fundeler opinio: . . . . Nulties proposilionis negativae
significelum adecqualum est aliquid eel aliqnaliler (v. B) Nullius ealegorieae effirmalivae. C’ttlu8 subieeto (rse.l pBruareiddiacna,to Aninhmil. p7r7a)e.ler si»
gnum rorrespondet in rerum natura, signifieatnm adaequalum est aliquid vel aliqua
Iiter. .. (f. 165 v. A) Cuiuslibel proposiliom's adaequate eomplexae signifieehile,
quod in natura poeitur, a sua incomple.re signifieabili aliqueliter distingnilur, et volo
dicere, quod ‚.deuym esse“ et „dem“ distinguunlur. (f. 167 1'. B) De edaeque
tione signifieati ad saure signum pono: Signifiealem termini, quod ab intelleele ep—
prehenditur, non dieilur esse tele, quod tote signo eoneipitur. ....‚ Signifieatum
adeequalnm ler‘mim nun dieilur esse illed, qeod totale nominaler, nam „homo“ si
gnifieat hominem, animal, substantiem, aus, et onmes homines imaginebiles, ea: quibes
fit totale significalum, quod lernen neu est signifieelum adeeqealum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Signifieetum adaeqnolmn lernzini est dislinele apprehensum sub proprie
ratione, qeo nihil posterius sie eonripiter sub formeli denominalione. Signifiee
lum edaeqaelem proposilionis est, eliqueliter esse, qualiler esse implieite ael explteite
egreditur e signifieelis adaequelis parlium.
560) f. 167 v. B: De possibilitele, impossibililale, neeessilate et eonlinyentie
proposilionum .. sunl mellae opiniones. Prime ponit, quod propositio dieitur pos
sibitis ex eo, quo(l sie edeequele signifieando potest esse vere, et impossibilis, qaod‚
quandoeunque formatur, est falsa, et neeessaria‚ quod, quandocanque formaler, est
vom, et eonlingens ee, quam stet esse aerem vel falsem indifferenten Sammle
panit‚ qeod dieitur possibilis ex eo quod, quetilereenque est signifieebile per cum
sine neue impositione, sie potest esse n. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im
possiln'tis, neeessaria‚ eonlingens). (f. 168 r. A) Tertia poinit, quod, si possibile
est ita esse, sieul proposilio signifieal adaequale, propositia est possibilis u. s. f.
(ebenso). . Ouurta poeit, quod est possibilis‚ quia‚ qualitereunque per eam
seeundunflotelem signifiealionem totaliter signifieel-ur, ita est i(vgl. Peter v. Ailly,
Anm. 469). Quinte poait‚ quod est possibilis oratio indiraliva perfeete univoee‚
per quam sie edaequete signifieantem polest inlelteeles reddi veres. (B) Seele
panit, quod, si propositionis signifiealum adeeqnalum est possibile, ille es! possi
bilis. Septima portit: Proposilio, quae non polest esse fulsa signifieendo prac
eise, est neiesseria; (v. A) quee non polesl esse vera signifieendo praeeise,
est impossibilis; eontingens est, ex qee nun sequiler impossibile. Heer:
opinio tenel eeritatem, rerumlemcn quie eins regulae nimis prolixee sunt et diffici
(es, ideo modus altes dieendi repariendes est, qui altre verilatem.eonlineat brevilatem.
Orlave ergo opinio ponil: Si elicuins proposilionis signifiealum adaequatnm est pos
sibile, et non repugnal, islam esse possibilem, ille est possibilis u. s. f. genau ent—
sprechend bei dcn übrigen drei.
561) f. 169 r. B: Ul praediete elerius innoleseenl, divisiones ex—
pedil declarare. Proposilio impossibilis er lerminis dieitur ille, quae esset im—
136 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlirh dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarenl, Darii, Ferio,
Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss
des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Alfaire 563). Zuletzt spricht er auch noch von
einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urthcile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 564).
Hierauf geht er zu dcn Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der positio, der depositio‚ der admissio und der
obligalio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheit nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns ’nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen; ausserdem
passibilis‚ liee! suum signifiealam adaequa!um nun sit impossibile, ut „Haee propo
si!io es! impossibilis“ se ipsa demonstrala. lrnpassibilis ex suo signifieato dici!-u.r
illa‚ euius impossibililas eonsurgi! ex suo signifieala, (v. A) Impassibilium ex signifieala quaedam est impossibiul!is„Hpoermaaeeesitdeanssi,nais.“.e. quae
aliquando mm fui! impossibilis, quaedam per se, i. e. quae sempcr fuit im—
possibilis. . .... .. Impossibilium quaedam es! impossibilis simplieiler, i. e. (am nativ
raliler quarh supranaturaliter‚ quaedam seeuadum quid, i. c. naturaliter.solum‚
lmpassibih'um per se quaedam implieal formaliter eondilionem, quaedam mate
lerialiler solum; implieanlium formaliter quaedam implirat farmaliler salum‚
quaedam plus quam formaliter, quuerlam farmalissime. Genau wörtlich ebenso
werden dann auch die übrigen drei eingctheilt, und zum Schlusse folgt das Exter—
cilium, ob Ein und das nemliche Urtbeil zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwcndig und zul‘aillig sein könne.
562) f. 172 r. A: Sequilur eonseqaenler sylloyislieam deelarare maleriam, quae
inler reteras sibi nomen argumenti assumit. Syllagismas regularis tres habe! fi—
guras modos con!inenles, in quarum quolibe! argumentum erisli! formale. (v. A)
Primac fiyurae modi sunt sc:e‚ videliee! Barbara, Celarent, Darii, Ferio‚ Fapesmo,
Frisesamaram. f. 174 r. B: Farle arguilur cantra dieta allugando Aristotelem
e! Petrum Hispanum panen!es neuem madas. Respondetar‚ quad ipsi talia non
posuerunt tanquam firma c! vera, sed solam proptcr addiseontes, u! ei!ius eaperent
modum syllagizandi. (Vgl. Summ. log. l, 17.)
563) f. 175 v. B: Pro nati!ia herum syllayismarum et praedieationum in divinis
es! notandum, quad terminarum sapponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
tialia, quidam personalia, quidarn nationalia.
564) f. 176 r. B: Voeo syllogismum irregularem illum, qui nee in mada nee
in figura poni!ur‚ sed est salum una eonscquentia habens praemissas el eonelusianem
cum similitudine regularium fiyurarum. ls!orum syllagismorum quidam sunt boni
et quidum neu; illi Clllm non valent, in quibus oppositum conelusionis s!at cum prac—
missis. (v. A) In ezelusivis eontingit in qualibe! figura simililudinarie syllngis
mus. (B) Consurgun! syllogismi irregulares ex aa!a eondilionis habenlcs simili—
tudinem cum regularibus. Sun! acta madi, quihus valet huiusmodi syllogismus
irregtllaris factas e:e condi!ionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 155).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch tempas obligatiouis, sowie tmpertiueus und pertiueus
unter casuistischer Eintheilung des letzteren565). Nach einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Begeln bemerkt er sodann, dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch uolitio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich positio, depositio und
suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
suppositio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine
oratio teutativa sei566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu, dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r.At Pesitia est euautiatio eompesita implicite vet explicite ex posite
et sigue positiouis. (B) Depositio est euuutiatio implioitc vet ewplieite composita
ex deposito et siguo depositieuis. Admissie est enuntiatio eomposita ex ad
misso et signo admissionis. Obligatio est relatio limiteus ad aliquid enuutialu'te
vel sibi simile aliqualiter sustiueudum‚ qaia obligatio non eidctur esse in aliqao
praedicameute, qaam in praedicamento relatienis; oppositum peuit uuus magister
dieeus, quod ebtigatio est in pracdicameute aetiouis. (v. A) Sequitur, quasdam
deseriptioues obligatiom's insaf/icieuter proeessissn, d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio cemposita ex siguis ebligationis
et pasilo vcl depasito a-na cum admissioue, qua tenetur obligatus in tempore obliga
tionis eoucedere positum et uegare depositum oder Quaedam ars, mediante qua oppo
ueus obligat respeudeutem ad sui votautalem (ähnlich wohl Pseudo—Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex siguis ebtigatiouis et obligate (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder P-raefixio alieuias enuntiabilis ad sastiuendum
seeaudum atiquem statum (vgl. Ahschn. XXII, Anm. 244). .. (f. 178 r. Ä) Tem
pus obligatieuis est adaeqaata mensura ipsias seeundum pries et pesterius; . . . . . . ..
desiuit ebligatie, si epponens dient „Cedat tempus ubligatienis“ et respnudcns dieat
„Admitto“, vel ub1l opponeus pouit oppositum prioris positi et respoudeus ad
mittit, vel uln' eppoueus et respeudens se treusferunt vel ex turbatioue dimittaut dispatatieuem, vel si 0ppouaedusalviclamremsaptoeurdieenms iu/ra
disputatieuem desiueret esse (eine löbliche Vorsichtl). Impertiueus alicai dieitar
esse itlud‚ qued ad ipsam non sequitur vet sibi 'uou repuguat; .. partiueus ittad,
quod ad ipsam sequitur vel sibi repuguat; pertiueutiam sequentium alia est
pertinens positiom' tantum, alia est pertineus positioui et admissieui simul, alia per
tiucus obligate lautem, alte pertinens obligate et baue eoueesso vet beue uegato, quod
ad ea simut sumpta sequitar. (Heber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.
log. V, 1—7.)
566) l‘. 178 r. B: Materie ebliyatiouum non est uisi materia vonsequeutiarum
stilo sublitiori preeedeus et, au respondeus sit saut eapitis, gressu deeeptorio teutativa.
Infra tempas obligatiom's omues respousioues saut ad idem instaus retorquendae.
. (v. A) Nauquam cont1adietoriae iuf1'a idem tcmpus saut coueedendae. Pro
pesitione semet ceucessa inf're idem tempus, quotiescuuque proportitur‚ est semper cou
cedeuda. Extra tempus obligatiouis rei eeritas est faleuda. Tres saut spe—
cies obligatienam et non plures, so. suppesitio‚ posito et depositie. Suppesitio est
(eBu)antPitautriees iqmpataimcitsee.rvetspeeczipetiscipteeuucnotmpaelsiiqtuai, esro. psoisgiutiisv,saipmppoossiittiioou,isdeeptossiutpiop,osistite.veram,
_petitio‚ dabitatio, suppositio, uelitio, scieutia, credutitas et huiusmodi. (f.
179 r. A) De sappositieue non preeedam in sequentibus, nisi ferte per aceidens ra
tioue positiouis rel depositiouis, quia uou est eratie teutativa uec per qaam fit dis
patatt'o deceptateria, sed solum positio et depositio saut haiasmodi.
138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die posilio 567) und dann ebenso über die
depositio zusammengestellt wird 568).
Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Inseln
bilia, wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit.
grösserer oder geringerer Uehereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly, s. Anm. 471 ff.)
ein Insolubile jenes Urtheil sei, welches, indem es auf sich selbst sich
zurückbeugt (reflewio supra so), entweder gänzlich oder theilweise seine,
eigene Unwahrheit aussagt (so ipsam falsificat), wodurch eben zugleich
viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er
567) f. 179 r. AI Omne possibile aul per accidens impossibile scilum esse lale
esl admillendum. (B) Omne posilum obligatum sub forma posili in lempore ob
ligatiom's proposilum sei/um esse tale esl concedcndum. Omnc sequcns ex posito
obligate scitum esse lale in lemporc obligatioais esl concedcndum. Onme posilo
obligan repugnans esl negandum. Omna sequens ca: posito et baue concesso esl
oonycedendum. (v. A) Omne repugaans posilo et concesso esl negandum. . . . . ..
Dame sequcns ex posilo obligate et opposito beim negati esl conccdcndum. Ad
omnc imprrtincns respondendam esl secundum sui qualilalem. Omas falsum non‘
sequens esl negandum et omne verum non repugnan’s esl concedcndum. (B) Si
possibile obligatum esl, liest falsam, aon propter hoc esl negandum necessariam per
so nac concedcndum impossibile per se. Qualibet perle copulalirae concessa son
cedenda esl copulaliva ipso, (f. 180 1‘. A) Non esl inconveniens, infra tempus
obligalionis voncederc, aliquam propositioncm_ esse veram et nccessariam, et tarnen
aDeugraaraeteiptseammp.ore oblCiognatcieodme'nss v'oinn ceassla cseerlim/ailceandraesqpuoanedccruenqnupen qmuaaelselior.espondei. Eadem
propositio in uno loco proposila esl pcrlinens et in alio 1000 proposila impertinens.
In tempore obligationis non tenclur respondens oorwcdcre vel negarc aliquid, nisi
quod concedendum rcl argandum limital obligalio. . Propositio de lorminis aalen
licc imposilis ad significandum polest per solam positionem aul impositioncm fieri
aliqualis, qualis iam aon fuil. . . . . .. (f. 181 r. A) Contra regulas intando arguere
et argumenta cadem resolvere‚ ut cisdem fidcs firmius dcbeat adhibcri, und diess ge—
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A: Nullum necrssarium per se am simpliciter scilum esse tale
in depositioae esl admitlendum. Onme possibile, contingens, per accidens necessa—
rium rel impossibile in depositione esl admiltendum. Dame depositum sub forma
deposilionis propositum esl negandum. Dame anlecedens ad deposilum es: rie
gandum. Omne conlradicens deposito esl concedendum. Omne scquens ad
conlradictorium deposili esl concedendum. . Dame ropugnaas opposito coatradictorio
deposili esl negandum. Omas sequens ex conlradiclorio depositi et baue cou—
.cesso opposilo baue negati esl conccdcndum. . Omne anleredens ad deposilum cum
concesso opposilo bene negati esl negandum. (B) Ad omne scqucns et ad omne
imperiiacns et ad omne repagaans, quod nun esl conlradiclorium nec convcrtibile cum
contradiclorio depositi, respondendum esl sccundurn sui qualitalem. Hierauf folgen
wieder erlaulernde Beispiele.
569) f. 192 r. B: Haie operi finem impositurus ultimmn insinuandum sophisma,
quod insolubile nuncupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).
Prima opinio ponil, qund insolubile solvendum esl per fallaoiam figurae dic
lionis; . seeunda, quod per /allaciam secundum non causam. .. (v. A) Tertia
opim'o dicil, qaod Sooratc diccntc „Socrales dicil falsum“ hoc verbaut „dicit“‚ liest
sit praesentis temporis, (amen dabei inlelligi de tempore immcdiate praecedente tempus
prolalionis. .. . .. Quarla opinio ponit, quod nullus potest divers, so divere falsum,
aec aliqua proposilio potesl esse, ex {qua insolubile posset gcnerari (s. Buridan,
/
‚
“Q.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 139
es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen“°). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren (Kompen—
diums häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura“ zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche
consequerptia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne 571), ob
Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172). Quinte ponit, quod Socrates diccns,
si ipsum dieere falsum, nihil dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172). Seren: ponit,
quod insalubile nec est verum nea falsum, sed medium indifi‘erens ad ulrumque (vgl.
Marsilius, Anm. 425). Seplima ponit, quod est solvendum per fallaeiam acqui
vocalionis . . . . .. Octara ponil, quod nullum insalubile est verum oel falsum, quia
nullum tale est praposilia. (B) Nona panil, quod insolubile est verum vel fal
smn, scd „an est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308). Decima
solvit per fallaeiam seeundum quid . . . . .. Undecima ponit, quod omnis praposilio
insolubilis signifieat, so esse oeram et se esse falsam, intelligendo de adaequalo
significato. Duodecima apim'a, quae iam communiler ab omnibus suslinelur,
est ista, quod insoluln‘lis est propasilio, de qua fit menlio in aliquo rasa, quae, si
cum eodem casu praecise significet. sicul termim' praelendunt, sequitur, ipsam esse
veram et ipsam esse falsam (s._Hentisberns, Anm. 351). (f. 193 r. B) Tertia—
decima (diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 ff.) pom't plura
puncto: ......'Nulla res creata polost distiiicle repruesenlarc se ipsam formaliler,
sed bene obieclive; . . . . .. nulla propositio mentalis proprie dicta polcst significare, sc
ipsarn esse veram, neo, se ipsam esse falsam - pars propasilionis mentalz's nau
polesl supponere pro ipso praposilione; . omnis propasitio insolubilis est propo—
sitio vacolis, scripla oel mentalis improprie dicla; cuilibel insolubili correspondet
aliqua menlah's praprie diala rera et aliqua falsa. (f. 194 r. A) Quarladecima
opinia, quac est fundamenlum mullarum praecedenlium et ideo plus sublerfugere,
quam respondere, canalur, ponit insolubilia solvenda penes fallaciom aceidenlis. .
(B) Pro declaralione quintaedecimae opiniom's infertur: Omne insolubile aut
oritur ex aclu nostra aut ex proprietale vacis . . . . .. (v. A) Prapositionum quaedam
habent reflexionem supra so, quaedam mm; habcntium reflexianem supra se
quoedam habent immediate, quaedam mediale; et quacdam so ipsas panunl,
quaedam se destruunl; significanlium, so esse falsas, quaedam hoc significant
de per so, quaedam de per occidens; quaedam sunl lolaliter illalioae ‚warum
falsilalum, quaedam partialiler . . . . .. (B) Prapositio habens reflexionem supra so non
insd'luhilis est illa. quae mm est totaliter nec parlialiler illaliva Prapasitio insolubilis est prapositio hohem supra so reflexionem suaseuafealfsaillsaitliaslist.otaliler
vel partialitcr illalina. Multae proposiliones insolubilia nominanlur, quae
nan sunl.
570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi passe mm dahilo omnium inso/ubilium
resporrsionem manifestam, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol—
cher (f. 199 r. A), welche blass scheinbare lnsolubilia sind.
571) Quadrat, f. 2 r. A: Quatuor formaba dubio drnariis quinque fulla lenla
tivis. Primum dubium est, ulrum eadem eonsequentia sil kann et male. Diese Frage
nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige
zogen werden, verneint (l. 2 — l'. 25 v. A), z. B.: 1) Album fuil hoc, ergo hoc
fuil allzum. 2) Chimoera non est animal, ergo aliquod nun animal non est non
chimacra. 3) Omnis homo erit animal; omne allmm erit homo; ergo aliquod animal
eril album. 4) Omne, quod curret, incipil ourrere; Socrales allms currel; ergo So—
crales albus inripit currere. 5) Soerates eril allms, et nihil aliud a Socrale orit
olbum, ergo lanlum Soorates eril albus. 6) Quart est A, desinil esse verum, et nihil
aliud ab A desim'l esse verum, ergo lanlum ans A desinit esse verum. 7) Exclusum
est exclusum. et m'hil nan exclusum est ezclusum, ergo tanlum exclusum est ca;
clusum. S) Sacrates nan eze‘oipilur, et amnis homo alias a Socrale exeipilur, ergo
omm's homo praeler Savralem ewcipilur. 9) Nihil non Socrates currit, ergo tanlum
Socrales curril. 10) Contingens est, te nun currere; ergo contiogens est, le currere.
U. S. f. in ähnlicher Weise.
. .‚A__w.____4.____._.—_x_
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.
Ein Urtbeil zugleich wahr und unwahr sein könne572), ob disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können573) , und
ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein
können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophis
mata“ noch einmal auf, um fünfzig Sophistnen, welche grösstentheils
schon von Albert und von Hentisberus besprochen werden waren, seiner
seits wieder zu erörtern 575).
Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen“
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeitgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger
Karl’s VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium“, in
572) f. 25 v. B: Sectmdum dubium quaerit, utrum cadem propositio est vcra et
falsa. Unter den fünfzig Beispielen, an welchen auch diese Frage verneinend be—
antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angeführt werden; es lautet: Porto, quod A sit illa propositio scrt'pta
„Omnis homo est animal“, et B illa „Homo est animal“ scripta sub A parum
distanler; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario“, quae sit C propos1'tio. Isto posito arguitur sie: Cpro—
positiv est dependenter, cuius dependentia consurgt't a proposz'tz'one priori, quae est
independenter propositio; igilur dependentt'a cgreditur ab A vel a B, sed mm oidctur,
quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependet; sed A est propositio falsa
et B proposilio vera; igitur C est proposilio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der—
selben gestaltet sei. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.
573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termim' disparali de se in—
vicem possint vorificari_ Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo
est asinus oder Haec proposilt'o est vera „Tu es asirtux" oder Omne aliud ab asino
est asinus; tu es allud ab asino; ergo tu es asinus oder Immediate post hoc eris
asinus; sed tu es idem, quod immediate post hoc eris; ergo tu es asinus u. S. w.
574) f. 64 v. B: Ouartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse
simul vera aut simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus
welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können: Ista sunt contradt'ctoria
„Cuiuslibet hominis omm's oculus est dextcr“ et „Alicut'us homr'm's omm's oculus non
est dezter”, et ista sunt simul [also in cum, oder: Haec sunt duo vera „(hrt'uslibet
contradictionis altem pars est vera“ ct„Alicuius conlradictt'om's nulla pars est wem“,
et haec invicem contradicunl, oder: Haec sunt duo vera in casu „Socrates dividct A
lineam" et „Nullus Socrates dim'det A lineam“, et andern invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. [.2 r. A: Tante me ardentius promovit, ut quaedam scriberem
sophismata quanto studiosius curavz', ium'orum mentes ad harte facilius, ad harte
dulcius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismeu, welche auf 107 engge—
druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht
eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schöpfte, welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberns (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.t
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind= b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind =b. Alb. 226.
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis
homo; 35) Immcdiate post hoc tu eris; 36) Tu incipt's esse in hoc instanti; 37) Tu
desinis sct're A propast'tionem; 38) Tu difi'crs a quolibet; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) u. 43) sind =b. Alb.
171 u. 201; 44) Tu es doclt'ssimus omnium hominum; 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) Necessarium est contingens; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
XX. Magnqs v. Toledo. Johannes Gerson. 141
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueber
blick der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,
propositt'ones, argumentativ formalis und materialis, consequentz'ae,
insolubilt'a und obligatoria handle 576).
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte
Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im_ Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegt577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten
De eo-nceptt'bus, De modis significandi und De concordantia metaphy
sicae cum logica578). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche
seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der
höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtigung zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Bimini (Anm. 29) fordert Gerson für die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu
lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität
alles Lob spenden zu dürfen glaubt579). Und sowie nach seiner An
sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird 580), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen ver
schliessen und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Mägden der Theologie erniedrigen 581). Indem er sich völlig jener Ein
‘
576) Sophologium Jacobz' Magm' etc. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B: Logica tres
habet partes, quia so. cousiderat de terminis, de propositiom‘Aarlgiaumeesnttamtaitoemri'aslids,uo qsuuanet lgeenneetras,olquumimaodqouagerdautimu estter/moirnmoarluibmsu,ssicectuutiduessymalorldgouigmisestnuitncitas.‚conse
quenliae; rursns in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubilia, non gute solvi
non possunt, sed quia de di/ficili solvuntur ratione implicationis, ex quod fulsificant
se ipso; ullcrius in logiert est quaedam ars, quae dicitur obligationum, per quam
docetur homo pertinenler respondere et propter concessionem possibz'lis ab impossz'bili
cavere.
577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn
sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar
stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.
Kanzler d. UniV. Paris. Würzburg 1858!‘ geliefert hat.
578) Ich citil‘e nach der Gesammt—Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 fl".
579) Sermo sup. process. pro viayio reg. (Vol. II), p. 277: Theologie suampro
priam habct logicam et sensum litleralem elfter, quam speculativae scientiae; haec
directio vel Im; praescrvavit hactenus praeclaram universilalem Pu1'isienscm a plwibus
erron'bus, dem sclwlaslicos suos semper ad scrlam regulam fidei loqui iussit et com—
pulit. Ulinam in aliis studiis haec disciplina simititer teneatur. Male libertus est,
male et erronee loqui passe.
580) De cuncept. (Vol. IV) p. 801: Conceptus complexi formanlur in utero
rationalis animae (in der ganzen Schrift De cuncept. wendet Gerson häufig das Wort
„conccptus“ metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss“ an) nobilius et genera
sius per semeu fidei simpliris et incorruptue, quam per seinen philosophiert.
581) l). conc. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Metaphysicalis inquisilio non solum
inutilitrr‚ sed et damnuse quacritur fieriper homines saecutaribus scz'entiis aut o/ficiis
civitibus occupatos, ‚qui non capiunt, quae subtilia sunt; scandalum enim est illis vel
142 XX. Johannes Gerson. V
theilung der Philosophie anschliesst, welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Duns Scotus (Abschn. XIX, Anm. 87)
trafen, ist; ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermoct'natt's phi
losophia 5“2), und als synonym mit „sermocinatt's“ gebraucht er auch
den Ausdruck „nominalis“5öä); -es habe nemlich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. bei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
signifieatt'o ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Bhetorik“*), d. h.
er betrachtet die signifieatio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)
als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585), entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass\er
die scotistischen „modt significandi“ nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 fl'.),
sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der’
Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt 58“).
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomi
stischen Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Bimini (ob. Anm.
35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert„von einer Beziehung
der „Zeichen“ auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentz‘ones,
während sie in der Seele singuläre Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren“ 5’“), so dass mit
dieser „Darstellung“ des Gegenstandes eine species intelligibt'lis ver
I
‘I
irrisio...... Theologica persrrulatt'o non renuit acqm'sitwnes altarum scientiarum, [am
specutattvarum quam moralium quttm eliam sernlocinah'um, ut es! togtca, sed as.wmit
eas ut ancitlas supientiae in obscquium suum.
582) l)e coucept, p. 7962 Sub rutionali seu sermotionuli philosopltia saut gram—
matioa, logica, rhet0rtca.
583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales seu scrmonicalcs de qualibet seien
tia possunt formari..... per verba extertora ad placitum signifivantiu.
584) Ebend. p. 804: Conveptus interiorcs in utero mentis naturalitcr signifi
cantes non su/foctssent . ad consecutionem scntcntiurum philosophirm'uflt, si nun
fuisscnt invenla nomina ad placz'tum significantia, unde grammatiea, loyit‘a, rhetorica
sumpscrunt initium. Processit inde distinctio du primis et sccundis intentiom'bus in
anima. Intentio secu-nda dicitur, quac repraesentat conccptus‚ ut genus et
species, et nomina conceptuum. Üonccptns mentales ab exordio habiti' sunt, cz
quibus potuertmt formen varii conceptus complcxi interius, et htm; exterius nomina
ad plucztum siyui/icantia imtitui prop/er civilem intcr homincs communirationem in
amore fundatam. 1ta ['ttit togica quacdam mentults prtus, quum vocalis du!
sm'pta.
585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potcst intcltectus unn
stitutio vet actuatt'o seu /'ormatio vet adaptatio, unde stgnificare esl attquid inteltectut'
repraesentare.
586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi sccundae intentionis composita esl
grammativa et logira, unde consurgunt traditiones praedicabilium'et pracdicumentorum,
suppositionum, obligationum cum .suzs amwzis in logica, declinntioncs etc. in gram—
matica.
587) Ebend. p. 8162 Siynum ad signatum dum eomparatur per intelleetum, nou
causatur ad extra nova res absoluta et positive, srd bette in anima, quae primus et
secumtas intentiones stln' format, quac res in anima stngutares saut, liest universati
talem repreesßntent.
xxi Johannes Gerson. 143
bunden ist 58B). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam’s
unter üblicher Bekämpfung Plato’s in die thomistisch-arislotelische Aus
drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hie et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aptitude der Dinge e.rgreift5fl9)‚ d. h. dass das universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des
lnteIlectus verwirklicht wirdägo). Die objective Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti-Platonismns
schliesslich auf Gott zurück 591), und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistiscb daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. AiIIy betreffs der sco
tistischen formatitates ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objectivität von den Dingen Iosgetrennt werden sollen, sondern
der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593); denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachereAuffassnng Occam’s
588) De concept. p. 801: Conceptiones aliquac dicuntur immediate fieri in utero
intelligentiae humanae, non quia requiratur obiecti pracsentatio et luminis spiritualis
irradiatio et species intelligibilisj quae medial inter potentiam et abiectum
589) Ebend. p. 802: Concepliones intelligentiae humanae non fiunt per impres
sionem idearum separataruml quae non sunt deusy ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.
591), nec per solam inspectionem phantasmatuml nt Aristoteles dixit1 nec per in
fluæum solum intelligentiae vel separatarum intelligentiarumj ut Avicenna posuit (s.
Ahschn. XV], Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibilium in animal
' ut alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint? am 'ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, S. vor. Abschn., Anm. evo l]. 676), sed con/tatur er omnibus verus catho
licorum modusl quod anima in sui prima creatione est sicut tabula rasa (die aristo
teIische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Ahschn„
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiam suam a
sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.
Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, ‘und Aegidins, vor. Ahschn.‚ Anm. 380 1.),
et proinde scientia est de necessariis et aeterni-si quia non accipit intellectus res ut
in aclu, sed ul in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abscbn. XVII, Anm. 375 u.
379 11".), quae aptitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristoteng
sed in den, quia nihil est aeternum nisi deus vel in deo.
590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458: ljniversalitas derieatur et fundatur
in rebus singularibusg alioquin ficla essel; sed consummatur et constituitur in opera
tione intellectus abstrahentis similitudines rcrum, in quibus essentialiter seu quiddita
tive eonceniuntl ab ubi et nunc.
591) Tract. XI super Magm'fical (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo
quaedam vitaj etiam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, non quidem extra
deum, prout Arisloteles arguit Platonem ideas posuissej sed in deo.
592) De conc. met. c. log. p. 825: universalia realia extra animam ponere alibi
vel aliter. quam in deo, est haeresis ezpresse damnata (p. 826) et reprobata
pturies Parisiisg (p. S27) l/niversalium huiusmodi realium positio damnata fuit
novissime per sacrum tlonstantiense concilium contra Hus et Hicronymum Pragenscs
combustos. concedendum est, quod universalia sunt apud intellectum non in
essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 If. u. unlen Anm. 615 f.
593) De concept. p. 805: Non oportet ponere in retationibus aut respectibus
distincliones essentiales a suis fundamentis, sicut nec universalia realia distincta a
singuturibusl sed sufficito quod per actionem intellectus tales relationes et universali
tates consurgont e'z rebus intrinsecisl ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter
v. AilIy, oben Anm. 450). -
144 XX. Johannes Gerson.
genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter
minus““). Daher müsse man Diejenigen, welche die l'ormalitates in
üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik als blosse „Terministen“ (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)
verspotten ‚zu dürfen glauben, daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent
lich einen noch weit ärgeren terministischen Unfug treiben”*").
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdrücke „a priori“ und „a posteriori“ gebraucht”“), so
tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des
Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitatis (vgl.
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbsthewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel
deutigkeit sich bewegen und auch von Nicht-Seienden: sprechen kann 598),
so dass die significatio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren
Vorbildern) auf mehrere, seien es vier oder sechs, „transoendentia“
führt599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebend.: Conceptiones distinctionis septuplieis, quem aliin se trahere dicunl
ea: Seotislis, referri possunt ad lrcs dumlaxal modos iuxla 0ecamisles‚ qaoram unas
solum reperitur in divinis, alias solum reperitar in creataris, . tertius esl
modus distinctienis rationis, quam fabricat ilitclleetes (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,
Anm. 802 u. 817). Distinelio rationis, quae formalis dici pötest, cousargit e:v
perle rei, quendo et ubi ratio definitive rel descriptiva unius termini nun esl ratio
alterius vel e euntra.
595) Lest. ll centra van. curios. (Vol. l), p. 100: Ouid epus est, ipsam ani
tissimam essentiam per formas melaphysicales vcl quiddilates vel rationes ideales vel
alias mille imaginandi eins secerncre, dividere, eonstilaere, preescindere ex parte rei‚
ut diount‚ et non ex inlellectas negatiatione circa mm (s. Peter v. Ailly, ob. Anm. 439).
Qual iln' prioritales, quot instantias, quot signa, quot modeitales, quot rationes
eliqai altre Scotam distingaunt. Ita quidcm contentiosi, dem legicos eulpenl
vocantes ees. qui secam non sentiunt, terminislas, ipsi lange grandiorem terminoram
congeriem multiplieare compellantur. Sad dicunt‚ quod Meier distinetio‚ quam fer
melis, stat cum summa simplieitate divina, dislinclio sciliret personaram etc.
596) De tüftt‘ßpl. p. 8062 Concipiens rcs natureles . potest daabas viis quasi
conlrariis ineedere et ordinem scienliis dem; arte via est ex perle reram cognoscibi—
lium a priori, altere esl ex perle eognoscentiam a posteriori. S. bei Albert v. Sach—
sen, ob. Anm. 302, und bei Marsilius, Anm. 390.
597) Ebend. p. 800; Conceptas complexi, quos dicimas „retionis“, dicuntur per
se noli‚ dem eonce:tus simplices, ex quibus componuntar‚ apprehensi reddant protinus
complexionem evidenlem in lumine rationis inlelleetivae, ut de qualibet „esse ael
mm esse".
598) De mod. signif. p. 820: Em simpliciler esl solam nimm ens verum,
primum et immun, et islad esl seeunrlum metephysicum extra omne genus; logieus
vere potesl anivoeationes et analoyias et aequivocationes et chimaeras fabricarc‚ prout
volaeril; ende eontrntio consurgil eliquando logiearum cum melaphysiris et e contra.
599) Ebend. p. 817: Significalio metaphysicalis mattem distinguitar e signifi
catione'grammatieae aal logirae vel rhetoricae, quae saut perles philosophiee sermoci
natis (Anm. 582 tf.). Ratio esl, qaie si_quifiealio melaphysiealis ronsislit in solo in
telleeta vel ratione et generatar a primis impressienibus ne[urae‚ quae sunt lransccn—
denles, i. e. ens unum, ens warum, ans Immun, ens aliquid, vel sex‚ ut
alii voluerurtt (s. Pseudo—Thomas, vor. Abschn., Anm. 355, und Mayron, ebend.,
Anm. 534).
XX. Johannes Gerson. 145
.
it.,‘s
“u
Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und
Sprach-Thütigkeit durch eine „ratio obiectalis“ zu vermitteln und durch
nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver
söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectate
mittelst formae- inteittionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen
schalt“°°), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar, deren eine auf suppositio materiatis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere
der suppositio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach
der ratio obiectatis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose lrrthümer verwickelt werden will 601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obiectate ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun, bloss in den „termirms“
verlegt werden darf 602), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 603).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik
hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer
den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf's“); denn
600) De was. mal. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam
aliquam, si non consideretur in suo esse obicctali relato ad ipsum ans reale.
Secundum harte considerationem dici possant formae rcrum non reales, sed intenlio—
aales, conccptil1iles vel intelliyrbiles.
601) Ebend. p. 823: Significatio et modus significandi possunt considerari du
pliciter: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, alio modo per rrspcctam ad rcs, quas
significartt. luxla primum modum accipitur sappoailio materialis vct etiam natu—
ralis securidum antiquos, iuxla sccund-um modum samitur supposilio personalis seu
formalis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionum relinqucntcs (s. Buridan,
Anm. 99, und betreffs „antiqui“ vgl. Marsilius, Anm. 401). Si considerenlur
secundum suppositionem materialem, [uns spectant ut sie ad grammaticatn et logicam
i‘el etium rhetoricam‚ quae consliluunt terminam philosopltiae sermocinalis; si aero
Mfiaotdusaccseipgtniioficparnodi rsecibtusratsiiognoibfiiceacttialsis addannexstpreac,latsieadspreecatlaenst sacidenalilaisa,s nsocinenatcicais‚piunlur
pro so ipsis ncqae secundum suppositioncm materialem, sed secundam pcrsonalum pro
relms ad extra significatis. Modus significandi vcl rationes obiectalcs si quaeran
tur penitus ezcludi in consideralione scientiarum quantumcanque realium‚ sicat est
metaphysica vel physica‚ couseqaitur implicatio et insana dcccptio cum crroribus ab
surdissimis. . .. .. Reales scicnliae, staut metaphysica et physioa, rcs habent extra ani—
mam pro principalibus oblectis et substratis,‘ . sermocinalis logiva respicit signi
ficationes et modos significandi in ordine ad verurn vel falsum, quae saut in anima.
unurn60r2ea)le,Eb.end. pa.liSu2d5v:eroQuvoodlciabteatr eesnsse corbieeacttuamla diacimeptoatpeshtysihcaibsen:notdeunptliebxas eustsie: solis
terminis grammaticae, logiede vel r/tetoricae, licel grammatica vocet hoc esse obiectale
modum significandi, logica modurn coucipicndi, rhetoriw modum ornandi. .. Et hie
est lapsus grammaticorum oet logieoran;, qui non accipiunt distinctionem istam de esse
dupliei orcatarae, sed de/cndunt se per ampliationes et conrwtatiortes et modos signi
ficandi quasi materialiter. V
603) Ebend.,p. 827: Ratio obicctatis non sistit in solo intellectu aut conccp—
lilrlt8, sed tendit in rem extra tanquam in saam principalc significatum oct obicctam
vel substratum; atioquin diccretur ens secundae impositionis vet intentionis vcl rationis
logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies oel respcctas‚ ad intra
scllicet et ad extra.
604) Ebend. p. B28: Metaphysicalis inquisitio surgerc debet ultra grammatiralem
vel logiralem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo riet: ab ea contrarie
PRAKTL, Gesch. IV. 10
„nass-"mm
146 XX. Johannes Gerson.
,s
überflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
.da die ältere ächt aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts
Lehre nicht ausgenommen, genügt 605). Die leeren subtilt‘tates sind
ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermo
einalen Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten“ und „Ter
ministen“, welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Leute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes terministae und nicht
reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze
Gebiet des termiuus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus
schliessliehkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen
recedendo; alioquin saepe fit, ul metaphysicare holentes sint 12el garruli..... vel
errantes. .. Nun est dicendum per singula de suppositionibus, ampliationihus,
ap‘pellationibus, paralogismis fallar'iarum, quorum omnium ignorantia eel contempt-us
causat illaqaeationes errorum et nebulas falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: Nun oporlet per omnia [allaciarum genera discur—
rere, quarum dissolulio etiam circa divina facilis apparebt'l, si principium syllogt'smos
per dici de omni ct per dici de nullo regulans fuerit bene secundum traditionem logi
cae Aristotelis intellcetum.
606) Serm. in dom. scptuag. (Vol. III), p. 1029: Vitamine sunt et explodendac
araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae fcruntur‚ quod in subtilis—
simorum‚ sed fragiliurn, filorum contextione se ipsas eviscerant. Debent autem solide
esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtilitati quam plnnae veritati
dese'rvientia; uec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carueadem, quam quod
sophisticae subtilitati plus aequo dedilus veritatem aut obvolvere aut obfuscare vide
retur. Ita studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepit. ut nec inuti
lium et supervacaneorum perscrutatione /rustra so torqueat 7106 in his acumen sui
obtundal ingenii.
607) D. concept. p. 806: Ulrum nero metaphysica conlentetur in suis explica
tionibus grammatica et logica, vel si latius accipit ans sub diversis analogiis, non est
nostrum, inter formalistas et terministas tanlam componere litem, quae profecto sacpe
procedit ex acquivocatione quid nominis, quae man patitur, in quanis disputatione
fi0ri passe concordlam. Essct igitur utraquc via scholasticis cognosaenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitorcs acritatis nostri temparis in flteologia
sub specie subtilitatis et lilulo melaphysicae magnam nimis induzerunt cou/usionem,
dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii eonsequenter tradiderant et ser
vabant, ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per
negligenliam et contemptum aal quia uoluerunt sibi facere nomen es: inventione navi
tatum, dum repugnantes eos ‘vocant rudes et terministas nec reales. in metaphysica,
quasi sine termiuis loqui possint. »
609) Tract. II super Magm'ficat (V01. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam
studiosi nastri temporis ril0m habent, terministam irridentes, eo quod orrmia raferat
ad terminos; nos, inquiunt‚ rem inquirimus, ad rem intus; quid ad nos de terminis?
Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabiles modos sola seit et potest
logica resolvere definiendo‚ dividendo, terminorum denique connotationes cum modis
significandi viaacitcr exponendo nec non sophismatum paralogizationes phanlasticas
detegendo.
xx. Johannes Gerson. 147
hewahrtöi"). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Bohheit“ der
'l‘emiinisten, sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio materialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathenüu). Ja gerade auch die Formalisten (formali
zantes) kamen dadurch auf Irrwege, dass sie das eSSe obiectale miss
kannten, welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich istün). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoll‘ und das Substrat
der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terminislenßw). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hatß“).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson’s ganz besonders inter
essirt, ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. eoneept.‚ p. 800: Logica ad hoc inventa est. ne paralogizando falle
remur.
611) D. conc. meL c. log. p. 824: Subtilitas metaphysicantinm si vera sity con
sistit in acuta resolutionc entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma
liter accep/nmi ruditas autem terministaruml si consistere velint in signi/icatis seu
modis s-ignihcandi solum materialiterg inde provenit vel consurgit. quod a metaphysicis
rationabiliter contemnuntur. . Subtilitas metaphysicantium et generaliter omnium
philosophantium debet diligenter adoerterey quid conveniet philosophiae sermoci
nulia ut sermocinalis esty similiter et realij ut realis est. Alioquin fit in contem
nentibus vel ignorantibus confusio liabylonicd
612) Ebend. p. 822: tins non mutatur in suo esse reali neque diversificatur per
mutationem vel diversitatem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium forma
lizare vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo illud esse, quod habent
obiectale. quasi si quis vellet intelligere sine intellectu vel ratiocinari sine ralione.
fles enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec unioersalizantur nec
signantur nec abstruhunt nec abstralmntun quoniam istae sunt operationes intellectusl
non rerum ipsarum
613) Ebend.: Ens consideratum seu relictum prout quid absolutum seu res quae
dam in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabiliter apud intellectum
iuxta dioersitatem intellectuum et rationum obiectalium etiami prout rationes obiec
tales non accipiantur pro se ipsis materialiterl sed pro rebus quasi formaliter (vgl.
Marsilius, ob. Anm. 373), ut, sicut signincatio est quasi forma dictionis et modus
signihcandi quasi forma signifiealionis, sic res ipsa diceretur quasi materia vel sub
stratum vel subiectum rationis oblectalis vel modi significandi Quae consideratio
clavis est ad concordiam formalizantium cum terministisl si perspicaciter nec proterve
videatur.
614) Ebend, p. 829: concordia metaphysicae cum logica fiel per
distinctioncs aliquas. lfna est de duplici modo essendi reii in re so, et in intellectu.
Altera distinctio est de ratione obiectali et de modo signihcandia distinguendo
rationem obieclalem, quia oel respicit reml ut res est, vel respicity ut res est signum
quoddamg similis est distinctio de modo signifieandi, quia vel signihcat rema ut res
estj uel ut signum quoddam Proportionabilis est alia distinctio de terminis primae
intentionis oel impositionis. Sumatur ex his distinctionibus haec unicay quod
consideratio 'rez', ul res est, spectat ad metaphysicanh consideratio vero reii ut tan
tummodo signum est praesertim in animap spectat ad grammaticum vel logicam.
10*
148 XX. Johannes Gerson.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen
hatten, den ganz passenden Namen „Terministen“ erhielten und ihre
Gegner von ihnen „Formalisten“ genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 5'95) hauptsächlich die Scotisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
gänzlich spröd gegen die formalitates verhielt (s. Pseudo-Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und
andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die Ter
ministen auch durch „reales in melaphysica“ ausgedrückt wird (Anm. 608),
so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischen
schattirungen, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermoeinalen occami
stischen Terministen, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi
schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundton in der Gegenüber
stellung einer via antiqaa und einer via moderne wiedererkennen.
Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges
Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns ‚um. so
mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des
Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Nemlich die Univer
sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be
hörden übermittelt werden war, durch eine energische Demonstration zu
beantworten 615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An
615) Abgedruckt bei D’Argenträ, Coll. iudic. d. nov. err. Vol. l, Pars 2,
p. 220 III: Civilatis Coloniensis domini exhibaerunt litterem per serenissimos principes saori imperii inclylos eleeteolrmease ipasniisverdsietsettiinalam;
qaa vigilaater examinata videlnr cias teuer ad eertos articalos passe sammerie per
slriagi. Secandas est, qnod in facaltale erliam per magistros mute regentes
non legitur doctriae, qaae in priueipio faadalioais slaclii legebalur (d. h. seit dem
J. 1388), qaee in eliis qaoqac aniversiletibas Almeniae legitar. Tertias esl,
qaod iuueries ibidem introdacantar in via alterias doetrinee, pata seneti Thomae et
'Alberli Magni aal Ialiam anliqaoram doctorum. Quartas esl, qued, elsi doc—
trina teliam doetoram noa sit in se male, trenscertdit tarnen iavenam eapaeitatem;
unde evenit‚ qaod inveaes hatas doetrinae sabtilia dieta et alte principie von intelli
gentes et aihilominas secandum talem instruelionem loqai praesamentes ineidaat in
errores pernieiosos;..... exemplam adest de Pregensibus, qaoram error ex tali doc
trina emenevil (s. ob. Anm. 152—156 u. bes. Anm. 592). Quintas esl, qaod
magistri moderniores, at Baridanas, Marsilias et coram collegee sive seqaaces bums—
modi periealam provide preecavenles dootrinam artiam redazcrant ad altem stilam
hantiliorem et ad alias termiaos et modos loqaendi, ex qaibas aallam deriveri possit
erroris eontagiam. Seztas esl, qaod meatis eoram est, volle, nos e lali novilate
desistere redeando ad modam imbaendi in artil1as ab initio institatam. (In den
Stetata facallatis artiam v‚ J. 1398 war es offen gelassen, die „Sammalae“ ent
weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Universität Köln. 1856. l. Thl. Beilagen, p. 64 u. 71.)
XX. Die Universität Köln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson’s
einseitig übertrieb; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Occamismns und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 ff.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglauhens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termim' fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertrei
hung des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz—
liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk
liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,
wenn der Kölner Universität (—- sicher nicht mit Unrecht ——) in offi
cieller Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buri
danus, Marsilius u. dgl., welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer
sitätülö), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurück und betheuert (—- ob ganz wahrheitsgemäss? —)‚
dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög
liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich
616) Dieimus, quod ab inohoatione sludii Coloniensis /uil cousuetum iuxta sta
tuta fuouliatis artium legere libros philosophi cum quaestionibus et dubiis; ab
exordio . magislris licitum fuit et liberum‚ allegare diverses auclores, utpote vel
Aristotelem vßl commentatorem Averroyrn aut Avicennam, Eustalhium aut Boelhium,
Themislium (tut sanctum Thomam, Albertum Illugnum, Aegidium, Buridanum au! quern—
cunque alium‚ prout eis visum fuit ad declarandum materias. Nemini pracdluditur
via modernorurn; quin imo magislri componendo libros quaeslianaliter plurima moder
norum dicta reverenlcr interserunl; a! uero ipsi scholares, dum ad lentumcn scu exa
men verriunt, recipiuntur unusquisque in sua via. Doctrina sancli Thomas,
Alberli Magni, Alexandri de Haies, Banauenturae, Acgidii de Roma, Scoti et talium
an!iquorum est in se band et iililrala et nullatenus inculpanda. 1uvenum infor
matores in facultule regentes in via huius doctrinae sunt triti . . . ‚ .. Datis duobus
discipulis aequalis indolis, diligentia et exercitio paribus, aequaliter antiquorum et
modemarum viis immorantibus nun oomperiatur unius respectu allcrius difficultas
mnllum pracponderare . . . ‚ __ Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes
universitales; .. universitas Parisiensis aliquot Minis percgrina ad gremium eiusdem
remeam'l (s. ob. Anm. 3). .. Nondum tarnen errores aliquos aut haereses ab hac
ductrina suborlas esse didicimus. Haec dotlrina non fuit damhatac memoriae
Hieronymo worum errorum sausa; e contra per viam huius doclrinae potissime
potrst Pragensium error et Wiclefistarum exterminari, proul in nostra Colonicnsi uni—
versilale dacet operis evidentia . . . . .. Buridanus, Marsilius aliique plurns in illa doc
trina cammililones fuerunt uiri egregii; propterea eorum sentenlias amplcc
timur venerarttcr cum antiquorum senlentiis coordinando et ex ulrisque plem'ores deter
minaliones dubiorum ran/lande, praut visum fuerit nobis opportunurn. Aliud nun
ronstat nobis discurrendo per singulas universitates Almaniae, Italiae, Franciae, An
gliae, quin permitteretur magistris in facullale arlium uli doctrina doctorum praeno
minatorum. Praeceplo promulgalo scholares relicta Almania Parisius, ubi nulla
alia frequenlatur doctrina, concor‘diter so transferrent . . . . .. Quirl generosi a0 illustris
simi prinoipes in hac materia loquuntur, prout clam ab aliis minus inste informantur,
desidcrii nostri essel‚ quod informatores tales palam nemo enim ignorat, ad lilteralos huiusmodi difficultatisaddelcuicsciomneomornppearrleinnteruer.;.‚.‚..
Itaque omnibus principibus, quanta possumus humililatc, 0bnixius supplicamus, qua
tenus dignentur in nostra primitiva libcrlale nos permittere. Uebrigens ist diese
ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a O. mit Stillschweigen
übergangen.
150 XX. Die Universität Köln.
berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Dennntianten kein Ohr leihen zu
wollen und den Universitäts-Lehrkörpern die ihnen überall gegönnte Frei
heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheit interessirt, liegt darin, dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „m‘a antiqua“ und „via moderna“ als eine bereits übliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertns Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege“ werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur
ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
lu'l.
\ XXI: ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER BENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig
ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen
und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden‚llauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Benaissance-Lilteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume ZeiL
ein blosses ‚Nebeneinanderbeslehen der fortwuchernden Scholastik und der
schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum, und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenern
Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgehung erwacht wäre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der
Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium
und den Betrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis
sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls
Mystik davontragen konnte.
Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr
für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(-— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird -—-)‚ dass das
verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren, seit dem 13. Jahrhunderte bereits wieduerwacht war
152 XXI. Die Renaissance. Petrarpa.
und fortan den allbeherrschenden Bildungsstofl‘ für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Organons die
Uebersetzungen, in welchen die Scholastiken bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besassen, durch manichl'ache Fehler entstellt waren; ja
wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari
stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Abschn. XVll,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in
diesen Richtungen war eben nur ein Lituterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristotelismus, welchen man seit zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
ächtcr und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesammtgebiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik »herlief. Kurz für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero’s, d. b. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt. durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und verwilderten Aristotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uehertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia“ schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt 1), möge bezüglich der Logik, auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt betont sein, dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in
einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen, die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderts zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeiten die Abneigung gegen die
scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des dass. Alterthumes. Berlin 1859.
n‘r"f
XXI. Petrarca. 153
gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften 2) mit Bitter
keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
als inhaltslcere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer
den 4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo
sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die
Philosophie in lächerlicher Selbstüherhelnmg zu einer in zahllose Secten
zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel
cher die Spur der'Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6); denn die
blasse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik, welche in frecher Weise
sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle
viele Leute, welche nie einen Blick in die Litteratur warfen, bis in
die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie ‚eine Vorstufe des
Unterrichtes, welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen. lehrt (vgl. vor.
Ahschn.‚ Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern
fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch
ihre „neue“ Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt—Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae
(d. h. theologiae) professorcs; hadie, quod indignans dieo, saerum nomen pro/ani et
loquaces dialeotici dehonestant, quod nisi sie esset, non haee Ianta tam subita pul—
lulasset seges inulilium magistrorum. Philosophi, ut de theologis nune
dicebam, ad verbosam nudamque dialeeticam sunt redacli. Aehnlich Epist. var. 31,
P . 1042)1.Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Heer: est vera philosophia, non quae
fa11acibus alis attollitur et sterilium disputationum ventosa iaatantia per inane cir
cumvolvilur, sed quae cerlis et modeslis gradibus compendio ad salutem pergit.
5) De vom sapientia, I, p. 324: Iuvem‘s .‚ ealhedram aseendit . . . ‚ .. neseio
quid confusum murmurans. Turm maiores certatim ut divina locutum laudibus ad
eoelum tollunt; tinniunt interim campanae, strepual tubae, volant annuli, finguniur
oseula, uertiei rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis deseendit sa—
_ piens, qui slullus aseeaderut.
6) De sui et malt. ignor. p. 10572 In hac tanla seicntiae inopia, ubi impla
mes alas vento aperit humane superbia, quam frequentes et quam duri scopuli‚ qua!
quamque ridieulae philosophantium vam'tates, quanta oppositionum eont-rarietas, quanla
perlinaeia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae difi‘erentiae, quaenam bella,
quanta rerum ambiguitas, quae verborum prolizitas, quam profundae quamque inac
eessibiles veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iler vepribus ob
slruentium, u! nequeat inlernosei, quis illue rectior trames ferat. Quam ob eausam
Cato maior peilendum censuit urbe Caraeadcm (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Episl. familiar. l, 6, p. 5791 Seribis, quendam senem dialectivum litleris
meis vehemenlissime permolum, quasi artifieium suum ego damnavcrim. Nehmt
apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus
ezercent et volatilia verba iaelanles quasi ventis tela committunt; cum his suo more
contendere temerarium est, quippe qui summam voluplatem ex contcntione percipiunt,
quibus non verum invenire proposilum est, sed allereari. Si veritatem sequeris,
id genus hominum vila. Admones, eos seetam suam Aristoteliai nominis splen
dore protegere; dieunt em'm, Aristotelem ita solitum disputare. Cur, quaeso,
Aristotelicos diai iuvat, et non potius pudet? Ouis illas conclusiuneulas non
rideat, quilms lilterali homiaes se simul et alias faligant, in quibus omnem aelalem
154 . XXI. Petrarca.
glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9); denn diese Leute glauben in ihrer
unablässigcn Geschwälzigkeit des objectiven Sachverhaltes (—— res —)
entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere, während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo
sophen, sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann 11); ja
gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere. absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die
Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feind
conterunt. Dialeetica una artiam tiberalium esl et gradus ad alta nitcntibus in—
terque philosophoram dumcta gradientibus non inutilis armatura, excilat intelleclum,
signat veri aiam, monstrat vitarev fallacias. Si dialecticae scholas, quod in eis
pueri lusimus, srnes relinquere nescimus, rudern iure nee par impar ludere nec oran
dine tremula equitare pudeat. Quid autcm‚ quaeso, ad omnem disciptinam tam
atile, imo tam neccssarium esl, quam ipsarum litteraram prima eognitio, in quibus
omnium sludiorum fundamenta consistunl? Ul nihil elementario seue turpius, sie:
nihil dialectiro scne deformius; et si syllagismos eructarc coeperit, fuge, consulo‚ ac
iube illum disputare cum Encctado. Ebend. 9, p. 585: Vivat ergo dialeelicus tuas
et comutis sempor a//laat syllogismis, quando uobiscam sentit et non esl ignarus
omnium. . . . . .. 0 doctrinam novam et ezoticam ipsiqur, cuius nomen in/amant‚ Ari
stoteli ineognitam.’
8) De sui et malt. ignor. p. 10432 Aristotelis splendare lippos atque infirmos
praestringcntc oculos mutti iam in erroris f'oveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.
9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dient aliquis, an et tu coutra Aristotelem mu
tis? Contra Aristotclcm niliil, sed=pro veritatc aliquid, sed contra stultos
Aristotelicos multa quotidic in singulis verbis Aristotelem inculeantcs solo sibi uomine
cognitam.
10) De contempta mundi l, p. 336: Dialecticorum garrutitas mtllum fincm ha
bitura diffinitionmn compedibus saatct et immortalium litigiorum materia. . . . . .. Os
tendunl, veram sibi rci di/finitac nolitiam non adesscy... Ouid St'fliper‘ frustra labo
ratis, ha miseri, et inanibas tendiculis erercctis ingenium? Onid'0blili rerum inter
aerba senescitis atque inter pueriles ineptias atbicantibus comis et rugosa Ironie
versamini?
11) Contra medie. invect. II, p. 1098: Eece ego (sagt Petrarca’s Gegner), qui
nudiustertius nihit cram, iam magnus esse incipio, iam syltogismos facio, iam dialee
tiea mea est; ad quitt aliad natus eram? Itabeo, quod pclebam,‘ iam disputare non
vereor collocutorcmque mcum, si libet, asinum probe. Inter haee ergo (erwi—
dert Petr.)‚ male nate homuncio, seuuisti nec pudal vivere nihil in vila aliad (1987!.—
tem. (p. 1099) Audis, sophista venlose, parce‚ quarso‚ logicae nobilis‚ parce‚
si te sophistam vom; res ipso me cogit; ubi enim rcs vide0‚ verbis contrariis fidem
non habeo; corrmtum milii enthymema producito, admove ad aculeum, eogere poteris
fortassis, ut fatear; ut assentiar, mmquam cogcs, quod ego te philosopham eredam,
cum mercenarium mechanicum sciam. -
12) Epist. fam. l, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos, genus hominum vi—
giliis an ieium'o sqaatidam? Crede milii niltit ad lucubrandum durias, nibil mollius
ad iudicandum; cum multa laboriosissimr legerint, nihil eraminant, et quid in re sit,
dedigrtantur inquirere. Itaq‘zie omnium una los; est; rzmcta enim ex aequo scripta
fastidiunt. Rcdde mihi Pythagoram, redeat Plato, renascatur Homerus,
reviviscat Aristoteles, rcvcrtatar in Italiam Varro, resurgat Livius, refloreseat Cicero;
n0n modo segnes laudalores invenient, sed mordaccs etiam et lividos detractores. . . ..
(p. 572) Respice hos, qui in altercationibus ‚et eaaillalionibus sophisticis toturn vitac
tempus expendunt srqm‘ inanibus semper quacstiunculis exagitant. Et praesagium
meam de onmibus habeto: omnium nempe cum ipsis [inne corruel, unum scpulcrum
nomim' ossibasque su/ficiet.
XXI. Petrarca. Boceaecio. 155
Schaft gegen die classische „eloquentia“ stets geneigt, selbst den Aristo
teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen
Verächter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato’s
hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Bede
weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14); dass frei
lich Plato, der grösste Philosoph, von diesen winzigen und niedrigen
Katheder-Philosophen nicht rrepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufrührerischen Schreiern un Neuerern von selbst“).
Sowie Petrarea’s Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können
wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge
schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werlhlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach
lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die älteren Autoren der’ mathematisch-physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 15. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Tag
gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis
13) Der. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errarine publica ta—
citurnus obscquar furenlique vulgo, an vcra‚ potius e latebris in apartum oruam. De
huius quide ingenio nulla lis m0vetur, de eloquentia (p. 415) Illos mentiri couslat, qui, quoniam Arisatoptuedli muslutoo,s qamuboimgitsurrm.per in
irre habenl, similcs esse nullo modo passunt, illum sibi similem m'tuntur c/ficcrc di
centes cum, ut qui altissimis rebus intenderet, omm's eloquentiae contemptorem, quasi
in allis nulla verlzorum clai'ilas habitare possit.
14) De sui et malt. ignar. p. 1037: Eloquentia apud illos hoc moderne philo
sophico mare conlrmnitur et quasi litteralis viris indigna respuitur; ncc redit
in memoriam Plato rloqucntissimus hominum im: dulcis ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei (‘ic. Top. 1, De invenl, II, 2), sed ab Iris stabci' factus, Aristoteles; sie
a su0 desislunl dure, ut eloquenliam . . . . .. impedimentum probrumque existimcnt.
Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auctori
tälsglaubens in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) Her. memorand. I, p. 401: Nec sum neseius, a .. Platonis laude quas
sdeadmili.osum pvluelbgeuisos etetigminnauutuoms mvealgnis clacmaolrhcidbruasriopscrmpihsicleonstophnoosvodsiqsußeardsaibrie‚duqcme's fa
ciunt. Epist. familiar. IV, 9, p. 6351 De Platonc quid dimm, qui ma.rimorum komi
num cansensu philosophiae maruit principatum? Vgl. Epist. var.‚ 20, p. 999.
16) De geneal. dem. XIV, 3 (ad. Basil. 1582 fol.) p. 3531 Sunt, qui ante vi—
sum scholarum limea, quia quandoqae philosophorum quorundam audiacre namina‚
putant se philosophos esse et quadam ficta grdvitate verborum et worum pen
dcrositatc . nun nisi de apicibas rcrum verba faciunt cl, dann responsa
prudenlum pe'rcipiunt, factis quibusdam ratiunculis frivolis in corttrarium ct auditis
doctorum replicationibus atque conclusionibus, quasi non satis illis satisfaclum sit,
quatientes paululum caput praetcrcunt. Se audiloresque impliranles suos
. . ‚ . .. arlium liberalium persaepe nomina mm naverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,
Aristarchum, Euclidem alque Plolcmaeum aliosque insignes viros stornachosa
quadam dicacitalc negierism demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de philoso
phis dico? Nonne divinum eloq-ziium, cuius ipsi professores habcri eupiimt, obscuri
tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aelmlich Vilu di Dante (0pp. ed. Flo
rcnt. 1724, Vol. IV), p. 56.
‚r‘" 54311 ‘
156 XXI. Bessarion, Pletbon, Scholarius.
mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismns hervortreten.
Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Plato
niker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Medioeer
hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son
dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson
ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und
der römischen Orthodoxie drehte; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth
los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruekte) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezun
tius, mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
näher beschäftigen müssen, als wüthender Feind Plato’s seine „Compa
ratio Platonis et Aristotelis“ geschrieben hatte 17), antwortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calum
m'atorem Platonis““)‚ und andrerseits Georgios Gemistos Pletbon
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Arislolelis philoso
phiae difl’erenlia“ 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er
widerung Bessarion’s, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Kardz
rc5v Hl1i9rmmg einogtc5v än’ ’Agtdrors'llet““°)q und auf diese antwortete
sodann Pletbon abermals mittelst der Schrift „de9 1:dzg Egolugiov
einig ’Agmrorälovg ävnlvizlzug““). Neben dieser Polemik verfassten
Pletbon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare, welche
jedoch sämmtlich ungedruckt sind 22).
Uebe‘r die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Plato
niker in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles
und Averroes mit Unrecht verdrängt werden sei“), den Aristoteles he
schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius‚ Bibl‚ graeoa.
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Tra
pezuntius und Bessarion s. auch Boissonado, Anecd. gr. V, p. 454 fl‘.
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541; mir ist nur‘ die la
teinische Uebersetzung des Georg Chariandcr (d. h. des Gg. Hem'sch), Basel 1574.
4. zugänglich.
20) Herausgegeben von M. Minus, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Guss, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,
p. 54 fl‘.
22) Nemlich Pletbon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich
auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 11.), Sehelarius aber zum
Organen überhaupt mit Einschluss des Gilbertus Porretanus, welchen er auch ins
Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen übertrug er die Summula
des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber
setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch chelin‚ Augsburg
1604. 8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Schularius herrühre, ist zweifel
haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.
23) Plotho, De Plot. et Arist. difl'., Prooem.: Nostri temporis homines et pruecipue
maior pars eorum, qui ad occz'dentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristo
telem magis quam Platoncm admirantur persuasi ab Avcrroe quodam Arabe.
XXl. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden 24), da letzterer wirklich die
sammtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe 25), so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei 26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalicn
betrill't, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalicn als mit den Einzeln
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne 27), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte 28), —- eine lediglich
ontologische Seite der Universalien, welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend.‚ C. 20 (am Seht): Aristoteles ‚. in fine logicorum gloriatun suum
esse tot-um opus de methodo diatecticag at constati Archytam ante ipsum logicam
artem cantezuissei cuius praeceptis ipse Aristoteles usus fuill quin etiam Plato partim
principia disciplinarum togicarum tradiditl partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriptis est usus. '
25) Bessarion, In calumn. Plat. I, 5, f. 9 1': Cum affirmare impudenter ausus
fueril, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec pror
sus aliquid scripsissey quod vim demonstrationis haberetl quam vera igitur haec ca
lumnia sit, primum videamus Cum triplex sit syllogismi genus, demonstrativum,
dialecticum et quod a fallende sophisticum dicitun quodnam eorum genus Plato
non tractavitP quod alios non dacuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam ne
cessitatem nemo melt'us, quam ille, explicavit, ut in Timaeo patet, in Parnzenidel in
Phaedonel in Philebo, in Sophista.
26) Georg. Scholar. bei M. Minas, p. 8: Ei (u) diei ys ligtüzote‘lnv, oz’m
tiu (pl/01m]; qriloaotptag ns 1031/ all/\‘igcénwv ‘uetsixs ye’vog' ‚usäöd‘ou
Je d‘talexnxilg xat now-rog- änw‘tnyortxoü 19671011 Äxngeüoyw o’iv oii-tw
mil/v, „3'616 xai 16: (pavldmm ngunyfio‘at 52v nüv serumn a'lgnsg wir
31/10: roüro ”II/GXOUO'L dui rd (paülov velatam Hgto‘totflnyl/ oyof 're dia
lexuxfi; geregn‘ue’wm xai älqädag.
27) Pletho a. a. 0., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus
maxima solet contentio moveri In his vero non quidem Platoni consentiemusl sed
Aristotelem etiam hoc in parte mole contradiæisse et in aliis quidem sycophantam
agere, in aliis vero non id conficerel quod voluitr demonstrabimus. Cum Plaronici
suas illastspecies rebus sensui subiectis non sgnangmasj sed aequivocas esse velintz
ipse praeter illorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere ‚ . . . .. llle
namque nec sensit nec vultl inesse quampiam rebus aelernis causam eiusy quod sint
atque existent, praeter id, quad movetur; eamque nimirum ob causam cum Platonicis
proeliatur.
28) Ebend. C. 4: lncurrit autem eandem ignorantiae accusationem Arisloleles
etiam hanc ab causamj quod simpliciter universum minus facit particularil dum sin
gutares et individuas essentias primas et principales appellaty species autem et genera
ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores. Nobis hoc
placere non potestl dum cogilamusy etiam a deo non alicuius hominis gratia universam
hominum naturamv sed universae hominum naturae gratia singulos creatos conditosque
homines . . . . .. Nos haud unquam eo adducemury ut singularibus universalia minora
dicamus, donec non tofum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.
29) Besserton, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura . . .. ‚ causa est instrumenlatis et ita moveri sotet, ut mens suo consilio ratio
158 l ' XX1. Bessarion‚ Plethon, Scholarius.
aristotelischen Begrill' der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen
lehre durch Gründe rechtfertigte 30), so wusste man von der anderen
Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen
dem Idealen und dem Realen bestehe“). Nicht besser steht es mit;
etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platon_iker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymon gilt”), so konnte auf lediglich exegetiscbem Wege die Ver
theidigung unschwer geführt werden 33); oder das Bedenken, dass Ari
stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer
Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte 34),
artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus 3ä); und schwerlich ist
neque permoven't; quo quidem in loco maxima meo iudicio inter Platonem et Arislov
telem differenlia esl; hinc enim pcrdi/ficilt's illa et perol)scura de idcis quaestio oritur.
30) Georg. SC/LOIM‘. a. a. U., p. 125: ’Eanagreiy tpq6z Illq'öwv _ngro—
täl.r;v 11)1/ xm9’ ä'xao'ra ozim’av ‚uällov oüm’uv zart ngw'rqw läyoyru, finov d‘2
xu‘z d‘aurägu; 16g növ oüo‘uöv yäw; zal ei’d‘q. . p. 1262 lI).nizwv 102 ye‘wy xu2 tä
ei’d‘q am) 1d xaöo'lov imsnfäu xagwgioäm 10311 xu#e’xaüza oü 1q3 lo'yc‚u ‚uöuov,
ä).ldz d‘r) zu) rqi u’vou. ......:'Aloyog d‘e‘ Sony 1‘7 195m; oeü'rq. “O 066m
d‘o]; Eimer! um, üd‘üvanw m’noü x5gwgioäaz. Oüd‘ä ngö; 16 sivat 161
xu«9€xao"ra 1’} yww'rrxem'im äwiym; n3e‘uat 10‘: Zaäölou xe;gwgw„äva...„.
ZU.’ oüd‘ dvdyzq 1IQÖ; 11‘711 1a3v aia.‘h;roiy ye’veow I'd? Id'äa; nöe'wu‚
ägzai ydzg 16 zaäo'lou noroüw Iq3 d:auäävm 11)1/ {ihyv um; .. ‘uo'11115 'tfig
ngw'n;g ain’ug xwoüoqg. p. 130: L'4qn’iugra d‘luyäl'lit n‘a uöu 7tgay
[mier ai’d‘q 311 15 1j (pu'0'ät d'to‘: yaväaewg 1f; d‘md‘ogß xai 811 rot; fi‚usrägozg
voi; d‘t’ ätpmgäaewg am)» ai’noi eimv ZV fiyiw €monqug aüulz nguirov inzö
10Ü vor? yrvo'yevu. . . p. 131: Eid‘töv yäv oz'w nt'gt xai ywolw za‘z ö'lco;
növ zaäo'lov rmow'ny n; 35 ngotozflovg d‘o'äa xexgoit1;xey.
31) Plctho bei W. Gass, p. 110: I4U.ä 16 Ägmrore'h] G(poilloy xai TOI‘I;
ligwrozälu negl wo'1uv 719055)(01’10t5 äxeivo' €ou ydlzo’ra, ö'u oüx 8vevöqoav‚
(ö; änav ye’vog I.o'7'ry y3v €nio17; 13716 uöv eid'a3r [tät€j(81flb nüv s‘av‘toü,
Tq3 d‘ä ngziy;‚uxn ou’x än[myg.
32) PIN/w, De Plot. et Ar. di/f.‚ C. 3: Transeo ad illam entt's aequivocalionem,
quum Aristoteles ut magnum quiddam existimalur invertisse. Alqui mm
utiquc reale ratiocinalur. Quant inzbccilles nullt'usque momenti sunt Aristotelis
rationes, quilms acquivocalionem entis conatur introdnccre.
33) Georg. Scholur. a. a. 0., p. 92: 111.1}3wr qqal, zum]; änoqwima'3ae
zöv Hgtt)'rozälryr neg‘z 1017 Üvrog, 01; Öywvüyw; yerejyerm' ei ydg ei’r; Ö‚uw'
‘Vvyov‚‘oüx äy\efq ä’v. p. 94:Zgwrarälqg 65 d'talö‚uWog äxgzße’ungou
142 erafu 1:611 xaäaga}; Öyww'ywv xal owwvüywv o‘mlaö; xar‘ dru
loylav wv6;wow‚ 51 xa1u‚ygqüruuüg ä60’ ö'ts xalei 6yuivvya, zögmg 16
(qiw zum? 15 1017 dh,äoüg am) Ioü ysyguypäwou'..... aigaürwg d‘ä
man 10 01/.
34) I’lctho a. a. 0., C. 7: Alia quoque ab code-m lollitur notio‚ quam ulioqui
omnes et recle quidem amplectunlur, quod conlradictio nunquum possil simul vera
reperiri; illc vero conlcndt't, indefinilam contradictz'onem veram simul posse deprehendi,
quod tarnen manifeslc u 1'alione abhorret.
35) Pletho bei Gass, p. 112: Toüm ’Agwrmüov; im). xarays’laarov 16
8x növ 017 Äeyoyb’vmv 16 nüv dflo(pddäcoy 1‚Ueüd‘og fi älfi.’lemv äEwüv xg[
11569m xa‘t oüx €x {.16va leyque’vwv‘ II; yo‘:9 oüx m‘d‘w, ai; am) ziymgbr
„ägmv lo'yov ä’oä’ 515 ngogteö%11 cig roüravrtov n‘w löyov negzäigetpw.
p. 113: 201 62 d‘r) u’ xo‘meivo d‘üramt 16, ei' ye 1mit1511 ei’1; n) „oüx
80'f11/ ävögwr’mg leluxög‘; zqü „ofid‘el; äurw Zz'1u’I-gwflo; lsvxdg“‚ d‘üo 027m
cparru; zur? avzztpada. owuxüoänu; 1uüg yäg, 22 Imitc'W, (1‘110 am) ofij(i
gälkov Jul: 101710 xa‘z ‚m'a dua'qmotg; &Q’ 013 zu) 10ü‘ro' 0'0I zeig n‘w ä'yeror
ufmv loylaam9az;
XXI.‘ Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
\
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles“) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „Conclusio sequitur partem deteriorem“ in der Lehre von
den modalen Schlüssen 37). ‚
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der
gereinigte Aristotelismus und der Giceroniapismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „elo
quentia“ der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlng‚ als das System desselben, son
dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero’s Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der
scholastisehen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge
nannten Philos0phen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 3s), sowie über das Verderbniss,
36) Pletho, De Plot. et Ar. di/f., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
.. . ait, principium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existcre; sed
in eo plane errat. S. Absehn. IV, Anm. 237.
37) Ebend. C. 8: [ist praeterea aliud axioma, quod sie habet, oonclusionem
semper imitari eam ex pracmissis, quae minor appellatur, et ncressaria minorem
simplicem esse; ipse vcro Aristoteles ex duabus praemissis, altem necessaria
altem simptici‚ neccssariam ait fieri conctusionem. S. ebend. Anm. 562.
38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v, Feuerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: In hat: fece temporum atque in hoc tanta librorum desiderationc quam quis
facuttatem disputandt asscqui possit, non video. p. 22: Saat permulti philoso
phiae magistri, qui se cum docturos esse pollicentur. 0 praeclaros nastri temporis
philosophos.’ siquidem eo docent, quae ipsi nesciunt, quos ego nequco satis mit'ari,
quo pacto philosophiert: didiccrint, cum littcras ignorcnt (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloeeismos quam rcrba faciunt, cum loquuntur; itaque ego illos stertentrs quer» lo
quentes audire mattem. . Proferunt dicta in his lil1ris, quos Aristotelis esse diount‚
werbe aspcra, inepta, dissona, quae euiusris aures obtundere ac satiare possent. [leer
ditit, inquiimt, philosopltus; [mir contradiccrc ne/as est; quasi uero aut ille salus
philosoplmx fuerit aut eius sentcntiac ita fizae sint, quasi eas Apollo ex sanrttssimo
adyto suo ediderit. p. 24: Non puto. illos ne mininm quidem in re, quid
Aristoteles senscrit‚ reale tenere. p. 252 I’racsertim, cum hi libri, quos Aristotelis
esse dicunl, tun: magnam lrans/ormationem passt siut‚ ul, si quis eos ad Aristoteleni
ipsum deferat, nun illc suos esse cognoscat. . . . . .. p. 262 Studiosum cloquentiae
fuisse Aristokran atque incrcdil1ili quadam suavitate scripsisse, Cireronis sententia
est; anno vero fies Aristotctis libros, si tanzen Aristotelis esse putandi sunt, et mo—
Iestos in legendo et absonos vidcmus atque tanta abscuritate perptexos, ut praeter
Sibyltam au! Ordipodem nemo intelligat. '
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius. '
‚ _ _ ‚ A ,.
welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (— diess ist
ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei
Weisen variiren -——) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).
Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro’s und Cicero’s hinüber 40), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält“).
In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Piccolomini (als Papst Pius l], geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manich
fachen Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen, welche nur scholastische Schriften gelesen
hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden“), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und
Quintilianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lieh ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 44);
und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselhst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe“). Ja gerade auch die Schriften des Aristo
39) Ebend. p. 26; Quid autem de dialectica, quae und ars ad disputandmn
pernecessarla est. An'ea florens regnum oblinel ncque ignorantiae bello oalamitalem
allem perpessa est? Minime vero; man: cliam z'lla barbara, quae trans ooeanum ha—
b11at‚ in illam impclum facil. Al quae genles, dii boni.’ quorum eliam nomina per
horresro: Fernbric/t, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürlich auch hier ein
Schreibfehler vor; sicher ist zu lesen Tysbcr, s. vor. Absehn„ Anm. 347), Ocham,
Suissel (s. ebend. Anm. 350 am Schl.)‚ allique huiusmodi‚ qui amnes mihi a Cliada
mantis (zu lesen Rhadamanthz') cohorle traxisse cognomina videntur. . ‚ . . . .. Quid est,
inquam, in dialectica, quod non Brilannioz's sophismalibus conturbalam sil?
40) Ebend. p. 291 Ubi samt M. Varrom's libri, qui vel soll facere possenl sa
pientes? . . . . . .. ubl Ciceronis complura volumz'na? 0 miseram alque inopem sondi
tlonem herum temporum. . . . . . .. p. 36: Non potes . tres viros, quos his tempo
rz'bus nostra eivitas lulil, non praestantissimos indibare, buntem, Francisoum I’elrar
cham, lohannem Bocealz'um, quz' lanlo cousensu omnium ad coelum lollunlur.
41) Leonardi Arolz'ni de studiis el lillerzs ad illustren: domiuum Baptistam de
Malulestis. Padua 1483. 4. f. 2 A: Tullium accipiet, quem nimm deus immorlalis
quanla facundia, q-uanta oopia, quam per/eclum in lilleris, quam in omm' laudis
genere singularem praestiteril, admirari nemo su/ficiet.
42) S. Georg Voigt, Enea Silvz'o de’ Piccolonu'ni u. s. Zeitalter. 3 Bde.
Berlin 1856—63. — Ich citire nach der Basler Gesammt-Ausgabe der Werke
v. 1571.
43) Episl. 402, p. 935: Qai praefcr commenlam‘os in Alexandrum grammalicum
et Brunelli poelae /‘abulas et Buridani vulgarium dialroticormn sophismata . m'hil
unquam legissent, epislolas meas lucem esse in lem-ln'is pulaverunl.
44) Mist. Frider. 111., p. 327 t". (bei Koller, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,
Vol. II): Teutoncs omnes canoellariae aplos arbilranlur, qui oel civilis vel ca
nom'oi iuris perili dicu‘nlur, aal quos vocanl magistros artium, qui praeler garrulam
et loquacem dialecllcam m'liil abarum arliam dir/leere. Florcrilini eos assumunl,
quibus Cicerom's et Quinliliani praecepla notissima Müll, poelarnm et oraler-um im—
buti doctrinis, ..‚... alque cos‚ si [lernt nur» z'nvem'unl, foris quaerunt.
45) Episl. 165, p. 7192 Maximum autem lmius gymnasii (d. hv Viennensis) m'
;ium est, qaod nimis diatinam operam in dialecticis nimiumque lemporis in n nun
are ‚ - ..Ä s „ f-f -_ „._Q,.
XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161
teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde;
dann der Mangel an „etoquentia“, welcher dem ächten Aristoteles nicht
angehaftet haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzun
gen 46). Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der
Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die
massgehende gewesen sei“).
Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianisehe Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thätigkeil. (bes. „De donatione Constantini“) so
vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel
„Dialecticae disputationes““) ein ziemlich ausführliches Compendium
der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalt's definirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit; welcher man in
hlindem Auctoritälsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht
durch die barbarischen Araber in Händen habe“); und so will er an
magni fruetus ferunt; qui magisterii artium tituto decorantur, hac mm in arte mazime
examinantur, ceterum neque musicae neque rhetoricae neque arithmethicae eurem ge
rannt; oratoria et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne studium in
elenchis ext vanisque cavittationibus. .. Qui tibros Aristotelis et aliorum philoso
phorum habeant, rares invem'es; eommentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich
ebenso Hist. Frider. Ill‚ p. 11 (a. a. 0.).
46) Asia, 71, p. 351: Tyrannion grammatieus . et tibmrii quidam scrtpto
ribus utentes non boynis nec seripta eonferentes opera Aristotetis minus emendata edi
derunt. Quod si graeea exemplaria'corruptafuer1mt, quid de his putandum ext, quae
in tatinum conversa samt, itta praesertim Prima, quae qm' leguntymm tam quod di
eatur quam quod dici vetit nasse laborant. Ouippe si revivisceret Aristoteles, malte
sua esse negaret, quae nos itti attribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles diseipu
los suos omnes etaquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum; quae res admo
dum eos confundtt, qm' Aristotetis opera omm' eloquentia mute in nostram tinguam
oonverterzmt.
47) De über. educat. p. 989: Cum inter praecepta rhetorieae silere dialeetica
nun consueverit, —— sunt em'm quodammodo inter se convertibites, nam ambae tum
quaei‘ere tum rutionem reddere et defendere et accusare conantur —‚ mm ab re fuerit,
regem puerum dialecticis initiare praeccptionibus; atque im docuerit, ut logieae, quam
disserendi diligentem rationem Cicero di/finit (s. Abschn. Vlll, Anm. 23), cogm'tis
partibus et di/finire et partiri et cotltgere seiat colligenrtique facultatem triptici diver
sitate traclare non ignoret, quta vet veris a0 nct‘essariis vel tantum probabitibus aut
apertissime [atsis argumentationibus disputatio decurrit. Ncm tamen in hau re quas
dam Viemme magistros imitatiane dignos dizerim; nimis enim multum temporis in
sophistiois et eavillosis exponunt argumentis, ut apart eos logioae studium non uttti
tate, sed morte terminetur. ‚
48) S. auch Zumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschat‘t 1845.
49) Laurentii Vatlae Romum' diateotiearum disputationum tibri tres eruditiss.
opera Ioa1mis Noviomagi castigati dtligenter. Coloniae 1541. S. (um von älteren
Drucken abzusehen). '
50) III, 1, p‚ 246: Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua
definitione nos‚ ne scruputostus inquiramus, contenti sumus. Tanten, ut ipsam
breviter et usitato modo definiamus‚ potest dioi rationatis scientia.
51) Praef. p. 41 Ouo minus ferendi sunt reeentes peripatetici, qm' . inter
dicunt tibertate ab Aristotete dissentiendi, quasi sophos hie et nun philosophus, .....
Faun, Gesch. IV. 11
162 XXI. . Laurentius Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt“ gibt, was die Rhetorik „bekleidet.“ dar
bietet 52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher
üblichen abstrusen und vertänglichen Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen ltedeweise betleisscn 53).
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti
lianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus
generalissimum“ nicht unterdrücken kann 5“). [n ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Comperidiums wesentlich polemisch gegeri die
übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. tran
(p. 5) ceteros philosophos pro asophis habent unum Aristotctrm cum cum solum cogm'tum habeant, st' modo coynascere est, nun proparmipal‚ecsteendteisn, aliena
lingua lectitare, ne dimm n_on sintera, quia pleriquc eins [ibri corrupte translali sunt
et malte belle dicuntur graue, quae non belle dicuntur tatine. Aviocnna et
(Apv.err7o)es Ppuldaenle rbeafrebrarrei, fauperuudntquno0ssldraame teisnsgeuamcorprrronrsiunsitiiganndairi dietsctgpruatrocsa evtixiutriinicut-i.rando
adigendi, nunquam se Aristotcli ropugnaturos, genus honzinum superstitiosum atque
vecors.
52) 11, Praef.‚ p. 134; Frequenter mecum soleo dubitare de plem'sque scriptori—
bus artis dialeetivae, ignoratt'onisne eos an vanitatis an mutitiae inousem an de his
0mnibus. Nam cum illorunt errores non parum mutlos eonsidcro, quibus non minus
se ipsos quam ceteros viden/ur dccepisse‚ uel negtiytnlt'ac vet infirmitati Itunianae
attribuo. Cum rursus, quidquid z'nfinitis ttlm's tradirterunt, id omnc paucissimis tradi
praeceptt's polnisse, antmadverto‚ qutd aliud causae /utsse patent, nist' inanem arro—
yantiam. At quod indt'gm'ssimum est, cum eaptiones, eaoitlationes, calumnz'as
uideo, quas et ezcroent et docent, non possum ets non succenserc palaestrae pro
militr'ae disciptinam tradentilms. Erat enirn dialoctiea res breut's prorsus et facitis, id
quod ex comparatione rhetoricae ditudicari potest. [Vom quitt attud r_st dialectica,
quam spen'ies con/utatt'onis? Hart: t'psa est pars invcntionis. lnventt'o 0st una e.z
quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici es! syltogismo
uti. Quirl nun orator eodem ntitur? lmo utitur, nec eo solo‚ verum etiam enthy
memate, epichircrnate, adrle etiam inductione. Sed vidc‚ qut'd interest: dialecticus utitur
nudo, ut‚sic loquar‚ sytlogt'smo, orator muten: vestito.
53) lll, Praef., p. 245: Satis superque mild vidcor studiosis nostrt' operis praesti
h'sse in hoc, quod eos a laqueis vindico captionibusque sophistarum, qui mova
quaedam vocalmla aal pernicicrn adversariorum confina‘crunt relicta veterum consue
tudine toquendt, non atia mattgnt'tate, quam illi‚ qui in proetiis spirula vencno lin
gunt; non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus, sed sah eodem
imperatore, quae est veritas, militamus. (p. 246) I’roinde nolint poslhae dia—
teetiai itti atque philosophantcs in suorum quorundam vocalmtorum inscitia perse—
uerare, sed ad naturatem et a doctis tritum sermonern se conaertcre. l, 3, p. 24:
"Philosophie a0 dialectica non solent a0 ne dcbent quidem reccderc ab usitatisstma lo
quendr' eonsuetudine et quasi a via outgo trita et‘ siliaibus strata. III, 14, p. 299:
Ouo minus‚ittos tolerare possum, qut' etiam ab arte et ab usu deficicntes votunt esse
diversa „Video Ptatonizm" et „Platonem video“, „Mundus fett ab aeterno“ et „Ab
aeterno fuit mundus“, quasi hoc Aristoteles tradat, quod nanquam sensik
54) l, l, p. S: Pracdicamenta decem esse diauutur a/fcctato magis, quam ne—
eessario numero. .. (p. 9) In quorum translatione quem polins quam Quintitia—
num scquar? Is ita ait eta.‚ s. Abschn. VIII, Anm. 28. (p. 10) Ipsa saut ye_
nera principalia, .. sed non, ut isti vocant, generalisst'ma, qucmadmodunt et spe
cies specialissimae; improprio nimirum werbe, quia nun dicitur genus generate et
specirs speciatis, staut nec materia materialis etc.
'. “&.
‚1»'.‘
...g 1"-‚
—.
XXI. Laurentius Valla. 163
scendentia 55), die Unterscheidung zwischen „concret“ und „abstract““)‚
die grammatischä Bildung der Substantiva auf „itas“57), und überhaupt
die formalitates 55); nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia“
und „essentia“ sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle 59), wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphy
riana 60), entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik“). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sein). Die Art und Weise, wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p, 10: Altern saut primordia atqae prineipia, quae isti transeen—
dentia appeltant. . Sex esse dtcantur.‘ ens, altqnid‚ res, unam, verum, bonum (s.
vor. Abschn.‚ Anm. 599). C. 2, p. 12: Annon aliquid „atiqua res“ significat,
unum „una res“‚ veram „vera res“, ......‘bonum „IIOTHI res“, ita ens „ea
res, quae est“. (p. 14) „Ens“ quasi praepeditam voeabulum est et prae nimio
onere ambulare non valens. (p. 17) Cuntumeliosi in ea oidemur futsse, qatlms
transccndendi dignitatem denegavimus; sed nemo eontumeliam et facit‚ eui honorem
negat tusto maiurem. \
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstraetis, * nam adiectz'va in substantivum
eonversa dicunt1ir concreta —‚ dispatemus. (p. 22) Haee ipso, qaae nego
praedicare eoncrete, fateor in plurali praedicare conerete, (p. 23) quod nume
rus singuluris adiectivi in sabstantivum neutrius eoneersi solam qualitatem praedieat.
Vgl. Abschu. XIX, Anm. 918.
' 57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens“ [aeiunt „entttas“, qualia mutta alia‚ nt „qaid
ditas, . . . . . . .. identitas, perseitas, .. haeceet'tas" ete.‚ barbariei quodam
gurgite proleta; nam a substantivis formari nequeunt.
58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihtt interest; .. .. esse namqae
hominem eonvertt'tur seeundam essentiae eonsequentiam. (p. 32) [dem de eeteris
simitibas dico.
59) C. 6, p. 38: Si malamus dieere „sabstantia“‚ videmu-r magis a graeca ve
ritale diseedere simatqne „essentia“ tanquam eassam et inuttle nennen — qaod ab
sit — exterminare; sin „essentia“, ab asu tam reeepto reeedtmus; et tanzen utro—
cunque modo in sermonis ambages ineidemus. Ergo ut veritati et eonsuetudtni suam
cuique partem tribnamus, ita nobis reor esse [aeiendum‚ ut, enm de re loqm'mur,
qnue eonstat ex materia et forma, substantiam dieamas; cum de itto, quod vocat
Aristoteles materiam, 1'd vocemns essentiam.
60) C. 7, p. 392 Substantiam Porphyrius distribuit in eorporeant et in
eorpoream. Qaae cum rediguntur in sabstantivum, fact'unt speciem,@t er eor—
porea fiat corpus; aeram ineorporea non est sunm substantivnm sortita apud hos; ad
meam entern Iegem erit spiritas sive anima. (p. 40) Nihit aliud est speeies et
genus, quam pars et tolum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 III).
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De utrtutibas, C. 11 De eorpore.
62) C. 12, p. 81: Snbstahti'am haue, quae ex materia eonstat et forma‚ ap
pheotclapnetraceoqmupeossittuulmt;am cst maa'ttqeureiafmorqmuaamndafamcefraeeiucinttraabmaotmenriiamf.orma seiMuanteetraime; em'm
voeatur qualis in statua marmor, forma autem qaid aliud qnam „figura“ si
gnifieat? 0 depravatrtx naturatium significationum peripatetiea natio!
63) C. 13, p. 82: Cetera neuem praedieamenta Aristoteles uno eamplezus.est
nomiae „accidens“. Mt'hi duo tantum ptaeet esse et in haec reeidere cetera, qualita—
tem et aetionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität.und‚ C. 16‚ in naturphilosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt
11*
333.“ 1
'!
164 i XXI. Laurentius Valla.
dieser Lehre vom Begritl'e macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung“ ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintilianus ü4).
Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten“); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl.66), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das hejahende Urtheil als dasjenige delinirt, welches nicht verneinend
ist, und das singuläre kurzweg mit dem particularen, sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identiiicirtm); die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführtüs). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa“ auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden‘ dürfte, wenn er
C. 17, p. 101: Constat, illud, quod vocant situm, aut actionem esse aut quali
tatem; (p. 102) quin etiam tttud, quod vacant relationem. (p. 103)
Magnum et parvumy multum et modicuml longum ct brevcl sunt illa quidem quantiv
tatt's, sed tamen et quatitatis. cui maximi quique autores quantitatem subiece
runt, quorum sunt cicero et ouintitianus (s. Abschn. Vlll, Anm. 28 1.). p. 111:
„Uln'“ an aliud ert't, quam aut substantia aut qualitas aut actioP p. 113:
Tempus mihi videtur actioq quam animo cognascimusg neque aliud est prius
et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles magis elaborarel quam ut
scientiam suam intricet et innodetg sicut enim substantiva nonnunquam recipiunt ma
gis et minusy ita nonnunquam adicctiva non recipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descriptio erit di/finitio; quippe descriptio est quali
tatum omniuml quae alicui rei assunt, et eiusdem actionum cchlicatio ‚. .. (p. 129)
Aperte cicero inquit : dif/initio est oratiol quae id quod diffiuit, explicat, quid sit;
optime auintitianus etc. (s. Abschn. Vlll, Anm. 33 u. 35). p. 133:
Nonne ubicunque auintilianum nuncupo ‚ videar velut Achiltem inter heraas nuu
cupareP
65) ll, 1, p. 137: oratio est vocum ex institutione artificis signi/icantium
cangrua comptezcia Una quidem simplicissimay quae vcl duabus dictionibus
potest esse oontenta, nomine et verbo, tanquam uiro ct uxore. Altera vero pte
m‘or, quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constatj Tertia autem ptenisst'ma, quae constat ex plurt'mis, qualiqsuaelsits orcasttorsiyal.loSgoidsmaunsn folgt
hetreifs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Bedethcile und der logischen
Satztheile, d. h. Subjeet, Pradicat, Copula.
66) C. 2, p. 140: Alia multa traduntl quae non propria diatecticorum sunt,
quid sit .. denominaticuml aequivocump univocum p. 141: Haec omnia tit
terarii sunt ludi et grammaticarum magisa quam dialecticorum /
Affirm6a7t)ivCa. es3t,, up.nde14a2b:estEnaudnvteirabtiiuomnunmegaatltievream,afsfiivremastiimvpalex „noanl,telrataunde“g,atisviev.e c.om
positum „ne/as, nuttus, 11010, neue“, item unde abest „in“ pro „nun“ in composi
tione. (p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particularis ,- nam ca,
quam dicunt singutaremi et ipsa particularis est. (p. 144) Ea, quam indefi—
nitam appellanty similis est et gcrmana unioersalisl utwlfquus hinm't“, dum
tamen et illud memt'nert'mus, nonnunquam accipi particularitery ut „Etephas hoc
facit“.
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus ; nam licet maior atque am
plior signifieatio praedicati fore sit, quam subtectt', non tamen amplius ac ta
tius accipitur praedicatuny quam subiectuml ideoque cum ilto converti potest, ut
„Omnts homo est animal“, non utique totum genus animala scd aliqua pars huius
generis ; nam Cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).
XXl. Laurentius Valla. 165
„aliquis“ als particular und „quidam“ (trotz der Verwerfung des singu
lären Urtheiles) als singulär bezeichnet“); äusserst schwach auch sind
seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss
des „nun“ zum privativen „in“ sagt, zeigt eben, dass er für rein logische
Fragen kein Verständniss hat 7°). In der Lehre von der Entgegensetznng
verhält er sich, -—- was recht bequem sein mag -—‚ lediglich skeptisch 71),
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff
der Logik ausserordentlich erleichtert“). Dafür aber fügt er einen Aus
zug aus Cicero’s Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen
ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: Iam signa, in quibus tantum momenti esl, excutiamus enu
merantes omnia universalia affirmativas quisque .. unusquisque sin
guli quique universas eunctas omnis quisquis quotquot.
Negativa signa per se nulla sunt. at composita ex adverbio et signo partioularh ut
nullus nequis nihil . nemo neuter. Adverbia sunt universalia
affirmativa: omm'no, prorsus‚ usquequaque1 quoties. negative: nunquam, nus
quaml nuspiams necubiy nequaquam Signa particularia sunts Aliquis. xquispiamy
quisquam ullus, nonnullqu nonnihiL Mihi naliquis ‚ quisquam, quispiam“ pro
prie videntur esse particularial „quidam“ vero non aliter se haberel quam id,
quod appellant terminum singularem
70) C. 6, p. 157: venio nunc ad negationeml in qua omnis fere in quacunque
materia cardo oersaturi quae —— si istis credimus - aliam praeposita signo aliam
postposita signi/ieationem redditg . . . . .. sed non semper. (C. 7, p. 160) Nega
teito neouuim-ristignnuollcuso"m.pos.i.taj u(bCi.cu9n,qupe. p1o6n8a)tuArlliqiudidem.ienftfeirceistta. uuttru„mNuclulums ncoumrirniet“ n.ega
tio eomponalur an cum verboq et utrum ea sit „non“ sive „ne“ an „in“. .. (C.
11, p. 174) Sunt tameny qui applicent ibi negationemq ubi haerere non potest. ut
„N01: quidam legit“, quod dictu absurdum est. (C. 12, p. 178) ln nonnullis
quidam arguti homines publicas mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratiay —— si ingeniosum estl falsum loqui ——‚ lradentes, aliud esse „in“ cum adiec
tivo composituml et idem adieotiuum eum adverbio negativol ut niniustusu . . . . vet
„non iustus“.
71) C. 14, p. 183: contrariorum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditum ut non possint esse ambae aeraev possint tamen esse ambae
falsae Sed . .. verum falso et falsum vero contrarium esta non falsum falso, quia
nec verum vero. C. 15, p. 186: cur appellant subeontrariasi quae sint ambae
verae. ln formula vestra vitium est, qui vultis has esse subcontrarias. C.
16, p. 191: ldem in contradictoriisy quod in ceteri-si usu venita ut ex altera parte
sint verac, ex altera falsael sive in substantia sive in qualitate sive in actione (ob.
Anm. 63). C. 18, p. 195: Non est quadruplex oppositia Ego omnem
negationem sentio esse privationem quandam
72) C. 19, p. 197: Enu'ntialionem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum
nuncupatur. (p. 198) Sentio, nihil esse enuntiationem modalemj tantundemque
momentil quantum illa sex habenti habere cetera (d. h. facile, difficile, utz'le, deco
rum u. s. w.)‚ sed necessitatem et possibilitatem in conclusione esse sicut veritatem
in omnibus partibus argumentationis.
73) C. 20, p. 204: Quid sint argumentaj unde conficiuntur argumentationesl ea
gnoscamus. De qua re cum nihil ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
ouiutiliani contentus ‚(d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianisclien
Topen).
1664 xxr. Laurentius van.
Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse eben Prämisse sei 74). In
der ersten Figur, bdi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht“), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singuläre Ur
theile anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,
d. h. das Zeichen „totus“ zu berücksichtigen sei“). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er"); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen, dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne“). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant’s bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren““). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium
syltogismi. Ego dixissem: syllogismas esl uecessariae probalionis sive neces
sarii argameuti per tres partes etorutio, qaae saut propositio, assamptio, couelasio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo saut, quo in faciendo pane farina et
aqua; manus conelasio esl, quae daas saperiores commiscet et in unum redi
git,‘ .. nisi malamas dieere, duas priores esse tanqaam purentes, terliam esse il
loram protem. (p. 250) Quid cansae est, cur non possumus sie facere sytto—
gismam „Socrates est homo, onmis autem homo est animal, ergo Socrates esl animal“
quasi qaibusdam gradibus ascendeutes. Armen in saltando quasdam choreas in
dextrum, quasdam in sinistram agimas? u. s. f.‚ d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts nnd Links vertauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, qaam recentiores in ponendis nomi—
uibas delectati „Barbara“ vocant, sicut et Graeci post Aristotelem sais nominibas vo
cacerunt, constat e duabas rauntiationibus etc. etc. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen“ Logik gehört zu
haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne aus Petrus Hispanus übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) C. 4, p. 2551 Signum universali applicatur praedicato pari ratione,
ut „Tu amas omues tuos cives‘, hi autem saut eines tut, ergo ta ames hos
omnes“ u. s. w. C. 5, p. 256: Nutli saut usqueqaaqae particutares; hoc enim ne
gatur fieri passe. Sed car uegalur? „Sempronius uuicus huias defuncti filias ab
hoc institutus esl haeres; ego aatem Stil" Sempronius unicas huius defuncti fitias;
ergo surn ab hoc haeres institatas” u. s. f. C. 6, p. 257: Similis ratio in tota et
parte, qaae in genere et specie; e:ce2mpla: „Tota Itelia esl in Europa, tota Campania
est in Italic, ergo tota Campania est in Europa“ u. s. f.
77) C. 7, p. 258: Haec, quae ego addidi, veriora saut atque utitiora multo,
quam hi quiuqac modi, quos Theophrastus atque Eademus addendos pataverunt. .
Non possum me hoc loco coutinere, quin in hos sophistas exctamem: . . . . .. Gar uon
polius eouctadebatis, ubi uec opus erat concersione et Quid stultius, quam ob conversionem cetle a via aberrare?plus veritatis\ inerat?
78) C. 8, p. 261: In secuuda figara ex solis particalaribas etiam passe fieri
pato, at doceut, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur veliut haue figuram
reduci ad primam, quasi nun possit et illa in haue reduci.
79) C. 9, p. 264: Tertia, qaae ab istis constitaitar figara, m'ltil in se habe! sa
uilatis, sed tota plane iusana esl, ut pudeat me viceru eorum, qui cet inuenerant eam
cel probandam putaverunt; et quo sit turpius, sexqaipartitam faciant, cum aliae siut
quadripartitae. Annon intelligitis, in onmibus esse naturam darein? .. (p. 266)
Ista remedia saut atque mediciuae cegrotorum syllogismorum; sed qao milti syllogis
ums aegrotos?
. _ ._ J__
'‚" 1 „
. . k
XXI. Laurcntius Valla. Rudolph Agricola. 167
- Anm. 72) von vornehercin abgewiesen 80); dafür aber erscheint, eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.
des exponiblen Wortes „solas“ erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über das Dilemma 83), über Exemplum 8“), über Induc
tion85) und über Enthymcrna gesagt wird 86).
In noch entschiedenerer Weise bietet Budolph Agricola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in
einem kürzeren Auszuge benützt wurden 88)‚ lediglich eine ciceronisch
quintilianische Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde 9°); ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulspraehe auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor
80) C. 10, p. 268: De hypothetieo syllogismo an persolven't Boethius,
qaod promiserit, ipse aiderit. Ego ecrte eius formalis argumentari non austm, quippe
quas neminem aideo usarpasse, nec tam longa praeceptione res indiget, at ille feeit,
lieet plaribus modis quam ab eo cullecfis hypotheticus fiat syllogismus, per „si“, per
„quando“, per „ubi“, per „cum“, per rclaliva, per comparativa et alia huiusmodi.
. . . . . .. (p. 269) Nessiu, cur Roctltius dixerit, de categort'co fieri posse ltypolhetieum,
sed nun e converso.
81) C. 11, p. 2721 Ouorundam natura aocabulorum facit, ut duplici ac multi—
plici assumplz'ane et conclusione atomar, ut . . . . .. „Soli pygmaei ex homim'bus non
erubescant, hi nun saut pygmaei, ergo erubescunt; In' erahescunt, ergo non saut pyg
maez'; lti mm erubescunt, ergo saut pygmael“.
82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeei owgöv voeant,
cum alias ab alle deinceps exeipltur. In huiusmodi materia spectandum est alle
quaudo attentius, qatd sequatar, qaid repuguet.
83) C. 13, p. 279. De dilemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85 C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolphi Agricolac Phrisii de inaentioae dialectiea It'brt' 0mnes . .. scholiis
illustrati Ioannis Phrissernii, Alardi Acmslelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scho
lia . congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epilomc cmmnentariorum dialectt'cae inventiom's Hodolphi Agricolae per Darle
lomeam Latomum. Colouiae 1532. 8. \
89) De im). dial. II, 1, p. 212: Inea:tricabilis aliqua eruitar disputatio‚ quae
lempus extrahat et inant' strepltu audientium feriat eures; dacent, qaemadmodum
paart solent, in aenigmate proponere, qaae ne tum qaidcm, quam docuerint, vel ip
sz'met, qai docent, ael illi, qul didiccrint, sciant. p. 213: Islam miseram et
caaillosam loqaendt sollicitudinem cerlum est non modo reliquis artibus disceadis non
prodesse, sed etiam ohesse plarimum
90) Epist. ad las. Barbir. (geschrieben i. J. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgaben des „I‚ibellus de /ormando studio, Rad. Agricola, Erasm. Roterudamus, Phil. Melanc’hthon“, z. B.caCioulsonaiuateore1s532sa.ut8.), p.
4: Glatte ius alias, alias pontificam satte/laues, alias medicinae arten: discendam su
mit; plerique etiam 'loquaces has et inam' strepitu crepitantes, quas vulgo artes t'am
aacamus, silri viadicant et perplexis disputationum anzbagihas vel etiam , ut verlas
dimm, aenigmatibus dient terant; his miseras adolescentiam onerant eures,
haec subinde ingerunt lncalcantque et in plerisqae meliorem ingenii spem atque fru
gem in teneris adhuc aanis enecaat.
168 XXI. Budolph Agricola.
erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topischer Gesichtspunkte 92)‚ und die Dialektik ist ihmnur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit“), daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der cicerenischen verschmelzen will“). In solchem
Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen 95), wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begrill'e genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf
fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häccei
tat als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt, behandelt er völlig in cice
ronisch-hoethianischer Weise 97). Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „maximae“ (so. propositz'ones) als überflüssig be
91) Ebeud. p. 8: Ouidquid apud unteres leges, utilissimum fuerit, id ipsum
quam maxime propriis et idem significantibus verbis redderc Si quid seribere voles ‚ optimum erit, id ipsum quam plcnissivmeernraecculliosssiemremqounee.patrio
scrmoac inlra animum tnum formare, deinde latinis pure proprieqne id signifirantibus
verbis explicare.
92) Ebend. p. 12: Gerte quaedam rerum eapita habeamus‚ cuinsmodi snnt vir
lus, vitium, vita, mors etc. p. 14: Si quis lalius isla et per omnes locos dia
leatisos fuderit, qnatenns cuinsque natura capax corum est, ingcns itaque copia et
ad diecndum et ad inveniendnm se praebebit. Vgl. folg. Abschn.‚ Anm. 752.
93) De inv. dial. ll‚ 2, p. 225: Volumns, dialectiees esse, passe de quolibel
divers probabiliter.
94) Ebend. l, 3, p. 23: Aristoteles propemodurn solus 0mnium priseae aetatis
philosophorum permansil in monibns ,- hunc solum‚ qui philosophiae destinanlur, unin
gnnt, hurra primum pueri discunt, knie ultimum senum stadinm immoritur. . Sed
videlur mihi dolcndum esse, scdissß illud animo gravissimi homr'nis, n! mm simplieiter
atque aperte proferret, quaecunqne invenerat, nl praetcr laborem, qucm ipso rcrum
esset habitnra obscuritas‚ alia nobis eliam ex ipso obiiccrelnr diffieultas, qua neccsse
hp.abe2r5e:muSsc,rimpseinltedme ilposoiiuss avcetlaulliobrroasculeirudsiutsepeentsadmiseetrt'ea,mbsiingnutamommin'daa,yisneed paenrgquusilrierues. vi—
detur eorum conclusisse materiam. p. 29: Boethins nun oliud sane oidetur
egt'sse, quam ut Ciceronem et Themistium conferrel et singnlos utrinsque loses alterum
alleri hine inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).
95) Er selbst nemlich theilt die Topen (C. 4, p. 33 ll‘.) zunächst in interni
und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitiv, genus, speeies‚
proprinm, tolnm, pars, coniugata) und circa substantiam (adiaecntia‚ actas, subierta),
die letzteren in eognalu (cansa effioiens, canso finalis, efl'ccta) und applicita (desti—
nata, locus‚ tempus) und accidentia (connexa, contingentia, pronnntiala, nomen, com
parala, similia) und repngnantia (opposita, difi‘crentia).
96) C. 6, p. 51: De universalibus haec imprirm's solcnt quaert', sintne aliquid
extra animam, i. e. extra eogitationem figmentnmque mcnlis nostrae; deinde, si sinl,
an distingnantur a singnlart'bas. p. 521 Nihil videlur aliud esse universale,
quam aliqut'd, quod in substantia an! in essentia alieuius est, cuins simile polest in
alterius ilidem essentia reperiri, ut sil universale m'hil alind‚ quam essenlialis
quaedam in multis similitudo. .. p. 55: Esse ergo aliquial universale extra ani
mam, otiosi videtnr esse quaerere, eoeci negare. p. 57: Videbitnr diversum
quiddam a singularibns i'd esse 0portere; neqne enim videlnr ficri posse‚ ut duo ali
qua in eodem, qnatenus idem est‚ canvem'ant et difi'erant; sed singularia in univer
sali conveniunt, diflerunt entern notionc vel proprietate, quam, qui Ioonnis
Scoti sectam tuentnr, di/ferentiam individualem aocant.
97) C. 7, p. 59 IT.
XXI. Budolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169
zeichnet”). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintilianus an;
erwähnt mag werden, dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
über Baimundus Lullus äussert”). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes 100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialectica 101),
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianisch
rhetorische Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen“ in Einen
Topf goss. Er eignet sich Cicero’s Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile {02), bei welchem er in sehr willkürlicher Weise
emmü'atio und propesilie unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen
Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches ‚anzugeben 104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste
(boethianische) Lehre über die Quinque veces und die Kategorien 105);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll
98) C. 29, p. 207: Si quis exacte et pem'tus cegm'tem habuerit looorum natu
ram, m'hil erunt ei epus maximae, queniam altre Iere in animum invu1runt et oper—
tiores sunt, quam ut sint disccndae (s. vor. Abschn.‚ Anm. 304).
99) II, 1, p. 214: Italienern tractandi lecos unus Quintilienus conatus esl expli
care et ostendere‚ qunmode inveniendum sit ex ipsis. p. 215: Fuit patrum ne
slrerum niemoria Baimunzlus quidam cognomente Lullus‚ qui artem quendam,
quam ex numine illius Lullz‘ vecant, ezlulit‚ ecutz' et mm segm's ingenii indicium;
scd quem'am neu lilteras sciebat, neu allem eliam diynam decti ein" neminc perve
perat dectrinam, et hoc ipsum, quer! inveneret, qualc esset, perspicere, et si [orte
perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, eonsequi ncquibat; vo
Iufltetem quidem laudes. ignoscas ingenie.
100) III, 18, p. 341: Duae natae sunt prrfectae fermae argumentandi, quarum
elleram inductionem‚ alleram vulge vocanl graece nemine syllogismum, Cicere eple‚
ut emm'a, et prope ad verbum ratierinetienem die” u. s. w.‚ d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII. Anm. 53 fl‘.)‚
101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Geerin Tra—
pezunlii de re dialeclica über, scholiis leanm's Neomegi et Barthelomaei ‚Letomi illu
slrutus. Lugduni 1559. S.
102) p. 9: Dialectica cst diligens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disserere vero neme polerit diligenter, nisi‚ quae innenerit dicendaque iudicdveril, ea
sie eom'unzerit, et illis dutis, qued intendit‚ neeessarz'e eensequatur; quam eratienem
graeci syllegismum dicunt‚ latim' vero ratiocinationem appellare pessunt. Ea propo
silionibus censlal; emm's prepesitio, si simplex est, duobus (p. 10) Oralienum quinque sunt genere (s. Abschn. XII, Anmt.erm1i1n1i)s. conneclilur.
103) p. 201 0mm's eratio. qua necesse es! aliquid de alique vnl asserere vel
negare, si, ut vel esse vel nen esse signifirat, censideratur, enuntialio dicilur; sie ut
verum eel falsum. prepesitie appellatm'. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An—
gaben über Qualität nnd Quantität (wobei p. 21: parliculari singularem enneclimus),
über Entgegensetzung, Aequipollenz und Umkehrung (oerwersie simpler, per um'—
dens und per centrapesih'enem) der Urtheile.
104) p. 31: Nunc breviter dabimus operam, ea primo exponere, quac graeci
veces, latim' praedicabilz'a seien! appellare, deinde de praedicamenlis et de praedica
torie syllogisme pauce admenebimus, pestremo de propositiene hypothelice et syllo
gismo et de definitiene et divisione dissercmus nec omm'no ea praecepta centemnemus,
quae eins rei, quam iuniores obligalienem vecent, vim et naturem eomplqctunlur.
105) p. 32 fl'. u. p. 40 fl‘. Sein Commenlar zur lsagoge ist noch ungedruckt;
s. Febricius, Bibl. gr. X, p. 726.
170 XXI. georgius Trapeznntius. Angelas Politianus.
kommenere Form das Enthymema sei 1"6); die conditionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische= disjnnctive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren für naturgemäss und erblickt in ihnen die Grund
tage der consequenliae, welche ihm identisch mit dem Enthymema zu
sein sclieinen107); trotzdem führt er wieder für sämmtliche drei Arten
die cieeronischen Formen an 10ä). Jedenfalls aber gihl. er vor der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109)‚
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die Eintheilungno), sowie er schliesslich auch die Obligatoria indie
Rhetorik hinüberwendet 111).
Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen 112), gehört
106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedi
catoriisg quia si tribus cnuntiationibus absolvitura perfectus est si vero duabusy im
perfectus est et enthymema Der per/cotus, d. h. der kategorische Syllogismns,
wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter—
minologie des Petrus Hispanus erörtert, von welch letzterer Trapezuntins (p. 65)
sagt: Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subiicient.
107) p. 83: conditionalis propositio ests quae plurium categoricarum iunctione
conficilur. oratio ea triplex est.- quae „si“ rationali particulal quae „vcl“ disiunc—
tiea, quae copulativa „et“ aut partibus consintilibus iungitur. omnis conditionalis
duabus partibus constat. Hac partes in rationali quideml quum et proprie con
ditionalem appellantj ordine quodam naturae inter se referunturg in copulatioa
et disiunctiva non natura, sed eins, qui dicity iudicio disponuntur . . . . .. Affirmaliva
vera esl, si consequentis oppositum antecedenti repugnatg falsa vero, si non repu
gnat. Id praeceptum ad omnesl quas iuniores consequentiasl cicero simpliees
conclusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appellantl ezaminandas
plurinzumbvach Es! tamen et alia ratio, qua, rerane sit an non rationalis, per
spiciamusy et communis ei cum conclusione simplicil locorum uidelicet vis atque
natura.
108) p. ses Septem sunt medii quorum tres c rationalia quatuor e disiunctiva
et copulativa oriunturi u. s. w.‚ d. h. es sind (p. 92 «109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen ‚ welche wir aus Cicero’s Topik kennen, s. Abschn. VIII, Anm. 60.
109) p. 118: Simpleæ conclusio est, quae unius propositionis necessaria con
secutione conficitur. Huius rci a iunioribusl qui de dialectica scripseruntl multa
dantur praeceptay quorum cognitio et difficilis est et parum utilis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). Illud longe magis necessarium ad diccndum, locorum vim om
nem rationemque perciperei quod non rhetoreni solum constituit et dialecticum armal,
rerum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronisehen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus; nam ita se
habenti ut altera alterius egere videatur. .. Definitionum qualuor sunt generaz sub
stantiale. deseribens, per partitioncnu per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33—39,
u. Ahschn. XII, Anm. 103—108.
111) p. 160: obligationem iuniores appellants cum nec necessaria nec impossi
bili rc proposita de ea sic disputantj ut propositioncm custodiant, quam et ob rudi
tatem inscitiamquc sordescere iam fecerunt et ad nihil aptam. Thesis ergo quaedam,
quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defenditl
idcirco dicitur obligatusi quod non licet ei quidquam asserere, quod contra id, quod
posuitl esse aideatun Ouam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia utilissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath—
schläge und Beispiele). ‚
112) ‚Uehrigens s. lac. Mdhly, Angelus Politianns, ein Culturbild etc.
Lng. 1864.
XXI. Angelas Politianus. 171
zu den principloseu Eklektikern. Seine Praelectio in priora Aristotelis
analytica‘“) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine
schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prac
lectio de dialectica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be-‘
griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen
über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz“
anwenden zu dürfen glaubt 114)5 ausserdem erzählt er uns dort unter
üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus
welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe“5). Die sich hieran an
schliessende „Dialectica“, in welcher er sich demnach doch in die Re
gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge
schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons ‚mit Einschluss des
Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik
am ausführlichsten behandelte 116). Wie entsetzlich seicht aber sein Ver
ständniss in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter
dem Titel „Panepistemon“ verfassten Eneyclopädie, in welcher er für den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thuu weiss, als den
Marcianus Capella zu cxcerpiren“"). Uebrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarisch
stoische Sophisma, welches 2.l"sudo'p.evog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83,u.
Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).
113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.
114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus, non lila quidem, quae ars
und o'mnium artium mazima dicitur eademqae parissima pllilasophiae pars est, quae—
que se supra disciplinas omnes explicat, omnibus vircs accommodat, omnibus fastigium
imponit; nec ipso talibus minutis aacat, sicut neque litteris, sed veritate per
specla haec ipso plane pervidet, sed materiae sordes reformidans aqutare in eis lo—
gicam sinit.‘
115) p. 529: St es: me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fac—
rint scholis‚ strues vobis ntonstrare librarias potero, abi Theophrastos, Alexandras,
Themistios, Ammonios, Simplicios, Philoponos, aliosque prarterea ex Aristotelis familia
numerabitis, quorum anno in locum, si diis placet, Burleus. Herveus, Ocean‚ Tisberus,
Antisbrrus, Strodusquc saccedant (man sieht, dass es Politianus ebenso gut, wie
Cicero, versteht, vom blossen Hörensagen zu schwätzen; denn der „Antisberus“
ist nur die andere Nameusform des Tisberus, d. b. Hentisberus). Et quidem ego
adolescens doeloribus qaibusdam uee iis quidem obscuris philosophiae dialecticaeque
operam dabam, quorum alii graeearam nostrarumque ia.rta ignari litteraram ita om
nem Aristotelis librorum paritatem dira quadam morosilalis illuaie foedabant‚ ut risum
mihi aliqaando, interdam etiam stomachum moverent; pauci rursus, qai graeca teue—
bant, quanquam nova quaedam nannallis inaudita admirabiliaque proferre videbantar,
nihil tanzen omnino afl‘ervbant, qaod non ego aliqaanto antea deprehendissvm in iis
ipsis commentariis, quorum mihi iam tum eopia fait huius beneficio Laurentii Medicis,
cuius totum muneris hoc est, qaod sein, quod pro/Heer. p. 530: Quare ades
aarilrus atqae animis, Florentina inaentus, ac verae philosophiae primordia non iam
de lutosis barbarorum lacabus, sed de graecorum latinorumque nitidis fontibus ltauri
mecum.
116) 0pp. p. 517—528.
117) Opp. p. 462 IT. Der die“ Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f. _
118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, 0pp. p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)
ut mendaces notaait Epimenidcs, qui tarnen et ipse Cretensis, at mentiri non minus
potuerit; ideoque non mendaces illi; sie ergo verus Epimenides; atque ita rursus illi
‚ .x.„ _ ‚ „ .‚ .._
_.„::‚.l-;äl'i- ‚
.‚ 'Jgs I, . :.
: .
'
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unbrganischer Weise klebte Georgius valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift „De expedita ratione argumentandi“ 119)
einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung’, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. X1, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit.
der Erörterung der voees simplices, zu welchen er zunächst die qninque
vooes 120), dann die partes propost'tt'ont's, deren er nicht drei, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. 122)
und endlich die Kategorien rechnet‘”). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der Qnaestiones über 124), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintilianus entnimmt 125), daher uns
natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet126).
So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde, erst
allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaecs. Vidcs kann dialecticornm tßevd‘o'pevov. Mihi tarnen etc. Natürlich kannte
man längst aus Paulus ad Tit. l, 12 die Anspielung auf den Vers „Kgfirsg niet
1,Uevdrai‚ xaxd: 9rigm, yaort‘gsg ägyat“.
119) Gedruckt in obiger (Anm. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.
120) p. 180 fl‘. Die quinqne voees p. 184.
121) p. 1891 Simplices quoque voces sunt subiectnm et praedicatum. lta
prisvi, quibns aceedimus potins, quam innioribns, qui pracdieatum, subiectum et co
pnlam partes facinnt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.
122) p. 191.
123) p. 194 fl‘.
124) p. 207: Conseqnens videtnr, ut ambiguitatum sive qnaestionum gencra os
tendamus. Ouaeritnr‚ an sit, qnid sit, quale sit, nur sit. (Aus Quintt'l. Instit.
III, 8; vgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)
125) p. 209 fl‘.
126) p. 223; Argumentorum gencra sunt duo; Syllogismus sea epiehirema graece,
at latine hoc aggressio, ille ratiooinatio; et epagoge a graeeis dieta, a latinis indus—
tio. Ex syllogismo fit enthymcma, quod commentum nominamns, staut ex inductione
exemplnm atqne similitudo. Syllogismus aonslat ex propositione, assumptione, com
plexione u. s. w.
Ja.
PXXII. AB SCHNI'I‘T.
REICHE NACHBLÜTHE DER SGHOLASTISCIIEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgahen publicirt werden, so ergäbe sich
eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik;
denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde
Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und
die manigfache Exegese desselben drehte --) im Durchschnitte jährlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes
sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Beformations-v
Periode übergegangen; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker“ hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich -—
exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht
schreibung unterstützen können. „Philosophie“ im eigentlichen Sinne des
Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 XXII. Ich. Capreolus.
gemein, dass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan
delt wurden, und darum soll in geschichtlichem luteresse für beide mit
gleichein Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun ——‚ sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 15. Jahrhunderts
die Terministen bei Weitem die lilajorität für sich hatten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster
Denuntiation nicht fehlen liessen.
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317) sind alle Autoren,
welche ich nun vo'rzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein smum
pecus commentatorum; aber in solchem Nachtrelen bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial-Worte
und -Verse ersinnen u. dgl., und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen“ Richtung nicht erweh
ren1). Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson’s die Berechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekti
cismus gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blasse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein, welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen offen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche
Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480—1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen
zur Dar_stellung kommen, worauf nachholend die gleichzeitigen Scotisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Syn
kretisten und Eklektikern zu sprechen sein wird.
So begegnet uns zunächst Johann es Gapreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in
seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä
1) Die jesnitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „gläubigen“
Publicnm vorzureden, dass die Lehre des „heiligen“ Thomas gegenüber den fluch
würdigen Occamisten in „unbefleckler“ Reinheit sich fortgepllanzt habe.
2) Hrsggbn. v. Malh. Aquarius. Venetiis l589. fol. 2 Voll.
l. '\. .."I‘e.I-‚
vXXII. Job. Capreolus. Nieolaus Borbellus. 175
gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philomphischem) den
reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).
Hingegen einen seotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de
Orbellis oder Borbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und
häufig benützter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des
Sententt'arius und der aristotelischen Physik) —zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Com
mentar verfasste“). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über
die sieben freien Künste 5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende
Schreibung des Wortes „dyalectz'ca“ veranlasst ihn, ein paar Verse bei
zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter
Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver
schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum“ fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei 8); und hieran knüpft er sogar eine von
3) Er bekämpft (Prol. Ou. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolns, dass die
Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsätzlich als Gegenstand derselben die „intenlioncs, non m sunt res‚
sed- ut sunt intenlioncs“ (l, Bist. 23, Vol. I, p. 356 A); in der Auffassung der
Universalien polemisirt er gegen Scotus, Burand, Herveus, Paludanns, Occam‚
Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prof.
Qu. 4, p. 34 f. u. I, Bist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Bist. 5, qu. 3, Vol. III, p.
60 ff). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip
der Individuation (II, Bist. 3) und über um'las [ormae (l, Bist. 24, qu. 1, p.
359 (1.); betreffs der inlensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Bist.
17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Sum
mula philosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. -— In der Einleitung sagt Dorbellus: lu.rla
docloris subtilis Scoti menlem aliqua logicah'u pro iuvem'bus super summulas Pclri
Hispam‘ breviter cnodabo.
5) f. 3 v. B: Arlt's liberales sunt scpfem et confinentur istis versibus:
„Gram“ loqm‘lur, „Die“ vera docet, „Rhet“ verba colorat,
„Mus“ cam't, „Ar“ numcrat, „Ge“ portdcrat, „Ast“ colit aslra.
6) f. 4 r. B: Dyalectica dcrivalur a „dya“‚ quod est (1110, et „Iogos“,
quod est sermo. . . ‚ . . . .. „Dya“ polest scriln' per y graecum vcl per ilalinum;
. unde versus:
Scribe per y graecum „dya“‚ „dito“ significabil;
Scri'be per i nostrum, sie „de“ filn' significabif.
S, bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 146, und hiczu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus“ (Lng. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 r. B: Dialeclica potest sumi dupliciter: um; modo pro parte logicae‚
quae procedit ca: probabilibus, alio modo, prout idem est, quod logica; cf sie
sumitur in proposilo.
S) f. 8 r. B: Subieclum polest capi octo modis: pro ohiecto, pro famolo,
.. pro 1'110, quod ponitur sub alio , pro illo, auf inhaeret aliquid, pro
176 XXII. Nicolaus Derbellus. Petrus Mantuanus.
den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica“,
insoferne dieselbe die entlegeneren Stotl'theile des Syllogismus zum Gegen
stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Derbellus auch
hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Traotatns des Hispanus, d. h. die proprietates terminorum, nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire, sondern aus
„verschiedenen Büchern“ (!) ausgezogen sei 10). In der Einzeln-Erklärung
zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei
dung der scientia realis und sermocz'nalis“), verwerthet des Scotus
Auffassung der signifieatz'e 12)‚ folgt der gleichen Auctorität bei den Uni
versalien13), bespricht bei der Kategorie der Substanz die qut'ddttas,
haeoceitas und fermalt'tas“), und acceptirt vollständig die Lehre des
Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 1"’), ebenso bei der Syllogistik
und überhaupt bei jeder Gelegenheit.
Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nam
lich der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss- _
reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man
tuanus, dessen „Logica“ 1“), während in ihr kein einziger Autor citirt .
wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusiund Paulus Venetus
beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die simplex, sowie natürlich auch die tmmobitz's ausge
schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs
zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdl“). Auch werden
ille, qnod praeacdit copnlam, .. .. pro snbiccto propriac passienis, pro inferion'
respeotn snperioris, pro snbiecto artis vel scientiae. Unde versus:
Obieetnm, verna, pesitnm snb‚ cni quid inhaeret,
Qned prins est oopula, preprz'i, legicatltcr infra,
Qnod simnt ars et habet; bis snnt snbiecta qnaterna.
Ueber Syllegismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 9_3.
9) f. 2 r. B (ed. Venet. 1516): Dicnntur entern 'tsti libri Iogica vetns von, quia
primo fnerit inventa, sed qnia ca, qnae ibi tractantnr, snnt materia remota logicae;
nen enim ita principaliter intendnntur a togico, siont syltogismus, de qne lractatur
in legica neva. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.
10) f. 3 r. A: Lieel termint sint priores propositt'ont'bns, anoter tarnen prima
determinat de prepositionibns, qnia in hts saut mineres di/ficnltates, quam in prac—
dicaln'libns et praedicamentis. In septima parte trartat de suppositienibns, qnae
sunt extraetac a variis libris logicae; de syllogismo antem demonstrative, de qno
traetat Aristoteles in libro Posteriorum, nun fecit ancter partienlarcm tractatnm.
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.
12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam); vgl. ebend. Anm.
129 fl“. '
13) f. 18 ß“.
14 f. 27 f.
15) f. 11 fl'., vgl. ebend. Anm. 195 fl‘.
16) Legion magistri Pelri Mantnani. Am Schl, Acenratissime cmendata per .
magislrnm Ioannem Mariam Mapellam Vinrentinum. Impressum per Bonctnm I.oeatel—
lnm [Venetiis] 1492. 4. (nicht paginirt, sowie auch der ältere Druck, Pavia 1483).
17) Nutla est suppesitio ntaterialz's, qnia‚ si aliqna esset, maxime esset in ali
qno illornm cemplexornm „Heute est speeies‚ Omne est signnm‚ _A est Zittern“,- scd
in nulla tali est snpposttie materialis, quia nnllnm islerum est eengrnnm nec est
XXII. Petrus Mantuanus. 177
\
bei der suppesitie relativorum die relative diversilalis abgewiesen“)
und ebenso Beschränkungen betreffs der amplialio vorgenommen 19),
womit eine aus Marsilius entnommene Modification der appellalio Hand
in Hand geht‘”), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio, cognosco
eine Verwendung“). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Pro
balienes“ folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht”), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exportibilia mit Auswahl folgen
zu lassen”). Dann geht er unter der Ueberschrift „De verilale propo
silionis“ auf die significalio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst”), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Urtheiles (ebend. Anm. 468)
fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
prepesiti0, sicul nec „Huf est syllaba". Et censequenler sequilur altre, quod
nulta esl suppesitio simpler, quia, si aliqua foret, sil e. gr. in lali mentali „Heino
esl species“; sed illa nun. esl prepositio, quia subieclum neu esl pars erationis
Ogrammatice. Sole suppesilio personalic est supposilio. Personalium alia
cemmunis, alia distreta; cemmunium alte cenfusa lantum, alle cenfusa et dis—
lritmlica, alte deler‘minula. Die Regeln Albert’s s. Ahschn. XX, Anm. 257.
18) Nullum esl relalicum diversilatis, quitt isll' lermini „alias, diverses" in ta
lil)us prepesitienibus „Ulttl8 h011'l0 currit, et alius dispulel“ non sunt relatici, quia
neu referlur tiltera „alias“ ad islum lerminum „unus home“.
19) Frustra ponitur, parlicipium fulurj temperis et praelcriti et etiam nominu
in „bilis“ lerminala ampliare subiecla. . Terminus neu amplialur, nisi suppenat,
si ampliari possil; et ideo in talibus „Chimuera erit" nen ampliatur ltltera „chi—
maera“, cum non supponal pro aliquo.
20) De appellalione aliter dicim-us senlientcs, quod terminum aliquem appellare
formen: est ipsum significure suum formale significaturn resperlu alicuius verbi prac—
cedenlis cel participii‚ qued denotal, illum lerminum cerificcri pro materiali signifi—
calo formell ceniuncle cum lempore ipsiusmel verbi. S. Abscbn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia aclum menlis, ut „s_cie„ cognosce etc.“, denotanl cogni
lionem rerum significatarum a lerminis s::quentibus ipsa verba per cenceplas synony
mes cum illt's terminis Sequentibtls ista eerba.
22) Preposilio unive1'salis affirmaliva habel expeni per copulativam, cuius
prima pars ext indefinite vel parlicularis illius universalis, et secunda pars esl uni—
versalis negative, cuius subieclum est synonymum cum lermz'ne dislribule per siynum
universale, praedicalum aulem esl opposilum cenqudiclorie preedicalo eiusdem pro—
posttienis universalis, v. gr. „Omae animal currit“ exponitur per „Animal currit
et nettem esl animal 1l0fl cnrrens“ etc. etc.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Expenibilz'a be
handelt, nemlich die Exclusiv-, Exceptiv», Reduplicativ-Sätze, infinilum, totes, ae—
ternum, semper, differl, Compnrative u. Superlative, inclpil cl desinil, immediale.
24) Omne uns esl quale, quia omne ans esl perfeelum. Nun emne, quod
' esl quale, est quale per aliquam qualiletem ab ee disl-inclam; esl enim quaelibet
qualitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa. Significare est eirtuti cogni- ‘
tirae eliquid vel aliquu aliqualiler repraesenlare. Nihil petesl aliquod signum
significare, qaod mm posslt inlellectus inlelligere. Quacunque propesitione data
non aliter, quam laliler, qualiter est, illa significal. Omne significatum unius
conlradiclerierttm csl significalum allerius. Impessibile esl, quod una prepesilie
haben! plura significala prinripalia.
25) Veees eilt scripla. mm sunl partes erationis nisi ex modis suis significandi,
qui' accipiunlur es; medis suis inlelligendi. .....-Fiyura composita ’l)l‚'f dccempesita
PHANTL, Gesch. IV. 12
.
«....
.-......—
..
178 XXII. Petrus Mantuanus.
folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden
falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent
setzen breit macht; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn
Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,
Ferios, Baralipton, Celantes, Cclantos, Dabitis, Fapesmo, Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos 26),- ebenso für die zweite Figur die sechszehn:
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Came
stros, Festino, Festinos, Fisteno, Fisterws, Baroco, Barocos, Boraco,
Boracos '27), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,
Felapton, Felaptos, Farnpleto, Farnpletos, Disarnis, Disarni, Datisi,
Datisis, Brocar‘do, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,
Frirneson, Frimesos 25); aber auch für die vierte Figur gibt er in unge
non continetar in mentalibas, sed solum in eocelibus vel scriptis. 0mnis in
tentio simpler est vera et veram rem significal. llle terminas vocalis aat scriptus
infinitas „neu ans“, si salwrdinatar alicai intenlioni, sabordinatar simplici intentioni;
sed. nette est inlentio simpler, cai subordinatur. Ista complexa vocalia
aal scripta „Non ans petesl intelligi‚ [Von ens est“ mm saut propositiones. Sic—
at samus tocati de infinitis terminis‚ ita dicendum et de prieativis, quia itli termini
„vaeuas, iniustus“ sabordinantar simplicibus terminis eoram‚ sicat eorum opposita..
26) Prima figara continet quindecim formales Prima constituitur er tribas
universelilrus affirmativis, qaee potest designeri per Barbara. Secnnde formale
habet praemissas modo dicto ordinetas concluztcns particuterem af/irmetivem, . . ‚ . ..
et hanc Barbari solemas nominere. Tertia etc. et iltam sotemus appellare Ce
larent. Potest ex praedictis concladi particaleris negative, .. . .. qaam formalen: pos
scmus appellere Cetaront. Quinte per harte dictionem Darii designetar (warum
aber fügt er hier nicht ein Dariis bei ?) .‚ .. Serie per Ferio. Septima con
cludit ex eisdem praemissu's indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava‚
qaae Baralipton eppetlatur, seqaitar ex Barberi corwerlendo eias conclasionem. . .
[Vene formale Celantes appellatur. Ex qua scquitur decima Celantos. Un
dEexciqmuaapeterrtdiaictdiecoinrenma,Daqbuiaties dsiicgenteutrurF.aprsm.osD,aodceocnicmlaadeFnadpoesimnodireote.. etdidcie sionlceotn.sueto
modo loqaendi. Ouarta decima designatar per trcs primas syllabas dictionis Fri
sesomorum. Ex qaa seqaitur qainte deoima conctadens directc de inconsueto modo te
qaendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).
27) Seeunda figura habet sedccinz modos‚ Primus signari sotet per Uesa-re.
Secartdus modas haberi polt‘st concludendo particalarcm et per Uesaro si
gnatur. Tertius liebetur‚ si concladerem indirecte, qaem v0lumus per Cesares
signare. Quartas seqaitar er Ceseres, qui conctadit indirecte perlicalarem, quem
per dictionem Gesaros assignemas. Sequens solet Camestres eppellari.
Alia est forma seq-aens ex illa, quam Camestro dicemas. Et ex atraque illarum se
quitur una elia forma, qaia er prima seqaitur Centestre, et ex altere codem
modo Camestros. Itcm alie forma dici solet Festino. Et si indirccte con
cludimas, altern forrnarn acqairimns, quam Festirws appellamus. Polest quandoqi1e
syllogizari ea: maiori particaleri affirmativa et minori aniversati negative ooncludendo
directe, qaem modam Fisleno dicemas. Et si indirecte conclascrimas‚ alium
modern faciemas, quem Fistenos appellamus. Reliquus modus Baroco dicitur.
Ex quo invertiri potest alter medus indirecte concludens, qaem Berecos
appellarnus. Item potest es: maiori particuleri negative et minori universeli affirma
live directe concludi, qaem modern possumus neminare Boreeo. Ex isto se
qaitur Berecos indirecte concladens.
28) In tertia fiyara prima forma ext, quam solernusßominare Da—
rapti. . . Secandas modus nascitur ex prima indirecte coneludens, qacm Daraptis
eppello. Alias modus est‚ quem Felapton diount. Ex quo sequitar alter,
qai Felaptos esse patest, qui indirecte conctudit de inconsueto wurde laquendi.
.....
XXII. Petrus ll’lantuanus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Coutroverscn einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent, Clamero, Dirami‚ Frimeo, Baraliptou, Clamentes, Clamen
los, Frimeos, Drimasis, Feinpasmo, Fempasmos, Freusison‚ Freusisos 29).
Nach diesen 64 (l) Schlussweisen sprüht er noch Einiges über den
sytlogismus ewpositorias und über einen syllogismus resolutorias, wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 512) über terminas 'resolabilis gesagt hatte 30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur conseqaentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Conseqaentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
(s. ebd. Anm. 289 f‚). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,
Et aliam modam probant, quem dicemus Famplelo. .. Ex qao alias 'seqaitur, qaem
Famptetos appettu de inconsueto modo loquendi indirecte concladens. Seqacns
modas est Disumis. Alias madas fit ex eisdem praemissis indirecte sonoludens,
qui Disami appellari potest. Sequens forma est Datisi. Ex qaa seqaitar Da—
tisis indirecle concludens. Alia forma est, qaae Bromrdo nominatar. Alias
modus est ex eisdem praemissis indirecte concladens‚ qacm Sequens forma est Bracordo ex maiori aniversati af/z'rmativBarocetardmoisnoraippeplalrot.icatari
negative concladens directe. Modus eo: eisdcm praemissis indirecte concladens
potest appettari Brarordos. . . . . .. Alias modas est, qacm Fm'son appellamas.
Sequens forma habcri potest, si ex eisdem praemissis roncluscrimas indirccte‚ qaam
Ferisos appello. Alia forma est ex maiori particalari affirntaliaa et minori univer
sali negative, qaam rote appellare Frimrson. Ex qua possuinas aliam eindi
care, si ex eisdem praeimssis indirecte conclaserimus, qaam dico Frimrsos.
29) Figura quarta coutinct qaindecim modos. „Omnis h0mo est animal et
onme animat est substantia“; . iste modas Barbara uoininatar. Ex qao se
quitur aller ca: eisdem pracmissis, quem Barburi nominamas, indirecte concladens.
Trrtius modas est Clamerent‚ Ex quo sequitar alter modas, quem Clamero ap—
pello. Sequens modus Dirami nominatur. Sequens ['orma est Frimco es: par—
ticulari a/firmativa et aniversali negativa indirccte coucladens. Alia forma est,
quam designabimas per trcs primas sytlabas dictionis Baraliptony. Alias modus
est Ctarnentes. Ex qao seqaitur alias, qai Clamentos appeltatar. ltcm alias
mSeoqduaesnsesFt,empqeusemmo duioclimtunra.s . .F.r.i.m.eolsteamppeallliaarse. modasSedqiuoeitnasr DFreimmpasaissmoasp.pellctar.l’enul—
timus modus Ft'msison appellatar, ultimas modus Freasisos appellatar. Man
sieht, dass er nicht einmal überall an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,
um auf die erste Figur zurückzukommen.
30) Terminoram‚ srcanditm qaos probari possant propositiones. qaidam saut ine—
diati et qaidam immcdiati. Immcdiutoram qaidam saut a priori et qaidam a
posteriori. Intmediati a priori saut termini conmtu-nissimi transcendentrs ael verbaut
substantiuum rel verbaut amptiotiuum, ca: qaibas coustitaitar principium uotissi
mum u priori, so. quodtibct ens est vet non est. Terminus vero immediatus a
posteriori est tcrminas singalaris demonstratiaus, quo non contingit notiorvm Ital)ere.
Tewninoram ntcdiatoram qaidam sunt resotub-ttes, quidam exponibites, de qaibus
dictnm est (s. Anm. 23), qaidam o/‘ficiabiles. Terminus resotubitis est terminus com—
munis aal discrclas non denzonstrutiuus, qao coulingtt aliquem termimm‘t immcdiatum
notiorem reparire sondern rein significantem. Terminam officiabilcm appctto ter
minum non rxponibitem habentem officiam cadendi super complexum per ipsum deter
minabile, staut „potest, contingit‚ scio, dabito, promitto“ etc. . Scd isti termini
„possibile, impossibile, neoessarium, contingens, veram‚ falsam“ non saut termini of
ficiabiles nec modalcs.
12*
180 XXIl. Petrus Mantuauus. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessen“), und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die Insolubilia (s. ebd. Anm. 569 fl'.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Subtilissimus
tractatus eiusdem de instanti“, welcher die bei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et
desim't“ sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört”).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
gnlensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Compendiums 33), welches ——- abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigen
tümliche Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck, das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemo
nisch zu erleichtern; ja der Verfasser verheisst auf Grund von _Erfährung,
dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin, dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knüpft“). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzufiihren'sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „simz'les propost'tiones“
angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendinms ist noch ein kleiner
Traetatus De sensu diviso et composito beigedruckt, welcher hauptsäch
31) Ouaestio‚ eertificalio, petilio, dubitatio‚ sappositio mm sunt spccies distinctae
a posili0ne. Ouamvis omm's impositio sil positio, [amen aliqua exempla specia
liler ponemus. Depusilz'o est obligatiu‚ qua obligatur Tespondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) t'ompendiam perelarum ad introduclionem iuvenam in facaltale logicae per
Paulqu Pergulensem etc. s. l. s. a. 4. und /‚ogica magistri Pauli Pergulensis.
Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).
34) In der Vorrede: Nihil 1m'lzi aut quam paucz'ssimum u0vae inventionis in
TCIIUS ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dispositionc 0mnia logicae pra_e—
oepla adeo faciliter anle neulos 011mium studenlium co-nfigm'undo praescriberc, ut sim
sus paritrr et intellrclus firmam quadam imagine facililalem et memoriam omm'bus
71er sv fel‘anl; qua in rc illud ausus experimento permiltore, ul fange amplius per
measem slude'nles e1'adz'li hoc ordine valeant, quam si per ln'plum aliler insudaveriat.
35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendenlz'a (s. Abschn: XX‚
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheilung des ler
mz'nus, wobei an temzinus univoeus die Universalien nebst significatia und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheile und Syllogismus ist eine Wieder
holung des Petrus Hispanusj von da an aber hängt Pergulensis fast sclaviseh an Pan
lns Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er sappositio, suppos. relativerum, amplia
n'a, appellalio (s. ebend. Anm. 514 III), hierauf probaliones terminoram nebst
exposz'lio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von von
sequenliae (ebd. Anm. 554 fl‘.)‚ obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge
drängter Kürze die insoluln'lz'a (ebd. Anm. 569).
36) Intelligentur propositz'ones esse similes in veritale, falsitale, aecessz'late, 0011,
tz'ngentz'a, possibilz'tate, cuncedendo, negando, dubilando. Dicuntar proposz'liones
dissimiles, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibilis et alia
coaliayens vel possibilz‘s, una eoncedenda et alia neganda vel dubitanda.
0
XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Ofl'redus. 181
lieh die einschlägigen Sophismen berücksichtigt“). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia“ zu den Consequentiae des
Strodus 35), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern, welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia“ gedacht hatte 39)‚ Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen 40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia“ nebst deren Lösung vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus, welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Gom
mentare zur zweiten Analytik“), welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaestiones“ die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schl.) das aristotelische Organen nach inventio und iudicium glie
derte’“). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37)" Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulcnsis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 540.
'38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus. ‘
39) In hau materia saut repertae „es opinioncs. Prima es! Ferabrich dicentis,
consequentiam esse relationem eonsequentis ad antecedcns (s. ebend. Anm. 206); se‚—
cunda est Strodi et prima Tisberi dicentium, consequentiam esse actum inlellectus,
im quod vonsequcntia est illatio inlcliectus inferentis consequcns ex anlccedente (s.
ehd. Anm. 178 u. 348); terlia opinio est communis dicens, quod consequcntia nihil
est, srd es! agyregalum ex anteccdente et consequente et nota illatiom's (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554). Quarla rero bpim'o vult‚ quod consequenlia seu
ipsa illutio sit passio, sicut dicit Gilberlus Porrelanus, quod passio est e/feclus illu
lioque actionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493). Ego salvo meliori indicio credo,
quod in motzt intentionali, quo intellectus «liquid infert ex alio‚ requirunlur
lria.‘ actus intr!lectus inferentis‚ secundo respectus actiom's, quo anlecedens dicitur
inferre censequens, tertio respectus passionis, quo consequens dicilur inferri. Et ho
rum Irium dito con.wqucniiam esse respeclum de praedicamento passionis, et sie nullo
modo volo aonsequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse
nomen verbale significans principaliter consccutioncm passivem secundum Gilber
tum Porretauum.
40) Diffinilionem consequentiae quidam in sensu diviso assenmt esse tenendam.
..... Hans opinionem omnino puto esse falsam, quiu raren sequilur‚ quod nulla cou
sequenlia mundi sii bonu, quanlumc-unquc sit farmalis.
41) Appellinaris 0/frrdi Crcmoncnsis absoiulissima commentaria und cum quae
stionibus in primum Aristutclz's Posterim'um Analyticorum librum (ed. Ant. Honoratus).
Cremona 1581. fol. (Ausserdemv schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De
anima).
42) p. 1 B: In logicae libris, qui communiler de instrumente determinalur, quo discurrere debet intelleclus,arsso.nodveasydlileougnitsumyro, et can
sequenler de aliis modis argumidi. . . . . .. In discursibus rationis quidam sunt, in
quibus est necessitas; alii szmt‚ per quos ut plurimumverum concluditur, non
182 XXII. Apollinaris Offred1is. Heimerich Campen.
der Terministen, nemlich mit der suppositio und auch (in einer physi
kalischen Monographie)‘ mit „incipit et desinit) 43). Betreffs der Definition
der sappositio verhält er sich ziemlich conservativ‘“), und entscheidet
auch die Frage über die Zulässigkeit einer suppositio materialis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin, dass sie überhaupt nur beim terminas
vocalis oder scriptas vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere
Bestimmungen über die Geltung der suppositio determinata“), sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der distribatio 47).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltungder Einen Richtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heimerich de Camflpo'oder Campen (gest. i. J. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift“) einerseits den
Gegensatz der moderat und antiqai zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben 49). In ersterer Beziehung
tarnen necessario; alii ncro sant‚ in quilms es! drfertus rationis. . . . . .. Pars 10y1icee‚
in qae de primis determinetur, indicativa dicitur e iadicio, eo quod indirium
es! cum cer!iladine; v0mta es! e!iam analetica, i. e. resolutorie‚ eo quod iudicium
certam de e/Tectibus haberi non possit, nisi [tat resolatio in principia sua. Pars vero
logieae, qtiae secandis processilms deservit. inaentive apprIlatur, eo quod invenlio mm
sit omnino neque semper certitudini coniancte, e! heec hahelur in lilm's Topieo—
mm etc.
43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mant/‚anus v. J.
1492 ist beigedrnckt: Illas!ris philosophi et medici Apollinaris 0/fredi Cremonensis
de prima et ultima instenti defensionem [sie] commanis opinionis edncrsas Prtrum
Mantaanam (vgl. ob. Anm. 32) feticiter incipit; und hernach folgen ohne speciellen
Titel die „Sappositiones“ des Ofl‘redns. ‘
44) Non omm's acceptie termini in propositione pro aliqao er! pro aliqaibus es!
sappositio. Suppositio dif/initive es! transitus verbi eel participii in Icrminum
ca!egorematiaam in propesitione positum pro sapposito formali, ad quod extendi de
notatar actus eiasdcm verbi vel participii. Et ideo sappnnit sabiectum keins
„chimaera intelli_qitar“‚ . . . . .. qaia liltera „intelligitnr“ traust! ad ehimeeram ima
ginabilem (vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).
45) Ouaeritar, utrum dabilis sit suppositio materialis. .. Liret dabilis sit‚
mm tarnen necessaria es! ad exprimendum conceptam mentis necessitatis absolute. . . ..
Nal!as terminus mentalis sepponere potest materialiter. Ouilibrt terminus eocalis
ve! sm'ptus sapponere polest materialiter._
46) Oaacritar, u!ram baue dividetar sappositio personalis er! materialis in rom—
munern et discretarn. Est haea divisio safficiens. Notificatio suppositionis
delerminatae distrt'butire er! eonfuse per deseensurn termini non es! per essentielia,
sed a signo sampta. . . . . . Lire! sit heec divisio per acridrntelie, tarnen es! saf
ficiens.
47) Queeritar, utrarn terminus sequens er! prarcedcns elium distribuere possit
vel confandere an! eqm impedire a distribatione. Aliqais terminas altem distri
buere potest. Aliqais terminas distribuitur‚ qui tanzen non snpponit. Nettes
terminas eliam distribaens eidem remenens immediatas a distribytioncimprdiri potgst
per a!iam praecedentern vet sequentem; impediri potest, dem non remaneat im
mediales.
48) Problemata inter albertum megnnrn e! samten: themarn ad utriusquc opt—
nionis intelligentiam mal/am conferentia. edita a disertissimo viro Hemcrico de campo
artiam et theologicae pro/essore eximio. Am Schl.: Opern e! impensis Iohannis len
densis. Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.) ‚
49) Der Anfang lautet: Cum enimadverterem, modernon fi_qmerita a dortrina
Aristotelis pressertim in scientia universalium, quer saut cerdirws e! principia caius
»:m. " *'—‘—4 -
Hr“
XXII. Heimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz der Universalien 5°), und zwar ausserhalh
der Seele“), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „mo
demi“, namentlich des Occam, des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Be
sultat“ der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiehei beachten, dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei-Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, während tllatsächlich„wie wir schon l'rüher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden, allgemeinere Motive
libet artis et scientiae. multiforniiter deviare1 et antiquorum coetum quaedam inter se
problemata neutraliter volutare, decreri, praedictae Htc ergo est dicendorum ordoz Primo contra modernos sinceonatrrgouvmeersnitaies hoabevciaimncidunt
dubia sive quaesitat An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separata a singularibus et an etiam sint in sinqularibusg an sint materia vel forma
vel compositum ex atrisqiw; an sint corporalia vel incorporaliag an sint tantum quin
que. His enim tucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis euidenter discussis prom
ptum orit, videre, quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorumq quamque vitupe
rabilis nova adinventio et contraria modernorum. Deinde subiungentur problematay
quibus inter se antiquorum poritiae diuidunturj quae sunt haeci An logica et similiter
aliae scientiae sermotionales sint practical: vel spcculativar; an universale logicum sit
idem cum universali in re et ante Tem; an esse singulare et individuum per materiam
sicut per completam individuationis causam designaturq an medium demonstra
tionis potisiniue sit dif/initio subiecti vel passionis Hierauf folgt noch eine erkleck
liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quad ergo universale sit, patet sie: Unum existens in multis, quibus dat
esse et nomen et rationt'm, est. ¡tem esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc autem est universale ¡tem esse hoc pracsupponit
esse in communi
51) and aatem universale sit extra animama sic patet: universalia sunt
de numero eorums quae sunt; sed quaecunque denominantur sic simpliciter esse, sunt
extra animam Praeterea universale est res1 sed res est aliquid extra animam
52) Ouod universale non sit separatum ‘a singularibus‚ sicut aiunt Platonicil
nec omnino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singularium,
sicut dicunt modi-mil ex nunc dieendis lucebit. Sequeretuiy quod universalia es
sent monsira ad demonstrationem inepta (s Johannes v. Saleshnry, Abschn. XIV,
Anm. 601, und Thomas v. Aquino, Ahschn. XVII, Anm. 501 II). Sequerctur,
quod universale esset singulare. Si esset universale dumtaa-at quid abstractuin
a singularibus in anima, sicut quidam communis conceptus in anima et tenais simi
litudo singulariumy quemadmodum dicunt modernij sequeretur falsitas dicti philosophi
primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et ne
cessariorum (s. Ahschn. IV, Anm. 132). veritatis arehirloclor fuit et princeps Ari—
stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist Wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Au
tricnria gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) titterales et super/iriales sequentes con
demnatam Parisiis oceaniiram discoliam cum collegis suis, sr. Burídano et Marsilio,
qui occam Anglicus fuit aemulator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 m et non insecutor Aristotelis et alia
rum antiquorum universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani
mam separata a singatarihus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibus.
53) Universale non est materia neque forma partis materiae proportionata nec etiam
hoc aliquid compositum ex atrisquej sed est esse et quidditas seu forma totius. .. ..
resultans in composita ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex
praedictis patet, universalia non esse corporalia. .. Dumtaxat sunt quinque uni
versalia.
"‘“*"fl1 :r‚. _ ‚(h s'
184 XXll. Heimerich Campen.
zu Grund lagen 54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Campen, dass einige 'lhomisten sich auf jene Stellen des Thomas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten, welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhieltcn, dass sie speculativ sei 55). Ferner
hatte sich eine Controverse darüber erhoben, ob die Universalien in re
identisch mit jenen post rem seien, wobei die Albertisten mittelst einer
„identitas analogiae“ Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Cam
pen’s fanden 56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
über das principium individuationz's gestritten, was Campen durch eine
Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will“). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissz'ma demonstrativ, wobei jedoch Campen
es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben 58). Weiteres über
diese Differenz s. unten Anm. 210 tl'.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. n. unten Anm. 63 fl“. Auch darf hervorge—
hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis, realis‚ terminista“
nicht bedient.
55) Restat nahe dissolvere prublcmala inter Albertislas et Thomistas. Vi—
detur enim secundum Albertistas‚ quod seientz‘ae sermocinales sunt sperulati-vae. .
Oppositum haius argut'tar es: multis secundum m'am »beali Thonzae, quorl istae
scientiae sermocinales sunt ad actum sea opus finaliler inventae (Abschn. XVll,
Anm. 491); dicuntur artcs et non proprie scientiae, qaia plus habent de modo
praxis, quam specalationis (ebend. Anm. 490 f.), et saut modus generationis
(ebend. Anm. 489 ff.); snnt organtcae et adminioulares (gerade diess hatte
aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363). In qaocun
que genere est docens«zt atens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367). . . . Revera istae scicntt'ae sant essentialiter
et principalitrr speculativue. Sieut enim tntellectus practicus dirigit manum, ila
speculatz‘vus dirigit linguam; . . . . . .. igitur habitus‚ quo regitur lingua, est specu
latinus.
56) Idem est universale ante rem, in re et post rem. In partem negativam
sie proceditur: Universale in re est vera natura rei, sed universale post rem es!
specz'es seu signum z'ntanlt'onala nun coincidens cum natura rei (die Quelle dieses
Motives der „Themisten“ s. Abschn. XVll, Anm. 501). Haec quaestto est ant
phibologiea nun possibilis ima rcspausione aalegorica terminari, et ideo distinguenda
est; aut em'm qaaerilur de unilate universalis simplicitcr nut de unilalc universalis
secundunz quod uninersale_ est. Manet tarnen ibi identitas analuyiae et proportio—
nis ad nnam essentiam; et hoc modo z'ntelligo dovtorem ‚neun: Albertum ma
gnum. Universale secundam esse vel sccundum actum suae universalitatis non po—
test manere tdem‚ sed salvatur z'dem sccundam cssenliam. Et hoc vult doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 E.). _
57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388). . Aliter aalen:
dicunt Thomz'stae‚ quod in individuo sunt duo‚ so. esse indivimm in se, et hoc est
a materia, et aliad est esse divisum a quotibet alle, qnud dicunt brt'rt' a quantitate
(die Quelle .hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidins, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur‚ utrumque est a nmtcria substantialz'ter; et
harre est vera delerminatio hutns quuesttonis secundum mentem Aristotelis et vehem—
bilis domim' Albertz' nzagni.
58) Quaeritar‚ an medium potisstmae demonstratiom's sit dt/fint'lio passionis vel
sabiecti (s. b. Albert, Abschn. XVll, Anm. 475). Videlur em'm, quod talc me
dium nun potest esse di/"fim'lio suln'ecti. In contrartnm pro via beatz' Thomae
Imiusmodi dif/initlo suln'ccti est. Mao indicz'o ingenium fidelis inquisz'toris potest
XXII. Autiqui und Moderat an den Universitäten." 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (besonders in Köln) Albertisten und Thomislen trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens und Betens und überhaupt der Heiligkeit,
Albert hingegen als der Beros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt“). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit,
nicht geringschätzig‘ betrachten, denn sie sind aus dem Universitätsleben
selbst gegriffen. '
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei-Gegensatzes, welcher zwischen anti qui und
moderni bestand, ‚einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet 6°); d. h. es han
delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschieht
lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtlich Entstelluugen des
selben zu durchschauen 61).
sine cantradictiane utriquc parti non irrationabiliter inquiesaera‚ nam sabieetum
dupliciler capitur; una modo absolute ut quid per/"eaturn intrinscce per substantialia,
alio mada ut quid pcrfaclum cxlriuseae per virlutem aausarurn.
59) Manuale sahalarium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson—
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke, die deutschen Universitäten im Mittel
alter. I. Lng. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdrurk; welchen Zarncke ehend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cum. Scia magistrum. qui
Albertum, qucrn aacilant docfarem magnum, imitatur; illius sequar doatrinam. Bart.
Et quasi minar sit beatus Thomas, reputas? Cum. Res illa me Intel, verum namcn
Albcrli pracs/anlius est. Bart. Cerle nun, quia sanctz'iate gaudel beatus Thomas. Cum.
Certum est, quia plurcs /ucrunt sancli simplicitatem prac se ferenles, si quidem mea
canieclura ext, lanlum ex aparibus, so. devatianc et ieiunia, abstinentia sanalilatcm
ablinuisse. daminum vero Albertum saicnfiae propter ezcellentiam meruisse magnitu—
dinis namcn; cernisnc, quad iam praecaniurn ad philo.iophiam splendidius sit? Bart.
Velim me esse cum sancta Thema. Cum. Insuda iciuniis ceterisque praeceptis
ad beatam aitarn duccntibus, et aris aames eins vitac sanctilatisque ex studi0 at'lium hoc non percipilur, sed am aonle-mplaliane divina. Baparrtt.icNeiphsi;l pro—
dest, aerba evomere; man santrntia fert, olaram esse daalrinam beati Thamac. Ca m.
Ncquc ega repugna, quanquam Alberlum prae/ero.
60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 14-50—1480 an; ich
will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreihung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Uni
versitäts-Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigt'altigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen VO[BIISSCIIICKCD.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,
welche sich bei lau. Thomasius, Da serla nominalium, und bei Morhof‚ Polyhistar,
II, 1, c. 13 (bereits von l. Brurkcr citirt) finden; und insoferne eine genauere Un—
tersuchung der Suche überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarnake
in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Sah. Braut). In Zu
186 XXII. Antiqni und Moderni an den Universitäten.
Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorhonne nur die ältere Richtung ge
duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen
der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge
schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorhonnisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. 307 fl'.), dass in Folge der lutriguen des Jean
Boueard, des Beichtvaters Ludwig’s Xl., über die Modernen ein Bann ver
hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde, welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,
namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales“ und „nominales“ oder
„nominales terministae“ interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält 62). Indern
kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend einer da—
mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge
schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen undhierin die Grund—
lage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge—
gengesetzter Art ist Aschbach’s Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner—
seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit willen alle Archive der damaligen
Universitäten durchforscheu, sondern darf mich wohl‚ da es sich hier um eine
Geschichte der „Logik“, nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Fa
cultäteu handelt, auf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber
würde ich jede specielle Mittheilung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
62) Bulaeu.<‚ Hisl. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarr'i viros marisz sanaque
doctor’um realium in/crius nominatorum doctrina erudz'tos in officz'is praoficere et in
stiluere tenebunlur. Visum est er's, rursus doctrz'nam Aristotelis, eins commentatoris
Averrois, Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Roma, Alerandri de Ales,
Seoti, Bonaventurae aliorumque doctorum renlium, quac quidem dortrina retroactis
temporibus sann srcuraque eomperta cst, (am ‘1'n facultate arlium quam theologiae
more consueto esse legendam‚ dogmatizandam, disccmlam et imitandam, ac
candem ad sacrosanctae dei ecclesiae ac fidei catholicae acdificationcm iuvcnumque
studenlium erudilionem lange utiliorem esse et accommodaliorem, quam sit quorundam
aliorum dootorum renovatorum doclrina, ul puta Guilelmi 01mm, monarhi Cisterciensis
de Arimino, Buridani, Petri de Alliaco, Marsilii, Adam Dorp (s. über ihn unten
Anm. 357 ll'.)‚ Alberli de Saxom'a suorumque similium, quam nonrtulli studentes‚
quos nominales terministas rasant, imitari mm verentur. Ouapropler edicimus,
alteram pracdictorum nominalium, tam supradiclorum quam aliorum quorum
cunque sibi similium, in eadem ciritale aut alibi quoquoversum in regno noslro dein
ceps nec palam nec occulte quovis modo nullatenus esse legendam‚ docendam et dog
matizandam aut aliquatenus sustinendam. (p. 709) Mandamus insuprr prima
parlamenli nostrae curiae praesidenti‚ eidcm spcciulius committcntes, qualenus onmes
et singulos ipsius universitctis libros et apud Mumien: u1tivcrsitatis supposila (die
Studenten belesen bekanntlich supposila) existenles‚ er quibus eadcm ipsa nomina
lium doctrina procedit‚ in manu nostra realilrr et de facto capiat seu capi faciat
sub cademque facto er eis debite invcnlario custodial. Aus einem Briefe eines Zeit
genossen, des Robert Gaguin‚ theilt Bulims p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium
eelebrioros libros, quos ex bibliolhecis ponlificum interdiclo distrahi nefas erat, ferro et
clavis tanquam compedibus‚ ne introspectentur‚ vinctos esse, iussit rerv Ludovicus.
Futures, misellos codices arreplitia quadam phrenesi c! daemom'co forme, ne eisen—
tes impetant. esse ligalos; sie indomilt)s leones et belluas vinrulis cohibcmus et rar
cere. Realibus, i. e. Scoticis atque Aquiuetilzus tantum suus es! honos et libcrtus,
quanquam obstrepant sempcr inter se et rixentur.
‚x
".„m"f
XXII. Autiqui und Moderni an den Universitäten. 187
uns aber auch die Bemonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis-dafür, dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX ani Sold.)
wesentlichst nur im Lehrstofl‘e begründet war, nicht aber in der Univer
salien-Frngä; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominaler; genannt („illi nominales dictt' saut“, d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Formalitates keinen Gebrauch machen wollen, hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum
mit Einschluss der Insolubt'lt'a, Obligationes und Consequentz'ae egen,
während die sog. „reales“ unter Verschmähung der termim‘ überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen; und erst in abgeleiteter Linie
‘wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Bücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
/
63) Aus einer Handschrift der Colbert’schen Bibliothek abgedruckt bei Steph.
Balnzi‚ Miscell. lV. p. 531 f: Illi doctores nominales dirti saut, qm" non multipli
cant res principalitrr signalas per lerminos secundnm multiplicalionem terminorum;
reales aatem, qm" e umlra res maltiplioatas esse contendunt’sncimdum maltiplicitatcm
terminorum; a. g. nominales diounl‚ quod deilas et sapientia sunl una rcs et cadem;
. reales autem dicant, quod sayn'enlia diviaa dividilu'r a deilale (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalizanlex. wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,
Anm. 595 u. 607 ff.‚ Während die sog. Modernen seit Occam ‚ wie wir sahen, das
Gebiet der formalitales meistens verschmähen). Item nominalcs dioli saut, qm' di
ligentiam et Medium adhibuerant cognoscendi omnes proprielales terminorum, a qui
bas drpendcl veritas et falxilas oraliom's et sine quibns mm potost fieri perfeclum iu—
dicium de veritalc et falsitate propositionum; quac proprietates saut suppositio, ap
pellalio, amplialio, restrialio, distributio, exponibilia; co_qnosmml praeterea obligatio
nes c! insolubilem naturam, vrra fzmdamenta argumenlorum dialeclicoram. et omnes
earam defectus; quibus rebus instraeli de anaquaquc argumentalione fariliter co
gnosuunt, an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Coasequentiae gemeint).
Reales autem hacc omm'a negli_qunl et conlcmnunt direntes „uns imus ad res, de ter
minis non curamus“ (s. ebend. Anm. 609\ Die hierauf folgende Vertheidigung des
Nominalismus weist unter Lobpreisung Oceam’s einerseits auf die theologischen
Verdienste hin, Wt‘lClt6 sich Männer wie Peter v. Ailly und Job. Gerson auf dem
Konstanzer Concilium erwarben. und deutet andrerscits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promemoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatcm concemant‚ pars 110
minalium sc'mper est fidei chnformior et ab ecclesia frequenter upprobala: pars aatem
realium pericalnsa et in mullis ab ccclrsia reprolwala, ul palcl in malcria universa
liam (s. ebend. Anm. 615 f.)‚ de aeie'rnilate propositioaam (d. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris aanliagonlibus, welcher wir so oft begegneten), et
de multit'udine entium si’ae sausa. In z'is imperlinenlibus ad nominalilatom et rea—
litatem nominales sine comparatione minus erranl‚ quam nlz'i, et semper 71r0 mm
errare reperto in doctrina nominaliam, sz' aliqui reperiantur‚ ostendunlur quatuor (tut
quinque in doctn'aa realiam; et ad hoc probandum se o/fmmt nominales.
64) Ralaeus a. a. O. p. 739: Lt! roy m’a chargä faire declouer et (in/armer
loubles Iivrrs des nomiaaax qui ja piega furent sceellcz et cloucz par M. d’Avranrhes
e's oolleges de la dito universite' d Paris, et que je vaas fisse s‚aavoir que chacun y
estadiast qui vaudroit.
i
„„..‚
‚
188 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales“, einzuimpl'en, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Dill'erenz über
haupt ihre Bedeutung verloren hatte“). Aber gerade an Heidelberg
knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver
lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua“ und „via mo
derna“ nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterricth überhaupt
lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprielates terminornm und in ausführlichster
Weise die Lehre _vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten
nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg
nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (-—- vera scientia —) vernach
lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an
die Kategorien finden“). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel
65) [Cus‚ Wundl‚ er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius‚]
Programme memorabiliu nonnullu ordim's philosophici Heidelbergcnsis exhibens, Hei—
delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetheilt ist: In eudem
tonvocatione fuit propositurn, an expediret fucultuli‚ si pro eins incrrmcnlo et aug
mcnlo admilleret vium untiquorum in hau universilule,‘ et ’placuit faculiati propter
diverse motivu, quer] nun expcdiret‚ et hoc feil Inne conclusum. Ebend. folgt die
Notiz, dass i. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen i. J. 1452 ‚.reulium pliilosophia in kann acudemium inrectu fuit“, und
zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,
aber (p. 20) „neu ad divisionem eiusdem facultatis ronscntiut, ut unu viarum unum,
aliu ulium habeat droanum, sed potius ad rapitis [endet unilalem. Der Heidelber
ger Bester Joh. Heim. Holtinger, welcher in seiner Orutio seculuris „Collcgium su
pientiae rcstitutum“ Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen
kommt, substitnirt die spätere Terminologie: Apostalam cum uppellare eonsucvrrant
qui a rouiistis v. gr. in aliorum lransisset caslra. Hirte obviu verborum por—
tenta „Novistu, Realistu‚ Sncvista“ (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nomi—
nalistu“, s. Anm. 67). Crebra uiioquin mentio in retustioribus aclis seclae novac
et antiquae, viue modernornm et anliquorum; hucc realisturum et Thomistarum, illu
nonisturum et Occomistarum dicebatur; appellabanlur unter): nominales, quod Orcumus
et Rucelinus quidam universalia vera esse nominu, non res‚ contra Spolistas de
feudereni.
66) Manuale scholurium bei Zurncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. Non
solum realislue, verum ciiam moderni magnum partem philosophiae oonseculi saut.
Cum. Sed versauter in sophismulibus tunlum, veram doctrinum uspernunlur. Bart.
Ofi'cndis veritatem, nam erudiiissimi viri repuriuntur inier modernes Nonne audisti,
in quilmsdum terris eos possidere integrus uniirersilulrS, ut Viennae, Erfordiae (s. d.
folg. Anm.) utque quondam hie (d. h. in Heidelberg) oral. Cum. Scio quidcrn‚
et intelligo‚ sed /'ama corum parvu est; olaborant solum in Parvis logiculibus et so—
phisticis opinionibus. Bart. Non rccte intelligis, nam clari sunt in cnuntiulionibus et
syllogismis; nun reperics artium studiosos‚ qui syllogismos crlerasquc species argu
mentationis facilins noscant, quam moderni. Cum. Et in veru scienliu m'hil sciunt.
Bart. Quarz: mihi facis verurn scieniiam? _Cu m. Pruedicabiliu Porphyrii, Kathegorius
Aristotelis, in quilms uut parmn noscunt au! nihil. Bart. Turpc esset, [am cla1'os
viros iliu non intelligrrc; uninzadvcrlc regulos oonsequenliurum, in quilms usilaleimi
sunl; integrum obsorvant speriem nonnullum (wohl zu lesen nolabilem) argumentativ—
l?
1.
f 'r
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden, während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte 67).
In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht werden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die m'a
m's el syllogismi, et cum universalia praedicumenlaque prinripia sunl argumenlalionis,
necesse vsl ul pernoscartl; alioquin in lola nihil e/'ficerenl argumertlatione; sed hoc
inleresl: alium habenl docendi modum, quam realislac. Uam. Quid tanzen ali
lilalis in se habel modernorum via? Bar-l. Non lanlo amore ampleclor doclrinam, ul
realistarum; censeo tanzen, nullius doclrinam esse spernendain. Primum, quod
pro/Mumm in via modernorum censeo fore, quod ab ipsis discamus proposilionum
vim, in quilrus pro/undi saut, insolubilia obligatoriaque plane inlelliyunt‚ oonversio—
nesque habenl in raris proposilionibus, de quibus his infcrzml, qui non noscimt, plu—
rima ineorwenientia; lunc proposilioncs hypolhelicas vim quandam conleclam in se
conlinenles praeclare norunt in hisque, quid sil modus arguendi. Quid in his
proprietalibus censemus, quae lerminos respiciunl, ul suppositio, amplialio‚ ac de
pruposilionibus ewponibilibus; oc norissime mullos paralogismo’s inlermiscenl,
’ in quitms magna amoenilas esl‚- sie etiam inter arguendam lam repertte os claudilur
respo-ndenlis, eliamsi protervas /'ucril. El'l hohes ulililalem, quam ingenlem repulo.
Cum. Esl‚ a! ois; sed mihi iam cordi non esl‚ ailam meam in his sophisticis et na—
villosis coulerere argumenlis. .... .. Ebend. p. 32: Bart. Proprium esl onmium no—
minalium, ul oavillosis suis venianl argumenlis; non laude. Cum. Sed decorum esl‚
seire solvere, el in hoc dialeclicus probalur. Barl. Ouis aulem dies suos in sophis
malibus omnes lerminabil? norme plures saut allioresque scienliac et facullales, qui
bus operam impendere necesse esl? ’
67) Ebend. p. 20: Garn. Unde venis? Bart. De Erfordia. . .... .. Co m. Arbi—
lratus surn‚ Erfordiae relul porlum esse nov0rum omnium. Oubrsum iler esl
luum? Bart. Heidelbergam versus. Garn. Exporte rundum universilalis vestrae
(d. h. Erfurt’s). Barl. Faciam rapide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,
si qui samt, mm admittunl neque ipsis concessum est aal legere aal exereere (dass
von Wien das Gleiche gilt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um—
kreis der modernen Logik. s. Rad. Kink, Gesch. d. knis. Univ. Wien. 1854. Bd.
II, p. 275). Cum. Quant ob rem'? Bart. Propler dissensiones‚ nain liligia conoilan
lur, e quibus inimicilia orilur nascilurque invidia; ad evilartdos vero huiuscemodi
eoneerlaliones unam riam hahcre exislimant. Garn. 1d laudandam non esl, nam si
multiplex esset via, aoaliores fierenl usilalioresque el ad arguendum prompliores dis
cipuli. Bart. Verissimum\ hoc est. Cam. Sed rogasli, quis sil ritus universilatis no—
strae (d. h. Heidelberg’s) libi enodarem. Esl lange alias, ut audio‚ quam vesler;
primum modernos mm ezrladimus; si quid boni haurire po‚lerimus‚ non reousamus;
lum in quaqu via magislri admitlunlur; salvum esl cuique, resumere, quod prohalio
m'bus suis oonlinefe valeal; siquidem a[md 1ws saut aliqui, qui Alberlum sequ-unlur,
qui Tliomum in diligenlia‚ qul sublilissimi Inarmis Scoli vesligia Ebend. p. 44: Garn. Quae via mute florel? Bart. De ornm' opinioonbe3errevpaenrliesetca.rlium
cullores, al via doctoris sanrti esl amplior aliis. Cum. Nempe a plurilms audiverim,
quondam aniversilalcm plenam /uisse modernorum dugmalibus. Bart. Sie esl‚ el ad
huc seniores magislri, maximc de notierte Suevorum, moderni sunl (hiemit wäre. da
von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevisla“ erklärt, s. Anm. 65); sed
scholares nun habenl inclinalionem ad ipsos. Ganz. Ouid aulem de via dices vel doc—
loris magrti vel subtilis? Bart. Nihil; nam qui Alberlum sequunlur, pauci saut, tres
tantum quatuorve magislri Colom'ae promoli, et tolidem, qui forlasse Scolum sequun1
lur; sed parva esl eorum audienlia.
‘ r
190 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Anm. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann W)‚ Die Facultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Richtung, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte ü“); der hohe llath der Stadt
aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden, bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen 70),
bis auf Wunsch beider Seiten i. J. 1492 eine Vereinigung zu Stande
kam"). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken 72). '
Freiburg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Befehle des Erzherzogs Sigisnlund, in Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren 73). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien, sowie auch zwei getrennte Bursen 74).
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facnltät in
zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J.1478) entgehen zu
können 7“‘). Bemerkensweth ist, dass Leipzig und Greifswald von
68) S. Willi. Vischcr, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 fl‘.
69) ‚Ebend. p. 1442 Consulunl in omni fidulilale domini de universilule pro bono
eiusdem, quod procurarc mravrrunl, et avisanl, qualenus Basiliensis civitus in um'—
/‘ormilalc eine cunlenla sit‚ qund‚ si eis modm‘na minus quidcm placeal, magis sua—
denl anliquam acceplandam, quum ambas simul iungendas.
70) Ebend. p. 146 u. 166 f.
71) Uompaclula uniom's magistrorum [neullatis nrlium sludii Basiliensis lam
modemae quam anliquue viarum ex ulraque perle suscepla et slipuluta. Ebend.
. 140. P 72) Ncmlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Or
ganen nur Pulrns Hispanus, Traut. l. u. lV, hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsilius aut Petrus Ilispanus“ (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615
am Schl.) ‚ -
73) Bei Heim. Schreiber, Gesch. der Alb.-Lndw.-Univers. zu Freiburg i. Br.
(1857), l, p. 60; Cum praedictzs eliam nunlüs noslme Universilalis Dominus I’1'inceps
quandam Missivam misil, in qua sua Serenilus vull, ul universitas viam realislarum
assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich—
tungen in der U0berschrilt (p. 61) zu „In via Nominulium“ hinzugefügt wird „seit
Seolislurum“, so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Ueber—
schritten der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neu/vrirorum
(Nominalium, moderne via)" und andrcrseits „In via Scolislarum (Realium) ; denn
dass die Scotislen wirklich zn den antiqui gehörten, wissen wir nun schon längst
(s. Abschu. XX, Anm. 595 u. 616).
74) S. Klüp/el, Gesch. u. Bescbr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 1T.
75) Rotmar u. Engcrd‚ Annales Ingolstud. Acud. hrsggbn. u. fortgesetzt von
Mederer, Vol. l, p. 702 Verum cum in eadem fatullale r! antiquorum 01 modernorum
via habcatur ideovc ex Iminsmodi vu's inlrr sluden_lcs differentiac subon'anlur, vola—
mus, quod facullas Iltll)t‘lll duo consilia‚ unum du untiqua, älterwn de via moderna;
itaquc ad quozllibel eurem omnrs magislri rittsdem viee unitwrsilalique incu-rporutz,
et nulli alii‚ rcripia-nlur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und der
Erneuerung der Einheit des Decanates sagt Rotmar (er starb i. J. 1‘581) ebend. p.
16: Duae lum lemporis erant apud Ingolsludienses philosophorum sectae, una Tea
XXll. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 191
=x
all derartigen Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh
rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät
dieser beiden Universitäten durch die dankenswertheslen Bemühungen
zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind“), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua“ oder „via moderne" überhaupt gar
keine Verwendung fanden. Und wenn auch bei Greifswald einmal im
Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede
ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen
über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der
artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort“) als auch in Leipzig“)
die beiden" Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam un
bewusst in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschäftigung mit anderen Controversen 80).,
Rum, altem modernorum seu nominaliwra, ut arbilror; divisi igilur inter so quotidia
m's digladiabanlur contentionibus‚ ut in apertum schisma cvadzrent etc. Nähere
Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians
Universität zu Ingo]stadt—Landshut-München“ finden, deren Veröffentlichung auf die
vierhundertjährige Jubelt‘eier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte
der Münchner Akademie, Jan._ 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 tl‘. u. 750.
76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statutenbücher der Universität Leipzig
etc. 1861; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greif:
wald. 1857.
77) Bei Kosegarten‚ ll, p. 192: Notabilis insurrewit discordia in facultate artium
super diligentia et modo doctn'nandi, unde realer pracccdens petiit ab universi
late praesidentt'am in facullate artium cum eerh's magistris sibi cmwenien‘tibus; ipse
vettet facere fuctum in facultale et inlroducere novum modum pro/{antun scholarilms
istius fucullalis in mon'bus et doctrt'na; quod ila faotum est. Die Sache scheint
allgemeinerer Art gewesen zu sein.
78) in den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.
309 f.) bebufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie i. J.
1474 (ebend p. 223) Puva Iogieah'u und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber
der Bibliothek der phil. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein
ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsilius und Dorp.
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke
a. a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalan—
reats-Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die
aristotelisehe Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem
Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. im J. 1476 (ebd.
p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His
panus, bes. von den Puma logiealia, und vom aristotelischen Organen die Rede;
i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge—
gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen, und
i. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero’s hinzu.
Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner“ Logik
getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten
zu sein.
80) S. It[onumenla historica universitatis Carola-Ferdinandeae Pragcnsis‚ 18-30;
dort finden wir in den Facultäts—Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an
liqui—modemi“, wohl aber Petrus Hispnnus und das Organen (l, p. 48,‘ 56, 76,
83, u. ll, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (l, p. 82 u. 91). In den
Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Streitigkeiten (II, p. 133 tf.).
192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung über das innere Wesen.der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles Compendium der
Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätztich über den
Begriff „moderni“ äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen
jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach
hloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio materialis) unter
Beiseitesetznng allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als
Eklektiker bekennen, welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus, dass es sich in den sog. sermoeinalen Disciplinen,
d. h. Gram‘matik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede
Ausdruck, hingegen secundär um die dadurch bezeichneten ohjcctiven
Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es
primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Worthezeichnung
zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen 82).
So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.
aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernornm snnzmalae Iogicales cum notabiiilzus topicornm ac disputatis
rlrnchorum librornm ex Aristotele. Bart/n'a, beuto.Augustino, Marsilio et ab aliis
subtiliorihus Senicniiis, viris dociissimis, fideiiter enucleufae au a magistris eollegii
Mogunlini regentibus de modernornm doctrinu sunt studiosissime innovutae. Am Schi.
Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.
82) In d. Vorrede: Sud si a riobis quaeras, quos infer philosophantes modernes
appellemus, scire debes, quod modernes artislus dlcimus non, quos quidam vani, in
v-idi, mendaccs, perversi uc ignuri’irrisorcs. Nun ilaque eos . . . . . censemus moder
nos, qui se-mper ac eine di/Terentiu in qualihet scienliarnm et ariium eonversuntes auf
sua documenla in soriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis er: de nominibus Io
quanlur et minime (ut slolidissimorum falsissirnnm indicium coomam) de terminis
nonnisi malerialiter, nun significative, sumpfis mentionem faviant dumtazat (so hatte
allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 u. 611), quoniam pro
feclo taliurn neqne unus ncque plures Iiberulium artinrn scrulatores in omni au _toto
n0slro rcperli sunt secnlo. Sed revera modernes philosophuntes nominumus eos,
qni ianqnam ex singnlis floribus apes ex doctissimis probatissimisque soripturarnm
an verilalis scrulatoribns uberiora, uliliora melioraque ceteris rescisis coliigunt, nti
in praesenti faotum est a nobis, cum imitati simus Boefhium, a0 miminm doctorem Marsilium Aristotelemque inter gentil.e.s,Augustsianlutmemg in
qnibns vere sapirns inventus est neu u erritatc fidei declinare, et qm' in logicis arti
bus, quae Boelhio anclore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone traclant, i.
e. in liberalium artium tricio du sermonibns au sermonum purtibns principuliler, de
serrnonurn vcrd signifieatis normisi uccessorie considerationem faciant, sicque asserant
considerandnm fore. sed in scientiis an urtibus reaiibus, ut in quadrivio uc naturali
moraliqnc philosophia 1160 nun et mrzlaphysica e contru de rrlrus per sermones et ser—
rnonum purtcs significutis principuliter, de scrmom'bns nonnisi accessorie menlionem
fieri‚ nun modo nun ambigunt, imo sie debere fieri bene arbitranfur ac dem praeci
piant neu aliquam praeicr signa ad plucilum et naiuraliter signifinaliru universa—
lilutem proprie dicturn admiftcndam arbitrantur, hos dirimns vern modernos. Anliqni
vero philosophontes, qui infer artistus hoc antiqnitalis nomine nsnrpato gaudere vi—
dentur atque volnrit‚ qui et qualcs esse velint, corum relinquirnns urbitrio et benenn
ienliue. Nun anlem dubitarnus, iquin scicntiae et artes per additumentu in dies cre—
verint et crescunt.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 193.
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende
Bezeichnung der zwei Parteien ist „artliqui“ und „moderni“, welch letz
teres Wort auch durch „lerminislae“ ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomistische und
scotistische Litteratur anschliessen; moderm' hingegen sind jene, welche
der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hiedurch bei einem
übermüssigen Betriebe der proprielales lerminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, Insolubilia, Obligatoria, Consequcntiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des
Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Partei
stellung durch die Worte „reales“ und „nominales“ bezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man auch von
scierttiae reales und scienliae serrnocinales sprach 53), d. h. die anliqui
beschäftigten sich im Einblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theile
der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar
boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderm' ver
weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Wort
formen der Begriffe und auf die Eigenschaften das Satzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Liebflugs-Beschäftigungen war
es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses Thatbcstandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 III, aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinübcrwendeten, um von einem
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anselmus mit Roscellinus verfahren war; perfid ist
es, wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Uccam gerichteten
Hasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„für die Logik“ nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien
gelten lassen und somit den ontologischmetaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen 84). Für eine richtige Auffassung der
Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreis‚e angehört“);
und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende
Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtn0sität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er
werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie
‘83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.
84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die
gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen
Eindruck.
85) S. Anm. 66. ,
PHANTL, Gesch. IV. 13
194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui—moderm'“ zu ver—
bleiben und die Begriffe „Realismus*Nominalismus“, welche nur durch
den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver
meiden.
Aus dem Umstande aber, dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes, nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstrebcn, und sowie ja
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu
Occam hinüberleiteten, so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten“
oder als „scotistische Terministen“ bezeichnen können.
Zunächst nemlich begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Sco
tismus als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topz'ca“ verloren zu sein scheint 86), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen“), einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein be
gränztes und doch zugleich unabhängiges Wesen, insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (contrahz'bt'lt'tas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet“). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens“ zu fassen sich
bemüht”) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei Iohannes Anglicus (s. Anm. 97), f. 44
r. B. .
87) Habes Nicholai Bonatti virt' perspicacissimi qnattuor volumt'na: Mrtapltysicam
videlicet, naturalem phylosophlam, pracdicamenta, neu nun theologiam naturalem.
Recognita nuper per Laurentt'um Venerium etc. Am Schi. Venetiis per
Bonetum Locatellum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De snbieclis immediate conlentis sub natura, qnae saut deccm
prima genera, perscrutandum est. Substantia est ans limitatum in se indepcn
dens et dependentiam cuz'uslibet‘ accz'dcntis, quantum t'st ex sc, tm-rninans. .. lpsa
es! prior omni acct'dente triplicl primitate, so. 0rigt'nc, natura (v. B) Termini contrahibz'lz'tatis substantiae sunt ipsae di/fcrcntiaeet dpicvri/s‘icvcateioneet. sonsti—
tutlvae. Quaedam sunt materiales, at dilferentz'ae individualcs contrahentes ipsam
substantiam; contrahibt'lis est namque substantia per haecccitates ad propriu individna,
in qua immedt'ate desccndz't. Aliud genus contruhentium saut differentiae essentialrs
et quidditativae, quac immedt'ate cantrahant substantiarn et so habcnt ad ipsam suo
modo staut forma ad materiam.
89) f. 78 v. B: Quantitas est ens dependens,
mensarans; quantitas per se contt'netur sub natura et ento. f. 81 v. B: Qualitas cst
V 1h..-
J.
u-„
1
quo aliquid vst mensuraln'le vel '
XXII. Bonetus. Petrus Thomas. 195
Relation 9°), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien“) verwerthct,
flieht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz
besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.
Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De
conceptu entis-“ geschrieben haben muss 92), verfasste eine kleine Mono
graphie „Formalitates“9a), wobei er dieses uns schon längst bekannte
scotistische Thema (s. bes. Abschn. XlX, Anm. 529 11‘.) derartig ver
wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilung der distiuctio anknüpft‘“), um hier
auf das Wesen der distt'rtctt‘o rationalis, formalis‚ realis, essentialis, se
totis subiective, se totis obiective zu erläutern 95); auf die Kategorien
ens limitatum absetutum a termino, secundum quem qualia dicuutur; forma namque
indistincta et unita subiecte communieat sibi suum efl‘uetum farmalem, qui nun es!
aliud quam ipsa forma purlicipata; nun cm'm oriuntur et pullulant e/fcct-us formales‚
cum nun distt'nguant‘trr ab ipsa forma, nisi dieas, quod atbum significet ulrumquc et
subieetum et formam.
90) f. 82 v. A: Bulette cst ens duplici essentiati dßpendcntia so. ad fuudameutum et ad terminum. Per unam cenvem't cum aliis adeecpiednednciiubsu,s, .
sed per secundam differt ab accidentibus absolutis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,
Anm. 484). Relatio essentialiter dependet a subiecto depondentia distincta reatitcr
a se ipso, vel sattem quidditative et fermalitcr. .. (f. 83 r. A) Quia relalio fun—
damentalis, ut mobilitas vet risibilitus, cst aliquid positivum extra animam, cum sit
demonstrabilis de eo, euius est, ergo et relatio realis formaliter erit quid positivum
extra animam. .. (f. 85 r. A) Belalivurn aliud cst secuudum esse‚ aliud sceundum
dici; uec est eadem divisie cum illa‚ quande dieitur, qued relatio alia realis alia
ratiom's, quia seieutia est relativum secuudum dici et tanzen realiter refertur ad
scibile.
91) f. 85 r. B: Actie est aus, quo produeens formaliter aliquid producit in
esse. f. 86 v. A: Passie est erts secuudo illalum ab ayente et prima ab actione. f.
89 r. A: Sims est aus timitatum, quo formaliter leeatum se habet in leeo taliter.
(B) Quande est aus timitalum, quo aliquid formaliler dicitur esse vel futssc ziel fern
in temporc. . . . . . . .. Ubi cst aus limitaturn, quo locatum formaliter cst in leeo in—
distaus seu praesens. (v. A) Habitus est aus limitatum, quo fermaliter aliquis
dicitur habere aliquid cel haberi ab aliquo.
92) Gleichfalls bei Iohannes Anglieus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei Nuciarclli (s. Abschn. X1X, Anm. 497). Venet. 1515 Tel.
94) f. 30 v. A: Praedicamcutum polest aceipi duubus medis; uuo medo legice‚
prout nominat seu imperial secundam intentionem; a/i0 Mode metaphysice, prout ne‚
minat primam intentionem, quae subste'rnitur secundae tanquam fundamentum rela
tioni. Eorum, quae distinguuntur, quaedam distiuguuntur ratione, quacdam vero
c.z: natura rci. Eorum, quae distt'nguuntur er natura rci‚ quaedam distinguun
tur ferrnaliter, quacdam realitcr, quaedam essentialiter. Distinctorum essentie
litcr quaerlam distinguuntur se tetis subiective‚ quaedam se totis ebieclive.
95) f. 30 v. B: Ratieue distinguuntur per actum intelleetus possibilis cetlectieum,
. sicut diffmitio et diffiuitum legice loquendo. Distinguuutur ca: natura rei
purtaelcaipsics, eqtuoheruutme. distinctFaordmcaplietncdrentdipsrtaiencgiusueutuerx, prqepuraieicsunrqautiecniibtuas tseermhianboernutm,, q. uod
antun ultimate abstractum neu includit quidditative reliquum, sieut patet in divinis.
(f. 31 r. A) lila distiuguuntur realiter, quaceunque ita se habent, quod quodli—
bei est formaliter positicum et unum ab alio ultimate abstractum rtullo matte indu
zlit aliud nec de eo petest ecre et affirmative pracdieari. (B) Illa dislingutmtur
essentialiter, quaccunque ita se habenl‚ qued une existente aliud neu existit seu neu
operiet existerc‚ ut homo et angelus. lila distinguuntqzr se tetis subteetive,
quaecunque ita se habenl, quod realitates eorum samt disti’nctue uumere uel individua—
13’
‚_ .. ___. _. ..‚.__ __ ..—.. _.|_4_‚__‚ „‚
196 XXII. Petrus Thomas. Job: Angliens. Ant. Sirectus.
zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der
distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten bei allen Kategorien
ihre Anwendung finden 96).
Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver
fasser eines Commentares zu des Scotus Quaestiones du universalibus“).
Er war lediglich Scotist 9"‘), benützte aber zu seiner casuistiseben Exegese
die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre
von den Consequenliae, und schloss sich hauptsächlich an Antonius An
dreas und Franciscus Mayron an, so dass er in principiellen Fragen Nichts
bemerkenswerthes darbietet. Sowie_ er aber überhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumbleton und
Alington 99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui—rnuderni“ als
einen völlig recipirten 100), und berichtet sogar, dass es neben den Sco
tisten auch specielle Parteigänger gab, welche „Mayronisten“, und solche,
welche „Bonetisten“ hiessen 101), — ein deutliches Analagon zur Spal
tung in Albertisten und Thomisten.
In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung
mit den scotistischen Formalitates, welche zunächst Auto nius Sirectus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machte 102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo
liter, . ut Petrus et Bernardus. Illa dislinguuntur se toh's obierlive, quae
neu convertiunt in uliquu und realitale seu ratiouc quiddilaliva‚ . . . . . . .. ut ens et
Immun.
96) f. 31 r. B: Omniu pruedicarncnlu distinguunlur es: natura rei. (V. A)
Omnia praedicumentu distinguuntur formaliler. (B) Omnia praedirumentu di—
stinguuntur realiter. Omnia praedioumenta distinguuntur essentialiter. .. (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se tolis subiective. (B) Praedica—
mentu nun distinguuutur se tatis obiective.
97) Expositioncs frairis lounnis Angliei super quuestionibus universalium Scoti.
Gedruckt bei Quaestioncs Scoti super univer‘salibus, pruedicurnenlis et perihermeniis.
Venet. 1492. fol.
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),
die Universität Bologna. -
99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici uocali Dumbuldon, qui
posuit, quod ignis polerut esse frigidus munendo sub sua forma sulrstaniiuli, quam
deridet et reprobut quidam alius doofer anglicus, qui vocatur Alington, in proedica—
mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensiu et remissio for—
mue). Bei Pilheus, De illustr. Augl. script. (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein lohannes Dumbietonus und p. 729 ein Hubertus Alinyt0uus
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich
Göthals und Paulus Venetus.
100) f. 77 r. B: Nun quuitur (d. b. Scotus bezüglich des proprium) secun—
‘ dum opinionem propriam‚ sed aiiorum‚ ut Thomae‚ Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)
et uliorum antiquorum, .... .. sinnt etium faciunt urtistae tempore modernorum.
101) f. 66 v. A: Ista meu solutio capietur Maxime a Bunctistis et
a Murunistis et Scotistis.
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':
Furrnalitutes moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. l. s. a. 4. und Lyptzick,
1505. fol.’ Formalitules de raunte Souti, nebst Hibernicus und Brulifer, Venet. 1051 [sic‚
statt 1501]. 4. Insigne fumlalitutum opus etc., nebst Brulifer und Commentar des
r‘ .\.Iu.__
" "F"“‘33?g“
'- . ‚er?
XXII. Am. Sireetus. 197
distinctio formalis stattfindet, zugleich distinctio realis besteht 103)‚ und
nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Benetus verschie
dene Eintheilungen des Begrifl'es „e'ns“ vorgebrachtlo4), führt er die ver—
schiedenen Arten der distinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be
treffenden identitas an, nemlich: ratione 105)‚ ex natura rei106), forma
liter 107)‚ realiter 108), essentialiter109), se totis subieetive 11°)‚ se totis
obiective 111); zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be
Trombeta, Venel. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.
Leetura absolutissima in formalitates Saat! mit Commentar des Job. Vallo,’ Paris.
1585. 8. n. Venet. 1588. Quinque illustrium auetnrum formalitatum libelli, nebst
Hibernicus, Brnliler‚ Trombeta u. Laurentins Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio
idealitatum e! distinctionum Sireeti auc!ore Frahcisco Arretino, Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli“).
103) p. 1: Circa formalitates dootoris subtilis Seoti quaeritur, utram illa‚ quae
distinguuntar formaliter‚ dis!inguanlur realiter. E! argui!ur, quod sie. Ouae
distiagaualur ex natura rei, saut distineta realiter. .. Stau! se habet res sabieeti
ad formalilatem subieeti, ita se habe! res propriae pussioais ad farmalitatem propriae
passionis. . . . . .. Si illa‚ quae distinguuntur formaliter, essen! idem realiter‚ tune ab
uno et eodein sumerentur unitas e! pluralitas. Qaaecanque distinguuntur quid—
ditative, distinguuntur realiter et essentialiter. Ouaeeunque distinguuntar numero,
distinguith realiter. Nisi lila, quae formaliter distinguuntur, dislinguerentur
realiter, tunc formalilas non esse! prineipium su/‘fieiens distinguendi aliqua realiter.
p. 7: In opposilum arguitur etc. -
104) p. 9: Ens dividitur in eas reale et ens ratiom's; (p. 12) in substan—
tium e! aeeidens; (p. 13) in ens simpliciler et eas seeundum quid, (p. 16)
ens sumitar uns mado transvendenter, alle modo transcendentissirrw‚ i. e. aequivoeum
quaeunque aeqaivoeationc; . . . . ‚. (p. 18) dividitur in eas simpler e! ens eomposi—
tam; (p. 20) in ms neoessarium et ens cantingens; (p. 21) in ens inde
pendens e! ens dependens (vgl. Anm. 88).
105) p. 26; Illa saut idem ratione, quae haben! euarlem eoneeptum omnina in
distinetam a parte rei e! etiarn indistinetum a perle intelleclus. Illa distinguun—
!ar ratione, quae dislinguunlur per aetum volla!ivum intelleetus praeeise.
106) p. 33: Illa saut idem ex natura rei, de qaibus d’l!0 praedieala opposita
seeluso opere collativo intellectus verifioari mm possua!. llla distingauntur ca:
natura rei sive madaliter, de quibus 881! inter quorum ex!rema duo eonlradictoria
secluso opere intellectus verifieari passant. '
107) p. 59: ldem formaliter ineludi! illud. cui sie est idem, in ratione sua
formali et per se. llIa distiagmmtar formaliter‚ quae haben! allem et aliam for»
malitatem, quaram neutra alteram includi! in ratione sua formali e! per se.
108) p. 692 llla sunt idem realiter‚ quae sie se habent, quod unum non potest
esse sine alle, seit unum es! impossibile separari ab alle absque (p. 72) llla sun! distineta realiter, quae sie se haben! disiurtetive,coqnuloraddiuetniuonme.poles!
esse sine alio, aal quod unam es! prodaeens et aliad produelum‚ vel quae samt in
pluribus rebus realiler distinctis.
109) p. 752 llla saut idem essenlialiter‚ quae identifiearltur realiter uni essen
tiae singularissimae. llla distiaguun!ur essentialiter‚ qaae haben! diverses na
!uras sive essentias realiter distiaetas, ae! quae mm coneurran! ad rationem intrin
secam et essentialem alieuius.
110) p. 77: llla samt idem se totis subieelive‚ quae quidditative eonveniant in
aliqua realitate potentiali e! eontrahibili per realilates differentiae. Illa di
stinguunlur se totis sabiective, quorum realitates nun passen! simul esse per mo
dum informaa!is ve! per modum informabilis ee! per identitatem realem.
111) p. 79: llla stmt idem obieetive, de quibus potes! praedieari aliquod prac—
dieatum quidditative‚ sive itlud sit limitatum sive !ranseendens sive diea! realitatem
patentialem sive mm. llla distinguuntur se totis obiective‚ de quibus nun potest
praedicari tale praedieatum quidditative.
198 XXII. Ant. Sirectus. Brulil‘er. .Tinclor.
grifl'e die verschiedenen. distinetiones und identitates nebst deren wech
selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können 112).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru
lif er (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formatitates iua:ta
doctrinam Scoti“ auf‘m). Indem er nemlich die Reihenfolge bekämpfen
will, in welcher bei Sirectus die verschiedenen Arten der distinetio sich
bedingen sollen‘“), polemisirt er gegen die Stellung der distinetio ea:
natura rei und insbesondere der distinetio se totis obiertive und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneina'nderbestehen der identitas realis
und der distinetio formatis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu
letzt nur zwei Arten der distz'nctio, nemlich nur formalis und realis,
als berechtigt zuzulassen 115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservativen Scotisten
geradezu als eine llinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Reihe aber der terministischen Scotisten eröfl‘net Nico
laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commentar
zu Petrus Hispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand“").
112) p. SO: Pro complemento huius quaestiom's dividendo in duas partes
sie procedam: in prima dabitur modus venandi distinctiones et identitates, in secumla
dabitur modus infercndi unam distinetionem et identitalom ex alia.
113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectns,
Venet. 1501, 1514‚ 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab aliqilibus formalizantibus doet0rem sublilem, ut asserunt, sc—
quentibus ponuntur septem modi distinclionum, quibus e eonverso correspomlent
septem modi identitatam (d. h. es sind eben jene sieben des Sireclus). . . . . .. Ex
h-is inferuntur coi‘ollai'ia; primum cst‚ quotl ultima distinctio arguit omnes alias et
penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sie ascendcndo usque ad primam,
non aalen: e converso; seeundum, quod identitates nun sie so inferunt, sed
opposito modo se habent, quia prima arguit secundam et seeunda tertiam et sie de
scendendo.
115) p. 97: Sed ista opim'o, ließt sit muttum communis et famose apud multos
Seotistas, videtur tamen eontincre malte falsa, nec sequilur Argao, quod nulla sit distinetio ca: natura rei minor dislincdtoieonteorfeomrmSettlllll,ilßflet.t quod
distinelio ex natura rei non potest stare cum identilatc formali. p. 102: Dislinrtio
mm in intellectu est penes diverses müdes concipiendi idem obiectum formale, et hoc
siee eoneipiendo grammatice, ut „hyomo“ et „hominis“, sive logiee, -ut „homo“ et
„humanitas“. p. 106: Sequitur eontra eos, quod superius et infen‘us distin—
guantur formaliter‚ siiniliter totum et partes, dif/initum et diffinitio, elsi solum di—
stinguuntur ea; natura rci. p. 109: Sequitur, quorl eorpus et anima simul unita
non distinguerentur se totis subiective, neu etiam homo et albedo sua. p. 110:
Arguo, quod distinetio se totis 0biectivn non inferat (mmes alias nec sit maior anmi
bus atiis‚ qnia i‘isibile et [labile distinguuntur se totis obiective, si1niliter risibile et
homo‚ et tanzen non (listing‘uuulur realiler. p. 112: Distinctio realis et essen
tialis n0n inferunt distinetionem ['ornlalem. Idontitas rutinnis non infert 0mnes
alias identitales. p. 113: Praedieamenta sunt idem ratiune et tanzen nun sunt
idcm realiter neque essentialiter aal sallem formaliter. p. 117: Sieut cum iden
titale reali stat distinctio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis
et essenlialis. p. 118: Non sunt ponendae nceessario nisi duae distinctianes prac
cedentes omnem aelum intellectus, so. distinclin formalis et distinetio T(‘üli3, quarum
prima est minor et immani/‘esla, seeunda autenz„ quae est realis et 1naior et
manifesla, est distinctio rerum. . . . . .. p. 124: Disttnctio se totis subiective aal est
dislinctio formalis aut etiam aliquando realis natm‘arum seu suppasitorum.
116) Dieta tinetoris super Sammulas Petri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel—
blattes steht: Hoc percelebre opusculum seeundam subtilissimi docturis iohannis Scoti
XXII. Tinctor. Brirot und Georgius Bruxellensis. 199
Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 117), folgt
er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik
völlig dem Scotus‘“), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dor
bellus auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige
occamistischc Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronia
nismus des Boethius leiten 119). Bei den Exponibilia fügt er nach
Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „im,
fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur“ 12°), und die Inseln
bilia entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly 121)‚ sowie die Obli
gatoria aus Albert v. Sachsen 122). ‘
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren
schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem
[ich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compilulum est Ab eximin viro sacrae theologiae baccalario fonnato Magislro
nirolao tincloris de gunlzenhusen quondam In alma universilate parisicnsz' regente ac
scah'santv subtili plurimum. Am Schlusse: Finitum est et complclum Hoc super Ma
gislro Petra hyspano Tinctoris commcnlum per perilos almae universitalis lübingensis
magistros corrcclum per me Michulwlem gryfl' Civem rüllingensem. 1486. fol.
117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen
Organen (s. Anm. 255) hat den Titel: Elucubratio commentaria in veterem Aristote
lis artem . . ex non paucis perspicarium virorum Versoris et Tincloris aliorumque
divi Aquiualis Thomac dictis couformium commenlariolis in unum volurnm re—
dacla (Colon. 1503. fol‚), und ebenso der zweite Theil: Elucidatio doctrinalis in
qz'mtuor [ihres logirae novae Aristotelis ex variis Verson's et Tinctoris cetera
rumquc divi Thomae Aquinalis positionibus conformium .. . . cougesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu
den damals so häufig üblichen Buchhändler—Praktiken und Reclameu zu gehören,
zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich
mit dem aristotelischen Organen schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.
124—126 u. 463.
118) In der Einleitung: De subieclo atlributionis huius scientiae sunt duo
famosac opiniones‚ quarum prima est beali Thomae dicenlis, quod argumentalio est
suln'ectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487). .. Alia opinio es! dootoris sub'
tilis dicenlis‚ quod subiectum 0st syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio
es! u. s. f.. d. h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der‘ Einleitung des Dorbellus (ob.
Anm. 5—8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Unheiles
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitbeilung der Rede in mentalis, voca
Iis, sm'pta, und schliesst sich binwiederum bezüglich der Universalien und der Bäc
ceität des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begrifl‘
einer „quiddilas contrnherls“ an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betrefls
des Syllogismus in Benützung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu
rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offredus (Anm. 42). .
120) Am Schlusse des Tracl. VIII (d. h. der Exponibilia): Praemissis syncate
goremalibus, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus mmc
est delerminamlum . . . ‚ .. Diclio „im“ et „sinnt“ denotat corwem'entiam illorum, inter
quae comparut (vgl. Marsilius', Abschn. XX, Anm. 423). ... . Syncategorema „fere“
dicit accessum ad terminum et negat pcrvenientiam ad illum. Diotio „viz“ signi
firat, rern vcr(1i inessc subiccto‚ sed cum dif/icultate. Dictio „vicissim“ signi
ficat interemlionem aclus, cui adiungitur. . Dictio „semper“ tantum valet‚ sicut
„in omm' tempore“. Propositiones de hoc verbo „cesso“ eodem modo exponunlur,
sinnt praposiliones de „desinit“. Proposilio de verbv „fit, generatur‚ producitur"
et aliis aequivalentibus exponitur copulalive (vgl. Peter v. Ailly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
200 XXII. Bricot und Georgius Bruxelleusis.
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen
„Textus abbreviatus logices“ geschrieben zu haben 123)‚ worauf er wahr
scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess124);
den Textus abbrem'atus aber commentirte Georg v. Brüssel, und zu
diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde 125). .Ein ähnliches Verhältniss besteht' bezüglich des Petrus
Hispanus, zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen, als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen“ Richtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 127).
Betrachten wir zuerst den Textus abbrevialus, welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organen mit
123) Textus totius logiccs per magislrum Thomam Bricot abbreuialus et per eun—
dem novissime emendatus. Basileae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blassen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelblatt: Invipiunt logicales questiones subtiles ac ingeuiose super
duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nomina
Iz'um usque ad apz'cem eius plurimum aecomodalissime. Am Schl.: Finis Ourslionum
Bricot super duodus [sie] Iilwis Posterz'orum analeticorum aristotelis. Parisius per
Guillermum de Bosco. 1494. 4, Die huchhändlerische Empfehlung speculirt sonach
auf die Modernen. ‘
125) Cursus optimarum quaestionum super totem logicam cum interpretatione
textus secundum m'am modernorum an secundum cursum magistrr' Georgii (d. h. des
Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot saurer theologiae professorem 0mmdale
[sie]. S. a. s. l. fol, Wörtlich den nemlichen_lnhalt hat: Expositio magislri Georgii
Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Themen Bricoti lrztu de novo
inserto neo non cum eiusdem quaestiom'bus in c‘uiuseis fine Ii.bri additis. Lugduni
1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke von „via modemorum“ spricht, gibt uns einen Wink zur
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler—Beclamen nöthig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit ®, (S, % bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot’s. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus
der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boeihii, Versoris,
Porphyrii‚ ceterorumque philbsophoru-m seclam sequitur (d. b. Geqrgius Bruxell.) vesli
ganda flumina docens, cum omm'um nominalium viventium est gcmma etc. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 fl'.) zu den sog. „nominales“
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoff
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus His}ianus dreht und
weder Buridan noch Marsilius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetus oder
dgl. die allgemein leitende Grundlage bilden; wohl hingegen werden wir occami
stische Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der sco—‚
tistischen Basis; s. auch Anm. 141. _ ‘
XXII. Bricot und Georgius Bruxpllensis. 201
vs." '
Einschluss des Porphyrius 128), so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inven!io medii, welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig for
mulirten Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cayeti,
Dafenes, Hebare, Gedaco, Gehalt“, für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondereMemorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen
ist 129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendpngen s. unten bei Tar
taretus und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). -— Die Quaestiones Bricot’s
zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,
und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der
Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
notitia intuitiva u. dgl.130)‚ zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme 131).
128) Beachtenswerth ist, dass Gilbertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh—
rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten stets in das Organon aufge
nommen wurde.
129) Expositio etc. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche
aus Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 fl‘.), folgt ohne vorber
gebende Nennung der sogleich anzuführeuden Kunstausdrücke plötzlich: Ouando
islac litterae A, E, l, 0 pommtur in tertia syllaba, signifieant, qualis et quanta sit
ronelusio inferenda. Quartdo litterae A et E‘ pommtur in prima vel seeimda
syllaba, tune A signifiea! praedicatum e! E subieetum. Et potest quaelibe! istarum
litterarum poni cum tribus eonsonantibus; A cum B, C, D, e! inne B signifieat, quod
medium debet esse eonsequens ad praedieatum, C vero, quod sit anteeedens, D, quod
sit eitraneurn; simililer E poni!ur cum F, G, H, et tune F signifieat‚ quod medium
dabei esse eonsequens ad subieetum, G uero‚ quod sit anteeedens, H aero, quod sit
extraneum. U! patet per hos versus:
E subit; F seqaitur, G praeeedit, H si! extra;
Praedicat A; B sequens, C praecedit‚ D si! extra.
. . Ad eonrladendum universalen: affirmatiuam sumendum es! medium‚ quod si! ann
sequens ad subieetum et anteeedens ad praedieatum; et hoc demonstratur per Fecana.
. . Ad conclullendum partieularrm affirmativam in Darapti, Disamis et Datisi su
memlum est mediam, qaod si! antecedens ad atramque extremitatem, ut patet per
Cayeti . . . . . . Ad concludendum universalem negativam in Celarent vel Cesare summ
dum est medium, quod sit extraneum ad praediea’lum et cousequens ad subieetum, ut
pale! per Dafenes. Si ver0 debent eortcludi in Cameslres, medium (lebe! esse extra
neum ad subiectum et consequens ad praedieatum‚ ut pate! per Hebare. Ad in
ferendum partirularem negativem in tertia figura aparte! medium esse an!eeedens ad
subiectum et extraneum ad pracdieatum. a! palet per Gedaco. Ad inferendum
partieularem a/firmativum indireete oportet medium esse an!eeedens ad subicetum e!
consequens ad praedicatum, ut patet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überhebeu, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. AbSchn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschu. XX, Anm. 363.
202 XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreciatus commen
tirt, zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von togica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen
hinüber, da die Logik sich wesentlich um den terminus „argumentativ“
drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Oceam’s Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre 133),
sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocate, scriptum“ 134)
auch auf die Universalien anwendet 135), während er daneben wieder die
sechs transeendentia der älteren Schule aufnimmtl36). Bei den Erläu
terungen zu De interpr. zieht er wie Derbellus die significatio, jedoch
mit Benützung Neuerer, bei 137), und bezüglich der innentio medii hält
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 138). In
seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein
mal eine Partei-Polemik, sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes 139). Gelegentlich der appellatio kommt hier nach Buridan’s
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die
appellatio rationis in Betracht“°). In'Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche E3?
132) f. II r. B:_ Legion naturalis est ipso anima existens in corpore bene dispo—
sito . . . . .. Logiea usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi
utitur argumentationibus rel regulis logicalibus; seeundum alias est regula appli
eata ad alias sc-ientias tradita in logica artificiali; secundum alias est habitus
genitus ex multis operibus logieae. (v. A) Legion ‘artifieialis totalis est seientia
artifieialiler‚doeens diffinire, dividere, arguere et per rationes verum a falso diseer
nere . . . . .. (B) Haee est seientia ab aliis distineta. . . . . .. quia habt’l substantivum
attributionis ab aliis scientiis distinetum, i. e. terminum „argumentatio“.
133) f. III v. A: Scientia prartica est seientia dirertiva operis existentis in po—
testate nostra doeens, quomodo sit libere operanrlum a nobis illud, quod principaliter
considerat. . .. Legion est seientia practiea, nun speeulativa.
134) f. IV r. B: Tripliees saut termini, so. mentales, voeales . ‘seripti. .. .. ..
(v. B) Ad logieum pertinet eonsiderare de omni termino tam eomplearo quam in
eomplezo.
135) f. VI r. A: In proposito est sermo de universell in praedieando, et non de
universali in essendo uel eausando. f. VII v. B: Triplea: est universale, so. v0
eale, seriptum, mentale. .. Omne universale vocale et simililer omne universale men
tale proprie et improprie dictum est aeeidens; nullum sUcnriivpetrasale serietptuuroneaelsita ssuubnsttanetoirap.oratia.. Universalia mentalia vesraout esitnesourbpsotraanltiiaa;.
136) f. L: Sex transeendentia dieta sunt, quia nulla praedieamento compleetuntui‘.
S. Abschri. XX, Anm. 599.
137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Absehn. XX, Anm. 459 fl'.
138) f. CXXVIII r. A. woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was
„philosophus“, d. h. Aristoteles über Frrunn, Cageti u. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen
tare lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabrieate aufzu—
nehmen.
139) In der mit ‘5 bezeichneten Ausgabe f. 20. '
140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est terminus aeceptus in propositione pro
suo signifieato iu:vta dictionem signifieantem actum animae.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203
penibilia als zweiten Thcil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten
Consequcntiae einreiht 141). .
Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden
Gomrnentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons
zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer
sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer
salien erwähnt werden 143)‚ ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 251) verbindet‘“), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete
Bemerkung über Infi11itati011145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue
Frage über contirtgens hinzufügt 146), über andere streitige Punkte aber
stillschweigend hinweggeht‘“). In den übrigen Theilen der Summula
beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz
über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir
später gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber
de Werdea in seinem Cemmentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch
etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderne
gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er
141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus ineomplcxus univocus non de omnibus
quidditative dicibilis natus ve1ificari de aliquo mediante hoc verbo „potest“ et de bis .
coniunctim plaruliter, de quibus divisim singulariter verificatur.
143) f. XXV v. A: Haar est fulsa. in rigore logicae „Tamtam saut qui1tque prac
dicabilia“, quia pl-ura saut yenera, quam quinque, et plures speoies, et haec omnia
sunt praedicabilia. Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis
„Tantum saut quinque praedicabilia“.
144) f. LVI r. B: Pracdicamenta magis debent seaundum modos significandi
distingui, quam penes rcs significatas. (v. B) Secundum Laurcntium Valium tritt
sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn.‚ Anm. 63); et haec opinio vidctur
sah's probabilis. . f. LVII r.: Nun nunwrando generalissima habentiajnodos signi—
ficandi mixtos ncc distinguendo intcr concretum et abstractum ampliatieum et mm am—
pliativum et rasant ab eo descendenlern saut selum deren: genera generalissima. Hier
auf folgt Theelogischcs über die Trinität.
145) f. LXXXVII v. A: 0m=nis negatio infinilans cadit supra cepulam implicite
vel explicite. Hiedurch soll des Marsilius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei
tigt werden.
146) In der mit ä bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur, utrum propo
sitioncs de vontingertti spccialiter capte faciant oppositiones, aequipollentias et conse
quenlias cum aliis medalz‘bus et inter so, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erörtert wird.
147) So fügt er z. B. zu Traet. II, d‚ h. über die Universalien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste
reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Syllo
gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken verbringt, ob die Termini der Trinität syllo—
gistisch zu behandeln seien.
148) f. 97 r. zur suppositio relativerum, f. 99 v. zur restriclio, f. 102 r. zur
appellatie. '
149 S. unten Anm. 439. .
150) Ezercitala parvorum logicalium secundum riam modernorum. Reutlingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes
204 Faber de Werdea. Tartaretus.
sich occamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von
distans—indistans aus Albert v. Sachsen 151), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. f.*52), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parua logiealia“ an, dass dieser
ganze die proprietates terminorum betreffende Bestandtheil der vetus
logica nicht von Aristoteles selbst herrühre, sondern durch „minores
auctores“ aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate
gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154),
und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht über den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig
auf'155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin,-dass er am
Schlusse der fleissigeti Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mit
Einschluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius heifügt 156).
Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des‚
Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,
gedruckten) Briefe des Johannes Hiller de Dornstetten an den Beutlinger Buch
drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des
Johannes de Werdea sehnlichst wünscht.
151) S. Abschn. XX‚ Anm. 229.
152) S. ob. Anm. 132.
153) Logica nova docet principatiter de tota argumentatione et habet qua
luor libros etc. Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros
apud Aristotelem (d. h. Cat. u. De interpr.) de praprietatibus autem termino
rum, so. suppositione, ampliatione, appellatione, restrictionc, alienatione, Aristoteles
specialcs librns non edidit, sed alii autores utiles tractatus ediderunt ex his,’ quae
sparsim philosophus in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sie edita dicunlw
Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristo
tetis sunt edita. Dicitur autem vetus logica, quia est de partibus (s. oben
Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man selbst auf den
Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,
nemlich den 1. mit'0e interpr.‚ den 2. mit der Isagoge. den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. EI.
154) Principalior pars logicae est practica . . . . .. Et propter hoc aliqui dixerunt,
totam logieam esse practicam, quitt finis principalis, in quem tote logica secundum
rectam rationem ordinatur, est opus liberum, sc. arguere; . ‚ . . .. nec 0bstat, quod
multae partes logicae in se sunt speculativae‚ sinnt scientia pracdicabilium et praedi— .
camentorum et parvorum logioalium, quia illar sunt minus principales ad finem. prin—
cipalem totius logicae (vgl. bei Occam‚ Abschn. XIX, Anm. 743).
155) Totius logicae subiectum primum primitate principalitatis est argumen
tatio (vgl. oben Anm. 132).
156) S. ob. Anm. 141. .
157) Bald als Commentarii bald als Expositip bald mit bald ohne Text häufig
gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. l. s. a.; dann s. l. 1500 u. 1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basileae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,
1514, 1591 u. sogar nach 1621.
158) Den Text des Petrus Hispauus enthalten jene Drucke, welche ich
/
XXII. Petrus Tartaretus. 205
den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi
nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke überall eine Menge
Dubia aufthürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein
leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich
scutistisch, polemisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen
die „nominales“, d. h. 0ccamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegenüber 15‘9), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die for
malitates und bei den Kategorien die transcendentia vorbringtlßo).
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
composilus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen 161)‚ bietet er in der Syllogistik
Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach
wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter
scheiden sei, ob der Mittelbegrifl' einerseits in beliebiger Wahl in der
einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;
und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen' der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana, Camene,
Dimari, Fimeno“ an 162). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise
dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich
tiger Schlusssatz gewonnen werde 163), und desgleichen aus zwei nega
Absehn. XVII, Anm. 143 mit J„b—ß‘ bezeichnete (ich citire nach 5); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. l. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514 u. 1621.
159) f. 8 v. A: Est 0pinio nominalium, quae stat in aliquibus dietz‘s; primum‚
qund omnis res est singularis et nulla cst commum‘secundum, quod omne universale est ter-minus communiss eitnc.,pludr.ibhu.s erexeixsptoennisr;t ganz
sachgemäss Occam’s Auffassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus
darzulegen (letzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 v. B u. 21 r. B.
161) f. 51 v. B bezüglich der Urtheile, welche einen easus obliquus enthalten;
s. Absehn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figura rapitur duplicitrr: uno modo large, ut est dispo
sitio trimn trrminorum sie se habentium, quod medium subiicilur in una praemissarum
et prat'diczllur in alia; oliv modo specialiter; quod medium subiicitur in
maiure et pracdirulur in minore. . Capiendo [arge quurlu figura non est distincta
a prima, sed oontinelur sub eu; .. . .. 0apiendo specialiler ponrnda es! quarta figura
dis[incla_ (‚hater saut modi quartae figurae, 8i:.: Bamana, Camene‚ Dimuri‚
Fimeno, 'et redueuntur ad modos primae figurae per solam transpositionem praemissu
zum. Sole transpositz'o praemz'ssarum mm pom't diversitatem figurarum, sed 118110
transpositio praemissarum_eum alia hallitudine medii ad extmmz‘tates ponit diversitulem
figurarum. Idee modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae. . .. ..
Modi quartae figume sunt evidentiores, quam modi secumlae et Icrliae, quia ad redu
cendum eos ad modos primae fiyurue pauciorz'bus indigcnt, quam modi secundae vel
tertiae, quia solum indigent transposilione praemissarum.
163) Ebend.: Ex puris partivularibus sequitur quinquc casibus: . (ich führe
statt der langathmigen Formulirung nur die Beispiele an, da auch diese allein
schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Aliquod unimat es! Socralus, Aliquis homo es! So
„ uflb„fl‚«‚W
‚ . _.._..kß'—„‚._‚.‚WM
zoe xxii Petrus Tartaretus.
tiven Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der in
ventio medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke“ (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum“ genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch
staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecana, Cageti“ u. s. w. hinweisen 165). Und
orales; ergo aliquis homo cst animali „.Animal est homo, Asinus est idem ani
mal; ergo asinus cst homo“. . . . . .. „Animal est homo, substantia non est animatg
ergo substantia non est homo". . . „Homo cidct omni-m asinumg Brunellus est
asinus ; ergo brunellum videt homo”. .. „Animal cst homo, Asinus est omne ani
mal; ergo asinus est homo“ . . . . .. Aristoteles‚ qui dicit, quod ex puris particularibus
nihil scquiturl . . . . .. intelligebat exceptis his quinque casibusg uel potest dici, quod
non intelligebat de particularitate propositionuml sed de particularitatc medii Vgl.
unten Anm. 518.
164) 54 v. A: Ex puris negativis sequitur in tribus „Nullum non risibile est homo, Nullus asinus est risibilisi ecragsoibunsull(uesbenassoi)n.us est
homo“. „Omnem hominem contingit non esse currentan Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currener . „Omnem
hominem necesse est non cssc asinuml Aliquid album contingit non esse homine m; ergo
aliquid album contingit non esse hominem“. Vgl. Anm. 519. _
165) l. 59 v: Ut ars inocnicndi medium cunctis sit facilis, plana atque perspicuaq
ad man-ifcstatiorwm ponitur sequens figura, quae communiter propter eius apparentem
dif/icultatem pons asinorum dicitun licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit
esse familiaris ac intellecta.
„11)
‚1/
14.
nesusumum/-rmniaa
v
‚ _ XXII. Petrus Tartaretus. 207
wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist
reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,
den wirklichen menschenheglückenden Urheber nennen zu können, so
wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 166).
Hernach folgt noch im Anschlusse an Occam eine besondere Erörterung
der Schlussweisen aus Prämissen, in welchen ein Casus obliquus vor-'
kommt 167). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus erledigt 168) und sonach nicht bloss seine sonstigen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,
d. h. Baraliplon, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander
setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier
Modi der- vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung
, in mentale, vocale, scriptumlö9)‚ polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das complemwm significabt'le des Gregor v. Birnini 170).
Das Folgende ist nur Exeges'e des Textes. Aber bei den proprietates
terminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt‘“),
benützt er reichlichst die terministisclie Litteratur und geht in Anführung
von Memorial-Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei
der suppositz‘o, -—— was Spätere nachgeahmt haben —-—, von einem dop
leh darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an_der
Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben
des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, also in
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta—
retus selbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung, Jeden—
falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke“ auch durch zwei Zeugnisse der
nächstfolgenden Zeit bestätigt (s. Pierre Bayle, Dieb.‚crit.-hist. im Artikel „Buridan“)‚
welche ausserdem noch eine bestimmtem Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nie. Clenard (Belgischer
Linguist, später' Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae, l, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): „Eam pnrtioncm dialccticac amplectar‚ quae est de inventz'onc,
i. e. libros Topicorum, qm' docent invenirc argumenla; . sum igitur totus in isla
dialectica; fain deus, 'ut hie fcliciter invcniamus medium‚ non in ponte asinorum, sed
in thcsaurz's Lusitanicis etc.“ Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais
(gest. i. J. 1553), Gargantua et Pentagruel; L. ll, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. ll,
p. 237): „O qm' pourra maintenant racomptcr comment sr porta Pentagruel coutre
les trois Cents yäanls? 0 ma Muse! ma Calliope, ma Thalt'c, inspire moy d ccste
heure! restaurc moy mes espcrils.’ Car voici le pont aux asnes de Logicque‚ voict' le
lrebuchct, voictla difficullt’ da povoh exprimer l’hm‘rible battaile que faul faicte“.
167) f. 61‘v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.
168) f. 24 fl'.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v, A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) .l'. 50 r. B: Es! tractatus parvorum logicalium‚ in quo delerminandmn ext
de passionibus terminorum; et conmnmiler nssignunl-m‘ quinquc, so. supponibililas‚
amplialn'h'las, restri1lgibilitus, uppcllabz'lz'lus, distrilmibilz'tas, exponibz'litas.
\
208 XXII. Petrus Tartaretus.
pelten descensusln)‚ und häuft überhaupt behul's der Erklärung eine
Menge von Regeln auf173). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet
der Expunibilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exclusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial-Worte „Divas, Oral, Amu,
Hely“ 174); ebenso verfährt er bei den‚Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gelten für die bejahenden die Worte„Amate‚ Idulus,Peccata‚ Cum
mudi‘““), für die verneinenden „Meroris, Dugmata, Amudo, Vilare“““);
desgleichen für die bejahenden lteduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasut', Simunia, Detrahendu, 1'unudure“177), sowie für die ver
neinenden „Pentecosle, Rumipeta, Rare/iu, Vigilasli“ 178); auch bei in
172) f. 52 r. B: Duplex est desocnsus‚ so. divislvus cl arguitivus; diuisiuus‚
qui fit per divisz'unem, nl diuendu „Animalinm nliud rationale aliud irrationaler“; sed
argnitiuus est cunsequentia furmalz's, in qna aryuilur ab aliquu tcwnlnu uummnniler
swnptu ad eins in/erlnra virlule snppusiliunis.
173) f. 54 ff. für die suppusiliu aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh
uend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur amplialiu sogar „in
cipil“ bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restricliu (l. 62 r.),
für appellutiu (f. 62 v.)‚ und für distrilmllu (l. 66 r.) auf.
174) f. 70 r. A: Begulue pussunl inlulligi per suas dicliuncs, inlelligendu per
vucalcs q'ualitatem cl quantilulum prupusiliunnm exponenlium ‚ . . . .. (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus):
„l)ive.s“ „Oral“
Tantum A est B =: Tantum A nun est B ==:
\A est B, cl m'hil, qnod subounlrariae A nun est B, et umne,
nun est A, est B quud nun est A, est B
w 0 h
ä- O@;‚ .(& g
ä Q (‚ ä
8 "' g
ä „ß“ %1‚ ä _
e ß o„. 2
Ch 2
06
„Amu“ „Hely“
Nun luntnm A nun est B Nun tanlum A est B =:
=: Omne A est B, et ali- cunlrariae A est B, et aliquid,
quid, quud nun est A, nun est B quud nun est A, est B
175) r. 71 v. A:
„Amate“ „Peccala“
Omnis humu praeler Suuralem currit Omnis h. praeler S. nun uurril
„Malus“ „Cummodi“
Nun umnz's h. practer S. nun uum't Nun umnis h. praeler S. curn'l
176) f. 71 v. B: \
„Meruris“ „Amudu“
Omnis h. nun praetcr S. uurrlt Omnis h. nun praeler S. nun curr.
„Dugmaln“ „Vllare“
Nun u. h. nun pracler S. nun c. Nun u. h. nun praelcr S. currit
177) f. 73 r. B:
„Adamasci“ „Delrahundu“
Omne A, inquantum B, est C Omne A, inquanlnm B, nun est C
„Simunia,“ „Tunudure“
Nun unme A, inqn. B, nun est C
178) f. 73 v. B:
Nun umne A‚ inqu. B, est C
„Punleuusle“ „Harefiu“
Omne A, nun lnqnantum B, est C Umne A, nun inqu. B, nun es! Ch
„Bomipela“ „ Vigilnsli“
Nun u. A, nun lnqu. B, nun es! C Nun 0. A, nun inqn. B, est C
M!
XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
eipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur 179). Auf
einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlusse noch die In
solubz'lia in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen 181).
Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponz'bz‘lz'a
u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, "s. Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana, Cayeti
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputationes quodlibe
lares 18’2).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus“ des
aristotelischen Organonsisa), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ah
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird184)‚ und
auch die „Eselsbrücke“ nebst Fecana, Cayetz' keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Gasinensis beginnt in seinem scotisti
sehen Liber isagogicus 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen zusammengefasst wer—
den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und suc—
cessivum.
180) f. 75 f. über difl‘ert, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqaa notanda
de termino et snppositione; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheilung (s.
Anm. 172). ’ _
181) f. 81 1T. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali—
täten (possibile, necessarium u. s. w.) werden die Insolnbz'lia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbild s. Abschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Gallieus, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
um d. J. 1488, und bei Ich. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben
in Erfurt i. J. 1494 (s. Zarneke, die deutschen Univers. im Mittelalter I, p. 51 ff.
u. 103 1f.‚ woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte
Feeana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima pileus ysmara gargnrus assoeiamns Ignis grando barba sanieren datisz' l)06llfdu
ferison; wirklich Memorial-Worte können pileus, gargarus und assoez'amus wegen
des „u“ nicht gewesen sein, und die Beimengung von datisi bocarda ferison be
deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) Cursus optimarum quaeslionum cum textualibus expositionibas Porphz'rz'i
atque veieris onz'cae Arestotz'lz's sieut maximi parisius regenles tradiderunl, multornm
peritorum opiniones recitantes, finaliler se resolventes ad mente-m snblih'ssimzl doctoris
iohannis Scolz' ordinis minorum. S. l. s. a. (sicher Colom'ae bei 0uentel) fol. Hiezu
als zweiter Theil: Gursus optimarum quaestionum cum textualibns expositionibns
novae logicae Arestotilis etc. wie so eben.
184) Pars II, f. Xl v. B: Prima fiyu'ra, aceipz'tur dupliciter: uno modo large, et
Inne ext, quando medium subiieitur in und et praedicatur in alia, et illo modo quarla
comprehenditur sub prima; alio modo capitur slricle et inne est, in qua mediam
subz'icitur in mainre et praedieatur in minore, et sie prima figura distingaitar eontra
quartam._ Sed istam opinioncm, quae est Galieni, impugnat Commentalor. .. Solum
ponendae saut tres figurae. i .
185) Der marktschreierische Titel lautet: Opus, qaod über ysagogicus inseri
bitur. Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristoteliea loyicalia mirabiliter introductorius.
PRANTL‚ Gescb. IV. 14
210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfelt.
letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Einfluss des Baimundus
Lullus in die Augen springt‘“). Hierauf erläutert er in sieben Tracta
ten, deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite I1"") und phan
tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)
zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist überall die Meinung des Scotus.
\Martin Molenfelt aus Lievland möchte in seinem Tractatus
obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif
ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen
hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien 190)‚
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher positio und imposilio, sehr kurz aber
deposilio und petilio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
über „dubie positio“ und „sät verum“ 191).
Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf
Cuius utilt'tas agnoscitur, si benevolus aceedas, stadeasque düt'genter. Nam eins in
credlbilt' ordinc repente m'mis quis logicus evadel, ut experientt'a teste a multis iam
probalum est. Qui et et alias liberales discz'plinas se noverunt hoc duce libello evectos.
In quo quidem libello samt infrascrz'pti lraclalus etc. (d. h. es wird kurz der Inhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schi. Mediolani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedicatious
Briefe des Franciscus Buerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt.
186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Raum so ver—
schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich fn der Münchner Universitäts—
Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandz' pracdicamentq, die 2.
ratio investigandarum intmtionum; beide sind nach Form der arbor Porphyn'ana ent—
worfen; die 3. als Figura universalt's mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVlll, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabz'lium (mit
B bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(S), 6. periermenias (T), 7. madalium (V), S. Priorum (X), 9. Posteriorum (Y).
10. Topicorum (Z), 11. Elenchorum (Nllilb) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlicbkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medü ist, es nur die verkünstelte Figur des Averl'oes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des_Commentares des Tartaretus zu
Petrus Hispanus; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. B fl‘.
190) f. 84 r. A: Und opim'o est, quae dicil, quod tantum tres samt species obli—
galt'om's, so. posilio, deposilio et dubio positio (wird sich doch wohl auf Paulus
Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. XX, Anm. 566 fl‘.)‚
. Dicendam ext, quod se.z saut speoz'es obligalionis.
191) f. 87 r. B: Dubia positiv est obligalio ad sustinendum positum dub1'e.
„St! cerum“ est 0bligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliqaid
esse verum.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsmittel (Abschn.XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurdev
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antiqua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das Be
dürfniss der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche
wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht.
einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über Consequentr'a, Obligatoria und
Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ehensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commen
tare eines Versor (s. Anm. 258') oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 158 ff.)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden, erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit‚ welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle.
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. X-Vll, Anm. 156) der Vers:
Ecce tibi sim armigeros ac arme bono con 192).
In der Lehrev von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edenlulique secundus
Tertius Iüace, Pnrpurea reliquus 193).
Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,
Destruit E dictum‚ destruü Ique rundum 194).
Omne necesse valet, valet imposst'bile nullum 19-")
r o
192) ln obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken ‚\—W‚ Y—@; er erhält
seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigcros und
arme interpungirt und die Worte sim, ac und von als Abkürzungen für simplicr‘ler,
per accidens und per corttrapositt'onem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch, dass
hier die corwersio per acciderrs bereits sogar auf alle vier Urtheilsformeu ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers, welchen wir schon bei
Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich
einer interpolation bei Vinvent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae“ contradictor‚ „Post“ fit contraria‚ „Circum“
Perle subalternam; facielque negativ signum.
193) Oder als Hexameter (in Z—(S):
Tertius Ilt'ace, sedet Purpur-ca quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—G):
Destruit E dictum‚ sed destruit 1 quoque modum.
195) So in Y-——ß‚ 6%!BI; hingegen in X lautet er:
' 0mne necesrariat, impossibile quasi nullus,
und in Q, G, II, 58:
0rrme necessarium, impossibile es! quasi nullum.
14 *
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
' Pussibile quidam, qnidam nun possibile nun“°)
E dictum negal‚ Iquc mudum, nihll A, sed U lulum "7).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt:
Pussi cuntingens, impussibiquue neuesse‘“).
Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 166)
werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:
Ordu snballernns sil primus sioe secunalu's 199).
Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit finden wir:
Pus Impos aequi verbu simili mutlos impar,
Impos et Ne dissimili verbu simili m0,
Tote dissz'mili Pus et Ne sequiparantur 200).
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädi
camente mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prins (ebend.
Anm. 175):
196) So in Y, m—n, tl—ü; hingegen in x;
Possiln'le quidam, nun pussihile qnidam nun,
und in z—(5:
Possibile est quidam, quidam nun pussibile est nun.
197) Die Drucke X, ®‚ (5—R, ll haben die sämmtlichen sieben Verse (— ah—
gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in Z—(S sind sie vertheilt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In 9(9
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;
1' hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d.‚h.
A bedeutet, dass das Urtheil ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim
Verbum, sowie I, dass sie beim Modus, und U, dass sie beim Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheile mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheile A, E,
I, 0 genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheile Suuralem onrrere est
neuesse, S. cum est impussiln'lc, S. c. est pussibilc, S. nun currcrc es! pussiln'le.
198) Nemlich die Drucke (5%, 2—a, I geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht
metrische Erklärung der vier Vocale AEIU (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen (5%I demselben noch 5 u. 6 der
vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die ldentificirung des
pussibile und des cuntingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impussibile und des neuesse ausspricht.
199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke G, %, 2—ß, 1 enthalten
(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un-'
nützen Vers. In 91—‘S, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos lerlins für
prtmus.
200) In 91—S, welche am Schlusse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im
Einblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pus[sibile]‚ Impus[sibilefi
Ne[cesse]‚ aequi[paranlur] und mu[du] bedenkt.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213
Tempore, natura prius‚ ordine, die, et honore
Causam causato dieimus esse prius 201);
für simul (Anm. 176): ‘
Tempore diao simul, quorum generatio nune est,
Quae eonvertuntur, dicimus esse simul,
Suntque simui speeies genus unum sondividentes 203);
für motus (Anm. 177):
Auget, diminuit, cor"rumpit, vel generatur,
Alterat et mutat, sie per loea multa vagatur,
Sex istis motus dicitur esse modis 203)‚
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218):
Alfeclum, quantum, vestitum, die, uelut aurum,
Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;
Istis praedictis fertur habere modis 204). .
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Diva coneludi directe, quando ma de mi,
Est indirecla eonclusio, quando mi de ma 205).
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
Omne genus claudit problematis prima figura,
Fitqut‘ negative conclusio quaeque secundae,
Tertia concludit tantummodo particularem 206).
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Fecana, Cageti‚ Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali staut; sed non oonstant Febas, Hedas, Heca.
Praedicat A ; B sequens, C praecedit, I) sit extra;
E subit; F sequilur, G praeeedit‚ H sit extra 207).
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:
Diffinil, uirtus, oslendit, forma, vel esse,
Est medium ratio, per quod concluditur ergo 209).
201) In 2—55 (und zwar in 2—a mit dem Zusatze: hi versus non sunt de
textu).
202) Gleichfalls in ß-—ii (aber ohne Zusatz).
203) Nur in 91—55 (ohne Bemerkung). ‚
204) In 2-ß finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze:
metra nun sunt de‚textu)‚ in fl—EE aber alle drei Verse und ausserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:
Quidquid circa vor: membrum, triticum, damus, uzor.
205) In 916. Dass „ma“ und „mi“ Abkürzungen für maior und minor sind,
ist von selbst ersichtlich. —
‚206) In Y—G. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Celantes, Dabitis n. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi eonsimilem uult littera quaeque reduci_
Ductu possibili, Baroco Becardo remotis.
Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII.
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch—
stens‘als halbwahr gelten. ‚
207) In 9lß. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.
208) In X—(S, 9%, @. Jedoch in 9t© lautet der erste der beiden Verse:
Ratio (zu lesen 0ratio), virtus, definitiv, forma, vcl esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen, nemlich den locus a
divt'sione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Eintheilung beilegte) metrisch recapitulirt:
Per species genera, speoies per singula soindunt,
Per partes totem, voces per signifioatum,
Cuncla per opposita subiectum qualia scirtdunt‚
Oaalia per usias, per qualia qualia findunt209).
Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu
sammen:
Difi‘, des, interpres, totem, pars, causa sit intra,
Corrumpens, generans, usus, commam'ter acci;
Autor, iudicium, similis, maior, minor‚ atqae
Oppositum, transsump‚ proportio, saut locus extra;
Saat medii tantam dioisio, oom'uga, oasus”°).
Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine
ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen:
Gele, malte perle, lat_zda, transferre memento,
Dissere te finge, xi in's conoludere falsum:
Aequivocans, umphi, compom't, dividit, am, fi,
Acci, quid, ignorans prinoi, von, oausaque‚ plures’“).
Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten.
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden heim hypothe
tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen, d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich
causalis, temporalis, localt's nebst ihren Regeln beigefügt2n). In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterungzla) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen2l4), sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein Glossem in den Text aufgenommen2i5), sondern man ergänzte auch
209) In Y—(S. ‘
210) In Y—(S, St, ©. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst
aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus 916 mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—-(S sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in 930. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212) In 9IQ‘I.
213) In l'—w, 9l—‘X. (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus
gesponnen).
214) Es werdcn nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: H0s aatem octo modos „essendi in" distinguit Aristoteles
quarto Physieorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignol neuem, quia subdioidit quintum‚ ut dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(susceptibilitas eontrariomm), wird ein von der Urtheilsform entnommener Einwand
folgendermassen beseitigt (im Drucke ß, f. 85 B): Neque est instantia de oralione,
quia, licet haeo eadem oralio „Soorates scdet“ aliquando es! oera aliquando falsa,
[amen hoc nun es! secuadum sul mutationem‚ sed rei; et ideo nota‚ quod oerum
et. falsum saut in rebus ut in subiecto‚ et samt in oratione ut in signo. Hier nun
wrrd in SR@‘.I nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (UM. 12, s. Abschn. IV,
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilhertus Porretanus““). Auch bei den Post
prädicamenten supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz 2"), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte2‘8).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inverttt'o
terminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation2m); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Gapitel De potestatibus syllogisrnorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1—15, s. Abschn. IV,
Anm. 608—4327) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
mente der Syllogistik verführt: syltogismus concludens plura, concluderts
ex falsis verum, circularis, corwersivus, ‚ad impossibile, ex oppositis 220).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncategoreumata“ trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein, denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält 221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde verum et fairem saut in rebus ut in man, in intellectu vero sicut in subiecto,
et in oratione staut in sigma.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit
Ausnahme von 91®%‘113, leiten dieselbe mit den Worten ein: Ouae sequuntur de aliis
quatuor pracdicamentis, non sunt dicta (oder dato) a Petra Hispano. Aber nur G}!
fügen diesem noch hinzu: sed ab auctore sex principiorum accepta. ‘ In l'—-\\' sind
jene vier Kategorien und in 91352 nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 fl'.
217) In (5, %, 2—9, I finden wir: Relative opposita dicuntur, qaaccunque ca
ipso, quae saut, oppositorum dicuntur vet quornodolibet atiter ad ea, ut duplum et
dimidium, disoiptinatum et disciplinu.
218) In s——n steht nach „habere membrum“ auch noch: haben: ornatam vel
annutam in digito.
_ 219) In X, Q, (9—R‚ 91, ß, Il—ß lautet das erste Glied obiger Regel:
Accipiendi saut duo termini diversi, scitivet duae species sub uno_ genere, difl'erentia,
vet proprio‚ vel accidente. Hinwiederum in Y—(S: Accipiendi samt duo termim' di
nersi, scilicet duae sprcies cum*sao genere . . . . .. vet duae spesies cum proprio alte
rius vet mm species cum suo genere et suo proprio.
220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—l‘, 91, 6 und lautet am Anfange:
Nü7t6 restat dieere de polcstatilms syttogismorum, quas Aristoteles in securtdo Priornm
assignat sex, quae communiter satent hie nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
es bei Psellus ausgefallen sei). Prima (8l syttogismus concludeas plura (Abschn. IV,
Anm. 608 f.)‚ srcunda cst syttogismus er: falsis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff),
tertia ext syttogismus circularis (ebd. Anm. 615 17.), quarta est sytlogismus vorwer
sivus (ebd. Anm. 619 11.), quinta est sytlogismus ad impossihile (ebd. Anm. 623 ff.)‚
stha syltogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hit: autcm de istis potestatibus
intendimus pertransire breciter, et solum dealarabimas eurem dcscriptiortes per earum
atilitates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. 111.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken III—Q, \'-—G, N, 6 sind die Syn
categoreumata mitaufgenommen, unter denselben aber bieten ti—Q, N@ eine ein
\
216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstellte*”). Aber wer der Verfasser dieses merk
würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categurema und
syncategurema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,
dass man auf „est“, welches eine cumpusitiu bedeute, und auf „nun“
zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compu
sitt'u betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Tha
tigkeit, bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen Affecten haben 225). Das „nun“ hingegen sei
hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er
wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
fachere Redaction dar, hingegen in Y—EB ist dieser Text (namentlich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefähr dreimal grösser ist, und G gibt wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn während die Drucke M—Q noch unbedenklich die Ueberschrift
Syncategoreumala Petri Hispani geben, und in 915 der Abschnitt kurzweg als
Tractatus urtaaus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn
YZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 218 in vorsichtiger
Weise als upus Petra Hispanu adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei
Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M—Q übereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke ß.
224) f. 264 A: A dietiunihns synealegurematicis causatur veritas vel felsi
tas in uratiune,‘ ergo signlficanl res aliquas; sed nun significant res subiicibiles vel
praedicabiles; ergo significanl res, quae sunt dispusitiunes subiicibilium et praedica
bilium. Dispusitio snbiecti‚ inquantum est subiecturn, vel praedicati, inquantum
est praedieatnm‚ significutnr per dfctiunes syncategorematicas. . (B) In eis per se
intelliguntur „est“ et „nun“ et nun e cunuersu; ideu „est“ et „nun“ saut priora
illis. „Solum“ enim est idem quud „nun cum altu“ et „desinit“ est „est“, quud
de cetera nun erit. „Est“ entern cunsignificat cuntpusitiunem; ideu prius
dicendum est de cumpusitiune.
225) f. 265 A; Cumpusiliunis alia est rerum, alle Cumpusitianis, qnae est mudurum significandi, alte est quamliotdautirsumcusmignsiufibusatnadntt'i.a‚ et
haec significatur per numen, v. gr. homu est res habens humanitatem . . . . .. (f.
266 A) Alfa est uumpusitiu autus‘ cum substanlia; et hur'us afia est autus uniti,
ut in partlcipio‚ alle veru actus distantis, ut in verbu. (f. 267 A) Cum verbnm
debeat imponi ad significundum, anima prius apprehendt't actum de substantia et
pustea a/ficitur ad enunliandum et per istum afl'ectum inclinatur et per
istam inclinationem indicat vel lmperat uel uptat, et sie sunt mudi.
226) f. 268 A: Negatiu un0 modu dicilur uratiu negative et est species entm
tialionis; . . aliu modo dicitur signum et instrumentum negandi. (B) Alia
fauit numen infinitum, alle participinm, ut „nun onrrens“, alle verbum infi—
nitum, ut „nun currit“‚ alia facit uratiunern negativem. f. 269 B: Nomen
dupliciter putesl infinitarz', . unu mudu seuundum privatiunem, et sie prac
dicatur sulum de ente, . . alle mudu seeundum negaliunem, et sie praedica
tnr de quulibet, quod est et quud nun est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infi
m'tnm). . . . . .. f. 270 B: Negatiu uratt'om's, cum negaliu remuvel speuialem cumpusi—
tiunem, auf/toll ad cunlrndlctiunern.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Par
tikeln 22"), dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst
sing), dann an 23o), vel231), et 232)‚ nisz' 233), quin 234)‚ quanlo 235),
quam 236)‚ quidquid 237); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipil
und desim'l an 238), dann necessario und conlz'ngenler239), hernach
plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus 2‘“).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch.noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und
Conseque’nliae dem Petrus Hispanus bei242). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exclusia inlelligitur dupliciler, so. ul oorwepla cl ul exerolla.
. . (B) Ad exelusionem qudtuor cziyunlur: quod excludilur, a quo ezcludilur‚ re
speclu cuius excludilur, aclus ezeludendi. f. 273 A: Ezrlusio una esl genera
lis et allem specialis. l. 275 B: Quinque saut, quae debenl exeludi: diversum
subieelum, .... .. diversum loco, . . ‚ . .. diversum lempore, opposilum ex perle
praedivflli‚ . . ‚ . . .. diversum accidcns. . . . . .. p. 278 B: Diolio „salus“ exeludz'l ab
aliquo causali, sive ponalur in subieclo sive in praedieulo.
228) f. 279 B: Sequilur de ezceplivis. Ouidam dicunl, „praeler” non si
gnificare exceplionem. Diclio „11meler“ et eonsimiles dicunlur exceplivae mm ab
exceplione significala, sed ab exaeplione exereila. Ezcipiens est anima; allerum
esl instrumenlum exoipiendl1, l. e. diclio ezcepliva; . et eliam exigunlur illa lria:
quod exeipilur, a quo exeipilur, respeclu om'us excipilur. f. 280 B: A multila
dine in lolo inlegrali el in aliis lolis habenlibus naturam herum e:ccipil dlelio excep
live. . ‚ f. 283 A: Eadcm debenl inlelligi de diclione „praclerquam“ et „nisi“.
229) l‘. 283 A: Quidam dicunl‚ qund diclio „si“ signifieal vausalllatem, all'i
dicunl anlecessionem, alü conseculionem. . Signiflcal causalilalem el magis
anlecessionem, quam consecullonem. (B) Conseeuliom's alle esl exoedens, all'a ea
cessa; alia esl rerum simul existentium, alle rerum existenlium secundum
prius et posterius; (f. 284 A) alia es! simplex, alia composila. p. 286 B:
In condilionali syllogismo aliquando licel fiori deseensum sub anlecedenle, aliquando
sub consequcnle. f. 287 A: Ouaerilur‚ ulrum ex impossibili sequalur quodlibel.
1‘. 288 A: Non sequilur verum ex impossiln'll', inquanlum esl imposslbilc.
230) f. 289 A: Diclio „an“ significal disiunclionem . . . . . .. et imporlal dubi
lalionem.
231) f. 292 A: Coniunclio „vel“ signifieal eomparalionem rerum simul existen
lium disiungendo.
232) f. 294 A: Com'unclio „et“ prima el per se dim'l simullalem plurium sub
ieclivorum in uno accidenli de pari, quanlum esl de se‚ vel plurium aceidenlium in
uno subiecto.
233) l. 295 A: Communiter ponunl, quod dictio „nisi“ per so el propric le
nelur conseculive et non ezeeplive .. (B) Aliquando lenelur conseculive‚ aliquando
ezceplive. 1'‚ 296 A: In diclione „nisi“ inlelllgitur negatio et eliam advcrsaliu,
el per hoc esl ezeepliva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) r. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) f. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—-W:‚ in den Drucken
&——fi finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubl'll'a und 0bligaloria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes u,
218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispauus.
aberdafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelischev
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obli
gatum 245)‚ tempus 246) und pertinens 247), und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt24s). Die In
solubih‘a sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ll‘.) ent
nommen 249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LVlll v. B: Inclitus philosophorum princeps Aristoteles fangt! duo
sub brem'loqua, quae sua ronsueverunt di/fieultatc novioios illaqueare. Primmn po—
nitur prima Priorurn et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlivet „possibili posito inesse nullum sequitur imposslbile“; secundum
habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciati ac quasi mon
struoso genere propositionum, quae sua significatione interimunt se ipsas. Qua
propter paternu autoris sollieitudo sub duolms opuseulis‚ so. lracfatu Obligationum
et traatatu Insolubilium artcm perstrinxr't. Tractatum de obligatoriis prima ag
grrdiendo quorundarn terminorum restat descriptiones praernittere, secundo nonnu‘llas
regulas neoessarius apponere‚ deinde terlio paucorum eaernplorum praetiram gratia
ptem'oris deolarationis finaliter subr'ungere.
244) Ebeud.: Partitur descriptio ubliyatt'om's, quue ab atiquihus datur talis:
Obligatio est praefixio alicuius enuntiabilis ad sustinendum securuium aliqucm statum,
so. affirmative, negative vcl dubitutivo. Palast etium aliter describi: Obligatio cst
praefixio alicuius enuntiabt'lis possibr'lis ad sustinendum, ne sequatur impossibile; quae
descriptio eonsonat propositiom' Aristotelis prima Priorum (vor. Anm). Sicut
nun est praefizio per/"acta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga
tio mm est‚ msi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si em'm opponens dient
„porw tibr' istum: omnis hamo est Romae“, non est [acta obligatio , donec dient re
spondeus „admitto“, quo facto ost quasi inter opponentem et respondenlem quaedam
litt: cantestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die abtigatio ebenso wie der Abrchnitt
über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens
immediate signum obligationis, dummodo tarnen sit admissn. Saut autem signa
obligationis „porto, ponatur, peto“ et similia.
246) f. LIX v. B: Tempus ohligationis est illud, quod sequitur admissionem
respondentis‚ quousque opponens dicat „cesset tempus obligatiom's“ uet obligaret re—
spondentem modo eontrario primariae obligationi.
247) f. LX r. A: Pertt'nens alieuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat. Quamvis igt'lur multiplen: subdivisio pertinentium potest as—
signari, tarnen in hac arte deservil solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex
obligate aut ex obligatt's bene eoncesso vel bene concessis‚ vel ex opposito bene ne—
gati aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur '‚.pono tibr' istam: omnr"s homo
rst Romae“, . . . . .. hae propositiones „tu es Romae“ vel „nun es homo” et similcs
dicuntur secundum haue artem pertinentes, quod patct in processu syllogistiro.
248) Es sind nur sieben Regeln von jenen, welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possihiti posito nul—
[um sequitur impossiln'le“ knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibilis und propositio de possibili (z. B. f. LX r. B: Ista est de
pessibili „Onmem hominern possilu'le est esse asinum“ et tarnen cst impossibilis; et
e contra‚ ista em'm „Ornm's homo est animal“ est possibilis, et tarnen mm est de
possibili). Hierauf folgt f. LXI v. B fl. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: Ouia omne promissum cadz't in deln'turn (man beachte auch
hier die jurislische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditt's de eo, quod
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logieae. 219
"*"«
Aristoteles versucht 25°), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf
-Beispielen folgt25l). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)
trafen 252).
Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es, dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parea togz'catz'a“ die Lehre
des Hispanus über die proprietates terminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae“,
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine sgcl1rofl'ere Scheidung
der Parteien, insoferue der „Parvulus antiquorum“ sich auf die sieben
ersten älteren Tractate beschränkte254), während in den „Parvulus mo
dernorum“ auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurdeu255).
circa artem obligatoriam et eins practieam dicendum praeconceperam, superest de se
cundo promisso, so. de ipsis voeatis insolubilibus pause subiungere‚ ex quibus acuti
novicii usu praeexerct'tati valeant Imiusmodi insolubilia solvere et imperitis insolubi
liter proponere.
250) f. LXV v. A: Quantum ad seeundum, . . . . .. diligcnter intuentibus Aristo
telem circa finem quarli Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) faciliter potest palere
origo falsifioandi aliquam proposilioncm semet ipsam‚ ubi sie ait „Accidtt igitur,
quod famatum est u. s. w.“ Ex Iris enz'm verbis elieere possumus, quod hae
dirtiones „vcrum et falsum“ et aliae dietiones, sicut „neoessarz'um, impossibile‚
decipi, scibile“ posstmt nausare reflexionem proposilionis super se ipsam et destruere
directam significationem; qula cm'm signifiealio totz'us resultal ex signlficatione par—
t1‘um, quando pars propasitiom's imporlat aliqu‚am parsionem propositionalem, conse—
quenter redundal in significationem senlenlialem et totalem, av per hoc easu verto su
pervem'ente propositio interimit se ipsam_
251) f. LXVI r. A.
252) f. LXVI v. A »— LXX r. B.
253) Edz'tio textualis parvorum loycalium Scilicet Suppositionum, Ampliationum,
Restrictiormm, Appellationum, Expom'bilz'um, Consequentiarum. Am Schl.: Impressum
Liptzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanus hinzugefügten Tractaten ist souach hier nur jener über Consequentz'ae auf
genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche
Vermehtung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logiealia“ vgl. ob. Anm. 153.
254) Textur parvuli anliquorum. Am Schl.; Fim't tractalus Parvulus antiquorum
intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistmm editus. Et in [lo
rentissimo studid Lypsmsi emendatus, oe per Melchiorem toller Impressus. s. a. 4.
Und Libellus parvulus antiquorum inlitulalus In noticz'am logicae i'ritroduetorius utilis
an valde neeessarius. Am Schl.: Fim't traetatulus Purvulus antiquorum intitulutus per
fratrem Arnolphum in artibus et theoloyia magistrum editus Et in florentissimo sludio
Lipsensi emendatus an per Conradum Kacheln/l‘on Impressus. s. a. 4. Ein jüngerer
Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli ontiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei mbdernen Tractate.
255) Parvulus logicae s. l. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae dm; cum
brevi et perutili repetitionc eiusdem. Am Sebl.:lmpressum per Fridericum Kreusner. s.
a. 4. und Textes parvuli modernorum. Am Sehl.: Impressum Lyptzk per Melohiorcm
Lotter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich
lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheile, d. h. Qualität, Quanti
tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Ur
theil, -— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositi0.
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resotubilis‚ erponibilis, offieia
lls mit einigen Sophismen, hernach ampliatio; sodann die Universalien und die
Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate
\.
220 XXII. Parvulus Logicae. Heinrich v. Gorkum. Job. Versor.
Ueberhaupt genoss Petrus Hispnnus in der Schule das grösste Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256). -
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten
jener Jahr‘zehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs" der grundsätz
lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. pusz'tiunes resoluluriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus
gaben des Petrns Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johann es Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum
Organen und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen
gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Cunsequentia buna fur
malis angehängt sind.
256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit A bezeichneten
Ausgabe. Da aber hiehei natürlich die pruprietales terminurum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatns, über welchen wir selten oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden, als „er aariis lugicae libris ertrautus”. Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De invenliune medii
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Circa inilium cumpendii magistri Hen
rici de Gorichem artiam et theosuphiae prufessuris . . almae universitatis Culunien—
sie vicec‚ancellarii et auaderniei Muntis gymnasiarches primi, quu ea, quae in
libru Pusteriurum Aristotelis quodam velamine prupununtur, aperlissime secernuntur, quaer'itur prima etc. Auf der fionlgleanudeernn aSueriutrea:e Islud
est uurnpendium magistri Henrici de Guriehem sententialiter currespondens libru Puste
riurum Aristotelis. Am Schlusse: Explicit cumpendium tewtuale cum pusiliunibus re
sululuriis. Henriui de Gurichem tandem travtatibus Petri Hispani ineur—
puratum pro erudiliune Neulhericurum praememurati Muntis Coluniae .. 1506. 4.
258) Von den „Ouaestiunes super aeterem artem“ (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Purphyr., Arist. Categ.‚ Gilb. Purret u. Aris_t.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel—Drucke s. l. s. a., einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elasnbratiu cummentariu. in veterem Aristotelis artern etc. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super umnes librus nuvae logieae“
einen Incunabel-Druck s. l. s. a. und drei den eben genannten currespondirende
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor’s Commentar zu Thomas Aqu.‚ De
enle et essentia beigefügt). Von dem Cummentare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. l. s. a„ einen s. l. v. 1487 und einen s, l. v.
1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapulitaner v.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschnv XVII, Anm. 142, mit 23 be
zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe—
trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf
die sieben ächten Haupt—Tractate, d. h. die Syncaleguremala und die drei moder—
nen Tractate (Cunseq., Insulub.‚ Oblig.) kommen nicht in Betracht.
’fli‘f-FW’
.|
XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaerilur, ulrum“ beginnt, dann durch verschiedene „scienda“ zu einer
„conelusio“ gelangt, um diese letztere abermals durch „dubilationes“ zur
glücklichen „solull'o“ zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),
sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an, welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt“°), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen 76'). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exe
gese des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenktzs3).
Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger“), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus
Thomislarum“ einen Commenlar zu Porphyrius und den Kategorien
schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Cala
lanus, und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus, Thomas, Boethius
und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po
lemisch Burid:mus und Marsilius. Aber z. B. bei der Syllogistik schenkt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich—
tigung.
260) Sup. aal. url. f. 1 r. B: Docens logica esl sclenlia speeialis‚ lo
gica allens non est scierllia specialis. (v. B) Legion nun esl pars philosophiae
slrlvle acceplae, sed generaliler dlclae. f. 2 v. A: Aliquorum anliquorum seela
inlerprelabalur, logicam esse sermoer'nalem, alii vero dixerunl‚ syllogismum esse
subieclum loyicae, alit', ens ratiom's (s. Herveus, Ahschn. XIX, Anm. 395 t?)
(B) Argumenlalio esl subieclurn allribuliom's lullus loglcae. f. 3 r. B: L0
gica esl scienlia speculalz'vu simplt'citer el praolica secundum modum. . .. . (v. A) L0
..giea consideral omm'a, prallt sunl in inlelleclu illr'us, qui quaerlt per nulum venire
ad ignoli noliliam; el quia ignolum duplex esl‚ eomplexum so. el incomplezum, ideo‘
logicus habel oousiderare voces oomplexas el incomplexas.
261) Ebd. f. 5 r. B: Illae quaesliones de universalibus .. delermlnari non
pussunl per logicae facullalem, quia .....‘necesse esl ulz' rali0m'bus sumplis ex prin
cipiis, causis et passionibus enlls inquanlum ens. An die übliche Dreigliedeiung der
Universalien anle rem, in re‚ posl rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 111).
262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.
263) So z. B. betrefl‘s der appellalio und dislributio, wo er ‘nur in äusserster
Kürze von „quidam“ spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei\
der supposilio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Einthei
lung derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, ulrum“, sondern stets sogleich
mit „sciendum“ beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetiauer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog. f. 2 v. A: El in saure lhealogia et in rerum naturalium humane
rumque ucluum dlsciplr'na unius beall Thomae Aquinalis admirabilem coelicamque doc
lriuam compleclendam ab omnibus esse censeo. (B) Doctoris Iluius angeü0i, imo
divim', mihi parles assumens respondendum duxi eonlradicloribus cunblis. Ad
modum cammenll super Arislolelis dialeclica velen' quaesliones 10Mmem Swlum‚ . Franciseum Mayrortem, Pelrum Auimnodulcuamm,; a/TeraPmelrum
222 XXII. Petrus Nigri.
Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht
desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „nominales“
nennt, weil dieselben die formalitates verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 266). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamistischen placitum der
von: beruhen“), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
nalesu oder „terministae“ an, dass dieselben als Gegenstand der Logik
den terminus „argumentatio“ bezeichnen 208). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg 269), und auch betrell‘s der Universalien will er das ens rationis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin den antiquia welche er „rea-listae“ nennt, beipflichten 27“);
ja für die Oecamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „con
ceptistae“, ohne eine Ahnung davon zu haben, dass er seinerseits nur
den bornirtesten Realismus vertrete27‘). Auch bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen'ln), ins
Aquilanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham, Antonium Andream atque Lan
allem, Gmgorium Ariminensem, ioannem Catalanum atque ex alio genere
alios Paulistasl terministas ac norminalesl quorum omnium in Thomam opiniones
destrucre est propositi met'. . Sectatus sum .... .. Albertum Magnum, Her
voum Brilanem, Petru-ln de Palude, Guilelmum de Maricalnw, ioannem Capreo—
lum ac ioannem Neapolitaaum (s. Abschn. XIX, Anm. 434). Spero, me
profuturum iis praecipuel qui librorum copiam non habentes potiores difficultales,
quae a Scotistis atque modernis adversus fhomistas saepius perquiruntury absolutus
habere desideranL ’
266) I. Il r. A: opinio est nominaliumy qui et moderni dicuntury quae dicity
quod omnis passio et suum subiectum sola ratione distinguuntun S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) I. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dieta, sed solum est modus
sciendi. Grammatica et rhetorica non sunt scientiae proprie accipiendot .....
quia sunt de entibus rationisy quae oriuntur er placito instituentisj variabilibus.
268) I. 30 v. B: opinio est nominalium vel terminislaruml quod subiectum ha
bitus logicac sit iste terminus „sylloyismas“ sive iste terminus „argumentatio“ (s.
0b. Anm. 132). Er selbst stellt I.3I v. B das ens rationis des Hervens (Abschn. XIX,
Anm. 395 I.) in den Vordergrund.
269) I. 39 v. B: Quia logica solum est scientia secundum modum, ideo etiam
solum est practica vel speculativa secundum modum et indifferens propter actump quem elicil, asslmitatur magis specutativael quia solaudm uettircui!mqsupeegculum
quod non habet similitudinem cum pruæig sed propter habitum plus assimilatur
practicae.
270) I. 46 v. B: Quaen'tur, utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens rcale. De hoc est duplex opiniog prima est nominalium, qui voluntl
quod universale non sit ens reale; .. . .. concludunt igitur moderni, quod universale
sit cus rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquorumy qui dicunt,
quad universale, de quo tractant scientiae reales, est ens reale seclusa operatione
intellectus in rerum natura existens f. 51 r. A: Nullum universale reete est in solo
intellectu
Una 2o7pi1n)iof. es5t6rre.ruAm:, Oquuaierdiitcuurn,t, utqruuodm uunniivveerrssaallee csistt scuobnscteapnttuisa mveenltiasc,cidetenissti..no
minantur conceptistac1 qui necessario habent dice're, quod omne universale cst accidens.
272) I. 88 r. B: opinio est modernomm, quod liber pr-aedicamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos signihcandi incomplexos generalissimos ad
“müde!!—
XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien
abermals mit Bezug auf die formalitates 273). Nachdem er noch manches
Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den
menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 27,4).
Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisteu war Köln, wenn auch die
capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bur‘sa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch warm“). Diese sonder
bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher
begegnete (ob. Anm. 55 ll'.), suchte zunächst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480) beizulegeu. Derselbe verfasste ausser einem Gommentare zu
Thomas, De ente et essentia, eine eigens auf „voneordia“ zwischen Albert
und Thomas abzieleride Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Apologetica“ 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findet27s). In seiner Apologie aber
invicem dislinctos et formaliter nun eoineidentes signifieant deeem primas intentiones.
Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.
273) f. 95 r. B: Opinio modernorum dicit‚ quod omm'a novem genera acciden
tium sunt eadem res cum substantia‚ quia praedicamentum esl ordinatio prac
dicabilium secundum sub et supra. . Ext opinio antiquorum‚ quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia realiter.
274) Den Schluss f. 135 r. B bildet der interessante Excurs, in quo praedi
eamento „magisler“ ponilur.
275) S. F. I. v. Bianeo, die alte Universität Köln. 1856. Bd. l, p. 255.
276) Traelatus Gerardi de Monte .... .. ad favorabitem dirigens eoneordiam;
quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabilem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomenlum odii‚ aliis vero oe
casio detrahendi utrique doctori. Und hiezu: Apologetiea sive responsz'va venerandz'
magistri Gerardi de Monte ad quandam inneetivam, qua ostensorem son—
eordiae inter sanetum Thomam et venerabilem Alberlum magnum impugnat opprobriis,
autoritalibus et rationibus onlissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, De esse et essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. l.
s. a., sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.
277) In der Einleitung: Traclatus quidam est editus, qui numerat contrarie
r tates mutlos, quas inler sanctum Thomam et venerubilem Altertum usserit existere, et
in earum deeisionibus satugit supprimere parlem, quam assribit sanelo Thmnae; hie
traetutus turbat multos inclinatos sludio doclrinae sancti Thomae, qui in philosw
phieis Aristotelem et in theologieis beotum eolunt Augustinum u. s. f.
278) Prima contrarietas, quam traetatus narrat, esl‚ quod sanctus Thomas dieat,
logieam et alias seientias triviales esse practieas, quas venerabilis Alberlus dicit esse
speeulatioas; sed assertio ista troctatus ipsius non es! vera; nam etiam Thomas
manifeste ponil logieam esse speculatioam. ‚ Seeundam eonlrarielatem ponit,
quod Thomas dicat universale antc rem et in re non esse idem cum
universati p6st rem, sed . . Albertus dient, eadem esse. ‚ ‚. Tertia eo-nlrarietas
est, quod . ‚ . . . .. Thomas dient, maleriam non esse eausam originalem indivi
duationis, sed quantitatem; istius opposilum ostendit multitudo produeendorum.
224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten”*’).
Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho
doxie so weit trieb, dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 280). Hieber gehört sein Com
mentar zum Organen, getheilt in vetus ars281) und nova logica 282),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus2öß). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu ver
werthen und stets von angeregten Fragen und 'Zweii‘eln wieder auf
Thomas zurückzulenken, so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial-Worte Fecana Cayetz' u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht blass auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch
Quarta contrarietas est circa medium demonstratiom's potissimae; vorum haue
ipsemet lractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be
rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schi.
279) Existimabant, illas sentenlias et rationes opposilas‚ quas profert lraclatus
problematisus, esse sanctt' Thomae et veneraln'lt's Alberti contra se invicem; quer: exi
stimatio continet errorem‚ quem puto traxisse originem ca: eo, quod ertmt quidam
Thamistae et normulli Albertistae, qui prius colucrant doolrinam alicuius allerius nius;
harte eommiseebant et tarnen credebanl eorum discipuli, id, quod dicerent illi, esse
senlentium vel sancti Thomae vel veneruln'lt's Alberlz'.
280) S. seine Schrift „Quaestio magislrulis de salvalione Aristolelis“. S. l. s. a.
281) Copulata pulcherrima diversis ex aut0n'lms logicae in unum corrogata in
veterem artcm Areslo. cum texlu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490
(Colom‘ae bei Henr. Quentel). l'oI. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.
282) Copulata pulccrrima in novam Iogicam Arestolelis textum simul t'mpressum
luce clrm'us exponentiu secundum viam sancti Thomae Aquinatis, quorum frequens
ewercitium est apud magistros in florentissimo studi0 Colom'ensi bursam montis re
gentes. Am Schl.: Copulata secundum proeessum . . . . .. magistrorum re—
gentium in bursa Lamberti de Monte . professoris eximii. 1493 (Colom'ae bei
H. Ouentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a.‚ 1488, 1505 u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Abschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung .\l—T angeführt; der blasse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür—
‚ zungen) gedruckt Coloniae bei I‚yskirehen 1487. 4.
284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesen—
lium vobis iniungimus, ut dim' beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catho
licam sectemini eamque sludcatis tolis viribus amplz'are.
285) f. XXXVIII r.:
Per Fecana Darii cum Barbara syllogisabis;
Darapti, Disamis‚ Datisique Cayeti;
Per Dafenes Celarenl, Cesare, Ferioque Festino ‚
XXII. Lambertus de Monte. Thomistische Anonymi in Köln. 225
im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benützt, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die
drei modernen Tractate 286).
Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel
marktschreierisch bethätigen konnte 287).
Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano
nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum“,
welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva togicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten müssen, dass die Syncategoreumata
(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.
mitgezählt sind, hingegen über die Expom'bilia litterarische Zweifel ge
äussert Werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als
unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercitien gelten 289). Diese
Per Hebare Celantes Camestresque, Barone,
Per Gedaeo Papas, Fris, Felap‚ Boeardo,Ferison;
Per Gehalt Baratip, Dabitis media quaeris.
286) S. oben Anm. 242 ff. .
287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulata zu Petrus Hispanus
(z. B. in las) eine Titel-Vignette, welche den „heiligen“ Thomas und seine Schüler
darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam saneti
Thomae tenuit, inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui earn impugnat,
semper fuit de veritate suspectus; haec1nnocentius papa in sermone: Ecce plus quam
Salomon hie“; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Diue precor Thoma
sancta precc: dirige, summo Et soll ut plaeeant pectora nostra den. Auch liess der
eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel—Vignette in
Holz schneiden, auf welcher Thomas dargestellt ist, aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu
finden sei.
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum circa tractatus parvo
rum logicalium‚ iua:ta disputativum proccssmn magistrorum regentiae bursae Montis
in praeclarissima universitate Coloniensi smgutis secundis quartis et seztis feriis quam
diutissirne observatum, ad pcr/‘cetum ncOplticorum [sie] inihi studentium lueubratissime
coltectus. Am Schlusse: Coloniae in 0/licina Henrioi Quartett 1501 (4; ein
älterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der
ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxla ingenioli pro novioiis gymm'ci Montis Coloniae eminentis quaedam sophismatmaei bpraeerivtielratienm unum
cotligere. . . Nec moveat quempiam, quod iltius compendii corrogator hie nusquam
invenitur, cui forsan auf humitilatis gratia cordi erat, warnen occultare, aut quia
nihit novi protulit, sed aliorum sentimenta succincle et compendiose eotlcgit. Sed
quia doctrina sancti Thomae Aquinatis .. .. praememoratum Montcm-muttis iam annis
irrigavit, ante ezordium Iiuius operis primum ponuntur tres devotissimae ora—
tiones ciusdem doctoris triplioi statui studentium mira modo deser'vientes (d. h. für
die incipientes, für die progrcdientes und für die perfecli). .
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.
r Aquino lesen wir (—- das Buch ist unpaginirt ——): Circa parva logieatia Petri His
L.
PMNTL, Gesch. IV. 15
t
226 XXII. Thomistische Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus”°)‚ wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppu
si!i0 auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 291).
pani et !res traela!us modernorum qaaedam succincla sequun!ur sophismala‚ omisso
tamen !raelalu synca!egorematum, qui plenus es! sophismatibus, quare nun videbalur
neoessarium, nova eadere. Oslo saut lrae!alus parvorum logiculium, suppo
sitionum tenninorum absolulorum et relaliuorum‚ amplialionum‚ appellaliouum‚ restric
!ionum‚ dislribulionum, exponibilium e! syncalegoremalum; dimm! [amen aliqui in
logiea mul!um experli‚ quod lractatus exponibilium n0n si! Pe!ri Hispani; nec
es! instanlia de lrac!alu obligatoriorum, insolulliliuflt et vonsequenliarum‚ quia illi
nun sunt Pelri Hispani, sed ipsoram modernorum, u! facili!er perpendi potent pensa!is
erron'bus im'bi conlen!is. Petrus Hispanus seienliam . ‚ . . .. ab Aristotele edilam
sull quodam compendio lradidi! e! ex parvis prineipiis elicui! ac landen: pro
nostra alililate ad acta !ractalus redegil. . Quia illa principia salis plane tan—
gunlur e! enumeranlur in Copulatis, ideo illa hie enumerare esse! super/Zaum. Es!
igi!ar hoc opus absque Copulatis imperfeelum; quare nullus officium respondeulis sus
eipiet ex is!o dum!azal‚ sed primum !exlum cum Copulalis diligenler videat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung „sophismala“‚
welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheilungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen“ in Abschn. XX wahrlich eine hinrei
chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr
sätze aus den vorhin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The—
mata, z. B. aus der suppositio relativorum‚ angeführt werden: „Ad COgnosßendum
relativorum varias supposiliones convem'ens /ui!‚ praemillere quasdam ipsorum divisio
nes“ (s. Alpchn‚ XVII, Anm. 213). Proba!ur‚ quia alia e! alia rela!iva habent alias
e! alias supposi!iunes; sed illa diversilas rela!ivorum nobis inno!eseit per divisiones et
subdivisiones ipsorum; et quia islae divisiones cum declaralione niembrorum in !e:ctu
clare ponuntur, ideo hae praelermitlunlur; et circa relative iden!itatis Petras Hispa
aus duo infer! eorro!aria ex !extu e! eins conlinualione salis n0!a (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Anm. bildet; dann folgen 5 sog. sophismala über ter
minus, 12 über suppositio lenninorum absolulorum, 5 über supposilio relativorum,
5 über ampliatio‚ 8 über restrielio‚ 13 über dislribulio‚ 9 über exponilzilia, 7 über
obligatoria‚ 3 über insolubilia, 13 über cousequenliae. Vielleicht wollten diese Köl—
ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata“ ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bildete,
in den Dispulir—Uebungen der via anliqua durch Thesen ersetzt werden sollte‚
welche dem Texte der massgebendeu Autoren selbst entnommen waren.
291) lm 10. u. 12. sophisma über supposilio terminurum absolulorum lesen
wir: Species supposilionis confusae qualilercunque nominatae pullulan! ex aliquorum
antiquorum erra!iea opinione, .‚ quam Pe!rus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVll,
Anm. 207 fl‘.). Aliqm' dividun! supposilionem confusam in confusam necessilale
sigm' vel modi e! in eon/usam neeessitale rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Ahschn. XX, Anm. 256); alii
vero dividun! in confusam mobilem e! immoln‘lem, . . . . .. alii in con/usam tanla1n et
eonfasam distributivam (letztere beiden Eiutheilungen waren, wie wir sahen, fast
allgemein üblich geworden). Moderni circa !erminorum suppositiones discrepan!
in quinque punclis a ree!e philosophanlibus antiquis: ‚. .. anliqui dicunt, fiele sup‚
ponere, quod moderm' negan! (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); anliqui
ponun! suppcsilion'em simplieeml, quam moderm' negan! (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicun!‚ !erminum solum in pro
positione suppcnere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negan!
supposi!ionem materialem, quam !amen modern! ponun! (s. Oecam‚ Abschn. XIX,
XXII. Thomistische Anonymi in Köln. 227
Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum“, welches
den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfeusoll, einen Stoff
für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche
Controvers-Gegenstände von zwei Disputirenden (Namens Spiueus und
Litius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken
nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisten
und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi“”“)
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentt'ae, welche ja
gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Gau
telen für die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295').
Neben die Thomisten aber traten in Köln, wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albertisten als geschiedene
Anm. 875, hingegen aber Buridau a. a. 0.); moderat dividunt suppositionem
confusam muttiptieiter, quae tamen est simpticiter indivisibitis. . Motiva autem mo
dernorum, quae sunt muttum exigua et modiei roboris, tanyuntur in Coputatis et
itn'dem sotvuntur. \
292) Promptuarium argumentorum diatogice ordinatorum, a duobus mutuo sibi
obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per eontrarias rationes, praesuppositis
eonclusionibus tanquam sagitlariorum signaculis disputatum. Quod est‚ dum materia
expostutat, etiam probleumaticum, ulile et neeessarium omnibus qui rotunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum ittorum coltectum, qui
dum disputant argumenta ezcogitare non possunt. Am Colonia per Henricum Ouentett. 1496. 4. Schl.: Impressum est in
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est prineipatiter
de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subieetive in intelleclu. Logiea est rationatis. Logica est simpticiter
speculaliua. Logica est simpticiter practiea. Diffinitio est oratio indieans quid est
esse rei. Di/finitio et dif/im’tum sunt idem substantiatiter. Diffinitio et diffinitum saut
realiler distincta. Terminus in propositione positus potesl supponcre naturatiter. Ter
minus non potest supponere naturaliter. Signa universatia sunt inventa ad dtcendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in supposilis. Signum univer
sale est dispositio subieeti in ordine ad praedicatum (vgl. 0ccam, Abschn. XIX,
Anm. 864 u. 868). Hoc siynum „omnis“ non requirit plura appettata. Ens, unum,
et cetera transcendentia eonvertuutur ad invieem staut subiectum et propria passio.
Passiones enlis non saut realiter ab ipso distinetae. Dann folgen mehrere solche
Thesen über proprium, aeeidens‚ genus, species‚ (Iifl’erentia, und dabei auch: Materia
sota es! prineipium indiriduationis und Maleria quantitate signata est individuationis
prineipium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Deus non es! in aliquo
‚ pracrlicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio sutrieeti.
Medium demonstrationis potissimae est di/finilio ipsius passionis.
294) Pulcerrimus traetatus de modo opponendi et respondendi‚ neeessarius aatde
omnibus eotentibus acutissime arguere ad trahemlum respondentem in oppositum suae
positionis etc. S. l. s. a. (sicher Cotoniae bei Quenlet). Wenn sodann die erste
Seite mit dem Special-Tilel beginnt „Incipit traetatus de modo opponendi et re
spondendi venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante“‚ so ist dieses mit Hilfe
Gottes entweder ein grober lrrthum oder eine Buchhändler—Beclame; denn auch
der Commeutar des Albertus Magnus zu Arist.‚ Soph. Et. könnte nur eine höchst
entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.
295) Es handelt sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihit ext oerum, quod dicit respondens“; specielle Vorsichts-Massregeln be—
treffen „omnis“ und die distributio, sowie „sotus“‚ d. h. bekannte Tummelplätze
der Sophisterei.
15*
228 XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.
Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commeutare zur nova logica29ö) und zu
Petrus Hispanus schrieb‘w7). In ersterem übt er stets eine eintheilende
Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel
nen Hauptsatze acht bis zehn dubio entwickelt und löst, welche häufig
fast läppisch zu nennen sind 298); auch halt er bei der inventio medt'i
die Mentorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss des
Petrus Hispanus 299). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 30°).
Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch
betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der
Logik fallt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Beuchlin u. dgl.
gehört nicht hieher); seine Commentare zum ganzen Organön 301) und zu
296) Commentariajn quattuor tibros novae togicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis, uln' doctrtnae Alberti magni peripatetteorum veraa'ssimi in
terpretis seetatores propagaloresque'fidelissimi. Am Schl.: Commentarii per ho
norabt'lem ..... Gerardum herdarwiccensem acta regentem et per Udalricum zelt proprie
lyskirchen charactert'zati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).
297) S. Abschn. XVll, Anm. 143 die mit L'—-W bezeichneten Drucke. In der
Vorrede sagt er: Ad profectum schotasticorum, qui inclytam universitatem C0
lom'ensem, quae duorum famosissimorum doetorum, Alberti Magni et sancti Thomae,
irrefragabilibus doctrim's (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opim'o
m'bus) alumnos verosque fltios pascit, accedere eurabunt‚ decrevi opus compin
gere stromateum circa processum summularum Petn' Hispani praecipae Alberti Magm'
. magistratia dicta sequendo.
298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium.‘ Utrum Cetarent sit formatis
modus argaendt'. Et videtar, quod neu; quitt nun sequitur „Nultum verum est fat
sum, Cuiustibet contradictionis altere pars est vera, Ergo nutttus eontradictionis altem
pars est fatsa“. Nec sequitur „Nullus maurus vatet ntbum. Omnis [torenus
valet maurum, Ergo nultus [torenus valet album“. in dieser Weise geht es durch die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium, qaod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,
erit rationale, per quod concluditur universalis affirmativa. Et signat Petrus
Hispanus istam regutam per harte dictionem „Fecana“ u. s. f. durch die sechs
üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens etc.“ an—
geführt.
300) Dialectiea docens est sct'entia, licet eadem ut utens sit modus sciendi. .
Rationatis dieitur, ut est docens‚ et sermoeinatis ut ulens. Dabei nimmt er auch
die Memorial—Verse des Dorbellus auf. in der Syllogistik wiederholt er ausführ
licher die inventio medii (vor. Anm); und am Schlusse commentirt er auch die
drei neuen Tractate Obligatoria, Insolubih'a und Consequentiae (nicht aber die Syn
calegoremata).
301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuritur, tectionum et exercitiorum lo—
gicae veteris ae norme Aristotelis secundum divi Alberti docton's magm' doctrinam ad
profectum quorumvis philosophiae a_qoniae palaeslritarum‚ verum praesertim in gym
nasio Cotom'ensz', quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantt'um [eticiter
incipiunt. Am Schl.: Reparationes .. .. olim per magistrum Arnoldum de Tungris sa
crarum litterarum licentiatum in losem traditae etc. [Cotom'ac] Ouentell. 1507. 4.
(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
XXII. Am. v. Tungern.‘lllucagata. Lintholz. Soncinas. Job. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht
fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sie und quod mm bewegt. Um von Wiederholungen aus Hardcr
wyk abzusehen (z. B. betreffs der Memorial-Verse und Fecana), bemerken
wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons
galt 303).
Auch ausserhalh der Universität Köln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagata"°‘), welchen wir
übrigens lediglich als lieissigen Commentator des Porphyrius, der Kate
gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch
berg (in Leipzig 1ehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter älterer Beiziehung
des Alberlus Magnus und des Aegidius behandelte.
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel
cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und tbomistische
Quaestz'ones metaphysicales schrieb, eine Ewposz'tz'o der Isagoge und der
Kategorien heraus306)‚ in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 lf.), ohne
denselben zu nennen, das Material schöpft.
Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver
pflanzen bestrebt war 307).' Er schrieb einen Commentar zum Orga
302) Reparaliones leolionum et exercitiorum traclaluum parvorum lagicalium
Pelri Hyspani, trium quoque lraclaluum, qui modernorum dieunlur, Colom'ae in bursa
Laurentiana uon sine plurima precum instantia diligenli Iuculflatione iam taudcm ab
soluter: feliciter incipiuut‚ Am Schl.: Reparationes per artium liberalium magi—
slrum a0 sacrae lheologiae licentialum Arnoldum Tungerio . ‚ . . .. colleclae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria und Consequen
liae erklärt, nicht‘, wie das Titelblatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die lnsolu
bilia fehlen).
304) Opern Mucagale In Logica. Auf der letzten Seite: Commentum elleclum
[sie] et preliosum nuperrime composilum per Philippum Mucagatam ordim's
fratrum servorum sanotae Marine super libris praedicabill'um Porphirii, praedicamen
torum Aristotelis et sea: priucipiorum Gilberli, in quo posuil etc. Venellis 1494. fol.
305) Verilas lrium di/fict'llum quaestionum a Porphirio molarum de Universalis
uolilia eiusdemque essentz'a polenlia alque operatione ex peripatelicis philosophis per
Magislrum lohannem Lintholz de Muncheberek comporlala Nupcrque in almo Liptzeusi
gymnasio suo ingenie resolute. Am Scbl. Impressum Liplzick 1500. fol.
306) Exposilio magislri Fault soncinatis super artem velerem. Vmetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung „In universalia seu Isagogen Porphyril et Ari—
stotelis praedt'camenla exposilio“ neu hrsggbn. v. Iao. Rossetli, Venel. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, 10h. Heynlin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. Wilh. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden—
tisch seien, möchte ich nicht theilen, weil ich auf die Schriftstellerei des Trithe
230 XXII. Job. a Lapidc. Savonarola. '
non 308) und einen Tractalus de ewponibilibus nebst Sophist. argumenta
!iones 309). In ersterem enthält die Einleitunglediglich albertistische Grund
sätze“°); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 311). Die
Ewponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpftafl),
während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an
Aristoteles halten 313).
Eigenthümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronym us
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige TI1ätigkeit müssen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse
ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola
will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück
kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gänzlich absieht, benützt er bei manigfacher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit
genossen üblich war 316).
mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der
Universität der dritte Rectol‘.
308) Libri artis logicae Porphyrii e! Aristotelis cum explanalione magistri lahmt
fll8 de lapide. Basileae s. a. fol. S. auch Zameke‚ Seb. Brants Narrensch., p. XVL
309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commentares: Tractatus
eiusdem magistri Iohannis de lapide de propositionibus exponibilibus, cum !raclatu de
arte solvendi imporlunas sophislarum argumenlaliones. Basileae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris. der letztere in Basel).
310) Ou. 1, dass das Subject der Logik argumentalio sei, und Ou. 2: Logica
doeet omnem modum notifieandi quodlibet ignotum. Auch 0a. 3 ad Porphyr. schliesst
sich betreffs der Universalien ganz an Albert an; dass Gilbertus Porretanus aufge
nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inven!io medii hier auf die Lehre der
Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XV], Anm. 328).
312) Er erläutert nemlich zunächst die !ermini resolubiles, exponibiles, officia
biles, \und bringt hier9bf Sophismen vor über die Exclusiv-, Exceptiv- und Redn
plicativ—Sätze, ferner über incipit, difl‘ert, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ff.
313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.
314 Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommen im Compendlum tolius philosophiae, Vene!iis 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe V01. II, p. 63 fl‘.; hiernach citire ich).
315) In der Vorrede: Multi lum propter logicae difficultalem lum prop!er libro
mm Aristotelis obseuritatem tun; propter magnas sophistarum ae varias verborum in
voluliones !um etiam propler infinilas quodammodo diversarum autorum discrepantes
opim'ones ab hoc tam necessario s!udio relrahunlur. Ego iyi!ur stalui, brcvi!er‚
dis!incle e! facililer totem dialeelicam ex diclis ezcellentissimorum virorum man: ma
themalico i!a in am!m eolligere, u! omnes, qui eam perdiscere cupiunl, prae!ermissis
abscurilalibus faeilem ad eam viam habean! e! planam.
316) Er beginnt mit den „principia syllogismorum“, d. h. den einfachsten Be—
standtheilen des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vom an der Hand
des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intenlio aus
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheile aus Pseudo-Tbomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)
anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divi—
sione (p. 91) und desselben De defini!ione (p. 98), womit die arbor Parphyriana in
XXII. Job. Wessel. Gabriel Biel. . 231
Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Auctoritates“ ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung philosophischer Auetoritäts-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragen3n).
Sind somit bisher die „Antiqui“ der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen, so hole ich nun die lange Reihe der
gleichzeitigen „Moderni“ nach und führe dieselbe, sowie auch that
sächlich eine ununterbrochene Anknüpfung bestand, bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere
Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen 318). Es
lässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften
zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine suceessive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
Ueber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der
Reformation, welcher sich die Bezeichnung „luw mundi“ erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir
leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Martinus
Magister (gest. i. J.‘1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich”°).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,
gest. 1495), welcher durch oberflächliche Gesehichtschreibung den häufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotelischen Schlussfiguren durch die Memorial-Verse der byzan
tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De polestate syllogis
morum ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136), und bei dieser Gele—
genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo
hypothelico (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrative, dia
leclz'co, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik, aus der Topik und aus
Soph. EI. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaaiz's ver
wendet wird.
317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritales in der Philosophie“ in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka
demie 1867, p. 173 fl‘.
318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adversus
formalium realiumque defensores atque m perle contra Rudolphum Agricolam“ und
kämpfte sonacb gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten, wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel’s (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desi
derata“ aufgeführt.
320) I‘ch linde von ihm angeführt: Expositio super libro Praedicabilium l’or
phyrii und Traotatus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber
beider Bücher nicht habhaft werden.
‚
232 u» XXII. Gabriel Blei. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker“ (!) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 321) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam’s. Denn sowie er selbst sich dazu
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Occamisten ergänzen will322)‚ so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen, was wir
schon früher (Abschn. XlX, Anm. 780—819) aus Occam’s Commentar
zum Sententiarius anzuführen hatten323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commen
tirte, insoferne er für die Jüngeren eine Empositio und für die Beiferen
Quaestz'ones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit‚ welche
er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 325), gibt er in ersterer
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Contro
versen, welche er in „contra“, dann „replica“, hierauf solutio und can
firrnatz'ones erledigt. Bemerkt mag werden, dass er für den Partei
Gegensatz die Ausdrücke „reales—terministae“ wähltazß). In einer
321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et suc
cinctum contentorum in quatuor coltectoriis . . . . .. Gabrielis Biet super quatuor
libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
lautet: Epitomata pariter et collectorium circa quatuor sentcntiarum libros.
322) Prol. f. 1 r. A: Cum nostri propositi est, dogmata et scripta vencrabilis
inceptom's Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, circa quatuor sentcntiaram
libros abbreviare‚ tentabimus, circa prologum et singulas qaaestiones schatasti
cas mocere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit 'di/fusius suam sententiam,
verba accurtare, in aliis vero, ubi parum aal nihit scribit, atiorum doctorum
sententias a dicti doctoris principiis non deviantcs, quantum patero, ex ctarissimoram
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von Wendetin Steinbock, welcher die Ausgabe des Biel’schen Com
mentares v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVII distinctioncs ul
timas“ (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Summula des Paulus Venetus. Verrat. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum vidcrem‚
Paali Veneti logicam nun parva indigere expositione tum propter ipsius difficattatem
[um propter atiorum obscuram diligcntiam modicamquc sollicitudinem, canstitui novos
commentarios edere bipartz'tumqne opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut
cognitio ipsias non in obscurum, sed in claram\tucem praducla sit. Sic cnim putavi
hinc tirunculis illinc provectioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nattus
recte philosophari qucat nec rerum causas cognascere possit; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibas illius medici mc confidam, qui
logicam ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,
%trodus, Ferabrich, Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
icero.
326) Gelegentlich der Eintheilung des terminus (der Druck ist nicht pagi—
nirt): Reales dicunt, quod terminus universalis sit praedicabilis de plaribus, quia
significat unam naturam communicabilem illis pluribus neque plares naturas communes
quoad terminos univocos vel aequivocos. .. Terministae vero dicunt, quod termimzs
communis natus est pracdicari de pluribns, non quia significet aliquarn naturam com
XXII. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233
/”
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly_ (Ahschn. XX,
Anm. 493 ll'.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Angen
blickes, welche bei den Sophismen über „inct'pit et desim't“ sich auf
drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an
gehört 327).
Ein anderer Mediciner 328), Namens Cajetanus de Thienis,
welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo
teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequenliae
und Obligatoria, sowie zu den Consequenliae des Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus”%‚ wobei er überall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren
Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequeutiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benützt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren
überhaupt verheisstaao), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenlhümlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei
derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass
gehend sind 331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
"sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren
munem pluribus, serl quia impositus fuit ad significartdurn plura sectmdum unam et
eandem imposiliouem.
327) Faventini Menghi Ouaestiones et difficullates de primo et ultima instanti.
Am Schl‚: Ferrariae 1492. fol.
328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen
Litteratnr waren (s. Anm. 337, 345 f.‚ 583), wie andrerseits die Vertreter der
Philosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede: Visum es! operae pretium fore. pro breviori‚ plam'ori
atque veri01‘i velustissimae artis logieae inlelligentia inlelligenlibus pusillis ac
quirertda compendium elimalum .‚ in unam logicac arlis summam ex Aristotelis,
Boeihii aliorumque doclissimorum aß subtilissirnorum virorum documenlis usilaliori
simpliciorique stilo recolligi compilnrique.
331) In der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene
seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen velus ars und nova lo
gica‚ dass erstere nur die Theile, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im l. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsilius erwei
tert (z. B. significalum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheilen treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und composr'lus,
sondern auch einige der späteren Memorial-Verse (ob. Anm. 195 fl'.). Als 2. Trac—
tatus folgt die suppositio ganz nach Marsilius und die appellalio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheilung (ob. Anm. 19). Und
völlig, wie, wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor
bild des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubile, ex
ponibile, officiabile entwickelt. Der 4. Tract. enthält amplialio, restrictio, alienatio
(s. bei Marsilius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.
Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss
figur als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln der Consequerttiae aus Paulus Venetus 333)‚ Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. EI. aus Aristo
telesaa4). Andrerseits waren in Mainz auch „Ewereitata“ zu Arist. De
interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen“
deutlich an der Aufnahme der „vitalis immutatio“ des Peter v. Ailly
bemerken 336).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Tractatus rationalis scientiae 337), und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs trans
scendentia und erts ratiom's sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„terminus“, welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hieran die proprietates terminorum
völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio ter
minorum. Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von
da geht er auf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von
332) Im 5. Tract.: Aperlissimum est, quod genera et spesies apud Augastirrum
et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 u. 84) saut nomina et vooabula et non res
ultimate significatae, lieet sint bene res significantes; vocabula em‘m sunt ros logi
cales ceteras res ad extra et ad intra ultimate significanles. In 6. Tract. finden wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201—204.
333) Im 7. Tract.: Si quaeratur, quare autores loyicae artis vonsueverint pri—
mam figuram adco commaniter accipere, at sub ipsa comprehendant quartam et non
specialem fecerint mentionem de quarta, respendelur, quod hoc conligerit idco‚ quia
praemissae in quarta figura nonm'si penes transpositioncm diflerant a praemissis figurac
primae; etiam forlassis ideo, quia quarta figura es! occultissimc regulata per
dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Tractatus.
335) Moderner-am de eollegio Mogunlino exercitata librorum Periherrnenias claris- .
sima. Am Schl. Spirae 1489. fol.
336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohernium tractatus rationalis seienliae Olivieri medici
ad loharmern magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Floren
tinum. Am Schl‚: Et ita finitur felicitcr opas hoc lripartitum, cuias duae primae
partes ad rationalem perlinent disciplinam, et lertia ad veram philosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac diligcntissime ernendatum per
eundem magistrum Oliven'um artium et medicinae dortorcm. 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super lerminos parvac logicae quasdam qaaestiones compilavi
utiles; tempus perfeclionis earum elapsum est viginti vel amplius annoram, in
quibus maxime super terminos primae et sccundae inlenlionis prolixiorem serrnonem
feci. Anderswo: Materie de „incz'pit“ ampla est circa multa solvenda sophismata,
de quibas super regulas Hentisberz' diffuse pcrtractalum.
339) Terminus es! ens orationem potens conficere u! pars ilh'us immediala.
.a.'=efn.*
XXII. Olivier v. Siena. Riccius. sei'iliolieta. Victorius Faventinus. 235
ihm geschriebenen Commentar zu Strodus wiederholt340) und auch ge
legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am
Schlusse gibt er einen Rückblick und verspricht.zugleirh besondere
Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema
tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et
actt'va“ an 343). '
Sein Schüler Jacobus Biccius von Arezzo schrieb einen Com
mentar zur Summula des Paulus ‚Venetus 34“), wobei er Schritt vor
Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responst‘ortes die
Lehre seines Originales rechtfertigt.
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Cousequentiae des Strodus 345) uns ein deut
liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commen
taren zu Hentisberus De sensu compost'to e! diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve
340) Ouom'am super eonsequentias Strodi specialem tracta!am feei, ne iterum,
quod iam diclam es!, sub aliis verbis eommemorem, hie persequar eundem ser
mauern.
341) Nach Erläuterung der Definition der ronsequentt'a, welche Strodus gab:
Secunda positio es! Iohaum's Venatoris discrepantis a Strodo, qaum vult, quod
nonsequentia si! propositio rationalis, quia m'hil es! coneedeudum au! negandum „ist
pr0positio‚ sec! ronsequentia es! concedenda au! negamia. Es! autem e! altem in
hau perle opim'o asserens, eonsequentiam esse respeetum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergiilensis ob. Anm. 39). Quar!a opt'm'o fut'! Ferabrich. Quinta
positio es! Pelri Mantuani. Sez!a opinio tenet, quod eonsequentia es! veri!as
neoessar!a signifieabilis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht). Positiv, quam puto esse veriorem, est, quod consequcn!ia es! relatio
ratiom's conszquenlis ad antecedens‚ quo per aetum in!ellectus eonsequens denominatur
sequi es; anleccdenle. Ueberhaupt häufig werden Hentisberus, Paulus Venetus und
Petrus Mantuanus citirt.
342) Iam complevimus lucubratt'onem, quam promisimus, in secundis e!
primis intentiom'bus termiaorumque omnium suppositiom'bus a!que probatioaibus suffi
cien!er nee non e!iam de consequentt'is e! atiis quibusdam argumentationum spect'ebus;
de universatibus vero e! de praedz'namentis ae e!iam quaedam alia in dia!eetica neccs
sart'a posterius sermonem alium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars“. Hauptsächlich wird dabei
eine Menge von Sophismen über mazimum und minimum im Anschlusse an Suisset’s
Caleulator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht. ”
344) Incipian! quaedam obieett'ones e! annotata super logiea i'auli Veneti edi!a
per egregium ar!ium e! medicinae doctorem Magistrum Iacobum riect‘um de Aretio.
Am Schi. Per Guilelmum Tridinensem de Maus fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste
Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man
tnanus und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede: Saepe em'm geni!or Ioarmes‚ qui non minus duce dialectiea
ae philosophia, quam experientz'a in medendt's hominibus pro/reit, soli!us era! Hentis
berum e! S!rodum pariter proponere ae hor!ari cunetos dialecticae discipulos, quan
tumcunque eruditi essen!‚ his se !ueri prineipibus.
236 XXII. Victorius Faventinus. Simon de Lendenaria.
netus347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte 34ll),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben
„De instanti“ hetritlit im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen
Gegenstand 35°); ein anderer „De um'late scientiae“ enthält die Erör
terung einer wichtigen aristotelischen Stelle 351); ein dritter ist der Frage
gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
könne352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi“ will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene
Bestandtheile, welche incomplexä sind, dann diejenigen, welche com
plexa sind, und hierauf den „efl'eclus“, d. h. den Schluss selbst353).
Beiden incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge
legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial
Worte (d. h. Fecana, Cayeti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegrifl'e aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari
stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich
abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des
Diclum de omm' und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä
missen, sowie der „e/feetus“ auf den Hauptinhalt der zweiten Ana
lytik führt. ,
Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften, welche den bisher er
wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Len denaria „Recollectae supra sophismalibus Hentisberi“”"), in wel
347) Opuseulum Benedieti vietorii Bononiensis in Tisberum de sensu eomposilo
an diviso cum eiusdem sollectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schl. Bo
nam'ae 1504. 4. 4
348) In der Einleitung zum Traclatus suppositionum: Om'a Paula inlroductori
noslro credimus, ideo totem eins inlentionem equnemus. . Dicemus‚ hunc esse
tractalum seeundum Summularum Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declarativum
proprielatum terminorum propositionaliter captorum.
349) Benedieti Vietorii Faventini Examinatio Ouaestiom's De Instanti Guallen'i
Burlei. Eiusdem Diyressiones De Unilate Seicntiac‚ De Essentialibus Sillogz'smi, Et in
quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commen
tares zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „Bononiensis“ genannt, um ihm
ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „Faventinus“.
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV, Anm. 675.
352) Tanten: in tribus praedicamentis eonlingit motum fieri proprium, so.
in quaMitate, qualitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus pars, quid supra incomplexa essenlialia syllogismi, aelul
sunt medium et extreme, iudicandum sit, manifestabit. Secunda pars fert indi
eium supra compleza principia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appel—
lanlur. Tertia circa e/[ectum in syllogismo insislil, qm" est tertium essenliale
intrinseeum syllogismi, quem de_ syllogismo scn'benles conrlusionem seu quaesitun'a
appellammt.
354) Habiludo mediz' ad extreme, ubi medium est praediealum de maiori ex
treme et subiectum minoris, non causat naturalem figm‘ant, ut voluit Galienus (so
wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),
sed artificialem Iantum, eo modo quod virlus nostn' eogitativa non potesl decurrere
supra ipsum nisi redueendo ipsam’ ad naturalem figuram, so. primam.
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
1 F‚\
XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
eben mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des Hentisberus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commen
tirt werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber
nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngereri Gene
ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu
compost'to et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt357)‚ und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Regeln und Memorial-Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der iuuentio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combina
tionen bezeielmet‚werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den ältern (Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu compost'lo et diriso. Am Schl.: Explicil tractalus de sensu com
posilo et diviso, Edilus a magislro Bernardino Pelri de Senis de landuciis
ordinis Camzelilarum, Philosophiam Senis ordinarie legenlem. Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan’s (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commentar des Dorp auch gedruckt in: Ioharmes Dorp recognitus et ouclus.
Summulae Buridani. Cum exposilioae praeclari viri irtlerprelis, nominalium Iermirtorum,
Ioltanm's Dorp. recoynitae a magislro noslro Ioharme Maiore. Cum annotuliortibus.
Et postillis in margine libri de aovo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan’s
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina
lium opiniortum reoilalor genannt.
358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,
die Lehre Buridan’s zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt
er des Dorbellus Unterscheidung zwischen velas ars und aova logica und bezeichnet
auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin. _
359) Gegen das Ende des Traut. V.: Versus valentes ad habendam mediarn
pro conclusione syllagisanda ex veris saut isli:
Fecaua, Cayeti, Dafertes, Hebare, Gedaco,
Gebali staut; sed rwn couslartl Febas, Hedas‚ Heca.
Versus exposilivi dictorum versuum saut isli (nemlich die beiden, welche wir selten
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) . . In duobus primis versibus ponunlar sex
dictiones, quarum quaelibet habel lres syllabas, [et pommlur tres, quarum quaelibet
habet tanlum duas syllabas. Et per hoc dalur intelligi, quod sez saut modt' valenles
ad invenlionem medii. Per oocalem positam in ultima syllltba dalur inlelligi can
clusio syllogisanda; et per voeales positas in prima e! secunda syllaba dunlur intel—
ligi subieclum et praedicatum conolusionis syllogisandae; et per cousonanles positas
primis duabus syllabis intelligitur‚ quomodo mediam debet se haben respeclu subiecli
et praedicali. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Cousonanten schon oben, a. a. 0., sahen, beispielsweise an „Fe
cana“ gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln
eben jene sechs schon von Bricot aufgeluhrten Schlussweisen, in welchen die Auf
findung eines passenden Millelbegrilfes möglich ist. Neu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Septima regula dalur inlelligi per islam diolionera „Febas“, quae sie exponilur:
Si ad syllogisandum sumatur medium‚ quod sit F respeolu E, i. e. cousequens sub—
iecti, et B respectu A, i. e. consequcns praedicati, ipsum non est idoneum. Oc—
laea regula datur intelligi per illam diclionem „Hedas“, quae sie exponilur: si su
malur medium, quod sit II respectu E, i. e. extraneum subiecli, et D respet‘tu A,
i. e. extrancura praedioali‚ tale rnedium nun est idoneum. Norm regula intelligilur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.
Nur den ersten Tractatus der Sammula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston’s (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 15l5), indem er Satz für Satz dubia, cortfirmatio und subconfir
matio, dann aber solutio entwickelte 360). Was Jacobus Almain aus
Siena (gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein 361).
Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteifarbe erweiterten
oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die
' Grundsätze Occam’s und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar
zum Organen, welcher aus der Hand des Johannes Baulin hefvor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehüre 362). Auf Grundlage des
Textus abbreciatus Bricot’s (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Terministen erörtertßüa).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint Stephanus de Monte,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolu
bi!is 364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 365).
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 366),
per is!am dictionem „Hcca“, quae sie exponi!ur: si sumatur mediam, quod si! H
respecla E, i. e. ex!raneurn snbiecli, e! C respecta A, i. r. an!eccdcns pracdica!i‚ !aie
medium es! inep!um e! inidoncum.
360) I!iaiecticis sili!oribus qaaestionum pars prima super sammularnm Baridani
!rac!atum primum a M. Anlhom'o silves!ro diligen!i cum cdi!a prostal. [Paris.] Olivier
Senan! s. a. (wahrscheinlich 1511).
361) Angeführt finde ich seinen Tracialas Iquinque consequentiarum; was ich
von ihm kenne, ist. Super sen!entias Holm! und die sog. Aurea cpuscuia; ersteres
ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Exccllen!issimi artium e! Ihcoiogiae docloris magistri lohannis Hauiin cum
pierisque dabiis Nicolai qmantis passim armezis in iogicam aris!o!eiis Commen!ariam
feiiciler incipil. Opus praeciarum parisiaca urbe imprcssum impensa Ni
colai nauilier e! durandi gerlier (das Druckerzeichen ist das des Geriier). S. a. fol.
(unpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den
Begriff des !crminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer
salien gelten soll. Dass Fecana, Cage!i u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht
sich bei der Wahl des zu erklarenden Textes von selbst.
364) Fratris Sieplzani de man/e gebenncnsis, ordinis carmeii!arum. Ars in—
soiubiiis nuper cdila, docens de omni scibili indifl‘erenlcr dispulare. Am Schi. Papiae
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus sum ar!em compilare in onmi scicntia insolubiliter sophisiiceqae ar
gumentari doccntein; quae quidem ars meri!o insoiubilis dic!a tres conlinet trac!alus,
qaorum primus arlcm ad quodlilwt propositum insolabililer opponendi docet‚ sccundus
ariem respondendi‚ tertius aatcm instrumenta huius ar!is osiendi!_
366) Prima insolabilis : Formanda es! arm proposi!io rationalis, caius an!ecedcns
est und copuialiva‚ cuius prima pars principaiis es! und disiunc!iva uffirma!iva can
X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae‚ in welche er nach dem Vor
bilde des Paulus Venetus auch die Expontbilia verflieht und letztere
durch mnemonische Worte erläutert 368).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem (Kommentare zur vetus ars 369)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 370). Nachdem er aus
Dorbellns die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen 371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderat“ (nicht etwa
„nominales“) und „reales“ einander gegenüberstth und zu letzteren
sti!uta ex contradietorio positionis respondentis et ex littera „es! falsa“, secunda
aalen: pors praediciue disiunctivae coalradietorium, vonsequens vero primae synony—
mum. In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Urtheiles
anreihen.
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheile, über
complexe significaln'le und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini
und des Peter v. Ailly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen
Urtheile. ,
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia, wobei bezüglich
der exponiblen Urtheile neue Memorialworte erscheinen; nemlich: Dabo dictiones
dezentes exponentia totalia atque parttalia; pro reduplieativis: Sipioabi, Sorineco,
Renepode, Trandenirpa; pro ezelusivis: Sipec, Spoaac; pro exceptivis: Casapes, Ce
napu; pro differt: Scipio; pro iuripi! e! desim'!: Magistrans ineepit, sieut Desiaere
instabit; pro comparatiuo e! superlativo: Aga!ur gigartteus. Hiernach folgen sieben
conclusioues betreffs der mathematicae proportiones, welche zur Verdeutlichung der
Canseqaentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentz'a der modalen Ur
theile.
369) Textes ve!eris artis, so. lsagogarum Porphyrz'i, praedicamentorum Aristotelis
simul cum duobus tibris peri/termenias eiusdem. ltem Exercitata circa hoc secundum
doclrinam Modernorum collecta e! baue emendata per lohannem parreud! saerae
t/reologiae baecalaureum formatum in atme Universi!ate Ingolstatensi. Am Schl.: 1m—
pressa per Idee/mm pcutium de Leuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi
Alan!see bibliopolac Vienneasis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingolst. 1492,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501).
370) Er citirt Thomas v. Aqu.‚ Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An
tonius Andreas, Mayron, Peter v. Ailly, Marsilius, den Scotisten Petrus de Aquila
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurcntius Valla.
371) Ouaest. 1 De naiv. Porph.: Ve!us ars non dicitur ideo vetus‚ quia esse!
antiquior, .. .. sed metaplzoricc; nun! sicu! re!us e! sene:v praecedit prioritate tem
poris iuvenem, i!a partes argumentationis, de quibus trae!at ve!us ars, praeeedua! e!
saut priores tote argumentatione, de quo !raetat nova logica.
372) Ebend.: Poiliceor, me secuturum in illa materia illos moderniores doctorcs‚
videlicet cancellart'um Parisiensem Iohaunem Gersonem doc!orem ehris!iartissimum et
Petrum Cameraceasem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugilem aeri!atis Guilltelmum
Ocean‚ quorum {'uma et laus quasi nunc per totum orbem est di/fusu; et non sine
ratione i!!os imitor, quum‚ de quan!o doc!ores fuerun! moderniores, de !an!o solidius
scrtpsisse praecipue in arlibus e! ingeniis subtitiorilms floruisse eos arbitror,
240 w XXII. Johannes Parreut.
Thomisten und Scotisten zahlt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungen 374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeussernng über die Parteispaltung375). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden mu
373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et rationis sive logicum. Univer
sale reale est res communis in participandol .... in causandol in intelli
gendol sc. quod universaliter omnia potest inleltigere, in essendo, so. quod in
sua essentia et natura commune est pluribus individuis. opinio Ptatonis dirit,
quod universale reate in essando in qualibet specie esset una idea separata et distincta
a suis individuis perpetua et aeterna extra mentem; hoc reprabat philosophus.
.. . .. Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re, sieut in homines Natura
vel quiddilas, quantum est de se praeter operationem intellectusy est communicabilis
pluribus singularibus et habet unitatem sibi propriamg haec opinio potest latis
sime impugnarij qui vult, videat occan in sua logica. Modus ponendi Thomi
starum est talis: Universale, quando capitur pro natura universali vel oommum', sicut
est humanitas, est duplex, sc. in potentia et in actug in potentia est ipsa quid
ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus. Scotus tenet, quod haec natura,
quae universalis dieitur, sit realiter eadem eum singulari; sed hoc Thomas non ad
mittity sed natura realiter distinguitur a singulari. Sed ut prolizitatem vitem,
commune principium modernorum adducam: Peccalum est, fieri per plural quae pos
sunt /ieri per pauciora Dieo, quod universale reale in essendo est idem realiter
cum omnibus suis individuis et singulari/tus simul sumptis. Et quicunque aliter
ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concilii generalis.
in quo fuit iohannes Gerson; unde dicit etc. (d. h. es folgt die oben, Abschn. XX,
Anm. 592, angeführte Stelle). Universale logicum vel rationis est, quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriptos. Secundum
logieam modemvrum littera „universale“ demonstrando illum terminum „universale“
personaliter captum, qui siynifirat omnia universalia, est subiectum attributionis (d.
h. in der lsagoge); sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni
versati simpliciter et in genere, non pro illo vel altero singulari universali (vgl. Ger
sonl a. a. 0., Anm. 601); et sic praedicabile est eius propria passio et differt ab
universali quia universale diffinitur per esse, sed praedicabile per dicil ut dicit Fran—
ciseus Mayron (s. Abschn. XlX, Anm. 510).
374) Ouaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt, quod universale sit
genus ad illa quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheilung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im
Sinne der Modernen.
375) Ouaest. 5: Dubitatur, quid subiiciatur et praedicetur in praedicationel an
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernes et realistas.
.. . . Respondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et sub
iicitur; nam subiectum et similiter praedicatum est duplex, so. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est illud, quo mediante loquimur
de rebus; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod, quia est illud,
quod praedicatur a nobis
376) Quaesl. 1 in Categ.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ez eo, sine quo non potest esse in praedicamentol ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia acct'den
talis et a posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine
quo potest esse in praedicamenlo, ut sunt proprietates praedicamentorum Auch
schliesst er sich ehend. betreffs der „ordinatio“ der Kategorien an Occam an
(Abschn. XlX, Anm. 865 .n. 868). Uchrigens flieht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gilbertus Porretanns ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkens
werthes mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in
De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Wortlantes.
XXII. Jodoc Trutfeder. 241
Ein peinlich ausführlicher Autor ist J odoc Trutfe der aus Eisenach,
daher gewöhnlich Is*enacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter
dem.'l‘itel „Summulae tott'us logicae“ 377) und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epitome seu breoiarium“ schrieb378). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit“") und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich au
schliessen will380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Organen erforderlich sei331)‚ und hieran wörtlich
oceamistis’che Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)
und auch die üblich geworden‘e Unterscheidung der vetus ars und nooa
logica aufnimmt, beginnt er mit. einer sehr kurzen Bemerkung über
propost'lio, um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er
die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)
und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraerlt'camenta, sondern auch
die postpraedicamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue
Verse 384), Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage
377) Summulae totius logicae‚ quas opus nzaius appellilare libuit, per Iodocum
Trutvetler Isemmchcensem Thrologum ex dogmatibus velerum recentiorumque omm'um
in Gymnasio nuper Erphordicnsi utpole succus e [Zart/zus, laboriosissime compilalae. Am
Schl.: Expressum ab anambulo Seltene/c. Erplzurdiae 1501. 4.
378) Epilome seu breviarium dialecticae, hoc cst disputalricis Scienlt'ae, iterum
iam recusum Plam‘on' siquidem et praeceptorum et exemplorum filo‚ per l). Indocum
1sennarhensem. Am Schl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg—
gelasscn sind hier An. pasl.‚ Top. u. Soph. EI.
379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu.‚ Aegidius,
Heinrich v. Gent, Dumm], Herveus, Bob. v. Lincoln‚ Aureolus , Capreolus, Nigri‚
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam‚ Gerson‚ Peter v. Ailly, Gregor v. Rimini,
Thomas v. Strassburg‚ Holcot‚ Marsilius, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Venetus, Pau—
lus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxelleusis, Prierias (s.
Anm. 727 IT.) u. Laur. Valla.
380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophraslus, Alexander Aphro—
dysins, Themislt'us‚ Hummom'us, Simplicius, Philop0nus aliique praelerea ex Aristotelis
familia, et qut' in herum lm:um nunc suceesserunt, Herveus, Oasen, Byridanus, Mar
silius‚ Tisberus praßfl0bil€sque inter Neotericoleros Georgius Bruccellensis ac Thomas
Bricotus in hac disciplina contulerunt, in hoc opusculo reparies serie quidem compen—
diaria atque etiam honestiore.
381) Perspectum itaque ext, qu1tm q-uaevis artium sua praesupponat instrumentu
et 0ryana, logicaque instrumcntum sit et organum, quod nulla sine ea perfecle et
artificiuh'ler, quamvis usualiter, potest haberi.
382) Non de rebus neq1w rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por
phyrius wäre!) hiß h'uctaturus esl, scd du vocibua res ipsas significantihus. Uni—
versale nominal conceptum in anima acque plurium repraescntativum. Hierauf folgt
über conceptus und über principium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Bell'flfi'S der Arten des proprium der Vers:
Est proprium medicus‚ bipes}, canus quoque, ridens.
384) Für substanlia: ‚
In soll non esse, predicat an, significat hac‚
Nil contra‚ nec magis, contraria suscipit in se _ ‘ ’ r
d. h. in subiecto nun cst, praedicatur univoce, significat hoc aliqmd, mlul er es!
Paanrx.‚ Gesoh. IV. 16
'1’fi‘ ‘.
.
-
""
' ‚
242 XXII. Jodoc Trutfeder.
des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 38,“), und nun erst die Exponibilia aus Paulus
Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebrachtßös)‚
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Sehlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und
bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet
wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier 39°), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibile für die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial-Worte ausgedrückt wird 391). Nach
contrarinm‚ nun suscipi! magis e! minus, susceptiva es! contrariorum. Aehnlich für
quantitas :
Nun ezigi! contra nec plus, sed dicilur aequa.
Für ad aliquid: -
Opposilum recipi! e! plus, conver!ilur atqu8
Simal natura ponun! e! niu!uo Iollunt,
Per pa!rem natura, per natura nosci!o palrem.
Für qualilas:
Opposi!um recipi! e! plus capil‚ a!que per illam
Dicalur simile; saut haec Irin propria quali.
Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch:
Sene.c superior, erde, venerabile, cuusa.
Für simul die obigen (Anm. 202).
385) Er spricht von significatum ultimalum u. dgl., theilt die supposilio in
personalis, formalis, simpler: u. malerialis, und ver‘flicht zugleich die dislribulio;
dann folgen amplialio‚ res!riclio‚ appellalio‚ aliena!io, slalus, und zuletzt die trans—
scendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones ca!egoricae proposi!ionis"
und „Passiones modalr'um“.
387) d. h. es handelt sich um lermini resolubiies, componibiles, exponibiles,
officiabiles‚ Hieran aber reiht er dann die passiones hypothe!icac proposilionis, wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) Nun ma pur! pri se, mi ne pri lerque dircctc.
D. h. [Von concludi!ur maiori parliculari in prima e! secunda figura und Minore ne
ga!iva (non concluditur) in prima e! !er!ia dircc!c.
389) Er erwähnt nicht blass bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar—
bari, Celaron!, Celanlos‚ Cesaro, Ganzestros, Fisteno, sondern construirt auch die
vierte Figur, von welcher er sagt: Quar!a habe! neuem mutlos, quinque dir-ecle
conciudenles e! qualuor indircc!e‚ u! prima figura, a qua di/fer! per solam transpo
si!ionem terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur;
Bambura, Camerent, Dimari, Fimero; Banialiplon‚
Gnmen!es‚ Dimatis, Fesrnapo, Fremsisomorum.
390) Nemlich:
Qualuor in primos primae ducendo sequen!es
Maior cri! minor; opposilum conclude minoris
Verteque simplici!er; muior opposita conclu ;
. Celan!es duc ad Frises, hinc ad Darii duc.
Dann folgen die zwei älteren Verse: Serva! maiorem etc.
391) Volens au!rm scire, ad quem modum perfeclorum qaisque syllogismus im
per/eclus redaca!ur per impossibile, considere! etc. . . . ‚ ‚. No!alur insequcnlibus dic
!ionilme; um'cuique syllabae responde! modus imperfertus sui ordinis, gui ad ‚dadum
XXII. Jodoc Trutl'eder. Bartholomäus v. Usingen. 243
einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex
proposilimtibus de praegnantibus“ die sog. exponihlen Schlüsse nach
dem Vorbilde (lccam’s 3im), hierauf die inventio mediz' erklärlicher Weise
mit der jüngsten Formation der Memorialworte Feczma u. s. f.393). In
der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der lnduetion die
ganze distribulio und den deseensus in Verbindung, letzteren noch dazu
in einer über Tartaretus (ob Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh
rung, da sowohl der copulative als auch der disjunctive deseensus in
doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar
gelegt wird 3‘“). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt
aus An. post. und Soph. Et.
Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar
tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingeu genannt (hochhetagt gest. i. J. 1532, seine litterarische
Thätigkeit fallt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
Compendinm der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge
druckt wurde 395)‚ und ausserdem Ewercitz'a zum aristotelischen Orga
per/cclum vancludenlem genas propositionis vacali illius syllabae designalum reducitur
in Imnc modam:
Baraliplon . ‚ ‚ . . . . . . N88- . . . . . . . . . Celarent
Celantes . . . . . . . . . ci- . . . . . . . . . Darii
Daln'lis .v . . . . . . . . ß— . . ‚ . . . . . . Celarenl
Fapesmo . . . ‚ ‚ . . . . ba- . . . . . . . . . Barbara
Frisesom . . . ‚ . . . . . tis. . ‚ . . . . . . . Darii
Cesarc . . . . . . . . . O- . . . . . . . . . Ferio
Camestres . . . . . . . . . di- . . ‚ . . . . . . Darii
Festino . . . . . . . . . e- . . . . . . . . . Celaren!
Baroco . . . . . . . . ‚ bam. . . . . . . . . . Barbara
Darapli . . . . . . ‚ . . Le- . . . . . ‚ . . ‚ Celarenl
Felapton . . . . . . . . . va- . . . . . . . . . Barbara
Disamis . . . . . . . . . re- . . ‚ . . . . . . Celarenl
Dalisi . . . . . ‚ . . . r0- . . . . . . . . . Furie
Bocardo .........ma- .......‚.Burllara
Ferison . . . . . . . . . ms. . . . . . . . . . Dan'i
392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grundlage ist hier in
einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach fblgt der Rest der
An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eine Menge von Vorsichtsmassregeln —
„Gaulclae“ — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Ouadrifariam descenditur: copulativc, disiunctive, copulalim‚ disiunctim
(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 lf.). Copula—
live et disiunclive dcscendrre esl arguilive in/'erre hypollwlicam copulativam et dis
iunclivam coustitutam ex universis sinyalaribus Iermiui commum's, sub quo desccndilur
‘dislrilmtive delerminale. Copulatin} et disiunrlim deseendere es! argailive in/errc rate—
goricam de e;vlremo 00pulalo o! disiunclo ‚ cl hoc modo descendilur sub lermino sup
ponente cou/‘use tanlum collective et non colleclire. ld quod expliczztur versilms:
Disiunctivc deter; copulalive quoquc dislri;
Confase lautem disiunclim scandere debes;
In tollectiris capulatim scanderc debes.
395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke: Compendium Novum (alias lagirac apera et studio singulari M.
Bartholomei de Usingen in Gynmasiu Erphm‘diensi rolleclum. s. l. S. a. 4. und Summa
compondiaria lolius logicae in fantalissimo sludio Erphurdicnsi per magislrum Bar
lholomeum Arnoldi de usingen collccla. Am Schl.: Per Nieolaam Kessler civem
Basiliensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Proposilio, Praedica
16’
244 ' XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanns.v
non396). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie
bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt”");
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus
enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,
welche sich völlig an Occam ausehliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderm' gesagt wird,
ebenso sachgemäss als vernünftig 398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre über inventz'o medit' nebst Fecana u.s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder’s über die Reduction u. dgl.
Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Commentar
der „Moderni“ zum l. und 4. 'l‘ractate, sowie zu den proprietates
termirwrum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Einblicke auf
bitte, Praedieamentu‚ Proprietates logicales (d. h. suppositio etc.) , Probalio terminalis,
Argumenluli0, Argumentatio probalilis; nur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke
s. l. s. a.‚ sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist;
übrigens zeigt letzterer durchgängig als Columnen-Titel „l’arvulus logicue“. Eine
zweite Gruppe bilden die Drucke: l’arvulus loycae cum figuris. Am Schl.: In Schale
Er/furdiana per Burl/tolorneum de Usingen ooncinnalum; .. .. effigialum Er/furdiae
per cool/[ganyum Suhenek. 1504. 4. und Cumpertdium tocius logicae brevz'ssimis figu
rulis expositum in schale Erphordianu per Bartholomeum de usingen coubinna
lum. Matheus Maler zmpressil Erplturdiac_ 1513. 4. und mit gleichem Titel,
am Schl. Impressum Melis. 1517. 4. In diesen Drucken, w_elehe durchgängig gleich—
lantend sind, ist die Reihenfolge: Proposilio, Proprietales logicalcs, l’robatt'o termi—
nalt's, Praedicabt'lt'a, Argumentatio, Argumenlalio probalrilis.
396) Exereilium velcris urlis in studio Erfioy‘di0nsi colleclum per Magislrum Har
tholomeum amoldi de Ust'ngen instauratum alque emenda_lum. Am Schl.: Excussum
Er/fordiae per me Ioumtem Knappum‚ 1514. 4.Jliezu Exerc_ilium novae logicae etc.
ebenso per Ioannem Cmtappum. 1516. 4., ‚ ‚ _
397) Nach den üblichen Angaben über ars relax; und nova logina wird als
Subject der Logik der terrninus „argumentatio“ bezeichnet; ‚an die Lehre vom Ur
theile aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über
terminus geknüpft, beim hypothetischen Urlheile aber nur_ die älteren drei Arten
desselben (conditionul, copulativ, disjuncliv) an‚erkannt; ‚hierauf folgen die proprie
lates Ierminurum, jedoch in kürzerer ‚Form als bei ‚Trutfeder, sodann wie dort pro
batio terminalis (d. h_ resolubile‚ exponiln‘le, o/fieiabile) und die Exportibilie nach
Paulus Venetus; hernach die Universalien (ohne Polemik terministisch gefasst) und
die Kategorien mit den neu recipirten Versen. In der Syllegistik verbleibt Usingen
bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur
mit Stillschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre
von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder._ Den Inhalt der An. pusl. über
geht er und führt nur noch in Kürze Soph. EI. an.
398) Antiquz' passiones lugices .. per prius relms altribuunl, cum lerminis
utamur loco rerum et lermz'm' non per se‚ sed pro suis significatis Mod9mi passiones logicas per prius signis allribuunt, quitt signa z'mpmrradezd'ailcccnptruorp.inque
et per prius subiiciuntur‚ praedicantur et diffiniunlur, non quidem pro se, sed pro
suis signifiealis, ruti0ne cuius signala remole dzcuntur subtici. Quart antiqui at—
trilmunl prima rei ex moda oonsiderandi eins, illud moderni signis rem tali modo
significanlibus, quod rile intellectum a multis liberal prolepst'bus. In der Ein
leitung zu den Praedicamenla: Scienlz'a realis tradilur per lerminos primae z'mpoetä
tiom's, et scient1'a ratiom's tradilur per terminos sccurtdae impositionis.
399) Commenlurium seeundum Modernam doclrt'nam in Tractutus logices Petri
Hispam' Primum et Ouurturn. Item Commenlart'um in Traclatus parvorum logicalium
Marsilt't', so. Suppositiormm, Amplialiortum, Restriclionum, Appellationum, Consequen
Harem, Expont'bilium, Itemque De Dessensu, De positione propositionum in esse, De
Stute, De Altenatione. [lagerten (bei Henrt'cus Grau). 1503. 4. Eine Vermuthung über
den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725. .
XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. ‚ 245
die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufigvon „Vienna, Saltzburga, Oracooia“
die Rede istjvgl. unten Anm. 538, 556 u. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über legica naturalis und artificialis wird das Subject der
Logik in terministischem Sinne festgestellt“°) und der Ausdruck „Puma
logicalia“ in jener wunderlichen Weise, welche wir schpn früher trafen,
erklärt“°‘), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal“ verfahren wolle 402). Die Erklärung des Textes
selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden
mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben““). Aehnlich wie bei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizatt'ene, d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprt'etates terminerum nachgeholt, wobei nach der suppositt‘o,
400) Subieetum attrz'butz'onis tetz'us legieae est ille terminus „argumentatie“ captus
large. _
401) Liber purvorum Iogicalium dim‘tur, quia ratet pro parvis de neue logicmn
incipientibus; seeunde idee, quia istc tractatus et elii sunt traditi a parvis autoribus
et modernis, ut Merst'lie, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scientia praescntz's libri subordinatur philosophiae minus principalitcr imme
diote sub sermecinali, immediatissime sub Iogioa.
403) Est epinie communis mute, quae ponit sex speries propesitionis hypethetieae
affirmativac et tetidrm negatives, so. eonditionatem iltativam, cenditienalem cenventr'vam,
cepulativam, disiunctivam, causalem, rationalem.
404) Si prima figura capitur Iarge, .. quarta figuru nett est distt'ncte e prima,
sed comprchenditur sub ca; ita cepirnde primam figuram et modum pro praemisst's
tantum, tunc sunt duedoeim modt' primac figurae, sc. t'in sex Barbara, Celarent,
Darii, Ferio‚ Fapesmo, Frisesomorum, et alii sea: transpenende solum praerm'ssas in
bis. dictis, et Baralipton, Dalu'tis, Celantes, ut sie, 11011 saut modi saltrnt distincti a
Barbara, Darii, Colarent, qm'a habcnt easdem praemissas; sed capirnde modum pro
praemissis et eerzelusiene simul et primarn figuram ‘iterurn medo ut supra, luno samt
riginti quatuor morlt' primae figurae, so. novem, ques penit Petrus Hispamts, et alii
tres, sr. Barbari, Ceteront, Crlantos, et sie sunt duodecim‚ et mm hoc alii duedrcim
lranspenendo solum pracm-issas in eis, ut liebem ‚ Diduri, Lacerent, Bifrro et sie de
aliis. Alte modo prima figure capitur slriete et ita quae sie erit specialis figura. . lta capt'endo primam fidgisulrianmguirtutrmeaduqmuarptrao,prac
rnissr's lautem, solum samt sex medi primae figurac (d. h. wie oben); sed ca
piendo modern pro pracmissis et oonclusione simut, tunc sunt duedecim modi primae
figurae, sc.’ neuem, qtt08 ponit Petrus Hispanus, et tres alii, so. Barbara} Ccturont et
Celantes. Petrus Hispanus solurn eurovit ponere modos comrnuniter et magis
usilatos, quibus habitis alit' facitt'ter habori possunt. Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro prarrnissis lautem selum sunt quatuer mach",
quos pont't Petrus Hispanus, sed capt'ende modum pro praemissis et eonrlusiene simul,
tunc saut ditodecim, . . . . . .‚ so. quatuer. quos pom't Petrus Hispanus, et alii duo‚ so.
BCeeisardoenr edtritCtaemnesFlirgounr:diCrcacpticenedoencmlouddcunmtcspreot praalieimissset:'rs itnadnitruecmtrsurnotnesleudxcnmteeds.i, quer
penit Petrus Hispanus; sed capiende modern pro pracmissis et conclusione simul, tunc
sunt duedecim, so. sc:v direrte concludcntes et soa' cencludentes indirecte.
246 XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. Hieronymus Pardus.
amplt'atio, appellatio als neues Thema, welches mit der ampliatio in
Verbindung tritt, die Erörterung „de posi!ione propositionum in esse“
hinzukommt 405), um zuletzt über sla!us, restrielt'o, aliena!io, consequen
tiae und ewponibilz‘a, — sümmtliches als erläuternde Wiederholung des
Marsilius —, zu handeln.
Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischen Modernen war
Paris. Dort leh'ite Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialee
tices 406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals
wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er
fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de verita!e e! falsitate pro
prositionz's, wobei er auf die bekannte Controverse über eomplewe signi
ficabile kommt4os) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo
dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Come
quentz‘ae unter grundsätzlicher Betonung der signifieatz'o 409)‚ wodurch er
auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ff.) nach pro und eon!ra zu erörtern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradietoria simul vera vel falsa sein können, an
achtzehn Beispielen“°), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 4“), hernach die hypothetisehcn Ur
theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen
aus dem Gebiete der Insolubilia““)‚ dann die amplia!io mit Sophismeu
nach Albert v. Sachsen“3), die appellatio nach Buridanus und Georgius
405) liefert dieere „proposi!io in esse“ et ‚.‚propositio de inesse“ et „propositio
panibilis in esse“. . . . . . . .. Proposilio in esse es! proposilio, cuius copula principalis
es! praesenlis temporis. Propositio ponibilis in esse es! propositio‚ mius eopula
principalis es! amplia!iva.
406) Medulla dyalee!ices edi!a a perspicacissimo arlium praeceptore Hieronymo
pardo umnes [ernte gravieres di/ficullates logicas ucu!issime dissolvens .. de uovo
eorree!a per honoramlos magis!ros magis!rum lohannem maioris neu non
magislrum laeobum or!iz etc. (Paris) Dumm! Gerlier'. 1505. fol.
407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam‚ Peter v. Ailly, Gregor v.
Rimini, Buridanus, Marsilius, Holeot, Strodus, Heutisberus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus. Martinus Magistri, Ca].
de Thienis, Dorp, Nicolaus Amalus (doch sicher identisch mit. obigem, Anm. 362,
Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 fl".); ansserdem aber auch
Andreas de Nova Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen Oquelin.
408) f. l r‚ B l’f. z. B. Accep!o hoc eomplexe significabili „deum esse“ qaaero,
an includa! formaliter denn: au! mm; oder ähnlich bei .‚Soerulem esse palrem Pla
!ionis" u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res
poles! dici compleze significahile e! incomplexe significabile; nam inquan!um potesl
signifiean' per aliquod complezum‚ voea!ur vomplexe signifirabile, e! inquantum petes!
signifieari per a!iquod incomplexum‚ voea!ur incomp!ere significabile; ideo is!a‚ so.
„signifieari compleze ve! ineomplez‘e“, eonveniunt aliem' per denominationem extrin—
seeam. S. Abschn. XX. Anm. 40, u. oh. Anm. 170.
409) f. IX v. B: Consequentia kann es! illa‚ per quam z'mpossibile es! im esse,
sieu significatur per an!eeedens ve! potes! signifiean' de significatione to!ali‚ quin im
si!‚ sicu! significa!ur per consequens ve! po!est signifieari, manen!e signifieatiom pro—
posi!ionum et terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.
410) f. XXIV lt". Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.
411) f. XXXVIII ff.
412) f. XLI ff. S. ehend. Anm. 549 fl‘.
413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.
XXII. Hieronymus Pardus. Johannes Majoris. 247
Bruxellensis““)‚ die modalen Urtheile auf Grundlage Occam’s mit zahl
reichen Sophismen 415). Hierauf folgt die Syllogistik 416), welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinität) controvertirt wird, so dass bei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen 417). Den Schluss
macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil der consequentia durch viele Sophismen
erläutert4is).
Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johan nes
Majoris Scotus aus Haddington (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Mons acutus“ lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte
und zu litterarischer Thatigkeit anregte. Während wir hier von seinen
Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi
schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen, finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte, eine Ausgabe des Commentares des Job. Dorp
zum Buridanus, auf welche näher einzugehen nicht nöthig ist419)‚ ausser
dcm aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollständig bald als Commcutar zu Petrus Hispanus, bald als „librt', quo;
in artibus emisit“ zusammengedruckt wurden“°); hinwiederum aber
414) f. LXXXIV 1T. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.
415) f. CVI fl'. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVI ff.
417) Als beliebig anfgegrifl"enes Beispiel möge dienen f. CXXXVH v. A: Con
sequentia dcbitc formale seoundum dispositionem Frisesomorum es! bona. Contra
arguitur hoc modo: Non sequilur „Aliquis homo es! rationalis; omne risibile Itomo
non ext: ergo aliquod rationale non est risibile“. Respondeo‚ quod mm bene arguitur
in Frisesomorum ex eo, quod non potest reduci ad Ferio minore commrsa simplicitcr;
et ratio est‚ quia non potesl illa minor converti simpliciter, nisi praedicalum dislri
buatur; pracdicatum aalem non dislribuilur; idco ad bene arguendam in Frisesomorum
requirilur, quod medium distribualur in praemissa negativa; et hoc eliam requiritur
ad bene argucndum in Fapcsmo; alilar argucrctur ex purz's partinularibus.
418) f. CXLV ff.
419) S. ob. Anm. 357. Nemlich- Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Margi—
nal—Nolen und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes
hinzu. Insofern aber die Ouaestio des Majoris De complexe significabililms vorge—
druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.
420) Arulissimi arlium interprelis magistri Iollarmis maioris in Pelri Hyspam'
summa/es commentaria. Lugrlum' 1505. ful. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schl.).
Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer
Tractate (Top., Soph. EI.‚ Consequcntiae, Propos. de infim'lo) wiederholt in: Magister
Ioarmes Maioris Scotus. Inrlytarum artium ac sacrae paginae doctoris aoulissimi ma—
gistri Ioarmis maioris Scoti libri quos in artibus in collcgio montis aouti Parisius
regentando in lauern emisit. Hoc volumine igitur omm'a ordine sequenti reperics
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaeslio de complezo significa—
bili. Primus über lerminorum. Secundus über terminorum. Summulae ‚ . . . .. Praedi
cabilia Pracdicamenta, Sillogismi. Posteriora Tractatas de Iocis.
Tractatus elenehorum. Tractalus oonsequenliarum. Abbraviationes paroorum onicalium.
Parva logicalia. Exponiln'lia. lnsoluln'lia. Obligationes. Argumente sophislica. Proposi
tum de infinito. Analoges [sie statt Dialogus] inler duos logicos et magistrum. Verma
dantur Lugduni . .. .. u Martina boillon. 1516. fol‚
248 XXII. Johannes Majoris.
fasste er die aristotelische und die summulistist:he Logik in einem „In
troductorium“ zusammen“‘); endlich kommen noch „Quaestz'ones“ zur»
cetus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel
Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De rompleare
signifirabilibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam423). Dann fol
gen zwei Libri terminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „termirms“‘“) fast alle möglichen Einthei
lungen des terminus durch dabia und deren Lösungen discutirt wer
den 425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Reihenfolge behandelt““), woran sich Abbreviationes parvorurn logica
lium anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d. h. ein Commenlar
zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson’s Aeusserungen über den Nutzen der Logik 428),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae“ treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
421) Introductorium perutile in Aristotelicam Dialech'cen, duos Tenninorum Trac
tatus, ac Quinque Libros Summalarum complectens, M. Iohanm's Mainris Philosophi,
ac Theologi Parisiensis. darum ab eodrm summa vigilantia repositam. Druckerzeicheu'
des lehan Prtit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hieven 1508).
422) Ouaestiones Logirales Magistri lounnir Maioris Hadynglhonani Theologi.
ac Philosopht' Parisiensia, [am prima in lucem emissae, cum eiusdemdilerali expo—
sitione succincta in veterem Aristotelis Dialrcticen [norme Argyropilo Inlerpracle.
Ebenso. 1528. fol.
423) Libri, quos in artilms I, f. I r. A: Ouaen'tur, an eint ponenda romplezrc
signifirabilia. Duae versauter opinaliones, quarurn prior- est Gregort‘i de Arimino;
. ludicio meo modica cst apparenlia in suo modo dicendi. Sequitur ergo
modus communis ratiom' consrntaneus: „Hominem esse animal“ es! aliquid, propriis—
sime capiendo cns. Aliquid significatur per complezam‚ ergo aliquid es! compterre
significabilc etc. ‚ d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrol
taria auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. II r. A: Terminus acripitur dupliciter; um) modo phy.=ire, ut tonrenit
rebus ad extra, secundo modo, ut covwem't dict'bilibus . . . . .. Terminum vom, in
qmm resolvitur .proposr'tio etc.
425) f. III. r. B die Eintheilung in terminas mentatis. t'ocalis, xrriptus; f. V r. A
in categorrmaticus und syncategore'maticus, f. V v. B in romplczus und incomplerus,
f. VI r. A in prima und sccunda intentio, f. VII v. A in ultimalus und mm ultima
las, f. X r. B in signifioatz'cus und non significott'rus, f. X v. A in transcendens und
mm transrendens, f. XI r. A in cnmmum's und singularis. (Hieranfsind die dirisiames
des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedrnekt.)
426) f. XXI r. A Eintheilung in terminus primeinh‘ntionalitn captus und scann
deintentiormlilcr captus, f. XXII r. A in categorematicus und syncategorematt'cus,
f. XXII r. B in complcxus und inmmplczas und ersterer in distnns und indistans
(s. Ahschn. XX‚ Anm. 103), f. XXIII r. B in sigr‘tificalivus und non significotivus,
f. XXIV r. A in prima und sccunda impositio.
427) Nachdem f. XXIV v. A über anlecedens und eonseqaerrs gesprochen wor
den, folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächliehsten Regeln
zuerst f. XXV r. A ascensus und drscenszw als Theile der consequenlia (vgl. Anm. 4l8),
dann f. XXVI r. A ampliatio und f. XXIV v. A die Expont‘bilt'a.
428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.
429) f. XXVIII r. A: Das Wort „Sumnmtarum“ bestehe aus den Anfangsbuch—
staben folgender Worte: „Scirntiarum aniwrsarum maler modestt's (h)umilibus [abo
riosis, 00tdi08i8 rebeltilms vam'tatum metliodus“.
‚. ‘\
n.
au.
.‚ ‚ v_‚.
‚
XXII. Johannes Majoris. ' 249
den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wobei am Schlusse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricot’s Vorgang) eine specielle Erörterung
über eenttngens 43‘) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage, über
Variation des Mittelbegriffes (nach finitum und infim'tum) beigefügt
wird432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über
Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über
praedtcatte erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas
Nettes eine „arbor praedicamentatts“ beigefügt“‘*). In der Syllogistik
lehnt Majoris in schärferen Worten, als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ah435), führt
aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische
Gegen-Beispiele vor 436). Die Topik und Seph. Et. will er absichtlich
sehr kurz behandeln, da namentlich in ersterer Manches unnöthige
vorkomme 437).
Eine ZWeite Ablheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Ew
ponibtlta, welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die In
430) In der stets wiederkehrenden Form von „contra“ und „respendctur“
nebst Lösung in v.‚propositiones“. Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität.
und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur betreffs der modalen Urtheile
aufgenommen (s. Abschn. XX, Anm. 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor
rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. SO).
431) f. XC v. A: Terminus „rentingens“ capitur duobus modts, so. secunde
intenttenaltter et tantum valet, staut „Propesitto eonttngrns“, . prima intenttonaltter
‚et tantum ratet, staut „res cortttngens", .. et in istis aoeepliontbus rapilur cete
gorematiee; alte modo determtnet copalam et 0st synealegorematicus et hie ca
pitur speetaliter et tantum reizt, staut „neque ncecssurium nequc impossibile“, h. e.
staut „posstbtte et pessi‘btle non“, et tsto mode non eonvertitur cum posstbilt. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) f. C r. A: Dubitatur, atrum arguendo ab uffirmatiea ad negativem prac—
dteate vartate pencs finttum et tnfinttum sit \bona eenscquentta et e contra. S.
Abschn. XX, Anm. 132. .
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373. .
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die scx transrendentta. unter
ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Tafelcben mit den Kategorien, von
deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die
wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheilt sind.
435) f. CXLI v. A: Probatur, quod stt penenda quarta figura. . . . . .. Circa
harte matertam Commentater magnam digrrssionom habutt centra Galtenum (s.
Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galtcnus sehtm multiplicavtt verba super Art
stetelem et neu realitcr.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equu"s mortturus est tuvem's;
Omnts equus srnc:e est equus mortturus; ergo omnts equus .98an est tuvenis. Der
gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der syttegtsmus expositerius
ausführlichst besprochen.
437) f. Cl.lll v. B: 0uintus traetatus tn' erdine summularum (d. h. Topica)
malte penit, quae parum cendacunt ad consurnmatum summutislam altre ca, quae
in altis summularum loeis tanguntur. Propterea indignum censui, mattem ibi imme
rart. Ebenso f. CLV fl. ein kurzer Auszug aus Soph. Et.
438) II, f. l fi‘. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus
behandelt, daher sogar das allgemein bejahcnde Unheil zu den Exponibilia gerech—
net wird s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.
Anm. 174 für die exclusiven und exceptiven Urtheile versinnlichende Figuren
ihrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majoris.
solubi!ia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen
grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss 439), denn die dar
auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der hierauf eingefügte Gommentar zur zweiten Analytik, welcher uns
keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf die Consequenliae,
deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver
schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht in seiner
‚ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 III), eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind
die Parea !oyiealia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur ee!us logica gerechnet Wurden,
während man Consequentiae und Exponibilia zur noea logica zältlte443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus
439) f. XLVII v. B: Circa insolubz'les propositiones plures emergun! difficul!ates;
sed opim'onum varietas eas reddit inde!erminabiles; ita quo! fnerun! priseorum arti
starum eapita e! modernornm‚ tot volan! in er's difl‘erenles opim'ones. Es! und
posilio tenens, quod nullunz insulubile es! proposi!io (vgl. bei Paulus Venetus,
Abschu. XX, Anm. 569). . (f. XLVIII r. A) Secunda opinio, quod quodlibe! in
soluhile est propositio . . . . .. e! es! verum vel falsum, saltem seczmdnm quid, nullum
lernen es! verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).
. . . . .. (B) Tertia es! opim'0, qnunl insequilur Alber!us de Saxonia !enens eas hypo
the!icas (s. Abschn. XX, Anm. 308). (v. B) Quarta es! opinio, quam insequi!ur
Buridanus purem di/ferens ab hae Alber!i‚ et-pro fundamento lenet‚ qnod quaelibe!
propositio implica! unum, mius suln'eclum slat pro proposi!ione\‚ quae implieal, e!
praedieatum es! littera „verum“ (vgl. ebend. Anm. 146). (f. XLIX r. A) Quinte
es! 0pinio, quam insequi!nr Oceam Ienens, qnod pars propoxitionz's nun potest suppo—
nere pro proposi!ione, cuius es! pars (vgl. ebend. Anm. 172). Santa es! opinio
Pe!ri Alliacensis !enen!is idum cum 0eeam in propositionibus men!ulibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ff. es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).
. . . . . .. (v. A) Septima es! opin1'o ntagis!ri nos!ri T/wmae Briquot, quam defensabimus,
licet eam nun !eneamus‚ quae nune esl eommum's, qu0d insolubiles sun! ealegorieae
e! quod‚in illis nunquam dan!ur canlraria nera ve! falsa. Seine eigene An
sicht ist: Quaelibe! proposz'!io significans adaequu!e, se mm fore reram, es! vera.
(f. Lll r. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat‚ non aparte!‚ quod
ad !aliter esse, qualiter es!‚ sequa!ur in bona eonsequentia, ipsam esse falsam.
440) f. LlX ff. ‘
441) f. LXXXH v. A: Consequentz'a es! ora!io eonzposita ex antecedente et eon—
sequente e! nota illa!ionis illa!ive !en!a in forma vel in valore.
442) f. CIX r. A: Magistri Antoniz' Corone! ad sn0s diseipulos Tractaturn de eonseqnentiis e! nonnullas insnper diffieullutes dialee!ieeaxshoirnlaulniou:m vo—
lurnen redac!as dignum duxi eonsßribere. Sed vem'! in mentem, magis!rum Iohannem
Maioris praeeep!orem mihi senzper observandissimum q-uendaru !raelatnm de eonsequen—
!iis inchoasse, nondum lernen illi ‚.... finem imposuisse. Oua de re ipsum supple.v
adii rogaturus. ut eopiam exemplaris illz'us mihi dignaretur concedere, qui e!iam
pe!ilioni meae perlibehs annuz'!. Et quia regulas yenerales, deinde e! speeiales‚ sitze
z'mpuynationz'bus couseripsit‚ volui impugna!iones qnasdam superaddere etc. Die Grund—
lage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die eonsequenlz'ue ab
in/erz'orz' ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheile
aufgenommen. ‚
443) f. CXIX r. A: Parva Iogicalia t'nez'piunt, quae sex !rac!a!us continen!‚ so.
!rac!atum supposi!ionum‚ amplia!ionum‚ restrie!ionum‚ de s!a!u, appellalionum, alie—
nationum. Et is!i Irae!utus sun! par!es ve!eris logicae; quare traclatus eonsequentia—
mm e! exponibz'lium in!er lies mm enunterantnr‚ quia sun! partes novae logicae.
XXll. Johannes Majoris. David Cranston. 251
Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
Georgius Bruxellcnsis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus
Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoria 445), ferner „Argu
menta soph-istiea“, d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten 446)‚ und ausserdem eine Monographie De infi
m'to, in welcher alle möglichen Sophismen, die sich um diesen Begriff
drehen können, ihre Erörterung finden“"). Endlich der „Dialogus“
(s. Anm. 420) gehört nicht hieber448).
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421v f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 449), und die Quaestiones sind nur ein gewöhn
licher Connnentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilt'a und Obligatoria schrieb“_“)‚
Bei er_steren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)
444) So werden behandelt: supposi!io‚ descensus e! oscensus, amplialio, appel
latio. dann positio propositionum de inesse (vgl. oh. Anm. 405), hierauf erst nppellatio
rolionis, dann äusserst kurz s!atus, und noch restrirtio; die im Titel versprochene
altena‘tio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviutio parv‘0mm logicalium (Anm. 427)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL r. B tf. Es werden in Kürze nur positio, deposilio und dubic po
sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXLIV r. B: Nunc odducam aliqua argumenta sophistica‚ per quac po
terz's impu_qnurc 'quamcunque proposilionem volendo srmper probarc veritalom huius
„Homo est asinus“, quia eodem modo potcst argumentari per enden: mrdia in aliix.
Et urguilur primo sie: Bcne sequitur „Socrates es! minus, ergo homo est asinus“.
Tum: Socrales est asinus vel Socmtcs non es! asinus; sed Socra!rs non es! asinus,
ergo Soorates est minus. Tum: Homo es! asinus ocl tu loqner1's; scd tu non
loqueris; ergo homo es! asinus u. s. f. bis f. CXLVIH r. B (es sträubt sich fast die
Feder‚ solchen Unsinn widerzugebeu). Vgl. unten Anm. 521 f. -
447) f. CXLVIII r. B—CLIX r. B. ‚
448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, Welche in-Bezug auf die
disputotionrs quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar—
tige veröffentlicht). Die beiden to_qioi des Dialoges sind lohamrrs Formarm und lo
hannes Dullaer! (über Letzteren s. unten Anm. 488 fl‘.)‚ der Magister heist Iohannes
Anmmdus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespiekten
Gespräches liegt in dem die Honorarien—Verhällnisse betreffenden Witze‚ dass
„rappel“ aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potcn!ilms .pecu
niam artistis. '
449) D. h. er gibt zunächst die Eintheilung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 ff.‚ hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit. be
sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheiles und des conlingens specirthlcr cop_
lum (Anm. 431), dann die Porno logienh'o wie oben Anm. 444. hernach Consequen
!iue wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,
die Ewpom'b'ilia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437). '
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorbellus
wiederholt. -
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.
452) Circa 1nalcriam insolubilium inle!‘ duales innumcrac reperiuntm' 0]Jinioncs
dieenlibus aliquibus, quod insolubilia non sunt prüposiliones‚ aliis dieen!ibus‚ quod
sunt proposiliones plures; alii dionnl, quod- sunt hypothelicae‚ florissimi vcro dicunt,
quod sunt calcgoricae (vgl. Absrhu. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).
252 XXII. David Cranston Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categoriscber Urtheile bewahrt
bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Be
geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthümliclten spitzfindigen Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen,’ deren erste das se ipsum falsificare
(s. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifl‘t“‘), während die zweite
darauf abzielt, dass nie ex ceris falsum sequitur, sondern die Logik zu
Recht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass
contradictorisehe Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen‘“). Betreffs
der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben, welche wir
bei Pseudo-Oeeam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des terminus
zusammen, wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten 'de'r Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe“ begegnet45s).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'frucbtbarer Schriftsteller, welcher einen
453) Sequens opim'o praeeedentium opim'onum ‘extremarum moderaliva propter
insolubiles propositiones argumenta seeundum regulas Iogieales dispositu nun negabit.
Ad proposilionem esse insolubilem non requiritur, quod si! plures eel hypotheliea;
imo stat, illum esse simpliciter categoriram. Ad falsi/icalionem unius synonymne
sequitur fuls‘ificalio alterius‚ Nunquam ex ver0 sequitur falsum. Ouemad—
modum mm dantur eonlradieloria vom in insolubilibus‚ im nee enntrudt'etoria fulsa.
454) Prima quaeslio est‚ utrum aliqua propositio se faIsi/icat‚ e! si sie, an ad
falsifiealionem um'us sequitur falsificatio alterius. Die Antwort ist: Nulla propo
si!io es! ponenrla insolubilis sive se falsi/icans, cuius opposilum potes! rationabiliter
sus!ineri. .. . . Omnis propositin signifieans udaequate, suam synonymam esse falsam,
secundum signifirationem, seeundum quam es! ei synonyma‚ se falsifieal. Nun
quam sunt dabiles duae propositiones 0mm'no synonynme, quarum mm es! vera et
altem falsa seeundum il!am signifieationem‚ seeundum quam sunt synonymue.
455) Seeunda quaestio prineipalis est, utrum si! defensabt'le, ca: vero neu sequi
[alsum in insolubilibus, omnilms regulis logieatibus salvis Die Antwort: Anlece
deute non habenle nisi unum sensum totaliler sta!‚ couscquens esse falsum quu!ibet
perle an!ecedentis eera. Nunquam oonsequens bonue eonsequentiae es! impossibile,
nie! anteeedens sit impossibile. Nullus modus arguemii per regulas logicales‚ qui
extra insolub1'lia mm patitur instanliam, solum propter insulubilia instantiam
habet.456) Tertia quaestio prineipalisv est‚ an in materia insolubilium passe! sustineri‚
quod mm datur contradietoria vera au! falsa Die Antwort: Nun dantur cou—
!radietoria vera significantia‚ sinnt est, aal necessaria in sensibus eon!radietoriis nec
in insolubilibus nec extra insotubitia. Ouemadmodum nun dantur contradictoria
falsa aut signifioantz'a, elfter esse, quam est, an! impossibilia extra insolubitia, sie
nee in insolubitibus.
457) Nemlich 1) Omne possibile est admittendum. 2) 0mm sequens ex posilo
es! eonoedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum es! secundum suam qua
litatem.
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er theilt den
Terminus zunächst in per!inens und imperlinms‚ womit eine zweite Eintheilnng in
absolutus, eonnotativus und abslractus parallel läuft (f. XVlll r. B); der pertinens
wird getheilt in sequela und repugnantia, wovon erstere in eonvertibi!is und mm
convertiln'lis (f. XlV v. A), und zwar coueertibilis abermals in secundum unam si
XXII. Amt. Coronel. 253
Commentar zu den Kategorien459)‚ eine Darstellung der Lehre vom Ur—
theile und der proprielates terminorum unter dem Titel „Rosarium“ 400),
eine Erläuterung der zweiten Analytik“‘), und eine Monographie über
Expom'bilia und Fallaciae schrieb 4t32); dass er ausserdem die (anse
quentiae seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch
Buchhändler-Reclame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124—126) als Vertreter der
beiden Richtungen, d. h. der via_realium und der via nominalium, an
’ gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenthümlichen Behandlungsweise; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Dis
ciplinen gerückt hatte, s. Abschn. XlX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethiauischer
Auffassung parallel neben die tenninistische Erklärung, so z. B. schon
betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 403) und desgleichen beim
Begriffe des Homonymen 464), während er überwiegend sich in termi
nistischer Denk- und Redeweise bewegt‘“). Im „Rosarium“ tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnifieationem und secundum duas vcl tres significaliones; andererseits die repugnantes
zerfallen in disparuli und eppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relatiüe
oder eonlrarz'e oder privativu oder contradieton'e entgegengesetzt sind. Vgl. 'bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Anlom'i coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristo—
telis seeundum utriusque eine, realium scilicet et nominalium, princ1'pia commentaria.
Paris. 1513. f01.
460) Prima par.s Bosarii magislri Anthonii Coronel, in qua De propositione malte
nolanda‚ De materiis proposz'lionum, De oonlradietoriis in obliquis, De conditionutis
et conversio-nibus ex glibro cousequenlz’ei‘um eiusdem as.sumptis, De moclalibus, De
propositionibus de futuro contingenli et de modo arguendi ab affirmativa ad negati—
vam.‚Seeunda pars rosarii Logices magislri Anthom'i Coranel coutinens septem capitula,
Primum de supposilionibus, Secundum de generibus supposz'lionum, Tertiwn de rela
livis, Quartum de regulis suppesilionum, Quintum de ascensu et de descensu‚ Sewlum
de ampliatienibus, Septimum de appellationz'bus. Am Schl.: Exp1ieit rosarium logieae
magislri Anlhom'i coronel hispam' de regno caslellae dyoceszs segobiensis. 1512. Paris
bei Olivt'er Senant. fol.
461) Magislri Anlonii Coronel Secobiensis in posieriora Aristotelis Gummentaria.
Paris bei Dionysius Rom (das Druck—Privileginm ist v. 1510). fol.
462) Tractatus exponibilz'um et fallaciarum magislri Anlhoniicoronel Segobiensis.
Ebend. 1511. fol. '
463) Libri eins subieetum atlributz'om's est istc terminus „praedieamenlmn“, cum
per totum librum agalur de praedt'eamuntis et anlecedentibus et consequenlibus ca,
sed rationaln'lius es! assignare pro subieclo istum terminum „terminus in praedioamento
poniln'lis“.
464) Duplex es! acquivocum, so. aequivocatum etv aequivocans; aequivocum
‘ aequivocatum est res significala per terminum acqm'vocum aequivocanlem; terminus
autem aequivocus aequivocans cst terminus signifioans suu signifieata diversis cou—
ceptibus etc.
465) Er benützt die Theilung in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze
über couerelum und abslmclum, und spricht auch von substantia primeintentionaliter
oder secundeintenlionaliter tapla (vgl. Anm. 426).
254 XXII. Ant. Coronel.
Punkten deutlich hervdr 466)‚ als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit
des Urtheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei ‚er gehöre 467). Ja er
steigert noch die terministische Spitzlindigkeit, indem er die propositz'o
mentalt‘s in zwei Arten zerlegt“°), und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sophismen einzustreuen““), auch ein eigenes Uapitel de
obliquorum contradiclort'z's beil'ügt“°)‚ In gleicher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischstcn Sophistereien
aus‘“). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
vl'ertigende Exegese47z), und die Ewponibilia, welche völlig dem be
trell‘enden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473)‚ führen zuletzt
neben allem Reichthume an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles"“).
466) Neben der beständig gewähllen Form der Darstellung, welche sich in
„von!ra urgui!ur — ad argumenlum dici!ur — respondc!ur — corollarimn“ bewegt,
finden wir häufigen Anschluss an Occam und Buridan, sowie auch betrelfs der
Einheit des mentalen Urlheiles an Peter v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezüglich der significatt'o an Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die termi—
nistische Behandlung der Frage über rompleze siyni/icabile (oh. Anm. 423); die
conditionalen Urtheile entlehnt er aus Albert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 551 lf.)‚ sowie aus ersterem die variulio penes infinitum (ebend.
Anm. 297).
467) Duae occurrun! opim'ones, una realium u suis facto falsis imaginationibus,
alia nostrorum nominalium, quac non es! minus verior, quam c!arior. Prima po
ni!, quod re!u!io ralz'unis es! quidam respeetus causatos per actum intellectus vel
volunlatis‚ rationc mius fundamentum eins a!iqualiter se habel‚ qualiter nun se ha—
bere! sine ill0 Alia es! opinio nominalium, qui nur! ponun! p!uralitatcm sine
neeessilate,‘ dimm! enim‚ eeri!a!em proposilt'onis esse ipsammet proposilionem.
468) Duplex es! proposilio mentalis; quaedam es! ultimatu, quaedam nun ulti
mata. . . Mentalis non ultimata es! propositt‘o‚ quac ad plucitum e! non naturaltter
significat vere vel false; mentalis ultimuta es! propositio mentalis, quae naluraliter
proprie significa! vere ve! leise.
469) Z. B.: Bens non potest creare veritatem illius propositiom's „dem m'lu'!
cree!“ u. dgl. zu Dutzenden.
470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: ls!ae duae contradicun! „Asinus
cuiuslibet huminis cum!“ e! „Quilibe! asinus cuiuslibe! honu'nis non t‘iM‘1'il“, e! in
aliquo vasu sunt simu! verae ve! /'alsae; ergo lex contradiclort'urum nulta. Zu den
vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: ls!ae duae contradicun! „Socrutes
porlons lupidcm nun monetur“ et „Socralcs portons omnem lapidem move!ur“. Die
Lösung überall durch Supposition oder Distribution.
471) Brunellus es! omm's asinus fu!nrus e! fovellus es! asinus futurns; ergo
/ovellus es! zur! eri! brunellus. Achnliche Dinge in Menge durch alle Capitel
hindurch.
472) Die Form b0cht sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Richtigkeit des anteccdens, eonscquens und der sequela.
473) D. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtheile und
lässt dann die übrigen Exponibz'lia folgen, wobei er die Sophismm mit Schädeln
ausschüttet (besonders über mininium und maxinmm), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über con!ingenler und anim's heil‘ügt.
474) Expon. e! /'all. l'. LXVIII v. A: Live! per regu!as supposi!ionum e! syllo
gismorom possin! onines paralogismi dissolvt', An'stotcles tanzen in libris clericornm
(natürlich zu lesen elencltorum) alias regulas assignavit, seeundum quas untiqui doc
!0res dissolvun! pm'aloyt'smos, quer quidem reyulae ad minus secumlum rocem di/)'e—
Tun! a regulis, quilms moderni in corum dissolulimw nlunlui‘. Und was hierauf folgt,
ist ein Commentar zu Aristoteles, Soph. EI. '
XXII. Caspar Lax. ' 255
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich Termini““)‚ Obli
gationes““) und Insblubt'lia‘"), dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, 'da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben
Anm. 424 ff). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terministen ‘ gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obliga
!iones beigedruckt ist, indem dort die Schlafl'heil, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerlichkeit der Antiqui gegenüber und Fülle der Modernen geschmäht wird47s). Lax selbdsetr Swüäshslitgkeuintter
den Definitionen der obliga!io diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Antn. 244) trafen“”), und formulirt
auch eine dortige unhestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
praefingere und admitlere“°). Nach casuistiseher Erörterung der vier
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf 481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (l) Einwände nebst Sophismen
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli
ga!io in positio, deposi!io und dubie positio durch 482). Die Insolubilia
475) Termini magislri Gasparis Lax Sec-undo revisi et emendali per ipsum cum
no1mu!lis addilumcntis interlinearibus. Venales 1epcn'untm in aedibus Hßdm0ndi
le Feuure Paris!ensis bibliopolae. ‚S. a. (wohl sicher 1512). fol.
476) Obligationes magis!ri Gasperis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schl.
Impressae Parisias opera lohanm's de !a Rache. 1512 (am Titelblatt das Buch
händler—Zeichen des Le Feure). fol. '
477) Insolabt'lia magislri Gasparis lax aragonensis de sarinyena mwi!er impressa
e! per ipsum correeta. 'Am Schl. Impressa Parisz'us expensis . . Hemondi !e feare.
1512. fol.
478) Illas langaeseentes,'aridas‚ ieiunas, obseuras a!que param iucundas bubul—
ci!an!ium a!que bla!eran!ium an!iquorum philosophorum disserliones, qaas tali!er reli
queran!‚ a! ipsis solis au! paucis quodammodo aliis scripsisse viderentar, adeo c!aras‚
perspicuas, aliles‚ suaves a!que splendcscenles repuries, u! Boryslhenis dulcedinem a!que
abundan!iam sen!ire videan!ur. '
479) I’otes! eapi li!lera „obligalio“ ac!ive e! e!iam passive e! e!iam formaliler.
Aliquz' capien!es !er!io modo di/finian! ipsam sie: obliga!io es! oralio composi!a
ex signo Obligatiom's e! obligate; capiendo passive !an!um valet, siau! lil!era
„obligalum“; sed capiendo active sie potes! di/fim'ri: obliga!ia es! praefixio
alicuius enunliabilis ad suslz‘nendum secandum a!iquem sta!am. Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über !empas‚ ceda! tempus, per!inens und imper
!inens.
480) Praefingere aliqaam proposi!ianem es! expliaarc, se geile, quod secundum
aliqnem ecr!um slatmn’ ipse defemla! ci illam. l’onere proposz'tionem es! inmwre
alieui‚ quod !alis (mit, quod ipse sustinea! ei talem proposilioucm secundum s!a!um
a/firmalivum. Admi!lere aliquam proposiliouem non es! cum concedere neque es!
negare eam neque dubilare, sed es! promitlere, se responsarunf ad i!!am secandum
!a!em s!a!um‚ sevundum quem proponens praefigit.
481) Dubi!alur‚ u!rum s!e!‚ in casu aliqucm ben_e respondendo concedere e! ne
ga-re eandem propositionem in eodem sensu fm‘endo eam ad idem ins!ans in/ra idem
tempus obligalionis ipso respondcn!e pro uno‘ praecise e! in ordiue ad_ unam obli
ga!ionem.
482) Seien! ab aliquibus sex obligalionis spccies assignuri‚ so. positio, imposi!io‚
deposi!io‚ pe!i!io‚ si! verum, dubie posilio. Posilio es! una speoies dis!incla obli
galiom's. Nun es! ponendo- imposi!io obliga!io dis!inc!a a positione. Nmt
256 XXII. Caspar Lax. Joh. Dullaert.
stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum
falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur
relativ; d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. ln diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
falsi/icare selbst betrill't483)‚ während die zweite- auf die Coexistenz
contradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be
züglich des „decipi“ näher ausgeführt wird 486), worauf noch eine fünfte
Frage ebenso, wie bei Cranston (0b. Anm. 453.111), dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der lnsotubilia aufrecht zu
halten 48 7).
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher quaestiones zu den Kategorien 488) und
zu De inlerpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debet poni petitio distincta species obligationis. „Sit verum“ non est species di
stincta. bubie positio debet peni tertia species. Tamtam sunt tres species
obligationis non coincideutes et distinctae quoad rem, se. positio el depositio et dubie
positia. In der Detail—Ausführung'werdeu die Begriffe der obligatio dcpcndcns,
cedens und rcnascens, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 Ill), auf sammtliche drei Arten angewendet.
483) Au aliqua propositio possit se falsificure aut impossibilitare aut propter
re/lerionem signi/icare aliteiy quam esl. Ad hoc, quod propositio Sc falsificel,
requiritur et sufficita quod sit reflexive supra se vel supra aliquam aliam secundum
aliquam certam significatione-nu ratione cuius re/lezionis et ipsa secundum illam signi
ficutionem cum aliquibus in aliquibus Seusibus potest inferri in bona consequentia
ipsam esse lulsam secundum talem significationenu
484) An in se fulsi/icantibus propositronibus duo contradictoria simul vera vel
simul falsa reperiuntun . Sicut slut, quad duarum contradictoriarum quaelibet se
falsificet secundum se et quamlibet sibi synonymumy imo quod dentur duae contradic
toriae, quarum nulla polest contradicere nisi /alsi/ieanli se saltem in aliquo scnsu,
ita poterit illud stare de impassibititalione.
485) An eadem propositio in insolubilibus vera et falsa eopulative aut possibilis
simul et impossibitis vel contingens et necessaria reperiatur. . Tala di/ficullas de
pendet ez assignatione illiusl quod requiritur et sut/icit ad aliquam propositional" in
aliquo certo sensu alicui repugnare in aliquo certo. kequiritur et sufficit, quad
illae habeant aliquas signi/icatioues et quod secundum aliquam illarum una sit re
flezciva supra se vel alium, ratione cuius destruit suam compossibilitatem cum illal
vel quod non possit daril ita esse, sicut per tales polest signi/icari in illis sensibusy
quad consequatur incompossibilitas.
486) An in aliquo casu possibili posito stel, eundem simul decipi et non decipi
scu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis decipiatuig requiritur et su/liiitj
quod firmiter dissettlial vero vel signiheantil sicut est, in sensu vcro, vel quad assen
tiat firmiler [also vel siynificunli, uli/er cssa, quam cst, in aliquo sensuy secundum
quem contradicit vel potest conlradicere alicui in aliquo sensu
487) Dubilatur ultima, an regulue logicalesy quae eommuniler solent pom‘, sal
venlur in propositionillus insolubilibus omnes regulae logicales sine errore tenent
in insolubilibus eodem modo, sicut extra insolubilesl et non magis patiuntur instan
tiam in insolubilibus quam extra. i
488) Quaestioncs boctissimi Magistri ioannis dullaerl a Gundavo in librum prae
dieamentorum Aristotelis. Secunilum viam naminalium nunquam Hactcnus in lucem
emissae. veneunt llarrhisiis in aedibus lfernardi Aubry. S. a. (das Druck
Privilegium ist v. 1523). fol. '
489) quaestiones super duos libros Periliermenias Aristotelis una cum teætu eius
dem clarissimo expositions magistri 1ohannis ltulluert de Gundavo. A magistro Clado
aldo cenalis Parisiensi de novo pluribus mendis abstersae etc. Am Schl. lmpressae
per magistrum Stepltanum BulunditParis). 1515. fol.
XXll. Job. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 257
innerhalb deren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie
er überhaupt bei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen
‚ bekennt 49“). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen, könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenthümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weit
‘auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinn
lichende Figur entwirft“‘), um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszndrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492). ’
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Schotte
Robert Caubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegen
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,
d. h. terminus, bei494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma“
haben‘“), um hierauf zunächst das Verhältniss der Contrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen 496), und hierauf in analoger Weise den contra
rhetorischen Gegensatz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung49s), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nem
lichen fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulatz'm und copulative, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim ronditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si“ vor499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles-fal
len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nem
lichen Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden“)
Ein Schüler des Cranston war der Schotte W ilhelm Manderston ,
dessen Epitome dialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa“ wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ausser Majoris citirt er beifüllig: Occam‚ Greg. v. Biniini, Holcot‚ Hen
tisbel'us, Buridanus, Peter v. Ailly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per
gulensis, Georgius Brnxellensis, Apollinaris Ofl‘redus, Cajetanns de Thienis, Simon
de Lendenaria, Martinus Magistri, Faventinus Menghus, Job. Dorp und Hieronymus
Pardus , auch theilweise Jacob Faber (s. Anm. 636 HI), ja er spricht sogar von
einer Parlei, welche er „Fabristae“ nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und l)ominicus de Flandria (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomislen und Scotisten, z. B. in 0uaest. in
pruedicam. bei uequivoewn sagt er: Hae diffiniliones tres positae in texlu reelae sunt
. . . . . .. secundum viam nominalium. Ponant Thomistae et Seolistae suam imagi
nationem. ‚
Pneurn, Gesch. IV. 17
258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston.
Sinne des Terminisrnus erklärt wird und sofort den Uebnrgang zur divi
sio und von da unerwartet rasch zur argumentatio nebst consequentiae
491) Nemlicb:
‚.„„Lm I;u„
ä f
„ neue-g
\is
.ä\
s lä
a ä
i "\l .‚l
.s'!
/‚
affirm‚ _ —mbconirm'iae _
‚ 4D2) f. CX_XUI v.‚ woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden
und die vernemenden Urtheile der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der
Möglichkeit sich findet.
XXII. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. ’ 259
darbietetöo4). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505’), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicalia““). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futuro contingent_i 507).
493) Quadraperti!um in Oppositiones, Conversiones, Hypothcticas e! Modales ma
gistri Roberti Caubraitli omnem ['erme di/fieullalem dialeclicam enodans, diligenter re—
cognitam e! labeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. ll r. A: Praesapponendae SU‚M acceptiones huius lermini „oppositio“.
Oppositio logicalis subdividilur in oppositionem terminoram e! propositionam.
495) f. lll r. B; d. h. er fordert hiezu similis quantitas und similis qualitas,
vgl. unten Anm. 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B: Islae eon!rariantur „Cuius
libe! hominis atbi quilibet asinus ['ui! currens“ et „Cuiuslibet Itomim's albi quilibe!
asinus non fui! currens“, et tarnen in casu sunl ambae verac.
497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über vontradictio in propo
silionibas de extremis complexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),
sowie die Urtheile, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponihlen Urtheilen führt er das Verhältniss
des subcontrarium und subaltcrnam durch (f. XLV lf.).
498) Z. B. f. Llll r. B: Dubitatur super cunversione is!ius „A es! homo“ po
sito, quod, quandocunque A poni!ar a parle subierti‚ significet homines, et quando—
cunque ponitur a par!e praedicati, significet asinos.
499) f. LXVIII r. B: Notabis, haue eoniuuctionem „xi“ trifariam accipi: iilative‚
promissive c! condi!ionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied
zwischen coputalive und copulatim; letzteres soll aber wieder zerfallen in sepa
!u!imvil:ogjitexive und copulatim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiunctiva
(f. C . .
500) f. CVll v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis, wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currenle anti
christus praedica!‚“
501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über conlinyens
speciali!er captum (f. CXXXIX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
502) Galielmi Manderston compendiosa Dialeclices Epitome‚ ab aullt0re recens
emendata, e! immmeris quibus undiqae scateba! mendis, liberata. Item e! eiusdem
quaes!io de futuro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage
wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)
503) In prima perle quaedam communissima principia explicabimus; in secunda
quasdam lerminorum logicalium speciales dioisioncs subiungemas; in pos!rema parle
alias lerminorum proprietates, quae parva logicalia vocari solent‚ modo compendioso
e! doctrinali colligemus.
504) Diffiuitum propinqaum est ’lerminus, cuius significatum per diffinitionem
explicalur convertibilis cum ipso diffinitioue; dif/initum vor» remotum es! res signifi
cata per di/finitum propinquunt. Unter beständiger Lösung von dubio folgt hierauf
die divisio, dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheile aus Petrus His—
panus, jedoch nur um der argumentatio willen, und dann die consequentiae ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilnng des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie
'bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art. auf
die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.
506) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubio und
Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio rela
!ivorum‚ amplia!io, positio propositionum de inessc, appellalio formae e! rationis,
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifrgkeit zahllose Sophismen
nach F ormulirung der Lehre von cousoquen!ia.
17*
260 XXII. Johannes Dolz.
Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dem Titel „Termini“ 508)‚ einen Commentar zumfiersten
Tractate des Petrus Hispanus 509), und eine Monographie betitelt „Sylio
gismi“ verfasste“°). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickeln“‘). So gelangt er auf einem Wege, wel
cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt5l2), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Ein
theilnng desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen'
zu knüpfen 513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor
heben könnten, nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen ‚
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt“‘), beginnt
Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft
aber hier an die übliche Einlheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae proposiliones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „similis consequentia“ verwerthet 515). Hierauf sucht er die
508) Termini cum principiis neenon pluribus aliis ipsius dialeclices diffieullatibus
magistri ioha'rmis Holz arayonensis de Caslellar. Venunduntur Parisius in aede He
mundi le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) Disceplaliones super primum lractatum summularum (cum nonnullis worum
terminorum inlelleetionibus) magistn' Iohanm's dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.
510) Sillogismi magistri lohanm's Dolz aragonensis de! Castellar. Ebend.
1511. fol. ‘
511) Termini f. II r. A: Traclalum nostrum bipartz'lum esse censeo; primo ler
mini ad disputalionem necessarii‚ quanlum su/fieit proposilo, suceinole declarabuntur;
demum diffinitio termini cum‘ eius divisionibus membrorumque diffinitiunibus et divi—
sionibus propalabilur.
512) Er beginnt sofort mit. den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. III r. B) auf das con‘ditionale Urtheil über, und lässt (f. IV r. A) dann
definitiv und divisio folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)
über cumplexe signifieabile im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus Iogiee caplus neuem modis di/‘fiaitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua proposilionis 3) oratiom's non
stitulivum 4) quo nectitur propositio . . . . .. 5) signum propositionale . ‚ . . ..
6) signum pom'bile in propositionc eonsuela-...„ 7) signum‚ quod ex impositione,
quam acta habet, aliquid repraesenture natum es! potentiae cognilivac (Abschn. XX,
Anm. 453) . . . . .. 8) signum significans aliquid aliqualiler, pro quo in propositione
Ialiler pom' polesl 9) signum ponibile in propositione Ianquam subiectum vel
praedieatum vel tanqnam exereens officium. Ouae diffinitiones, licet dilferant verbis,
M" “Wem Taiione. Ultima‘ videtar clarior. Die hierauf folgende Eintheilung
des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.
514) Hau sylloyismorum opus ih tres secabo partes; in prima, de formalitate
consequentiae quid requiralur et sufficiat; in seeunda Iangemus regulas generales
ad omncm eonsequentiam syllogisticam; in terlia de unoquoque modo et una
quaque figura speeialis fiel mentio.
515) Consequentia (man dividitur; quaedam est formalis, alia materialis. .
Consequentia (Jena formalis esl‚ quando ipsa es! bona et nun eontingil dare unam in
simili forma, quin sil bona. Ad cuius intellectionem apartet videre conditiones Tequi
sitas ad aliquas consequentias esse similes. Prima esi‚ quod sit similis qualitas;
semqtda, quod sit similis quantilus; tertia, quod sit similis amplialio, '
similis restrictio, similis appellatio. Circa haec est diffieultas, ulrum‚ si in anle
eedente alicuius eonsequenliae sit contradiclio, ila quod anleoedens lalis consequentiae
SH mm copulativa composila ex parlibus eontradicentibus, in quarunque alia similis
. ‘ ' A '_‘„
XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequeutia festzustellen 516)‚
strebt aber schon hiehei im Einblicke auf jene Syllogismen, deren Mittel
begrifl' nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllo
gistik hinaus5fl). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass
auch aus zwei particularen Prämissen 518) und ebenso aus zwei negativen
Prämissen ein Schluss möglich sei519). Sodann aber macht er sich auch
noch daran, gegen sämmlliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi
stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine
Probe anführen will“°).
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argameuta
sophistica“ eines Anonym us hervorgegangen 521), welche in der glei
chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander
wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be»
kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von
formae autecedeus debea! esse altem und copulativa composita ex coutradicentibus.
Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor
geführt.
516) Pouemus coudi!ioues, qaae requiruntur ad hoc, quod atiqua cousequeutia
dicatur syllogistica. Prima, quod mediam si! totale extremem in aliqua prac
missarum; secanda, quod quaeltbet extremitas sit totale extremum; tertia,
quod in couclusioue aliqua c:ctremitatam si! totale extremem.
517) Priucipia regalativa syltogismoram soleut communiter explauari pro
sytlogismis, qui commauiter fiunt‚ et pro illis, in quibus medtum distribuitur; pro
atiis vero bom's syllogismis, in quibus medium neu distn‘buitur, aparte! alia principia
pouere.
518) Prima regeln „Ex puris particularibus uihil sequitur“ potest haben
duos seusus ; .. . .. uuus es! capieu'do propositiouem particularem ut in quantitattbus;
. alias seusus es! intelligendo regulam de medto‚ ita quod sit seusus „es; paris
particularibus particularita!e medii uou sequitur atiquid syllogistice". Neu es!
dubium, quod regula in prima seusu intellecta mattes patitar instautias: Cou
sequeutia es! syllogislica: Homo omue animal es!; album es! auimal; ergo album es!
hamo. .. Socrates iucipi! esse autmal, Plato es! e! fui! animal, ergo Plato Socrates
es! vel feil. Homo e! omuis homa suu! alba, risitu'tia omuis homo et Ironie saut,
ergo risibilia saut alba. Neu tautum homo es! rationalis, omne ristbile es! ratio
nale, ergo uon tautum risibile es! homo u. s. w.
519) Sccauda regula es! „Es: puris uegativis m'hil scquitur“ Reue seqaitur
syllogistice: Nullus homo es! et uou es! animat, uutlmn risibile es! homo, ergo uultam
rtstlu'le es! et nou est auimat u. s. f.
520) Barbara es! prtmus modus. Iste sylloyismus es! in Barbara: Tan
tam omm's homo e! omuis asiuus utrumque ens saut, lautem omuia alba sunt' homo
et asinus‚ ergo !autum mania allzu utrumque eus saut. Cuiustihet homiuis quad
libct iucipieus esse iucipi! esse homim's asiuus, omne radibile praeter brunellum cuius
libe! homiuis iucipieus esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum iucipil esse ho
miuis asiuas. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)
521) Argumenla commuuia ad iufereudum sophistice uuamquamque propositiouem
esse veram vel falsam. Am Schl.: E! sie habes .. .. argumentatioues sophisticas in
omm' materia neoessarias. Basileac 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt
Sambucetlus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications-Briefe: Cougestus es!
iste libeltas et trauscriptus e! taudcm chalcographis datus in luccm siue certi
autoris uomiue per quosdam philosophiac amatores etc.
522) Als Probe kann dienen: Uuiuscuiusque coutradictiouis altere pars es! /'alsa;
sed „dem es! deus“ es! coutradictionis altem purs; ergo „deus es! dcus“ es! falsa.
---.
262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.
Hängest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logiualla 523)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentbcile zugleich
wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter
nimmt 524).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent
lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit
bearbeitete 525), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab
sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheils
formen abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,
dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exportibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkes526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
„Dells es! deus“ es! propositio vcra vel non es! proposi!io vom; sed „dens es!
dem“ es! propositio vera; ergo „deus es! deus“ non es! proposilio veru. 0nmis
proposiliu differens a ueru es! falsa; sed „dem es! deus“ es! di/ferens a ‚.vero“;
ergo „dem es! deus“ es! falsa. . . . . .. Omas falsum es! propositiu; SÖ!1 „dem es!
dem“ es! pruposi!io; ergo „dem es! dem“ es! falsurn u. s. w. durch dreissig „ar
gumrnla“ hindurch, an! deren Lösung alle Mühe verwendet wird.
523) Probleme!!! lugiralia magislri Hieronymi de Hangesl. Vrnundanlur parrhisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) Con!rariae non possun! esse simu! verae‚ sed bene simul falsae, neque sub
con!rariae simu! falsae‚ sed bene simul verac, neque con!rudictoriae simul verae an!
falsae‚ An das Beispiel: ls!uc con!radicun! „Socrates es! asinus, si nun es! asinus“
e! „Sucrates nun es! asinus, s! es! asinus“, e! sun! simul verae. knüpft sich eine
lange Discussion über conditionalum. In gleicher Weise folgen hierauf die copula
tiven Urtheile mit dem Beispiele: ls!ae sun! con!radio!oriue „Sucro!cs e! Plato essen
!iun! aliquilms propusi!iunibus‚ quibus dissenliun!“‚ e! „Socrales e! Pla!o nur! essen
!!un! e!c.“ e! sun! sinml’“vcrue easu; dann die signa collecliva mit dem Beispiele:
ls!ae sunl cou!rudictoriae „Umncs apostoli sun! duudecim“ e! „Nun omnes apostoli
sun! duudecim“ e! sun! simul uerae; hierauf die disjunctiven Urtheile mit: „0mm's
homo vel omnis asinus non es! animal“ e! „Nun omnis homo vel omnis ust'nus non
es! anima!“ und mit: „Omne anima! es! ue! non es! homo“ e! „Nun umne unimal
es! vel non es! homo“. Mit analogen Beispielen werden dann noch die contradicto
rischen Gegensätze erlautert betreffs der suppositio confusa !antum‚ der supposi!!o
malerialis ‚ suppositi'o relalivorum, der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrates
sciens omnem propusi!ionem es! homo“ e! „Sucrales sciens aliquani propositionem non
es! homo“), der modalen Urtheile, der amplia!io‚ des fulurum eunlingens‚ der appel
Ia!io; und zuletzt folgen die „ac!us synca!eyorematici“ mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der propusi!io mentalis.
525) Primus !rac!atus Sunmmlarum Ferdinandi de Enzinas, cum !ex!u petri His
pam', nuper qua putui! diliyenlia recugnilus. Parlsiis 1528. fol. Und dazu: Opposi
!iunum über primus Furnandi de Enzinas, in quo _quae ad primum Tractatum pelri
Hispani perlinen!‚ dispu!antur; cum nonnullis addi!ionibus reccn!er imprcssus a!que
suae integri!a!i res!i!utus. Parisiis 1528. lol. Der zweite Theil, welcher den Special
Titel hat „über secundus de Relativis a!que opposilionibus in prapositionibus in
quibus pontmlur relative“, ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An—
hang beigegeben; nemlich der Primus !rac!a!us snrnmnlarnm ist in der ersten Hälfte
lediglich ein kurzer Cummentar zum Texte des Petrus Hispanus; hingegen von der
Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile beginnt, ist es ein
Auszug aus dem Opposi!iunum über, in welchem jene erste Hälfte ganz über—
gangen ist.
526) Wenn Enzinas Oppus. lib. f. II r. A sagt: H06 opus in !res librus par!iur;
in primu proposiliumuu, in quibus neu relativum neu signum exponibile synca!egore—
ma!icum ponitur, opposi!iones dcclarabimus; in secundo de opposi!!onibus rela
XXIIJ Ferd. v. Enzinas. Greve. 263
Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit
sogleich eine -Erörterting über „similis forma“ der Urtheile 527), sowie
über die „signa“ in‚üblichem terministischen Sinne 528), und führt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen, Sophis
men und Lösungen derselben durch sämmtliche Arten der Urtheile hin
durchs“). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die
Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die sappositie relati
vorum das logisch entscheidende Moment ist530).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte
Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh
rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parea legicatia herausgahäsi) und dabei grund
sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat 532).» Seine Darstellung
der proprietates termineram selbst (beschränkt auf suppositio‚ distri
Indio, ampliatio, restrictio, appetlatio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar; nur bringt er bei den Eaponibitia wieder Memorial-Worte der he
trefl'enden Regeln vor, wobei wir einigermassen an 'fartaretus erinnert
werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes ‘
liverum dieemus; in ter!ie oppositiones prepositienum expenibilium reserrabimas, —
so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu
mal da am Schlusse des zweiten Buches zu lesen ist: „Exptieiun! du0 libri oppo
sitienum mgs!ri Ferdinandi de Eazina“; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugänglich.
527) f. IV r. B. S. bei Canhraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XlX einleitende Bemerkungen über distribatie, dann f. XXIl die Entge
gensetzung bei signa eollectiva, f. XXIII bei casus ebtiqui, f. XXXI in prepesitienes
coudilioneles, f. XL in prepesitienes eonditionatae‚ f. XLll in cepulativcn Urtheilen,
f, L1 bei uterqac, f. LlX in disjunctiven Urtheilen, f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.
530) Zuerst f. LXXXIV die relative substantiae, dann f. LXXXIX die relative
diversitatis‚ hierauf f. XClll die recipreea, f. CIV die alietas, und zuletzt wird
dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe aterqae enmis, quodlibe! com—
binirt.
531) Der weitschweifige Titel beginnt: Qaie parea toieatia ad malte !um dtilia
tum necessaria praecipae ad eerilatis fatsitatisqae diversan propesitienum etiam
emaiam ar!ium indega!ienem plarimum cendueimt etc. etc. Am Schi. Finiun! parva
teicatia nuper per Magistrate Henricum Graue de Göttingen in fleride stadie Iypsensi
disputata. s. l. s. a. 4.
532) f. l. v.: Mederni dicant‚ quod subiectum huius tractatas es! suppesitie e!
eins prepria passte es! eeri/ieatie; alii entern dicunt, e! beue, quod terminas
„sappositienes“ es! haius traclatus subieetnm e! sappositio es! eius passie. Auch
sonst citirt er unablässig die „Modernen“ als Auctorität.
533) f. XLV v.= Die zur Exposition der exclnsiven Urtheile (Tantum heme
eurrit, Ten!um heute non eurrit, Nun tantum heute non carrit‚ Neu tantum homo
curri!) dienenden Urtheile werden bezeichnet durch „Mitte, Sehelas, Plato, Feeit“.
Entsprechend für die Exceptiv-Sätze: „Gerate, Pecceta‚ Idole, Commoti“, und für
die reduplicativen (f. L v.): „Adamasti‚ Solamenti, Sinam‘mo, Pro honore“. Vgl.
oh. Anm. 175 ff.
534) Unter abermaliger Beiziehnng der Expenibitia wird in fünfzig Regeln ganz
besonders die eonsequentia ab in/erieri ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,
AII_III. 183 ff.) erörtert.
O
264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
Gebwiler, dessen „Pareulus logieae“535) einen Abriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Job. Parreut und
dessen Beuützung des Gerson an, um hiemit polemisch gegen Thomas
und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).
Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge
hört hieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 53") der
üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus eontraelus und incon
l1'tlül’ll854o), und ebenso die Eintheilung des syllogismus ewpositorius,
dass derselbe entweder virtualiter oder formaliter auftrete 541). Was
hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen
Litteratur an 542).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanatio“ des Petrus
535) Magistralis Totius Parvuli ariis Logiees eompilatio, nuper Basileoram erbe
novo ere et arte ernannte, eastigationis Iima rrengm'ta ein. Natura Universulium
praeclare in huius operis calee per modum quaeslionis pro et ronlra invesligatur.
Basileae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.
536) [sie Iibellus compendium seit parvulus Iogieae inliiulatur mm a paueilale
eonsideratorum, sed a eompendio verborum. Dividitur in acta traetatas partiales sum
plos e!- e.elravtos partim ex libris Afislolelis partim ex libris aliorum Iogicorum.
Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheile nach Petrus Hispanus mit mo—
dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quelle mit Benützung des
Paulus Venetus, der 3. die erponibilia nach Paulus Venetus, der 4. amplialio,
alienalio‚ restriclio ganz aus Marsilius, der 5. die lsagoge völlig nach der Auflas
sung des Job. Parreut (Anm. 372 IT.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis
mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cantelen, welche wir bei obigem
Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequenliae in einem
Auszuge aus Strodus."
537) S. ob. Anm. 373.
538) lalroductorium dyaleeticae‚ quod Congeslum Loyicum appellatur; nuper
denuo revisam et aequrata dili_qenlia fideliter emendatum. Am Schl.: Congeslum per
Miehaelem de Vratislavia‚ Collegii maioris ariislarum studii Crueoviensis Collegialum
fim't. Impressum Argentinae per lopnnem Knoblauch. 1515. 4.
539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über Iogiea artificialis u. s. w., wobei
er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumen
tatio bezeichnet, beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheile, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verflieht; beim hy
pothetischen Urtheile nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditional,
copulativ, disjunctiv, rational, cansal, temporal, Iocal).
540) Syllogismus eo-ntraetus dirilur ille, qui est contraelus ad aliquam speeialem
materiam, incontracfus voeaiur syliogismus simplieiler diclus.
541) Syllogismus exposilorius virtualiler esl syllogismus, cuius medium est ler—
minus eommunis restriclus in und praemissarum per relativum identitatis; empo
sitorius formaliter est, cuius mediale esl terminus singalaris singulariter tentus.
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. EI. reihen sich die proprielates
terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio. ampliatio‚ resirirlio, appellalio
und desrensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die Consequcntiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt
noch ähnlich wie bei Gebwiler (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu
gefügt. ‚
O
XXII. Anonymus. Altenslaig. 265
Hispanus publieirt543); nemlich nicht bloss dass ‚er in der üblichen ter
ministisehen Einleitung die Parallelisirung des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Sehl.) in Form von Versen verbringt 544)‚
sondern er übt auch das eigenthümlicbe Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,
welcher für die Conventualeu des oberbayerischen Augustin_er-Klosters
Polling eine „Dialectica“ verfasste 546), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen 54"). Nachdem er mit der Lehre von
der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu
können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begrifl‘, vom Urtheile
und vom Seblnsse 550). Indem er den Begritl' völlig in der nemlichen
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
543) Explanatio in nonnulla Pclri Burdegalensis‚ quem Hispanum dicunl, vola—
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogalionum ex it's elict'bilium et Sophis—
matum Alberlhi Saxom's expeditione‚ ad quae mm primis valet Opus Maius Isenach—
cense. s. l. s. a. 4.
544) Id quod Multi sequentibus versiculis signare valebant:
Hespondet primus Perier. , purphyque seoundus‚
Tertius an Praedi., quartus Pri. , qain quoque Topii,
Semtus Elenchorum‚ Logicalia parva dat imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitia dialecticae sit bona“
folgt unmittelbar das Sophisma „Omne animal fuil in arrha Neue“; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adqm'sitione doctrinarum"
unmittelbar das Sophisma .,Omnes apostoli dei sunt duodem'm“; ebenso auf „An de
finitio som' sit bona“ sogleich das Sophi<ma „Omnis asinus hominis currit“ u. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanns.
546) Dialectica cougesta et collevla diligenter et nun sine lahme, a Ioanne Al
tenstaig Mindelhaimensz' ‚ ex auctoribus verioribus et fide dignissimis‚ pro fratn'bus
Monarlerii Pollingensis Ordim's divi Auguslim' Canonicorum regularium etc. Am
Schl.: . .... .‚ Expensis Ioanm's Hymnen de Oriagan, et labore Henrici
Grau in oppido Hagenau. 1514. 4.
547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,
welche durchaus nicht gewillt waren, sich vom „heiligen“ Thomas und den fana
tischen Nacht[etern desselben am Gängelband führen zu lassen. IDieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes, ob Conventualen.
an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, billigte wie Parreut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung
mit Wärme den Cieero und die Humanisten Filelfo und Vittorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.
Ailly, Gerson, Gregor v. Bimini, Holcot, Bnridan, Marsilius'und Gabr. Biel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stillschweigend
benützt. ‘
5481 Ouia terminorum diffim'tiones et ipsz'as logicae tradere intendimus, quid sit
diffinilio et qurw eius species, perbreviter aperz'emus.
549) Logica est, qua quis navit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,
arguere, et verum a [also discernere. Solet trifariam partiri a quibusdam: in
naturalem, usualcm. artificialem.
550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes significandi et
praedioandi simplicium signorum‚ i. e. lerminorum .. serutabimur; in secunrla pro
positionummoturas, spccies et passiones . investigaln'mus; posh'emo argumentatio
num varia generu perspim'emus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stoffes
s. unten Anm. 716.
266 XXII. Altenstai g. Pschlacher.
spricht er auch ausführlich (vgl. ob. Anm. 458 u. 494) über die Arten
der Entgegensetzung der Termini“‘). Auch das Uebrige, was natur
gemäss zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedt'eatio, die
Universalieu, die Kategorien und die proprietales lerminorum, behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
flicht er vielfach bereits die Consequentz'ae, und zieht, indem er die ganze
probatt'o terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche
Expom'bz'lia auf; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trutfeder 55“); die Topik und Soph. Et. behan
delt er sehr kurz 555).
In Wien finden wir Konrad Pschlaeher aus Freistadt (in
0estreich ob der Enns), dessen Commentar zu Petrus Hispanus, zur
zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubitia zusammen gedruckt
wurden 556). Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva
logicalia“ nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietates terminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus. und gibt für diesen Sprach
gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er
551) Termini quidum sunl contradiclorie oppositi; et sunt duo termini, quorum
unus est positivus et alter sumitur cum negationc negunte vel infinitante; qui—
dam sunt rontrarie oppositi; et sunt dito ternu'm' ambo positivi significantes formaliter
praect'se et adaequate contran'as qualitales non polentcs verificari de rodeln tertio singu—
lari; termini relative oppositi sunt duu termim' relativi ambo disquiparantiae
non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem vrrificari.
552) Die praedieatio gliedert er reicher als Marsilius (Absehn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria, erstere in eonvrrtibilis und non convcrtibt'lis, letztere in
disparate und synonyme (vgl. ob. Anm. 458), eine zweite Unterscheidung betrifft
essentialis und ureidentalz's, sowie eine dritte quidditutiva direeta und inrlirerla. Bei
den Universalim verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die termini
stischen Erörterungen über significatio (ultimate und non ultimate u. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Ailly (Abschn. XX. Anm. 482) eingeführte Eintheilung
der supposilio confusu mittelst einer Unterscheidung in coltectiva und non eollectiva,
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum‚ umpliatio,
restrictio, appellatio, status, atienatio.
553) Tot sunt propositionis hypothetieac species, quot sunt coniunctionum vel ad
verbiorum, quer possunt esse coputae in illts; septem aulcm veluti frequentiores a
Petra Hispano enumerantur, so. eonditionalis, copulativa, disiunetiva‚ cansatis, ratio
nalis, tocatis‚ temporulis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 II". Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial
Verse sind hier aufgenommen. ’
555) Vgl. oh. Anm. 437. .
556) Parvorum logiealium über; succincto epitomatis compendio conlinens para
tilcs argutissimi dialertici Petri Hiapam' traclatus priores sex; et clarissirm' philosophi
Marsilii logices documenta cum utilissimis commenlariis. Per’ rirum praeelarum Con—
radum Pschlacher de Iibera eivitate artium pro/essorurn Viennue Austrtae Colle
gam gynmasii. Additae perutiles in Postcriora Arist._quaestiones. Additum
quoque Compcndiart'um ad Obligationes et Insnlubilia introductorium. Am Schl.: Im
pressum Viennae arte Ioannis Singrcm'z' 1516. 4.
557) f. 1 v.: Dicitur über parvorum logicalium, quia parvt's dialeoticae 0peram
dantibus traditur, tum etiam quia ea, quae praeserlti in liln'o docmtur‚ samt purva
magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibns Platonis, Aristotelis et alia—
rum magnorum philosophorum excerpta. Hirne 0st, quod tractutus Prtri Hispam' parva
logicalia conlinentes ‚sumnmlur vorantur.
4'‚-.
XXII. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig termi
nistischer Bedeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der
Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probatz‘ones lerm’lnorum des Paulus Venetus auf und schliesst
sich betreffs der vierten Figur an den Tartar'etus an 560). Bezüglich der
Proprlelales terminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
’ des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quae
sliones zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemer
kenswerthes dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 552), und die Insolubllia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).
Endlich Konrad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre l531) will in seiner Congeslio— nova proprielalwm logicalz'um 564)
die ganze Lehre von den proprielates terminorum in hauptsächlicher
Berücksichtigung des TBrminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
hindung, darstellenäö5). So geht er von einer sehr nominalistischen
Definition des Terminus5öß) sofort auf suppositio über, wobei er uns
mit einer eigenthiimlichen Wendung der supposz'lio formelle unter Da
nebenstellungeiner „copulatio“, sowie mit einer sehr modificirten Ein—
theilung der Supposition überrascht“‘_"). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r.: Subleclum tol1'us logicae esl argumenlalio vel syllogismus simplz'citer
diolus.
559) f. 41 r.: Subieclum allribulionis hulus lravlalus csl lerminus „universale“
caplus serundeinlenlioualiler el personaliler.
560) f. 87 r.: Si prima fiqura cupilur commum'ler, lzmc plurcs quam tres figu
rae, ut elinm lcnel Petrus Hispanus, sunl ponendae. Vgl. Anm. 162 u. 540. Auch
die üblich gewordenen Gaulelae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 fl‘. S. Abschn. XX, Anm. 400 fl‘.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, deposilio und dubie positiv behan
delt; vgl. Anm. 482.
563) f. 238.— Aher sowohl in den Obligatoria als auch in den ln.rolublbilia
(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes
Hol andrin us‚ deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte. ‘
564) Congeslio Teßlus Nova Proprlclalum logicalium cum commealatione non
vulgari A Magistro Conmdo e:r Buchen dirlo Wimpina lheologo. S. l. s. a. 4.
565) In der Einleitung: lnlendit aul0r‚ si qua obscurius aal profuslus apud
Aristotelem in dialcclicuc libm's de proprietat'ibas lerminorum commemoranlur‚ hie
sub compendio lradere. Congrucre videbalm‘, eas lraclare passioncs‚ quae magis
ex significalione, quam ex canslructione, magis lerminos absolutes, quam conslruclos‚
i. e. vulgo parva lagicalia diala consequerentur.
566) Terminus es! vo:c significaliva rci aniversalis vel parlioulan's per imposl
lionem.
567) Formalis supposllio esl acccplio lermim' substanlz'vi pro aliquo formell
significato per ipsum; dico autßm „formale“ rem slve nalumm. Copulalio est
acceplio termlm' adiectivi pro aliquo, ul „albus“. Er theilt nemlich die supposilio
von vorneherein in /ormalis und malerialis. welch beide gleichmässig eine reichge
gliederte Unter-Einthcilung finden; nemlich zunächst in discrela und commum's,
letztere in naluralis und accidenlalis, diese letztere in simplen: und personalis; die
simplen: zerfällt in simpliciler simpler und in non simplim'ler simplex, letztere in
simple confusa und confusa simplex,‘ die pcrsonalis hingegen in delerminata und
268 XXII. Wimpina. Petrus de Aquila. Job. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Begeln568)‚
und bringt auch für die Exposition der exponihlen Sätze wieder neue
MemoriaI-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Con
seqaentiae völlig an der Hand des Strodus 570).
Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselhst wir diesen
Faden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen
eine Comhination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppi
rung festzuhalten, diejenigen „Antiqui“, sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden, welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlings-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scotellus“ 571) nur einen Commentar zu Petrus Lom
bardus mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,
wiederholt. .
Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magistris“) ver
fasste Qaaestiones zum 0rganon"") und einen Commentar zu Petrus
Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Sco
confusa, und letztere in confusa tantum und confusa distribuliva, wovon die letztere
wieder in pro singulis generam, pro generisz singulornm, propria und accom
modata.
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptiv
und Beduplicativ—Partikeln, hierauf incipit et desinit, difl'ert, Comparativ und Super—
lativ, sodann die suppositio relativoram‚ distributio, deseensus; hernach alle mögli
chen „signa“ (nemlich omnis, nullus, nihil ‚ neutcr, totes, quam, quidquid, quanlo‚
an, quin, nisi‚ bis), hierauf ampliatio, appellatio, restrictio, und zuletzt die ge
sammte pr'0balio terminorum aus Paulus Venetus und Petrus Mantuanus.
569) Für die Exceptiv-Sätzez'dbbatem intrare beyarda rogabat adortos in choro
devotis colloquiis; für die reduplicativen: Achalmani, mililatis, ergo deos, abstringendo,
alpes diras, in ostiam, ex merore, posl dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
tena:e storax, canos pilos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.
570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff. ,
571) Ich kenne nur die neue von Steph. Novelletius besorgte Ausgabe: Petri
de Aquila Minoritani Scotellus etc. Paris. 1585. S.
572) Ouestioncs veteris artis peruliles magislri lohannis de magislris. Am Schl.:
Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte arcstotilis se—
candum mentem doctoris subtilis‚foeliciler finiant. Der zweite Tbeil hat den Special—
titel: Qucstiones admodum uliles magiscri [sie] Iohannis de magislris explanative nove
Iogice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen: Finis qucstionum et oeteris et neue logice
cum textus explanatione mngislri Iohannis de magistris doctoris parisiensis ezimii
subtilisque scoti sectatoris fidelissim-i. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) Dicta circa summulas magislri pe. his. ingeniosissimi viri magistri Iohannis
magistri introducloria in doctrinam doctoris subtilis. s. l. s. a. fol. Der vorgedruckte
Brief aber des Herausgebers (Minoriten—Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch trägt das Datum Mogantiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: . a viro dortissimo illo gallico more „Johannes magi
stri“, nullo modo „de magistris" cognominalo, ut ei „magister Iohannes magislri”,
non „magister Iohannes de magislris“ nomen sit.
XXII. Job. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269
tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all
gemeineren Fragen"’“), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln
punkte, z. B. bei den Universalien"“)‚ stets den Standpunkt des Scotus.
Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dor
bellus und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit
„contra“ und „ad rationes in con!rarium“); übrigens erläutert er als
einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syneategoreumata 576).
Auch die scotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder
holte Pllege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
Welcher auch Quaestt'ones quodlibe!ales als Erläuterung der Quod!ibeta
des Scotus schrieb 577), unter dem Titel „In Scoti formalitales“ einen
höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfasste 578)‚
wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer’s (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum
Thomismus hinneigend verdächtigte 579).
Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hiber
nico (gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus
über die Universalien und über modus significandi 550) auch Epi!ornata
in sco!icas formalitates heraus 5M), wobei er den Trombeta als einen
Autor „ante nos“ citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den
Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten
der dis!inctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus
scheidung der distinctt'o modulis aus der distinclio ex natura rei zu
acht unterscheidbaren Arten, während Sirectus nur. sieben anerkannt
hatte532).
574) Omnium canclusionum es! unus habitus scicn!ificus ra!ionalis ab aliis di
s!inc!us. .. .. Logica artificia!is es! pars philosophiae generaliler dichte u!ilis e! ne—
cessaria. Syllogismus consideratus sab ra!ione universali eins, nun praecisa‚
es! subicc!um a!!ribulionis logicae. Logica es! simpliciter speculativa.
575) Universale, quod es! genus ad quinque praedicabilia, sumptam secundein
ten!ionali!er es! subiec!um a!!ribu!ionis huius scien!iae (d. h. des Porphyrius). Ueber
den Ausdruck ‚‚secundeinlentionaliter“ vgl. Anm. 426 u. 465.
576) S. ob. Anm. 221 fl‘.
577) Veneliis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht. '
578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet. 1514,
1526 u. 1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Circa formali!a!es es! una propo
sitio dispu!anda in!er Thomis!as e! Sco!istas‚ videlice! „Omnis dis!inctio es! au!
realis an! es! rationis“. Thomis!ae concedun! is!am simpliciter e! absolute, Seo!istae
negant.
580) Leclura accuratissima Mauri!ii Hibernici in q. doc!. sub!i!is super ysagogis
Porphyrii, Modorum quoque significandi scu grammaticae sperula!ivae eiusdem suhtilis
Sanft, u! /ama es!, !rac!alus peru!i!issimus. Veneliis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge
haltenen Vorträgen über die lsagoge noch den Commentar zur Schrift [Je modis
significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit
(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 tT.‚ sowie
Anm. 83 n. 139 fl‘.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. l. s. a. Venet.
1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: Dislinclio es! duplex, mm commum's e! es! alietas‚ alia es!
propria‚ de qua loquuntur f‘ormalislae. Distinc!io rationis es! alietas seu diversi!as
270 XXII. Antonius de Fantis.
Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Flantis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formatttatcs des Siree
tus 58i‘). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Seotus Gommentar zu
Petrus Lombardus"“) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
„Totius dtsct'ptt'nae rationalz's provincia“ 5*“"), woselbst er in einer langen
Reihenfolge von „difficultates" mit anerkennenswerther Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen ab“).
Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operationem oetlati’oam intellectu.<. ‚ ldentt'tas rattom's est nan-alt‘etas
atioaius quiddr'tatts a se ipsa oonoepta per actum rationt's. Distinctio ex natura
ret' est alzetas, inter cuz'us extreme distincta potest fundari contradtetio seclusa qua
cunque 0perattone intellectus . . . . .. (p. 131) Identitus ex natura ret est non-attetas
attcutus qutddttatts, de qua absolute concepta nutto modo possunt praedicata vontra—
dicturia /0rniari. Distinctio modalis est alietas seu diversitas, quae oritur t'nter
qutddttatem et modum intrr‘nsecum vet intrr modum et alteram modum eiusdcm vet
attertus qutdditatt's. . ‚ . . . ‚. ldentz‘tas modaI-is est non-altetas aticutus modi a se
ipso, et sccundam atiquos est ratiom's tantum (p. 132) Distinott'o formalt's est
alietas scu diverst'tas quiatdt'tatum in attqao convcnientt'um ex natura rei sibi invt'ccm
comparaturum‚ quarum neutra includit attam qutdditatent per so. . 1dentttas/‘or
matts est non-atictas qutdttttatum‚ quarnm una ex natura ret' altem inetndit qutddi
tatt've. Distinotio reatts est atietas seu diversitas entium habcnttum altern et attam
reatitatem fotmattter posttivam acta extslentem (p. 133) 1dentr'tas reatis est
non-attetas aticuius entitatis aotualtter extstentr's ad se ipsant actuuttter existentem, et
diet'tur esse ratiom's. . . Distiaotz‘o essenttatis est attetas vet diversttas extremorum
ex natura ret acta separatorum oet sattem acta separabt'tium. Idcntt'tas essen—
tt'alis est non-alt'etas atiouz'us entitatts ad so ipsam ex natura rei ab alte acta sepa
ratae vet separabitis. . . Distiactt'o se totis sulu'ectt've est attetas, cutus extrema
ex natura ret in nutto individao repertantur. .. .. (p. 134) Identttas se totis subiec
ttve est non—altetas eiusdem extrentt' ad se in atiquo t'adtvt'duo ex natura rei repertr'.
Distt'nctto se tutz's obieotz've est atietas eatremorum in nutto eomrnum' quitt
ats'tattvo ea: natura ret conocntenttunt. Identita‘s se totis obiertire est non—dietas
aticutus extremt ad se tpsunt, cni ntttt't est ex natura ret commune tttt eonveniens
quidditative.
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „nuno“ lebenden Autor.
584) Tabula generalts rerum scibtttant sive mare magnum Scottcarum speeutatto—
num ex universts sententtarum votumintbus. Sehr oft gedruckt‚ z. B. sogar noch i.
.l. 1617 Venettis. 8. Natürlich sind daselbst alle jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir selbst zur Darstellung des Seotus verwenden mussten. '
585) ltabes in hoc rotumtne candtdtssime tector di/‘liotlem tatz'us disoiptz'nac ra—
tionalis provinoiam, ubi praeeipuas Artstotetis et Averrois ao subtiltssimt' Ioannis
Sam" nennen dtut Atbertt sentcnttas vartts in disctpttnis exaultas perctpics; hohes
plritasoplrorum di/ficuttates, quas adco expotttas, adeo ooncinnas adeöque
incredtbtti doctrt'na ooptosas czinzt'us doctor Antonius de Fantis elucubravit‚ ut ni/tit
hab in nostra tempestate uberius nt/n'tqae pracstantius, nt'hit dem'que animo iuoundtus
ex peripatutt'corum [anti/ms emanarit etc. Venetits 1504. fol. (Trotz der Markt—
schreierei des Titels." welchen ich kaum zum dritten Theil mittheile, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)
586) Er erwähnt ausser dem selbstverständlichen Seotus auch Albertus Magnus
(diesen besonders häufig) ‚ Thomas v. Aquino‚ Robert Capito, Aegidius, Gilbertus
Porretanus, auch Averroes und 'fhemistius. Die Reihenfolge der dt/ficultates selbst
ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofort von der Deli—
nition zur zweiten Analytik über, kommt dann auf die Universalicn zu sprechen,
dann auf das Urtheil u. s. w.
XXII. Antonius de Fantis und andere Scotisten. 271
merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt587), dass er
den Unterschied zwischen vetus ars und noea logica schlicsslich doch
im Sinne des Dorbellus versteht 585), sowie dass er für die in alber
tistischer Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft589).
Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines ser
uum pecus commentatorum übernahmen, waren J oha n nes de Colonia,
welcher Quaestiones zu mehreren ‚Werken des Scotus schrieb 590), J o
hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte”‘), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietates terminor‘urn des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) ver
fasste 592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcisc Auffassung der
Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Serum de secundis intentionibus“ die Ansicht des Scotus
hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594).
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma
terial verbunden in der „Pur-ca loyica“ des Hieronymus de Marcho
587) Art. 1 benützt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisten, dass die
Logik modus scieudi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subjcct der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, di/‘fic. 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1: Vetus logica appellata e.st aal, ut quidam rltctoricc persuadent, eo
quod ab antiquis repcrta cst et antc Artstolclem, et nova dicta cst, quia philosoplius
eam per/"ecit, auf verius, eo quod vetus de partibus toto prioribus czquirit,
nam tote uova logica de tote perltibctur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammalicus aal rhetor uallam habe! ccrtam et
infaltibilem cognitionem, sccuudum quam scienlificus arti/ex appelletur. Vidcntur
legistac scire quippiam, quum habeant iuris itotitiam, quac non Imo videtur iu1'is notitia nullalenus iudicanda scientiu, inquanteustm peusrtaabignaorrtainutmial.ibe—
ratium cognitioue distincla, quia iuris noliliu est de volunlatis actibus conlingcntibus,
secundum quod votueruul reges vct imperatorcs condere leges etc. Loglca'dioitur
sciertdi modus scientiurum realium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.
590) Ouaestioncs magistralcs in libros Sentent-iarum, Ouodlibetorum‚ Metaphysiccs‚
ed de anima Iuhaunis Scoti. Bast/rau 1510. (ein älterer Druck s. l. s. 8.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit (S bezeichneten Aus
gabe des Petrus Hispanus.
592) Ouaostiones Magislri Michaelis Parisiensis In Tractalus parvorum logioalium
Pelri Hispani in studio Uracovicnsi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium
opiniones dectarantcs probaln'liores acceptando alias refetlendo. Am Schl.: Impressum
Uracoviae operu Floriani Unglcri. 1512. 4.
593) f. l r.: De subiecto Izuius sciculiae saut variac opiniones. Prima cslnomi—
nalium dicenlium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio“) est sub
ieclum, et hoc accepla passierte couveniens (zu lesen convcm'entc) termiao in propo
sitione et simililer capla logicaliter et non materialiter. . . . . . .. Alia est opim'o Tho—
mistarum et Albertisturum, qui dicuut, quod lerminus supponens csl subieclum par—
vorurn logicalium. Torlia est opiuio Scotisanlium diccntium, quod lerminus est
subieclum. .. . Pro intellevtu ergo istius opiniom's ponuntur aliquae distinc
liones etc.
594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Samme'l-Ausgabe soo—
tistischer Schriften f. 32 r. B—33 r. B.
272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flaudria und andere Thomisteu.
in Oxford595)‚ welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch
tigen’l‘linfluss der Modernen bezeugt5i'fi). Eine occamistische Erörterung
über Terminus nebst Eiutheilung desselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinnert5i'7), geht der Auseinandersetzung der proprietates ter
minorum voraus 598). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich
net599). Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich
auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln
Darstelluug ausführlichst die exponihlen . und die hypothetischen Ur
theile 600). '
Unter den Thomisteu gehört die überwiegende Mehrzahl zur
(Hasse der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule
blinder Auctorilätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als
dass sie eben Thomisteu der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er
läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta
physik, die zweite Analytik und „fallaciae“ lediglich in widerlicher
Breite jeden Satz des „doctor sanctus“ rechtfertigt“‘); ferner Thomas
Gajetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur lsagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De
enle et essentia 602), sowie in seinen Collectanea de principio indivi
duatiom's 603) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will“°‘).
595) Compendium praeclarum quod parva logica seu summulae dicitur ad intra
ductionem iuvenum In /'acultate logices per fratrem Hieronymum de santo marcho or
dim's minorum sacrae theologiae baccalaurio nuperrime in amplissima Oxom'ensi um'
cersitate quam utiliter compiIan ad mentem doctoris subtilis Scoti. Am Schl.:
Impressum in alma coloniensi universitale In aedibus Ouenlel. 1507. 4. (Eine Buch
händler—Beclame auf dem Titelblatte empfiehlt das Buch nicht hioss den Scotisteu,
sondern auch den Albertisteu und Thomistenl).
596) Neben Tartarctus, welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be—
nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Ailly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus‘ mentalis, vocalis, scriptus, dann in aale
gorematicus und syncategoremalicus, in absolutus und conuotetivus, nebst Bemerkungen
über significatio.
598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von
dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio‚ appellalio, exponibilia.
599) Galienus verbe multiplicat, nun realiler. S. ob. Anm. 436.
600) Impossibile est, im esse‚ sicut signifieutur per anteeedcns‚ quin sit im, sicut
significatur per sonsequcns. S. Abschn. XX, Anm. 284.
601) Der Commeutar „In l). Thomae Aquinatis Cummentaria super libris Poste
rz'cvrum Analytz'corum Aristotelis“, welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De
fallaciis (s. Abschu. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Veneliis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica“ Colom'ae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen hauüg gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim Cursus loyicus des P0llichius, s. Anm. 608.
604) In der Vorrede zur lsagoge: Thomistarum et pruecipue nostrac religionis
fralrum pro/betet me totem den“. .. Non ea mihi cupido esl, ul aliorum dicta
etiam male arguerc au! illustrium expositorum (fiele omm'a compilarc vel nrcessaria
zespuere aut surriperc velim, sed antiquorum quandoque divique Thomae inde/‘esse
vcstigia sectaturus .. praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs
der Universalien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und
XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273
Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De [atla
ciis erläuterte, gehört eben dahin““), sowie Michael Saravetius,
welcher seine Quaestiones über analogia entis, über die Universalien und
über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb 606). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An
schauung 60 7).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen
Kurfürsten Friedrich d. lll. Martin Pollich aus Melrichstadt (bei der
Gründung der Universität Wittenberg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der
Druck-Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), woselbst
wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilhertus Eorretanus trefl'en“°”). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an; 'seine
Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde
sogar officiell von der Facultät approbirt‘“°), zeigt uns aber nur den
gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo
derner Terminologie bemerklich ist61l). Im Anschlusse an Thomas
wird sowohl ens rationis 612) alsiauch die Universalienl‘rage erörtert°“).
Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden‚ dass ihm Albertus
Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 11'. u. 296 (II).
605) chtura in libellum Thomae Aquinatis de falteciis. Pavia. 1511.
606) Erimii magistri Michaelis -Sararetii Ouaestio de unatogia eutis
contra Scott'stas. Oaaestio de anit‘ersalibus. Tractatalus de prima et se
cunda intentione. Romae 1516. 4.
607) Angeführt bei Quetif‚ Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.
608) Carsas Loyici commentariorum nostra collertanea. Dann folgt unter einem
Wappenschilde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquere magistri,
Cemis in hoc parvo‚ lerlor anzice, liln‘o. Si quid haben! igitur logices compendia
Iaudis, Gloria Martina sit referenda seni. Tantum duale tibi voluit succurrcre,
lrz‘lor, Pollichius nostri gluria mayna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Mel
chiarum Letter. 1512. lol. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen“,
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.
609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er
in der Einleitung die allgemein rccipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht
natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der invcntio medii führt er obige
Figur des Tartarctus (Anm. 165) als „figura Aristotelis“ an.
610) Exercilium totius veteris artis a viro memo wonsidel acutissimo phi
losophiae studii Liplzcnsis magislro congeslum. Num: denuo ab inrlita facultate artium
eiusdem famigcrativsimi gymnasii assumplum et ad rommunem omnium promovendorum
utilitulem institutum et apprubatum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per lacobum Thun—
ncr. 1511. [o]. Hiezu als zweiter Theil Exertilium [sie] totius novae logirue etc.
wörtlich ebenso. Ebend. 15l1. 1‘0l.
611) Z. B. l'et. urs, l‘. X r. A die terministischen Begrifl"e complezam distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ebend. f. 11 v. A: Ens ruli0nis‚ inquuntum stat sub intentiunibus srcundis‚
es! subiectum logices. '
613) f. 11 v. B: Universuli primoiutentionaliter caplo pro essentia et natura in
singularibus existente mm repugnat diri ret esse in pluribus. f. lll r. B: Uni
versale est aliquid seclusa onmi operatione intellectus, quod alias secundum doch‘inam
beati Thomae dicitur res rationabih's, a Scolistis formalitas (letzteres ist genau ge*
nommen nicht völlig richtig).
Puum„ Gesch. IV. 18
274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf
nahmeöl“).
Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholo
maeus Manz'olus aus Bologna in’s Werk, dessen „Dubz'a super logicum
Pauli Veneti“615) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent
halten, wie die Thomisten in ihrer gebässigen Weise sich den Partei
Gegensatz der „reales“ und „terminales“ zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung
der Antiqui (—« ein Zugeständniss, von welchem wir mit Vergnügen
Gebrauch machen —-—) wieder zu Hilfe zu kommenßlö). Manzolus,-wel
eher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen
will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietates terminorum nebst conse
quentiaea obligatoria und lnsolubilia vernachlässigt hätten, während die
an lrrthümern reiche terministische Logik in ganz ltalien (— sicher eine
Uehertreibung —-—) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei 6“).
614) Nov. log. f. lll v. B: Noa est ponenda quarta figura; nam ..... non difn
ferret a prima figura nisi penes transpositionem praemissaruml quae figuram non
variat. wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Pecana1 Cageti
n. s. f. anschliesst, aufgenommen.
615) bubia super logicam Pauli veneti iuxta viam realium philosophorum prae
sertim S. Thomae eztricata et resolute. Am Scbl.: Dubia exactissima fratris Bart/w»
lomei Sononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum venetum etc. ln aedibus
lustiniani de liuberia (Venedig). 1523. 4,
616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizard0.Pepoli sagt: causa
scribendi viro doctrina insigni fuitr ut agitatam inter dialecticos diu controver
siam tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalcm alii esse dialecticam
volueruntg nam hi quidem a/firmartles, scientiam esse principaliter ac per se de
rebus, realem dialecticam eonstituerunta quae universalia dicit esse naturas in singu
laribus existentes-g illi vero terminalem sive nominalem dixere; haec enim
dialectica aity scientiam esse principaliter ac per sede terminis atque conceptibusj se—
cundario autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lügen der Thomisten; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten
Verdrehung unterliegt, s. 0b. Anm. 82), et ita qui-demi ut nullam rem constituat
uniuersaleml sed universalia omnia terminos esse Sartholomeus ratus, non ultra ferendam esse termicnoanltiesndianLsolentiamOluodquacseirnesnusppetias
circumventae atque labanti reali sic tulits ut non solum represserit adversari-anti sed
etiam eupugnaverit ac pro/ligacerit. . . . . .. Studio igitur et opera viri praeeel
tentis pristinam realis vim ac maiestatem recuperacity et vetus ac pertinax dialecti
corum inter se certamen diremptum atque sopitum cst.
ut, qu6i1d7)seEnrtirseemlbsdte shcihsrleibqtuaien aderPaVuolroreVdeene:to PlienriLqougeica su.a. tmreacdiutma esguenrtulnt,scripta
proderem. Multa enim in ea contineri aiebant ‚ quae a realibus philosophis non reci
piunlur, multa item. quae contra communem hominum sententiam esse videntury qualia
sunt etc. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellcre niteban
turl ut terminalis dialecticaey quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsil,
errores confutaremy praesertim quantum ad summam Pauli attinets a quo adeo
in sublime eversa est ac tantum virium accepity ut per omnem ltaliam pro vera reci
piatur (in Padua wurde allerdings i. J. 1496 die Logik des Paulus Venetns als
officielles Lehrbuch erklärt; s. Faceiolali, Fasti gymn. Patav. ll, p. 113).. Con
tuli me ad seribenduml quain re a nostris reatibus parum adiutus fuip quod
pauci eorum logicos composuerunu quia supervacaneum putaverunti post Aristo—
lelem, Porphyrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere ouos tamen non
oportuit eam logicae partem conternnere, quae est de supposz'tionibus, appellationibus,
XXII. Barthbl. Manzoius. Petrus Bruxellensis. 275
So Will er selbst auf jene Lieblings-Gegenstände der Terministen eing'ehiah
und l'äl'lt nun Salz für Sä'tz über den Paulus Venetus her, um jede ein
zelne Lehr‘e mittelst dubia auf d'en 'allei'n wahre‘d Tho‘misrfius zu h'eg‘r‘ün
den lind zurückzuführen““).
Einen heimk‘elirende'n verlorn'en Sohn begrüßten die Thomisten an
P'et'rds Binxe'llehsis (gest. i. ‘J. 151-1), Weicher Qüaßsliones zum
organ'on‘i‘ß) und einen Gommehtah zu Petrus Hi5pann9 hebst Quodlüieta
schrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris
gewesen, lief aber dann in das allein ‘seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekt5lhai't'e‘n Renommisterei Ver
anlassung gab, am, Wie eben durch ihrl nachgemessen word‘e'n sei, alles
Treilliche und Se'har‘i‘simiiäe‚ Wa’s sich in der Littei‘atur der Mod'ehlen
oder 's‘o'rist irgend'Wo in der Welt finde, schon längst vorher /ll‘l 'de‘ri
SChrii'ten des‘ Thomas vorlag 62‘). Allerdings wirr eine Folge dieser Be
kehrung des Petr'u's, dass derselbe. heben strengster Einhaltung des „all‘eih
wahren und sicheren“ thomistischen Parteistandpunktes auch manches din
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus, Nigri und Soncinas, während er
von der “gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,
und beginnt die Disei1ssioh über das Organon mit einer peihlich ausführ
consequen‘liis, probalionibus lerminorum, obliya’l1'om'bus et insolubilibtts, q'uam reales
nostri praetcr admodmn paucos fcre lutam relilguerunt‚ terminales vero, quantum vu—
luerunt, (liligenler prrseeuti sunl. Nce mihi quispiam suchensere dcbet‚ qm"a eofllrü
lerminales c‘t prankrrtini contra Paulum scripsei‘im. Mirurz' non iniuria aliqu‘i
poss_rnl‚ quomo'do logiea Pauli Vencli (anti fiel ab Ilalis‚ apud quos adeo invaluit, u‘l
in 0‘mhibüs (?) Italiae g_'dinnaxiü legalur‚ ila ut fas non sil, ei vontradiccra; um]:
r!si arg'uta et sübh‘lz's sit, nulla Minen ext, quae longius absit u verilale 'atll
quae plares falsilatcs doceat. - ‘
618) Es sind 270 d‘ubia, welche dieser Tehdeni dienen.
619) Acutissintae quaeätiohet; et qüidcm peruh'les in singulos Aristotelis I@icaläs
[ihres magisln' Pelri de bruti:lh's savn‘ praedicutorum ordinis divi thomae declrinae
iulerprelis et propugnato'ris (1L’i'1‘1'iflli'. Paris bei G. de Memel. 1514. Tel.
620) Summularum arlis dialecticae ulilis admodum‚ interpretatia /'1'atris I'm-i d'e
üruxellis sacri ardim's fralrum praedicatorum sup'er texlum magistri Pelri his
pum' eiusdem ordi'nis (s. Abschn. XVII, Änni. 138 fl‘‚); um: cum fruetuosis quibusda“m
quellillelis ab eodem frutre Petra comßilatis in convenlu Parisiensi. Paris. 1508. 4.
621) Sein Ordensgen0sst: Michael Salmafltinus schreibt an ihn (auf der Rück
seite des Titelblattes der Ouae3tiones): Lunge alia philosop/tartdi ratio libi es1 an
illis‚ qui Mayas suas non sinr magna Iittcraruni iaelum quotidie in vulgus exponere
„an desihunt_‚ qüorum audacia 00 usque grocessil, ul anliqaorum praeeeplionibhs non
laut neglectis quuth eontemplis scioli ipsz novd exrudere molianfur. Politeä‘qudr‘h
in nominalium ‘acatle1iziis nutritus ductior ih'tbr illas Mas'iätl, 'eona‘e&s'isti te ad uns}
. . Uüidquid inym'u'i a‘ut subli‘h'lalis vel acuminis ‚in liim's modernormlz aliol‘umve
inbe'm'atur, i'd wem-im in sancti Thomae opeh'lms ‚Wies fuisse; liquide ostrndr'sti.
622) In der Epistnh: ad lrctores (von -aa Hand eines anderen Dohlinikarl‘dl‘s)‘,
welche der Summ-Mr; v“olgedruckt ist, wird unter schwülätiger ‚L0bpreistthg- des
'Th‘onias Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Sohninhs, des Dolhinieu"s de
l“innfl'riä und des Thomas Qajetanns de Vio z'um Lobe des Petrus B‘nrxellensis auch
gesagt: Eliam reeeitlz'ordh‘i viam, in qu'a' plul‘ihtos prat'st'at, cum dUctissimi _magls’tri
Maiorid frrul’ac manum sübdtizeril ‚ Thoniistartlht d0btv‘iliae in‘t'etsefuit. Der Speeial
titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: Fecd‘ndäe plarilnum "et utitix sam
mulae Bee9rehdi giutris [rat'n's Pem' de bmxel‘lis sewndum darum, wildem
firmamre senlentiam divi Thomae aquinatis docton‘s prflundissimi.
18‘
276 XXII. Petrus Bruxellensis.
liehen Erörterung (mittelst pro und conlra) der üblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei
dem gesauunten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zerthcilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stützen 623). Der bloss exegetische Co'mmentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich
auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben
festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den
thomistischeu Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicatur“ gelangt und andrerseits zugleich
zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus“ im Ur
theile sei625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst
ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über eer‘itas 626); zuletzt
abergflbringl er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz
vor ).
623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei‚
spiele („promltto tibi barem“ u. dgl., s. Abschu. XIX, Anm. 885) in einen thomi—
stischeu Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A): „res extra animarn tibi pro
mitlitur. Bei der inventio medit' aber nimmt er (_f. I.XVII r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welche sich um Fecana, Cageti u. s. f. dreht. \
624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial—Verse der Einleitung wieder
holt, hat im Hinblickc auf die allgemeine Praxis ebensoweuig etwas Auffalleudes,
als dass er beim nomen die Dreitheilung in mentale, aocale, scrtptum vorbringt.
625) Duae saut opiniouus (drei jedoch führt er an): Prima est, quam eommu—
niter tenent nominalcs diecntes, terminos sabiici vel praudicari; terminum autem
vocant signum aliquid repraesentans. Sccunda cst opinio realium, quam Ockam
in prologo sententiarum probabilem asserit, quod res subiiciuntur et praedicanlnr
(dass Occam diese Ansicht als „Probabilt's“ bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge
oder eine Dummheit, — bei einem Thomisteu freilich kommt uns Beides nicht
unerwartet —; die einzige verdrehbare Stelle Occam’s steht in s. Quodlib.‚ s.
Abschu. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebeud. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei—Gegensatz aufzeigte).
Saut autem nonnulli dieentes, subz'eotum nun esse rem ad extra nec terminos,
sed rem conceptam. ..... Seine eigene Ansicht ist: Praedicari convem't et rehus et
termints; in ultqaa proposilionc termtnus principaliter subiicilur; alicuius
propost'tiouis praedicatum prineipale est ens reale extra antmam. Universaliu
sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des
Anselmus betreffs des „flatus vocis“ an (s. d. Stelle Abschu. XIII, Anm. 319, u.
vgl. Abschu. XX, Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des
Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Lieet res realis
nun possit esse terminus mediales, potest tarnen esse altimatus sive resolutorius (so
kommen freilich die moderat zur Geltung, s. Abschu. XX, Anm. 400 u. 461, aber
wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie
gesagt, bei einem Thomisteu wundert uns schon längst Nichts mehr). ‘
626) Proposz'tio nun dicitur vera ab aliquo ‘00ntplcze significubt'li, sicut imagi—
natnr Gregorius (Abschu. XX, Anm. 40). Licet propositio dicatar vera a signi—
ficato, tarnen non 0portet, quod, qualilerounque per eam significatur, ita sit. . Si
qaaeratur, qut'd est veritas, dicunt nominales, veritatem esxe propost'tionem veram;
et isti saut divt'si; quidam enim dicunt, veritatem esse propost'tionem mentalem lan
tum; alt'z' divunt‚ quamlt'bet proposilr'onem veram esse veritatem; alit sunt reales di
stt'nguentes veritatem a propositione (diess sind höchstens die Scotisteu).
627) Palet, veritatem haius „Adam est homo“ loyice esse terminabilem. Pro
em'us terminatione ponantur quatuor artieuli .- primus, an in hat; proposz'lione res sub—
t'iet'ntur vcl terminus; seeandus de veritale; tertius de necessitale; quartus de istius
propositionis veritate „Adam est homo“.
\
\
XXII. Magnüs Hundt. Job. Ant. Scotus. 277
Thomistische und albertistische Ansohauungen sind in ungestörtem
Frieden vereinigt (vgl. oh. Anm. 604 und biegean Anm. 275 fl‘. und
296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel
cher den sog. „Parvulus antiquorum“ (s. ob. Anm. 254) in erläuternder
Bearbeitung herausgalß‘“)7 nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um
‚Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 629). In einer
breiten eintheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,
wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die
Auctorität des Hugo ’v. St. Victor nicht verschmäht“°), scheidet er he
' züglich des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden
Parteien in einer ziemlich doctrinären Weise631). Sodann erläutert er
d_n'.arger Weitschwcifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus His
pa_nus, welche er.in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
.parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus‚
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt
abschnitt'e ein metrisches Stoss-Gebet voraus 633). Irgend Bemerkens
werthes haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 63“).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine
Quaestio de demonstratione potissimaßas)‚ in welcher er gegenüber den
628) Compcndium tott'us loyives, quod a nonuullis Purrulus Antiquorum appel—
latur. In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus
collectis ex magnifico et egregio domiuo Magno Hundt Parthenopolitano in lec—
lione P. H. (d. h. I’-tri Hispani), quam publice legit, opiniones beati 'I'Itomac, vene
t'abilis Alberti dectarantibus, studiosis admodum pro/icuis. Liptzk. Impressit Matchtor
Letter. 1511. 4. .
629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Royastis saepenumero, optimi adele
srentcs, eam, quam ex praeceptoribus meis circa oompcudtunz logicae‚ quod Parvu»
las antiquorum dicitur, conscripsi declarationem, atioui traderem impressori ”bro
rum etc.
630) f. VI r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen
Ut?ltt5 ars und uora logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.
631) f. VII r.: Ens ratiom's 0st logicae subiectum communitatz's; im loquitur
beatus Thomas. Argumentatio est logicae subirctum spet‘iulitatis; im logaitur.41lzertus.
Syltogismqs est logicae subiectum principalitatis; im loquitur Scotus. (v.) Thomas
dicil, quod logica principaliter intendit primam intcntioncm et secundam r.:: cousequenti,
Albertus, quod intentioncm secundam et primam propter secundam‚ Scotus, quod inten
tionem secundam et nun primam.
632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der lsagoge) f. XLVIII r.:
' 0 pater omnipotens, verbum tu, pneumaque s'anctum,
_ Ad portum duc, quaeso, rotem iam fluctivagantem.
Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universalien werden (f. LI IT.) thomistisch-albertistiscb erklärt, bei
den Kategorien findet natürlich Gilhertus Porretanus Aufnahme; gelegentlich der
inverttz'0 medii werden (f. CXII v.) die Regeln Fromm, Caye'ti u. s. f., jedoch ohne
Figur, Verwendet. Die Topik (d. h. der 5. 'l‘ract.) wird sehr kurz unter Beifügung
etlicher Hauptregeln der aonsequentia (f. CXVIII r.) behandelt. desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponitn'tia excerpirt.
635) Ioamtis Antonii Scotii [sie] Ncapolitani de dethstrationc pott'ssima quaeslio
um'ra. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. fl‘. Ueber die Suche selbst s. Abschn. XVII,
Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Joh. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstrativ potissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magni1s und Thomas
vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benützte.
Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen„Seotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht s_o einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und:
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne '
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig z_u‚
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „terministische Syn
krctiste n“ in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eig'ent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken. _
Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris'lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlidh übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum
Organen 636) und Inlroductz'ones zur summulislischen Logik scl1righ‚637).
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gersonv erinnern,
kann, gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten, welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn., Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei638), und gibt dann von
Anfang hiszu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der
636) Jacoln' Fabri Stapalensis peripafeticae disczpliaae indagaton's sofcrlissimi in
libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad archetypos rccogm'ti cum navis ad lila
ram oommentariis ad focliocs primum Parisiorum et communiter aliorum sludiorum
succcssus in lucem prodeanl ferantque literis 0pcm ein. etc. Paris. 1525. fol.
637) lnlroductioncs in Suppositiones, Praediaahilia, Divisiones, Pracdicamenla,
Libram de enantialione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos ‚ Fallacias‚ Obligationes,
Insolubz'lia. Gedruckt mit Commentar seines. Schülers Clichtoveus, s. unten
Anm. 656; der erste Ahschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines
Freundes Bovillus, s. unten Anm ‘665.
638) Nazi curanda erunt, quae ab aliquibus adducunlur, advenlitia quaedam et
peregrina, circa quac totes armes Iam imporlanis quam vanis alternationibus necquid—
quam conterunl. Fuit em'm iam pridem publicum fd studiorum vitium, ul, cum de
logivis dissererelur, nullus logicaram habcrelar ums, sed forensium quarundam et
extraneorum. Verum hactenus bona venia bensendi sunt‚ cum logicos libros anle
i'd temporis adeo vitiatos- mcndisque scalentes fuisse coustct, ul a namine legi satis
sinccrc po/uerint; et quam [uns vem'a dignandi, lam nunc et in futurum culpandi
putandi samt, qm‘ reparalis instaaratisqae utcunque instrumcnlis ad fulz'lia haec et
inam'a prolabcnlur u. s. f.
639) In diesem gleichsam philologischen Verfahren der Exngese nähert sich
Faber bereits jenen ‘Autoren, welche wir im folgenden Abschnitte lr‚ejfett werden,
Auch liebt er es, möglichst häufig 'l_‘abellen und Figuren am Rande beizyfügen,
XXII. Jac. Faber Stapulensis. 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes termini
stisches Material. Indem er mit der suppositt'o beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Anm. 567) erinnert 64O); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
ampliatio, restrietio und appellatio 641) zu den Erponibilt'a, bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial-Verse als auf allgemein bekannte he
rqu 642)‚ deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er
die Praedt'cabilia, d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge
legentlich zu einer Eintheilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 6“).
Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze
die Kategorien 646)‚ sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
l. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt 6“7), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Philoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inrenlio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln
Fecona, Cage!i u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 fl‘. Er theilt nemlich die supposilio vorerst‘in malerialis und perso
nalis, letztere in absolute, respeotiva, propria, impropria; dann die propria in acci
denlalis und naturalis; letztere in disrrela und commum's; letztere wieder in deter
minata und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distrt'bativa; endlich
letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit. Einschluss der sopposilio
relatioorum vierzehn Regeln der Supposition _
641) f. 49 fl'. mit neun Regeln der amplialio, f. 53 v. zwei Regeln der re—
strio!io, f. 54 v. zwei über appr!lalio.
642) f. 55 v.: Termini propositionum exponibilt'um codem modo supponunl, am—
pliantur‚ res!ringuntur‚ au! appellanl‚ quo modo r! in suis erponenlibns.
Tan!a scies, prac!er eameras, viyilabis e! iuquam;
Portier humanes, ignaros difl'er, in an‘s.
In exponibilibus iler es! breve per exempla, per praoz‘eplu vero longu«m e! inc/ficaß.
643) Clichtoveus nemlich sagt f. 56 r.: Pro czposilionr islarum exponibilium
pommlur duo cormina propositicnes erponibiles reale exponemli arten: conlinen!ia, in
quibas per cuiusque exponibilt's signum huiasmodi generis exponiln'les in!elligrndae
saut: per „Tan!a“ ezclusivae, per „Praeter“ excep!ivae‚ per „Inquam“ h. e. „inquan
nun" redupliaa!ivae‚ per „Fortior“ eomparalirae, per „Dilfer“ proposilt'ones de difl'ert,
per „In“ propoxiliones de incipil. Caique au!em signo subierta 'diclio arten: designal,
quo liaiusfllod_i exponibiles propositionrs erponan!ar; siquidem numerus syllabaram
designat numerum exponenliam, e! ruiasque syllabac vocalis siyuifica! quali!atem et
quantilulem exponcnlis per !a!em sy!labam designatae. Souach z. B. „Tanta
scies“ bedeutet: propositio exclusiva exponilur per duas erponenles, quorum prima
es! parlicularis af/irmalioa r! secuuda unircrsalis negativa, u. so die übrigen.
644) f. 64 Il'. Er theilt die pratdica!io in csscntioh's und accidrntolis; die
erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere
derselben in generis und zwar sowohl specialissimi als suballrrni; jene in quole
aber in di/l'errnliae (lllld zwar vonslilutirae und divisivae) und specici (und zwar specia—
lissimae und suballrrlmr) ; dann die arcidentalis in proprii (und zwar spreialissimi‚
subalterm‘, generalissimi, transccndcn!is) und aceiden!is sowohl separabilis als inse
parabilis.
645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855. _
646) f. 76 1T.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: Consequenlia es! proposilio hypothelioa, emus print‘ipulis co,mla
est no!a illalionis. N0l(lt' illalionis saut: „ergo, idco‚ igilar, I‘luqur, si, siquulem,
utique“ et simil_cs. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheilung der
couseqnmha und vier Regeln derselben.
280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. CIichtoveus.
um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung
der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus
diuisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispauus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. EI. excerpirt653). Zum Schlusse aber be
handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt654), sowie er bei den Insolubilia das falsificare se
ipsurri grundsätzlich als ein casuelles bezeichnete“). ‚
Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen“, welcher wir schon oben
(Anm. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von
Jodocus CIichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geh. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introduetiones seines
Lehrers Faber eommentirte, sondern auch im Ansehlusse an ’denselhen
gleichfalls eine Introductio in terminorum cognitionem schriebfi56). In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des terminus 657), woran er die
649) f. 120 ff.
650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures habens categoricas
parles principales sui alque inviet’m coniunctas. Er beginnt mit. eondilionalis, lässt
dann copulativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.)t sub copulativa eonlinentur:
temporalis, Ioealis, simililudinis, expletiva, eausalis, relativi substantiae‚ quantitalis,
qualilatis, et emponibiles; hierauf folgt noch disiunrtivu.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor, hauptsächlich das hypothe
tische Urtheil betreffend.
652) f. 138 ff.
653) f. 145 ff.
654 f. 242 r.: Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secandum
aliquem respondendi modum devinctio. . . . . . . .. Modi respondendi saut: eoneedere,
negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, deposilio,
positiv dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v.: Inselubile est propositin, quae cum ex casu se ipsam faisifieet,
cum /'alsa ponitur, videtur statim se ostendere veram. et cum vera, falsam; et propo
silio insolubilis est reflexive, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamel intelligitur.
Propositio similis insolubili reflexive nun est, sed ex casu cum ponitur vera, se
declarat dcbere esse falaam. et cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirklicher Insolubilia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines Insolubile.
656) lntrodurliones artificiales in Logicam Iaeobi Fabri Stapulensis, per Indo—
cum Clirhtoeeum Neoportunensem collectac, ae familiari Commentario declaralaß.» Iudoci
item Clichtonei in Terminorum cognitionem Introduvtio, cum altem de Artium divisione,
eiusdcmque in utraque Annotatiuneuiis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Sleplianus 1505. 4. n. 1536. 8. Die Introduetio
in terminorum cogniliont‘s ist unter dem Titel „Fundamentum logieae“ einzeln ge
druckt (mit Commentar des Job. Cäsurius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.
657) f. 3 v.: Terminus est, quod aliquid elaudit et terminat; terminus rei est
cuiuslibet rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis extremem.
Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der proposilio und ihrer Theile, des
terminus mentalis, voeaiis‚ seriplns, des uniuocum und aequivoeum.
XXII. Jod. Clicbtoveus. 281
Eintheilung desselben anreibt 658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlebnen 659)‚ und von hier auf argumentatio 660) und con‘
sequentiae überzugehen 661). woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts
Begeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663), und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren
gewonnenen Schlusssätze an 664).
658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncotegorematieus, über
materialis und personalis, complczus und ineomplezus, absolutus und connotativus,
commnnis und singularis, (f. 8) primae und srcundac intentionis.
659) f. 9 r.; s. Anm. 645.
660) f. 10 r.: Argumentatio est um'us propositionis ex alia per consequcntiae
notam illatio. Antecedcns est prima pars argumentalionis;..„. maior est prima
pars antecedentis, minor secunda; consequrns est argumentationis se
cunda pars.
661) f. 12 r.= Concedere propositionem est ipsarn Bonn eonsequentia est, ouius si antecedcns est verum‚ et cvoenrscaqmueensssesiamdumlittvcerrcu.m esse
es! necesse.
662) f. 14 v.: In disziplinis acquivocatio sttmtttoperc fugienda est. In praedi
cationibus doctrinatibus trrmiui significative et nun materialiter accipiuntur. Ter
mini logici in secundae intcntionis significatione samt aecipiendi u. s. f.; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Ob
Iigatoria.
663) So f. 59 tT. eine Menge von Tabellen bezüglich der Ezpnnibilia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 11‘. für alle möglichen Gesichts
punkte der Lehre vom Urtheile, u. f. 141 wieder eine besondere Figur betrefl's
der modalen Urtheile unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpurea, lliace u. s. f.
664) f. 161 r.: Art quascnnqne praemissas aliqua sequitur conclusio, ad easdem
sequitur eonvertens, subalterna et omnes conclusioncs aequipotlentcs.
A l E 1 0
i i 0 ne na
no ni nun ‚ nen
811 an } 18 0
. | 1 d
1p es ‚ 0 ‘ o
0 op i o i 0
Ouataor vonstitauntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summe po
nuntur vom/es A, E, I, 0 significanles qualitatth et quantitatem conrluaionum. .
Subiectoe aatem eiusdem Iimilis sytlabae significanl conclusiones, quae aut per con
versionem aut legem subolternarum au! acquipolleutiam sequentur. .. Vocales prac
positae Iitterae „p“ designant propositiones rouvertentcs per accidens; praepositae
Iitterae „s“ designant conrertentes vonnersionc simptici; vocales cum Iittera „n“
praeposita significant aequipollentem suae contradictoriac per negationis praepositionem,
. . . . .. cum Iittera „n“ postposita significant nequipotlrutem 8ut1t.’ contrariue per
negationis postpositionem. '
— . 7-.|——_—.
» ‚ -f.‚sen<!s;
282 XXII. Carolus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),
in der Jugend Schüler Faber’s und später inniger Freund desselben,
gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte
den l. Tractatus der Introductiones Faber’s 665) und steckt dabei in
terministischen Uebungen, Während sein Blick auf einen mystischen Bea
lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositz'o, welche über
haupt nur durch ungebildete Leute („barbari“) in die Logik gekommen
sei, im Ka,mpfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
syncategoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführenöße),
und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische
Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel
cher alle suppositz'o, ampliatio, appellatio u.s.f. nur in die momentane
Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und
daher sich zu einem ‚leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal
ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur,
dienslleistende (adminiculativae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) A1's suppositizmem Iacoln' fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouilli
viromandui annolationibus. Darunter das Druckerzeichen des lehzm Petit (Paris). Am
Schl.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron nicht (Meinuires
paar servir d l'histoire des hommes illustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller los. l)ippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Philos.
des Gar. Bovillus. Würzburg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthüm
liebem Wohlbehagen für den „katholischen“ Philosophen Bovillus schwärmt. Sicher
aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss
über seine Stellung zur damaligen Zeit—Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanas, Paris 1ä10. fol.)
verzichten; dann z. B. auch das Buch De opposilis steht mit seinem mystisch-theo
sophischen Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovillus innig mit Nicolaus Cu5agus
zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus. \
666) Im Dedicationshriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovillus: Quibusdam in
se nubibus synoategoreamatum nitidissimum dialrcticae iubar nostra tempestate
refellitur, fitque hinc ipso qaidcm forme omm'bus didieatica inaccessibilis .... .. Quae
igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppasitionum sophisticis passim
ccrvicibus alladentcs, qao ab ipsis tongius adolesccntium starent erigerenturque animi
et quo amplz'us abie0tis syncategoreumatum tcnebr1‘s ad veritatis dialccticae [wenn
conarentw‘, brem'lms innotanda dumen'mus, in auroram a nobis dimissa pro—
dierunt.
667) Dialcctz'ca hacc est‚ qaam maxime sermooinali-um utilem apprimcque fore
realium acqm'sitz'onz' accedcnlem an necessariam neu immerito reputant. . . . . .. QM
autem fasse rah'gz'ne oandentissima dialecticae facics o/fusa supprimitur, haeo par«
voram est, ut appellant, logicalz'um sah's su;rerque improba ac inatilis delerminatio.
Quippe si ca dialecticac dumtaxat at congenca ncoessariaque saut adscribenda ‚ qmm
neritati couferant realium soientiaram, consequitur tandcm, vanam suppositioaum,
ampliationum an restriotionam esse determinationem ; nempe cnim has quidcm- ob va—
rias ex temporum differentia deductas extremomm proposiliom's acceptioites, illam vom
ob aclualem rei, quae tote tempori permz'ttitur, existentiam assignaverunt. Quod atz'qüe
non reale fecisse statim deprehenduntur, neu enim quidem ad dism'plinas momcnlum
habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita 6inviom' est, ut nun
triangalum, qaz' est vel fait vel e1'it, dirit geomelcr haben: lres, quin perpetuum mentc
potius effingit concipitque t1'iangulum; .. itidcm nec carundem propositionum ver1l_as
singalaris efflagitat rci ewistcntz'am a0 Tursus sonsualcm eiasdem ipsius demonstrattd
nem, in qua tarnen utique universam slatmmt warum suppositiommz Et si rarsus z'idem ipsi disertissimi autores horrendas syncatcgoreumarluwbnslalnctnicabrma.s ab
‘ f'.i„‚.h‚
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat beim terministi
schen Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.
' Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt
k0pl’ aus Konitz (auch Bredekopl‘ oder auch Latieephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 67°),
einen Parvulus antiquorum“‘), ferner Parva logicalia 672) und eine
Monographie De invenlione medii, sowie desgleichen De propositionibus
modalibus veröfl'entlichtee73). Während er nemlich in den kuran An
merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus anliquomm, dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie
derholt““)‚ um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen 615), verfährt er hinwiederum in den Parva logi
calia völlig nach terministiseher Weise; denn wenn er auch den Einfall
omm' suarum disciplinarum luce rlarissimoque radio procul dedignanlur‚ superravaneu
iterum eril uppellalionum exponibiliumquc propositionum dialeclieae sterilis in
/erta executio. ‚. .. Ouo /il. ul in Intum vana apparral universa parvorum logica
lium delerminatio. Insolenlior huiuscemodi increbrescens parvorum Iogioalmm
barbaries 0mnium nunv lilleris dedilorum animos homiuum iuundal. . Suppositm
nun: delerminationem exeogitarunt ab singularem rei temporo permutabilis existenliam
sensualemque eins demonstrationvm, quod nullam passe rcram esse improlu' assentz'untut
propositionem, cuius non cztrcmis rcs aclu sinyularis respondeat. Consrquilur‚
supposilionum scalu'am determinalionem nullius prorsus acccdere passe disciplinarum
acqm'silioni accommodam idcoque damnosam polius inaniumque dumtaxal infoecundilalis
sophismutum genilriccm, mmc vom auspice Minerva _rurrum scandcule trium
plmlem adminiculalivarum realilms sermocinalium {mm comitum lurba climiuandam.
668) Duorum lerminorum unio primum ex rebus provenil singularibus, quus ex ‘
prima sm' impositione duo termini denuntiant, in ipsisquc Prima unio rerum esl‚ serunda vom terminorum. rebus approlmtur.
669) So spendet auch Bovillus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo—
gischen Verhältnisse der Exponibilia; s. ob. Anm. 663.
670) Excerpta l‚il»r. Posteriorum Aris. cum commenturiolo per Magislrum Grego
rium Bredekoph de Konitz congrsluru. Am Sebl.: per lacolzum- Tanner Herbipolensem
in, praecla‚ra oppido Lipjzrnsi. 1506. fol.
671) Campendium, st'1m Parvulus Anliquorum totem paene compleclens logicen;
cum brevi facillimaque commenlatione pro nouiliorum instructione per Illauistmm Gre
gorium Breylkop/f de Konitz recollecla in sludioque Lipsensi per cundem publice repetila.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvnrum logicalium opusrulum de suppositione scilicet Ampliutione, Reslric—
Horte, c! Appellalione, Insuper de Expositione et Consequcntiis. M(Iyi.\‘lfl‘ Gregorius
Latirephalus de Konilz. Am Schl.: Impressum Liplzigk per mc larobum Thanner.
1507. 4. ‚
673) Traclalulus de invenlione medii. Tractdlulus prnposilionum modalium l‘e
spiciens difficullales. Hexastichon magisiri Gregorii Konilz ad lectorem etc. Am
Schl.: Impressum per buccalaureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.
674) in der Einleitung z. Pure. Anl.: Subieolum primum allribulionis [alias
logigae es! syl_logismus in communi et formaliter sumplus.
675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial—Verse (s. ob.
Anm. 201 fl'.) an und benützt auch bei den proprielates lcrminorum, welche er
übrigens sehr knapp erledigt, die probalioncs lerminorum des Paulus Venetus.
284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernen“"); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der suppositia relativorurn einen kleinen Abschnitt de signis in
propasz'tione mutua se impedt'entibus einreiht 678). Die Abhandlung de
innentt'one medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Woyrte Fecana, Gagetz' u. s. f.
drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier
Arten (passibile, imposst'bile, necessart'um, contt'ngens) anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliatio madalz'urn hinzu 679).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Beformations-Geschichte
bekannt ist (geb. i. J. 1486‚in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons“°), ein Commen
tar zu Petrus Hispanus 69‘), eine Bearbeitung der sog. Purva logicalia682),
676) In der Vorrede zu Porno Login: Licet Aristoteles non tradidvrit trantalus
parvorum lagicalium in propria forma. posuit tarnen principia, ex quihus habentur
illi tractatus. Tractatns suppasitionum Irahitur ex prima Perierm., ubi dicit
„Rcrum quardam sunt universales, quacdam partlculares“. Traclatus appella—
tionum trahitur ex proprietatc substantr'ae, ubi dict't, quod secunda substantia videtur
significare hoc aliquid. Ampliatia et restrictia trahuntur ex prima Elencharum.
Tractatus distributionurn lrahilur ex prima Perierm.; . ‚ . . .. syncategorematum
trahitur ex prima et sccundo Periorm.
677) Er beginnt mit terminus und significatt'a, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheilung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf amplialio, restrictia, appellatia, sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probatianes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbilde die
Cansequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Urtheiles.
678) Interdum dua signa mntuo se impedt'unt in propasitiane aliqua, et unum
Ioth't virtutern altcrius, et neutcr terminorum distribuitur, ut „Nonnullus hama est
animal“. Ouando se imprdiunt in propositionc partieulart, indefinite val singu
lari, tunc terminus ‚ super quo so impediunt, supponit determinate; . . . . . .. quando
in universell, pracdicatum supponit simpliciter u. s. f.
679) Neccssarium et z'mpossibile ampliant copulam vcl campasitionern ad omne
tcmpus capnlatiue; possibile «zittern et contingcns ad omne tempus disiunctive.
680) Aristotelis Stayyritae Dialentica; cum qninquc voaibus Parphyrii Phoenicis;
Argyropila l1'adtt6f07't’.‘ a Manne Echte Theologe facili c:vplanatianc dcclarata; adno
lutz'om'bus compendiariis illustrata; ac schalastz'ro axernitia explicata; videbis a l‚ectar
priscum Dialccticam restitutarn; ac Nrolnricorum sublilitnli frliai/cr copulatam. (Augs—
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517
681) Icon. Eckii Thealagi in summulus Petrt' Hispuni externporaria et succinota‚
sed suvcosa e.rplanatia pro supert'oris Germaniae schoIasticis. Augsburg ex Offic_ina
Millcranu. 1516. fol. (d. h. die in Abschu. XVII, Anm. 143, mit 215 bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavonis. Lagz'ves exem'tamenta Appellata parva lagicalm. a Ioharme
Ecct'a In regio Friburgiorum archigymnasio cantatissima cangesta ac examinala. In
XXll. Johann Eck. 285
und ein Elementan'us Dialedicaeßsa). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheit rühmen müssen“‘), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur voraus_schicken‚ dass er jeden
falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen, zu welchen ja, wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
schen Anm. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principielleu Grundlage, reichlich
benützen 685).
Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über
noti!ia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen““); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei,_ mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam’s““). Auch in der Isagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die 0ccamisten an 688) und
eo contubernio, quod Pavonis Bursa nuncupatur‚ Am Schl.: Impressum Argentinae
per Malhiam Hupfu/f. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXXlV—CXI).
653) Elementarius Dialecticae d. Ioan. Eckii. Am Schl.: Augustae Vinde!icorwn
in officina Millerana. 1517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518. 4.
684) Er cilirt in getreuen wörtlichen Anführuugeu: Albertus lllagnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert
Capito, Herveus, Aureolus, Ant. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,
Greg. v. Bimini, Thomas v. Strassburg, Holcot, Buridan, Marsilius‚ Peter v, Ailly‚
Gerson, Paulus Venetus, Dorp, Brulifer‚ Gabr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bruxellensis, Dorbellus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Muntisla Colonieusis), die Mainzer Summula (als 1lloyunlinus), Johannes
Magistri‚ Petrus v. Aquila, Johannes Majoris, Job. de Wesalia (z. Organon f. XXXIX
v. B), Menghus Favenlinus, Parreut, Pschlacher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,
Faber Stapulensis, Clichtoveus‚ auch 'Georgius Trapezuntius und ‘ Beisch (s.
Anm. 740 lf.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich
lich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er
auch den Bovillus an. '
685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe
des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu
den „Neoterici“ gezählt, s. H. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br.‚ p. 62.
{ 686) Er bespricht nolitia abstractiva und in!uilivu (s. Abschn. XlX, Anm. 746 fl‘.)‚
und seine Aeusserung (f. lll v. B) „notilia es! noti!ia per proposi!iones“ enthält
genau den auf das Urtheil gestützten Conceptualismus des \Occam (s. ebend.
Anm. 743 u.. 773), sowie der Ausspruch „primum coyni!um es! singulare“ den von
den Thomisten verabscheuten occamistischen Empirismus enthält (s.ehend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über !ogica na!uralis‚ usualis, artificialis,
wobei im Anschlusse an Albertus Magnus und Scotus (Abschn. XVU, Anm. 363, u.
Absdhn. XlX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der scien!iae sermocinales
bezeichnet wird.
68'!) f. X r. A: Logiea to!alis pro aliqua sui par!e es! speeu!a!iva‚ pro u!iqua
sui parie es! pl‘üclißtt; relus ars plincipaliler es! speculutivu. Cum autem
finis prineipalis loyicae si! argumenlutio, sequitur‚ totem lagicam principaliter esse
pruc!icam. Vgl. Abschn. XIX‚ Anm. 741 fl‘.
688) f. XIII r. B: Nota prima, universale esse !ripler‚ so. in causando, essendo
e! significando f. XV r. A: Prima es! opim'o Pla!onis cum suis ideis; is!a
!mn a philosophis quam a !heologis es! reprobala. Secunda es! opinio Scoti.
(f. XVl r. A) Ter!ia es! seu!en!ia Occ/lam‚ Gregorii Ariminensis, Buridani, Mar
silii, Gabriclis (d. h. Biel), Gersonis e! commum's viae Neotericorum.... f. XVll r. A;
286 ‘ XXII. Johann Eck.
macht bei der Frage über das principiam (individaatt'ott‘is die ganz an_
nehmbare Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein
principium universatisatioais handle ms”). Die Erläuterung des aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu
Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt“°), führt
ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheit, als im Uommcntare zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Strömung der Modernen folgt“*“), sowie er auch nach gIeicherh
Vorbilde Beispiele dafür verführt, dass aus zWei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könne“”). Die modalen Syllogismen behandelt
er völlig nach Occamw3), und die inventt'o medii ausführlich nach der
modernen Tradition des_Fecwna‚ Cayeti“”*). Die Erläuterung zu An.
post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. Lt. erledigt.
Im Commentare zu den ersten sechs 'I‘ractaten des Petrus Hispanus,
wosclbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt“”), folgt er in der Einleitung
Nun saut puncnda um'versatia praeter res significantes, t. e. voces, scriptaras aet can
ceptas, quac saut universales non quidem per essentiam‚ srd per signifioatiohem et
repraesentatiunem. Vgl. Anm. 699.
689) f. XVII r. B: Nultam est principium individualionis, nisi quod est ;ärihci—
piam c/fectivam rei; mute vere philosophantes rectius universalisationis, qaam
tudt'viduattonis, principium pyrqairent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei stets zuerst als explanatio textas eine getreue Wort-Um
schreibung, dann folgen anaotationcs zur näheren Erklärung und hierauf exptiratio
scholuslz'ca, d. b. Exercitien, häufig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von signifieatio absotula und comzotativa, bei der Lehre
vom Urtheife die Unterscheidung in comptcza und incomptcxa, sowie bei den m0
dalen Urtlxeilen den seasus dirisas und eompositus, noch dazu unter VerWerthung
drr cou-seqaentiae (f. LXXXVIII III). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gitbertus I’orretanus bei Seite lässt; das Gegeutheil hicvon s. Anm. 700,
691) Pars ll, f. XII r. A: Multi derisorie ahmt, Galcnum misisse falccm in
messem aticnum pommdo [iyaram quartam; de qao in Sammalis (Anm. 701) et
Aven'oes lestatur, poncre quartum [igaram esse in finc abominalionis. .. ... Maiotus
renarrat lange altem scntentium Galeni‚ qaam onmmam'ler de eo toqacnles proponaat
(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden
Abscbn. sprechen). .. I’raemitto‚ plurcs quartam figuram astracre et (andere.
. .. . . Tartaretas quataor /acit ltuias figurae mattes etc. (s. ob. Anm. 162). AI rasen
tiorcs ferrne 0mncs neuem ponant‚ qaataor pn'mos indircctc coartudentes, retiquos
directe, isto pacto etc. (s. Trutfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theil
' Weise die Mainzer Summala, Anm. 404). . . . . .. Ouomodo prima figura bi/‘miam
usurpetar, in Summutis disquin'to (Anm. 701). Itespondelut‘, quartam figurum
esse portendam ab allis distinclaat; patet, qaia figururam distinctio sumitur ex diocrsa
habitadine extremoram a’d mediam; sed stricte sampta prima figara habet quarta
pecattarrm habt'tadiacnt; ergo est distineta figara.
692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.
693) f. XVII r. s. Absclin. XIX, Anm. 980 ff.
694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur des Samuel Casincnsis (s. Anm. 188); „Samuel Gas»
smensis adltat‘ mirabitiorem [igm'am novo (I) inslitato inaem't.“
695) In sunmmt. P. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: fap1‘imis plurimam
votn's (d. h. dem Sebast. llsung und dem Leonhard v. Eck) dcbct atme artium et
XXIl. Johann Eck. 287
dem Dorbellus, dessen Memorial-Verse er wiederholt, bringt aber dann
bei Gelegenheit der significalio, welche er nach Weise der Modernen
behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein lmpuram vor 696); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er
in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faber Stapulensis nur drei wesent
liche Arten an “97), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der
Lehre t)ccam’s698).' Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so
entschieden terministisch wie in der Erläuterung des Organons, wobei
allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte 699); gelegentlich der
Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denomt'nalivum zu einer
Unterscheidung der praedicalz'o, welche eine Verwandtschaft mit jener
bei Altenstaig zeigt“’°). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son
dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stelltaber dabei ebenso
wie 'l‘artarelus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beein
flusst ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auetorität des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be
denken 101); bei der reductio per lmposslbz'le entnimmt er aus Trutfeder
plulosoplnae facultas, quae vestris ausplclis reiectis sophismatum quisquilz'z's ac pro
lixis logices commenlationibus ad sineeram ac m'lidum Aristotelis so conferl philoso
phiam, Summulas tarnen Petri Hispani Bardegallensis non nagligens, ob quam rem
nes iuventus ipso nes alma facultas ‘unquam pro meillis condigaas vobis vives rcpen—
dere potcst.
696) In samm. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale es! duplex,- quoddamest
parum seu merum universale‚ quod nihil aliud includit nisi aalen» universalen»,- sed
impurum est‚ cm' correspondet actus et vonceplus. Affirmativa pure: omnis‚
qu1libet‚ quicunque, quivis; impura: uterque, ubique, semper‚ quotlibet‚ ab auteruo.
Negativa pure: nullus, non; impura : neuler, nusquam, nemo, nulloliens.
697) f. XVl v. B: Tres saut spccies proposllioais Izypothelz'caa vommum'ler asi
tatae et irreducibilos; plures cm'm surin allae, so. lernporalis et localis, quae
reducuntur ad copulativam, et causalz's et rationalis reducuntur ad condiliortalem (‘s.
ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
698) l'. XX r. B, woselbst er auf jene oecamistiscben Modalitäten seil-um, opi
natum u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und composiius verwerthet (vgl. ob. Anm. 690). _
699) l'. XXlll r. A: Uefim'tur a innioribus: praedicaln'le slricte captum est ler—
minus categorematious univovus incornpleasas [‘orrualiter commum's natus praedicarz'
secumium se vel /‘ormaliter synonymum de pluribus. . Praedicabile est signum in
complexum, quod natum est ex modo significandi dici‚ l. e. praedirari de plurihus
essealialitcr distinctis divisz'm et univoce. . ._.. Universale et praedicobile saut idem re‚
secl dilferunl rationc; . nam universale diffinitur per „esse in“, l. e. signi/icari,
et praedicabile per „dict' de“, i. e. pracdicarz'. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX 1‘. B, woselbst er die praedicatio zunächst in essenlialis und ucci—
dentalis theilt, erstere dann in qaidditatz'va und qualificatiaa, letztere in convertibilis
und coulingcns; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützt er hierauf Eiklä—
rung der letzten Kategorien den Gilbertus Porretanus; ‚vgl. hingegen Anm. 690.
701) f. XLVlll v. A: l)istingue du prima fiyura‚ quia la1‘ge accipi potest pro
syllogismo, cuius mcdium subilcilur in una et praedicalur in otia; slricle vero de/i
m'lar esse ca figura, cuius medium subiicilur in maiori et praedicatur in minori. Si
prima modo lvquamur de prima flgura, l1mc inclmlil quarlam; si vero slrlcte
usurpelur, tuac saut qualuor figm‘ac. Aristoteles quarlam [iguram praclcrmisit,
. . quia nihil [arme discriminis est inlcr primam et quartom nisi sola lransposilio
praemzssarum.
288 xxn. Johani1 Eck.
die Memorial-Worte Nesciebatz's u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. 703).
Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung' in der Schrift, welche den Titel
„Bursa pavonis“ trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicatia überwiegend auf die Litle
ratur der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen Organons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,
welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Anm. 153) den Wortausdruck „Parva lagicalt‘a“ aus
dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Achnliches seit Dorbellus
überhaupt üblich geworden war), rechnet aber unter den betreffenden
'I‘ractaten die Consequentt‘ae ausdrücklich zur neue logica705). In der
Einzethusführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen 706). Bemerkt mag werden, dass er suppasitio caltectiva
als eigene Species zählt“") und neben der altenatio auch der „rematio“
702) f. LIV r. B; s. ab. Anm. 391.
703) Gelegentlich der Soph. Et. benützt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische
Figur aus Gar. Bevillus, I)e rosis methemet. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185). welche
entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit
dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreieckcs haben.
704) f. LXXXIV r. A: Nec qucmquem nzeveet elaquens illa bastle Leurentius
Velle in errante dialectice sue suppasitiones tanquam inutiles reproben3 mt nullurn
discrimen farc uffirrnens inler bes „Mundes fut't ab acterna“ et „Ab eeterna fuit
mundus“ (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) Sed jmtrescat illcv quidem inscitie
sue‚ cum doctis omntbus ludibria habeetur.
j 705) f. LXXXIV r. A: Diele entern saut perve logicalie ca de ceuse: tres sunt
lagicac partes secundum vencrabilent inccptarem Wilhelrnum de Ocharn, so. [er-minus,
propositio, argumentatia (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elemente logicee saut
termini‚ quere, cum illi tractatus passiones lernn'ni considercnt, nun iniuria puren
logicalia eppelleti saut. Unteren» neu ignero‚ quosdam optneri, puren dici respectlee
ad nmgnem lagicem Aristotelis, quibus nun omnino refregor. Isti treutetus per
tinent ad veterem ertem, tractatus nero eansequentlerum ad neuem logicam.
706) Er‚wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Commentar folgen lässt. Inhaltlich verfliehr er mit der suppasitio 0ccpmistische
Lehren und auch die Angaben Buridan’s über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79).
sowie die moderne Eintheiluug in significuturn ultimatum und nun ultimatum, ferner
descensus und ast'9fl8llS,‘ auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
amplialio als eine Art der suppastlta, nimmt stetes und alicnativ auf, und bespricht
auf Grundlage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) uppelletla [armes et
rationis.
707) f. XCIII r. B; Suppositionem collectirom togicee princt'pes et preeciput nun
posuerunt, ut Ochem‚ . . . . .. Mersltius, quo nullus in lagiaa Georgius Brumeltensis et alti complures; elii cum affirmant, utacuiteiumr,caBmumruindiensuss,chale
Viennensis et Erlphurdiana tenet, in querum seelcnliam rnanibns ec pedlbus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citil‘en, denn wir finden die suppasitta
coltective ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und bei Pricrias (unten
Anm. 735). theilweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
.'
xxn. Johann Eck. 289
eine besondere Betrachtung widmet"“). Auch betreffs der consequen
n'a, welche er in einer modificirten Weise definirt“")‚ unterscheidet er
il!ativa und proba!iva als besondere Arten 7‘“) und nimmt in bewusster
Absicht die gesammle Lehre der probaliones terminorum aus Paulus
Venetus, sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte Tan!a
scies u. s. f. auf—“1). Die Obliga!io behandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor
bilde des Albert v. Sachsen7lz), hingegen die Insolubilia unter Erläu
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly 7l3).
Der „Elementarius dialecticae“ (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde 714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringt7ls). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass'durch
die starke, ja übertnässige Betonung, welche der,„Terminus“ bei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratnr des Petrus Hispanus
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins
708) f. XCVIII r. A: Remolin es! !erminus non supponens prop!er aliquid ad
ditam, quo demp!o supponere!‚ e. gr. „Haare irrationalis plagis vapulabit.“
709) f. C r. B: Gonsequentia es! ora!io habens imp!icite ve! ezp!icile an!credens
e! conrequens e! no!am illa!ionis u/'firmatam.
710) f. C v. B: Consequenlia illa!iva tan!um est, in qua an!eeedens de neces—
si!a!e in/er! eonsequens, non [amen probat; proba!iva !an!um est, in qua an!ecedens
mm de nccessita!e infer! conscqucns, [amen proba! probe/Hüter e! !opiee; il!aliva e!
pro/mit'm sinnt! es!‚ ubi anleeedens de necessilate in/‘cr! consequens e! prolral.
711) f. CH v. A: Online rongruo imi!atari Paulum Venetum expediemus male—
riam proba!ionum‚ quia probatio‚ de qua hie agi!ur, es! consequentialis; f. Clll r. A
die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.
712) f. CV[ r. A: Obliyn!i0 es! prae/izio propositionis all sustinendam ipsam
srrurldum aliquern sta!um (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich positiv, deposi!io, cams, imposi!io‚ pe!ilio, si! verum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 ll.
713) f. CVlll r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.
714) lm Dedicationshriefe an die Grafen Martin n. Ludwig v. Oettingen: Dra
lectiees elemen!arium pro !irocinium in loyiea agere volen!ibas extemporarie e/fudimns
potius, qaam seripsimus.
715) An den Terminus und die seit der Schule des Majol‘is übliche Einthei
lnng desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien; dann folgt das Ur—
theil, wobei das hypothetische in sämmtlichen sechs Arten (condit.‚ ration., cansal,
copul.‚ disj., tempor'.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commeptare zu
Petrus Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprieta!es !ernrinorum (s.
Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. pos!., Topik mit Einschluss der „prolraliaae consequentiae“, d. h._die
pro'l»a!iones terminernrn des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. EI. Zuletzt
gibt Eck unter dem Titel „De runde rlisputandi e! solvandi“ in Kürze einige‘allge
meine Regeln für opponcns und respondens‚ welche dem Gebiete der Obligatoria
angehören.
Parmr., Gesch. IV. ‘ 19
‚.‚_
290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe“ begann7iß).
Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Gior gio
Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectt'ces717) noch ein sehr
fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so möge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer
kung über den Unterschied zwischen logica und dialecticans) beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de dim'sz'one und de definitione einzuschalten 719). In der
hierauf folgenden „argumentativ“ hält er sich zunächst betreffs der Syllo
gistik an Aristoteles, dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu
gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse
für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten _
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das
Material der modernen Terministen einzutreten 721).
716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömungliegt in Majoris (ob.Anm. 424 fl'.)
und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anm. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artis dialecticacs [sie] praeceptu cetera ac nooa miro artificio conscripta
a Georgio Benegno Archiepiscopo Nazareno, omm's philosophiac hoc tempestate fucilc
principe, acutissime simul ac limpidissime tradunlur etc. Romae 1520. fol. (Zu An—
fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht
mehr). ‘
718) f. HI r.: Logica est scientia, qua sciendi sive verum a falso discemendi
ostcnditur modus. Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut
pl-un'mum pro una ipsius purte, quae topica seu localz's appellatur, Dialeclica cst ars arlium, scienlia scientiarum ad omm‘um methodorum apcrciinpcitiupri.a m'um
habens.
719) Diese Beiziehuog des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe
nützt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.
720) f. XL r.: Plerique a/fe-runt altem figuram, quando medium praedz'catur in
maiori e! suhiicz'lur in minori. Nonnullz' in erbe Parisina eidem opinioni
adhaeserunt et figurqe quartae quatuor modos tribuunt, so. Romano, Camene,
Dimari‚ Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162). Ego in iuventule cum anz
plewus sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum di'scussionem
prorsus respuo; eadem em'm cst prima et quarta, in ulraque etem'm cst eadem habi—
tudo medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syl—
logismen und fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothelico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cayeti (f. LVll). ‚
721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus
Pergulensis (f LVIII, s. ob. Anm. 38 tf.), lässt dann Topica folgen (f. LXV v.)‚
womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Vene—
tus; dann reiht er Aristoteles Soph. EI. an (f. LXXX v.)‚ springt hiefaul' zur Lehre
von supposz'tio, ampliatio und appellatio über (f. XC1V), wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd; sodann nimmt er
noch die gesammtengP’r0baliones terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und
‚ reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXII. Johann v. _Glogau. A 291
ln dem Umstande aber, dass neben einer syncretistischen Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf liefere Diffe
renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit» durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nach
blüthe der Scholastik“ ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,
welche chronologisch jener nemlichen Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1507), welcher ein Ewercitium nocae logicae, jedoch nur
An. pr. und Soph. EI. enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ehensosehr wie den Paulus Venetus benützen willn4) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der üblichen Form des „pro“ und „contra“ und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. EI.‚ woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),
_‚___..
er nur zwei Arten derselben, nemlich positz'0 und depositio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von Insolubilia (f. CXLIV).
722) Ezcrcicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et Elenclzorum Mgri
Ioanm‘s de Gloguvia pro Iunioribus recolleotum ac novz'ter emendalum. Am Schl‚:
In studio Cracovicnsi Impensis Domini Ioannis Heller nom'ter recognilae ac impressae.
1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mily Bozc Chwala am Ende der vorletzten
Seite bedeuten doch wohl den Drucker).
723) Das Titelblatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte über po
steriorum analrlicorum; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ul Aristo—
telis in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad intelligendum sit facilz's
quaeslionu’mque Magistri Iohannis Versoris intelleclus sit planior et addisocntibus Ievior,
cgo magister Iohanncs Glogaviensis almac florcntissimacque universitatis studii Grace—
viensis maiorz's collegii artislarum collegialus nodosam et perplexam senten
liam in lcviorem modum recolligcre instil-ui. Aegidii Romani, Thomae Aquinatis, Alberti
Magm', Paulique de Veneliis viri dootissimi et aliorum‘ interprctationes et explanationcs
adducam. Impressum es! hoc Opus ad impensas .. Iohannis Heller civis Craco
vie-nsis 1499. Am Schl.: Impressum es! hoc opus in ducalz' opido Lipsensi per
Baccalarium on/fgangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsätzen erwähnten Ocrtlichkeiten (s. Anm. 399 f.) will ich die Vermuthung
nicht unterdrücken, dass der „Modernus“, welcher jenen Hagenaner'Com‘mentar
verfasste, vielleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter
der Voran'ssetzung, dass derselbe von seinem ursprünglich eklektischen Standpunkte
aus später -völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste. ‘
19f
"'.
292 XXll. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der invenlio medii die versinnlichende Figur des Tar
taretus nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cayeli u. s. f. aufnimmt 726).
ln anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarischen Gegner
Luther’s bekannte Silvester Mazolinus de Prieria (gest. i. J. 1523).
Derselbe will in seinem Compendium dialeclicael27), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia“ veranlasste 72b),
in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Mo
derni, vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Anm. 63, 83 fl'.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni
versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auflassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realislae“ mit „solide veritas“ und „ve
luslas“ parallel stellt, hingegen den nominales oder lerminislae oder
sophislae das Gebiet der figmenla und der dispulalio zuweist, will er
in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litte
ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 7l6), und zwar zunächst
insoferne derselbe indill‘erent ist gegen die Verschiedenheit der inlenlio 731).
Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des
Terminus zur Erörterung der inlenlio selbst, wobei er vollständig den
Grundsätzen des Thomismus folgt732)‚ während er bei den Universalien
726) f. 45 r.‚ woselbst er auch die Worte wiederholt: quae figura communiler
propler eine appurenlem di/ficullalcm pons asinorum dirilur. S. ob. Anm. 165.
727) Compendium dialecliaae fratris Silveslri de prierio Sacri ordim's praedica
lorum. Am Schl.: Veneliis arte et diligenlia Olini Papiensis. 1496. 4.
‘ 728) Apoloyia magi.slri silveslri de prierio in dialeclicam suam cum explanalione
clarissima lolius maleriae inlentionulis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Roge
rium. 1499. 4. ‘
729) Camp. dial. am Anfang: Adolcscenlium labori vompaliens realislarum ac
nominalium doclrinas, quanlum dialeelicae verilas palilur el proprium ingenium sup—
pelil‚ in unum couserui, qualenus sludiosus quisque solidem verilalem simul et dis
putandi solerliam facili sludio cousequatur. De eo enle ratiom's, quod relalin
est in 1'ebus inlelleclis excogitala (ul nomen‚ oralio el argumenlalio) formalilcrypvl
so!) suo formali aumpla, secluso docendi online ‚lractans tribus libris opus omne
dislinxi iu:cla triplex rationis operalum. In der Apol. spricht er sich ähnlich aus:
Di/finiliones ac regulas sie s-um moderalus‚ ul cum mea docln'na quisque, quam vola—
eril‚ oiam lucatur; cum enim supposilio usus lermini sil, hie quidem hunc usum
solum in proposilione esse profilebilur, ille vero forle allem extra ,- nam si quempiam
ad medilandum de rosa excilare voluero, id et rosa ipso subiecla oculis et nominc
eins illan aun'bus efficiam. . Texlus inusilalus est maxime iz's, qui vel sola ter—
minislarum figmenla vel solam realislarum velustalem noverunl. Asseveranl‚ quud
in Alberluccium lam pulenlia furta commiserim, a quo Insolubilia Obligationesquc
subripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realisie—
rum sophislarumque doclrinas, me seribere mm infilior.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge—
nommen, s. ob. Anm. 82.
731) Traclatus primus de cnle rationis, quod primam eins operationcm vonse
quilur, ‚secundum quod rcperilur ;in signis seu lermim's simplicibus eommunibus ad
Icrmlnos primae el secundoe inlenlionis.
732) Ouaerilur igilur, quomodo possit addiscenlioribus mcns sancli Thomae de—
clarari circa maleriam inlcnlionalem. Adducam aliquas aurl0rilales Thomae,
XXII. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus zwischen ohjectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedi
eabilis) mehr in occamistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den
Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus;
drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt734). Hier
auf folgt die supposz'tt'o, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der am
plz'att'o, restrz'otio und appellatio (mit Ausschluss der distributz'o) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen heitritt735). Darüber, dass er die pro
prietates terminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologt'a, da es sich wesentlich doch um ter
mimzs simplen: handle73ö)‚ Die secunda operatio ratiom's aber, d. h.
die Urtheils-Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenthümliehe
Mischung aus Petrus Hispanus, Occam‚ Marsilius und Albert v. Sachsen 738).
Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt“%.
ct ponam aliquas oollationes inter Hereeum et Capreolum. Zu dieser thomi
Mischen Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge
nannt —-) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in
Cremona 1497 u. noch 1649).
733) Universale est rcs intellecta ul apta nata esse in pluribus ut res. '
Praedioabile vero est res intellrcta ut praedicabilis de aliquibus. S. Abschn. XIX,
Anm. 765 tl".
734) Tractatus de codem (d. h. über das praedicabile)‚ utreperitur in significatis
terminorum primae intentionis; et primum de praediramcnto substanliae etc. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Relation.
735) Er theilt nemlich die suppositio zunächst in materialis und formalis,
letztere in impropria und propria‚ diese letztere in simplen: und personalis, diese
letztere in discrela und communis, letztere in delerminata und oonfusa, letztere in
collectiza und non eollectiva, letztere in confusa tantum und confusa distn'hutiva,
endlich letztere in absolute und accommoda (d. b. je nachdem der descensus unbe—
dingt oder bedingt ist). "
736) Mirantur plures, me de supposilionibus prius, quam de enuntiationibus
troctassc, maxime cum modum scientiae et nun docendi me seroalurum in ipso ezordio
stalim profilear (Anm. 729). Est em'm, ut aiunt et ut polius senlio, supposz'tio
passio q1u'dem Icrmz'ni simplicis, verum in propositione, nun extra. Ego vero id cgi,
quia eertum quidem est‚ suppositz‘onem propriom esse termim' simplicis, srd utrum in
propositione nenne, dubium. Im Compend. ist ihm das Urtheil als Gegenstand des
2. Buches: ens ratiom's, quod seoundam 0perulionem ralionis eonsequitur.
737) Nemlich nicht bloss betretl's der Entgegensetzung der Urtheile die Un
terscheidung des modus consuetus loquendz' und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,
Anm. 286), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (con
ditional, disjunctiv, eopulativ, causal, temporal. local, s. ebend. Anm. 273), und
ausserdem die Behandlung der exponiblen Urtheile als aequivalentes hypothelicz's (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber tertius de enle rationis. quod tertiam ratiom's operationem consequi
tur. Dabei wird mit den Consequentiac aus Marsilius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und efi'eclus) begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 m).
nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Beduplicativ—Schlüsse; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt lnsolubz‘lia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.
' 739) Am Schlusse der Obligationes: Pro maiori uulem inlelligcntia dictorum
294 Gregor Beisch. Thomas Muruer.
Gregor Reisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Beichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. J. 1525) hat in seiner vielbenütztcn Marga
rita philosophica, d. h. einer Eneyclopädie zum Bedarfe der Studirenden
der philosophischen Facultät "°) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
llauptlebren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispauus und den moder
nen Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 741).
Völlig auf Beisch’s Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Muruer von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Legion memoralit‘a“7u), merkwürdig durch die logisch
pädagogiscbe Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei
bringen kounte, nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden
Lahr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 143). In das
ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheint“‘); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliquu notabiliu subin/erunlur_ Und so folgen nun der Reihe nach Erläuterungen
zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.
740) Margarita philosophim. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft
bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und l)iscipulus
gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccalaureats— und Magister-Examina deut
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben arIes ist ein Holzschnitt vorge—
druckt, wovon der die Dialectico darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelblatt figurirl.
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomm, verlnnn
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131), hierauf die Lehre vom Ur—
thi-ile aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles hält, indem er von dort nicht blass die kategorischen Syllogismen
(mit Aufnahme der Regeln Fecana, Cageli u. s. w_)‚ sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top„ dann An. post. und hierauf Soph. EI. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel pussiones terminorßn in kurzem Auszuge aus
Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositio, ampliatio,
restrictio, appellatio, distributio und Exponibilia.
742) Logica memorativa Charliludium logicae‚ sit‘e tolius dialet‘ticae memoria;
et norus Pelrt' hyspum' lertus emendalus; Cum iucundo pictasmalis ezcrcitio; Eruditt'
viri f. Thomas Murner Argentini; ordinis minorum; lheologiae docloris exiutit'. Am
Schl.: Argentinue induslrius vir Mannes grum'nger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite: Testimonium magisfrale Crucoriensiunt. Ego
magisler loannes de Gloyovia (S. Anm. 722 ff.)‚ Universilntis Craeocicnsis Collegiatus
. testimonimn do rerilatis, palrem Thomom Munter Alemannum ('ivilutis Ar—
gentinensis filium haue chartiludiorum prazim opud nos finrisse, legissc et
. usquc oder) profecissc, quod in mensis spotio etiam rudes e! indocli . .. . sie
eraserz'nt mentores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de prordiclo polre oriebotur,
quiddam magicarum rerum infudisse polius, quam prnccepla logirac lradidisse’. ..
Ad expurgationis responsa vocalus hoc prac.sens oblulit rhartiludiorum memoramentum,
sie a nobis approbotum, quod divinum potius ingenium habuisse unanimi vom:
indicaremus.
744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae“) figurirt folgender Holzschnitt:
Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vom sind sein Hüfthot‘n. aus welchem
dual.» prttemissae als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Arm bedeutet
argumenla; auf seiner Brust ist conclusio geschrieben; syllogismus ist sein Waid—
meswr, quae.«lio der Bogen in seiner rechten Hand; seine beiden Beine sind prop
dirahilia und pratdicumenla; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
XXII. Thomas Murner. Aventinus. 1 295
sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgende als mnemo
nische Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist 7‘“), so
dass nach Murner’s Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden solll4s). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Bcisch finden,
äusserst Weniges hinzu749).
Endlich als ei'n Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo
hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i.J. 1474, gest.i‚J. 1534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
verflas und ein hässlicher falsilas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden [allacz'ue hinweg; im Vor—
dergrunde rechts wuchert das Kraut der Parva logicalia‚ ebendort im Mittelgrnnde
steht das Gestrüpp der Insolubilia und Obligatoria, hinter welchem sich die silva
opinlonum erhebt, repräsentirt durch vier Räume (d. h. Occamistae, Scotistae‚ Tho—
mislac‚ Albertistae). '
745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Charliludium gelten, vor
läufig Vorgeführt: 1) eine Schelle emmtiatio, 2) ein Krebs pracdicabr'le, 3) ein
Fisch praedicamenlum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion Icons dialecticus,
6) ein Kurhut fallucia, 7) ein Herz supposilio, 8) eine Heuschrecke amplialio,
9) die Sonne restriclio, 10) ein Stern appellatid, 11) ein Rabe dislributio, 12) der
Halbmond expositio, 13) eine Katze e.zclusio‚ 14) ein Wappenschild ezceptio,
15) eine Kaiserkrone reduplicatio, 16) eine Schlange descensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bilder
zu demjenigen, was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebraucbes im
Kartenspiele) deutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut‚ d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein—
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervolh
ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für hlosses Phantasiespiel Murner’s zu halten, scheint
mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet‚ Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbild enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgehung der Figuren, was sämmtlich als mnemo—
nisches Mittel zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner’s Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für
sich allein einüben könne. '
749) Nemlich bei sonus etc. einige Bemerkungen über significatio und inlentio
prima et secumla, bei der Lehre vom Urtheile die Unterscheidung zwischen lerminus
commum's und singularis, sowie auch die Umkehrung und die Modalität hier aus—
führlicher behandelt sind; in der Topik die Erörterung über das Enthymema, und
bei den Ewponibiliw die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XXII. Aventinus.
Universität Ingolstadt war“°). Er knüpft dabei, offenbar durch thomi
stische Litteratur veranlasfl (s. ob. Anm. 84 u. 625), an eine Notiz über
Ioscellinus an und berichtet, dass die „Alten“ oder „reales“ ein wirk—
liches Wissen betreffs der objcctiven Dinge anstreben, während die
„Neuen“ oder „nominales“ sich im Uebcrmass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen, und nachdem er sachgeniäss hervorragende
Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützte Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und
Moderni betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungs
kreise Gersons angehörte (s. Abschn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt er den Parteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer
salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge
750) Aventinus. Anna]. Bai. VI (ad. Cisner. 1615) p. 383: Hiscc quoque tem
porihus fuisse repario Racrlinum Britannum etc. (s. Abschn. XIII, Anm. 317). .. . ..
Eo nnmqac untere d’lt0 Aristotelicorum Peripatcliooram ycnw‘a esse rocperunl. unmn
illud vetus, locaples in relms procrvandis, quod scientia-ni rcrum sibi nimlicat, quant
0brcm reales vocantur; alterum norum, qaod cum dislrahit, nominales idco nunm
pati, quod avari rerum, prodigi nomimun alqae notionum oerborum videntur esse
asserlorßs. In hisoc duobus generibus dissidimn et bellum oivile est ; illius Thomas
Aqainas Italas et Iohannes Hans Scotus, hulus Wilhelmus Occomcnsis‚ euius separi—
crum marmoream apud nos in Heinria Monachii in tcmplo l"ranriscanorum monslralur
(—— nicht mehr vorhanden —)‚ Marsilius Haidclbcrgonsis acadcmiae, Ioannes Bari
danus Vicnrumsis gymnasii instilnlor, Gregorius Ariminonsis Viermae humalus, ante
signani sunl. Alias et tot munilos Peripateticae familiae philosophos et prozimos
quosquc a prioribus disseatienles praetereo; aliis subinde aliae opinioncs, alia placz'ta
saut; ita fit, ut nulli du0 conainant. Veterani soienliam ulpotc aemulam naturao
du rebus sive in rebus’exislere (nempe notalio nalurae e! sensus animadversio peperit
artem), ca, quae oon/"usa saut notierte, mente ‚ cogilalione dumlaxat distinguuntur,
diversa quoque esse contendunt‚ sinnt est numerus et res. quac numeratac saut (s.
bei Borillus, Anm. 667 f.). Tironum culcrva haue, quae solum inlelligcntia et
cogilatione separanlar, idem esse rensent, nec enim atiud numerum, qaam res nume
ratas, caccilalem, quam caecum esse, ipsis placct; hi scientium quoque potissimum
de diclionibus et nusquam nisi in animi notienibus atque rationibus De ideis quoqae . . . . .. digladiantur. Aristoteles primaessse hduaicucnstc.emodi
species labefaolavit. Stoioi nullani talem ideam in natura rerum sed notiones
in animo esse dixer1mt. Antiqm' Aristolclis opinioncm, recentiores Stainornm
scctantur. lstaec nova Aristotelicorum secta a vctcribus poche explosa et e.zsibilala
a Wilhelnio Ocoomensi rarsas em:itala, anale, atque de inlegro instaurala est; harte
ob rausam a suis venerabilis inceptor vocari solet. Vicitque manus Wilhelmi adw‚
ut celeberrima Athenaea Galliarnm Lutetia (ob. Anm. 406- 530), Gcrrnaniae magnac
Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 fl‘.)‚ Narisenrum Anyilostadium (Anm. 75 u. 369 ff),
Norioorum Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in illius verba iul'arinl. Exslat in
Rucelinum superiorem epigramma dcoastichon, quod nur: ailoris cullusve, sed teslimonii
grelle subscribo: .
' Ouas Ruceline doces, non vall diateotica voces‚
lamqae dolens de se nun voll in voeibus esse;
Bes omat, in relms ounotis vall esse diebus;
Vooe rel'rartcfm'; res sit, quod voce docetur.
Plural Aristoteles, nugas doceado seniles
Bes sibi subtractas per voccs intitulatas,
Porphyriumque gemil, quia res sibi leotor adcmit.
. ‚an-M .M‚„ . 4
XXll. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297
griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus
anderen Quellen wussten, dass die Richtung der Modernen in Paris
(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreut) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Überhand gewonnen habe, schliesst er mit _
einem realistischen Gedichte, welches gegen Boseeliinus gerichtet ist. In
der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er‘sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker 751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen, welche seine einthei
lende Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass
er den Aristotelismns eines Albertus Magnus mit ciceronianisrher Auf
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden 752). ' ‚
Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
und sowohl für den Forscher als ai1ch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die -
Culturstaaten Europe’s verbreitete, trat auch eine gleichsam puritanische
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Om' res abrodit, Ruceline, Boethius odt't.
Nun argumentis nultoque sophismate sentt's,
Re.s existentes in vocibus esse mancntes.
751) Artonisto duci utrt'usque Botariae etc. Encyclopedia orbisqne doctriuarum
hoc es! Omnium urtt'um. seientiarum, ipsins pltitosophz'ae indem aß dirisio, scriptores
eornndem rrrnm. Ex Platone Aristotele Ciccrone Varrone Quintilian0 Lactontt'o dino
Hieronymo Diva anrelio Augustino Themystt'o Bootht'o Severino Alberto n1agno cpiscopo
Ratisbonenst' Albino (d. h. Alcnin) praeeeptore Carolt' magni. loanncs Aventinus Thu
rinomarns leclori etc. Am Sehl.: Impressum Augustae in officina 1517. 4. Millerant'ana .
752) Logioa, quae et rationalis‚ est de dtetionibus, sermone a0 ratione; dieselbe
wird eingetheilt in grammatica (de oratione recto) und rhetorica (de oratione quatenus
persuadcl) und dialectt'ca (de oratione, nt att Cicero, ratione conctnso, s. Abschn. VIII,
-Anm. 23 fi‘.). Hierauf theilt er die Philosophie in adminioututioa und pn'nct'palis,
wobei er von ersterer sagt: Adminiculotioa, qnae et minus principulis logica ab
Aristoteln in Topicis diet'tur oommuni vorabqu (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm. 27), quam et rationatein interprelatus est Boethius, quod non de rebus‚ sed de
rationibus tractet, et est instrumentnm et suprllex eins philosophiae, quae in rermp
rogm'tt'one versatur; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendt' oocatur et a quibns—
dem peripateliris. Dann theilt er abermals die philosophia minus princz'palis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreibt:
_l)ioleetica es! ditigens ratio disserendz‘ dispntandique, „reden nun den suchen alt/f
bederlay partlteg/ und weg auxsrechnen“, o/firt'um dem, modum viamque sciendt', do—
cendi, discendi, z'. e. docere facere ratioct'nationem, „lernt muss, um's und weg,
rechnnng machen. w’e und von wen sy sein sol“; graut sylln_qisinnm rasant; fim's,
inoestigarn rem ignotam, „wie einer ein ding lernen aussrechnen sueohen sol, das
er m't Icon“; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore
investt'gat feram. Libet propter imperttos crassiore uti musa uc vernacqu sermone
„wen einer ein ding nit oerstet, wer's oder kun, spricht, er wette weiter darvon reden,
pass nachgedencken, muos aussreohnen, item kans nit aussrechnen“; 1'tu cut'usque rez'
ignntae notttinm acqnirimus per ratiorinationem. qnam docet faom'e dialevtica. Hains
scientiae prtnceps est Aristoteles, 111i etiam Cicero scntit; a lperipatetiois vocabulo
pecult'ari togica vooatnr. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Schlussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Cieerouianern, welche
uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachblüthe“ auch später noch (— ja später, als man gemeinig
lich glaubt -) einige „Nachzügler“ treffen, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so
eben an uns vorüberzogen, äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt, so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer
Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter-v
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig
erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten.
REGISTER.
Absolulum —- cormotalivum 5, 109.
aotus inlclligendi — significandi 15.
inlelligibilis 108.
adicvtiva dislrahrmlia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adoersativa propositio 52.
Aeneas Sylvius 160 f.
aequipnrantia 66.
Aequipollenz 74, 130, 179.
Agricola Rudolph 167 fl'.
Ailly Peter von 103 ff.
Albert v. Biggensdorf de Saxonia 60 fl".
Albertisten 184, 223, 227 fl‘.
Alexander Sermoneta 235.
ulieflllli0 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Job. 265 f.
Amans Nicolaus 238.
ampliatio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
177. 246. 279, 293.
modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Angelas Politianus 170 f.
Anglicus Johann 196.
Anonymi 40, 225 1f., 261, 264.
Antiqui - Moderui 95, 100, 148 11.,
182, 185 ll‘., 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 ff.
de Fantis 270 f.
Silvester 238.
Sirectus 196 f.
Scotus 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Ofl”redus 181 1.
appellalz‘o 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
rationz's 202, 259, 288.
apprehensio simpler 15.
a priori —- a posteriori 78, 144," 240.
aptitudo 143.
Aquila Petrus de 268.
arbor praedicamentalz's 249.
Aretinus Leonardus 159 1'.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophislica 251, 261.
Ariminensis Gregorius 9. .
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Bartholomeus 243 f.
ars opponendi 40. S. auch modus.
aucton'tutes 231.
Aventinus 295.
Barbara, Celarent u. s. f. 76, 178, 242.
Barbus Paulus Sonciuas 229.
Basel Universität 189 f.
Bai'tholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274. .
Begriff vorangestellt. 289 f.
Begrifl“e entgegengesetzte 252, 266.
Beuegno Gi0rgio 290.
Benedictus Victorius Faventinus 235 f.
Bernnrdiuus Petri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Blanchellus Faventinus 232.
Boccaccio 155.
Bonetisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovillus Carolus 282 1‘.
Breslau Michael von 264_
Breytkopl' Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 fl".
300 Register.
Bl'uli1er Slephanus 198. dccipi 256.
Bruxellensis Georg 199 11'. Definition 5,13, 36, 65, 164, 168, 170,
Petrus 275 1.
Buchen Konrad von 267 f.
Buridan Johann 14 11.
Cajetanus de Thienis 233.
de Vio 272 1.
Campen Heimerich 182 1.
Capi'eolus Johann 174 1.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 1.
Caspar Lax 255 1.
cassalio 41.
cusus 42 1., 137.
casus obliqui 33, 69, 751.,
254, 293.
Cala1anus Job. 221.
catcgorema — syncategorema 216.
calegorematicus 109, 120, 123.
Caubrailh Robert 257.
cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.
ccrIi/icalio 53.
chartiludium 294 1.
Ciceronianismus 159 11., 169.
Clich\oveus Jodoc 280 1.
. Clienton 90.
Colonia Johannes de 271.
communicabilitas 123.
complexe significabile 11, 112, 207, 246,
97, 207,
248.
complexia distans —— indislans 26, 62.
complcxum —— incomplezum 26, 93, 104,
109, 123, 236.
compositit) 111, 216.
conccptislae 222.
Conceptualismus 17.
conceplus 28, 108.
compleavus —’— incomplczus 109.
nominalis 15. .
concomilantia 117.
oonditionalim 131.
couditionatum 44.
confuse 10.
connolalivum 5, 30, 62, 109.
consequenlia 14, 32, 37, 43, 45 11., 56 11.,
73 11., 78,1011.,115,13111.,
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 11., 239, 242, 2461.,
250, 2601., 264, 272, 279 11.,
288 fl‘.
similis 260. ‘
probativa 289.
contingcns 203, 249, 251.
ad ulrumlibet 24.
contrahibilila_s 194.
oopulatim 131, 257.
coputatio 267.
copulalu‘m 44.
Coronel Anton 252 11'.
Cranston David 251 1.
265, 290
demonslralio polissima 184, 277 1.
quia — propler qui(l 78.
deposz'tio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,
210, 255.
deseensus 208, 243, 247.
desinit-2S, 72, 87, 91 1., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233._
dilemma 167.
disiunctim 131.
disiunctum 44.
disparatus 49, 52, 133.
disputalio 292.
quodlibelica 209, 251.
disquiparantia 66.
distans — indistans 204.
distinclio 195, 197 1., 269.
distrahens lerminus 124.
dislrahentia adiectiva 51.
dislribulio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 1.
Dominicus de Flandria 272.
Dorbellus Nicolaus 175 1.
Dorp Johann 237.
dubio positio 210, 255.
dubilalio 41, 43, 83.
Dullaerl Johann 256 1.
Dulmenlon 90.
Dumbleton 196.
Eck Johann 284 11.
Eintheilung s. divisio.
Eklektiker 291 11.
Elenchz' sophislici 35, 79, 243, 254,
291.
eloquenlia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
ratiom's 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthymema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 1.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs-Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 11‘.
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 1., 206 1., 209, 292.
esse obiectale 145 1’1.
excepliv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208, 249.
exclusiv 6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,
208, 249. 263.
exemplum 167.
expericntia 105.
ea‚-pcrimcntum 35.
expletivus 131.
exponibilia 86 11., 102, 115 1., 125 1.,
177, 199, 204, 208 1., 225,
Register. 301
230, 239, 242, 249, 254,
263, 268, 279, 293.
exponible Schlüsse 167.
extremum complezvum 44, 129.
disiunctum, copulatum u. s. 1. 44.
Faher Johann de Werden 203 1.
Stapulensis 278 1.
Fabristen 257, 280.
faltact'a secundum quitt 41.
/'alsificare so ipsum 113, 138, 252, 256,
280. ‘
Fantis Antonius de 270 1.
Faventinus Benedictus Victorius 235 1.
Blanchellus Menghus 232.
Fecana, Cagelt' etc. 201 1., 206, 209,
224, 228, 237, 243 1., 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Enzinas 262 f.
fit 118.
Flandria Dominicus de _272.
forma intentionalis 145.
/'omtae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
um'tas 4, 11, 17, 3*, 94.
formalistue — terministae 146 11'.
formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 1.,
148, 163, 176, 195 fl‘., 205,
222 1., 269 1., 295.
formaliter — formalissime 135.
Franciscns Sylvester 273.
Tägius 273. \
Freiburg i. Br. Universität 190.
f'utw‘um contingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 f.
Galenische Schlussliäur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179, 205, 207, 242,
245, 264, 274, 286 1.
Gebwiler Johann 264.
genus generalissz'mum 162.
Gennadius Scholarius 156 1.
Georgius Bruxellensis 199 11.
Gemistos Plethon 156 11‘.
Trapezuntius 156, 169 1.
Valla 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 1.
Gerson Johann 141 ti".
Glogau Johann von 291 1. <
Goddam Adam 6.
Borkum Heinrich von 220.
Gregorius Laticephalus 283 1.
von Rimini 9.
Greifswald Universität 190 1.
Greve Heinrich 263.
haccceitas 121, 176.
Hageuauer Commentar 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Barderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universität 187.
lleimerieh de Campo 182 1.
Heinrich von Gorkum 220.
Greve 263.
Oyta 103.
Hentisherus 89 11.
Hcynlin Johann 229 1.
Hibernicus Mauritius 269.
hin et mute 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 1.
de Nuciarellis 271.
Pardus 246 1.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrinus Job. 267.
Holcot Robert 6 11.
Hundt Magnns 277.
Jacobus Almain 238.
Faber Stapulensis 2781.
Magnus Toledanuo 140 1.
Riccius 235.1
idenlitas 269.
analogica 184.
idolum 10.
imayo 10.
immobilitatum 58.
t'mmutaliu vilulis 108, 234.
imperlineus 43, 53, 80.
impositz'o 53, 55 1., 81, 210.
dependens 81.
prima et secunda 63, 110, 123.
incipit s. desinil.
lndividuation s. principium individ.
lnduction 35, 167, 234.
‘inesse 33.
inferius ad supem‘us 49 fl‘., 57 1., 133,
2' .
Infinitation im Syllogismus 34, 77, 99,
' 249.
infim'lum 251.
Inghen Marsilius von 94 11.
Ingolstadt Universität 190, 29_7.
insulubilia 9, 19, 37, 40 11., 79, 89 11.,
103, 110 11., 138 11., 180,
203, 209, 21711., 238, 246,
250 11., 255 1., 267, 280,
289 1., 293.
instantt'a 35.
institulio 41.
intensio et remissio s. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secmtda 63, 109, 123.
lnterpolationen zu Petrus Hispanns 21111.
intuitiv 12.
inne-ratio — iudioium 181. .
invenlio mcdiz' 34, 201 1., 206, 236 1.,
243 1., 284, 286, 292.
Jodocus Clichtoveus 280 1.
Trut1eder lsenacensis 241 1.
302 Register.
J‘14.
Johannes Altenstaig 265 1.
Anglicus 196.
Antonius Scotus 277 l.
Buridanus 14 11‘.
Capreolus 174 1‘.
de Colouia 241.
Dolz 260 1.
Dorp 237.
Dullaert 256 1.
Eck 284 fl'.
Fabel“ de Werdea 203 1.
Gebwiler 264.
Gerson 141 11'.
v. Glogau 291 1.
Heynlin a Lapide 229 1.
Holendriqus 267. '
Magistri 268 1.
Majoris Scotus 247 1.
de Monte 271.
Parreut 239 1.
Raulin 238.
Venator 235.
Versor 220 l'.
Wessel 231.
1senacensis 241 1.
iadicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 1.
Kategorien 25, 65 1., 162 1., 203, 214‚
222 1., 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Köln Universität 148 1., 223 11‘.
Konrad v. Buchen Wimpina 267 1.
Lambertus de Monte 221 1.
Landull‘us 221.
Lapide Johannes a 229 1.
Laurentius Valla 161 fl‘.
Lax Caspar 255 1.
Leipzig Universität 190 1'.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Bruni 159 1.
Liutholz Joh. 229.
lagica arllficirzlis 202, 204, 241, 245.
fidci 7.
formalis 7.
memoraliva 294 1‘.
naturalls 7, 202, 204.
usaalis 202, 204.
[amen naturale 104.
Magistri Johannes 268 1.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledauus 140 l'.
Mainz Universität 192.
Mainzer Summula 233 1'.
Majoris Johannes 247 1.
Mauderston Wilhelm 257 11‘.
Mantuanus Petrus 176 11‘.
Manzolus Barthol. 274,
Marcho Hieronymus de 271 1.
Marcus 60.
Maricalmus Willi. von 221.
Marsilius von lnghen 94 11".
Martinas Magister 231.
Molcnfelt 210.
Pollichius 273.
Mauritius Hibernicus 269.
maxlmae proposltiones 168 l'.
Maxime 78, 168 1.
Mayr Johann 284 lT.
Mayronisten 196.
anolinus Sylvester 292 1‘.
Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 1.
-worte bei den Exponibilia 208 1.
im Syllogismus s. Barbara.
Menghus Faventinus 232.
mentale — vocale — scn'ptum 61, 106,
108 1., 202, 207.
Michael von Breslau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
mililia scholaslica 52.
moliililalam 58.
Moderni 231 11‘. S. auch Antiqui und
reales.
modas dispulandi et solaendi 289. S. auch
an.
inlelligendi 107.
loquendi consaelus -— inconsuelas
74, 96, 293.
significandi 106 1., 109, 142, 145,
269.
Molenfelt Martin 210.
Monte Gerhard de 223 1.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 1.
Stephanus de 238 l
Mucagata Philipp 229.
Murner Thomas 294 1.
Muttersprache 167, 297.
negatio praegnans 129.
Negation 20, 49, 95, 1.65.
neolerlci 285.
Nicolaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 1.
de Orbellis 175 1.
von Oresme 93.
Tinetor 198 1.
Nicolettus 118 11".
Nigri Petrus 221 ff.
naminales 142, 205, 292.
und reales 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Anliqui und
reales.
mm 216.
nolilla 10, 108, 241, 285.
absti'acliva - intui‚liv‚a 60, 201.
Nova Castro Andreas de 246.
Nuciarellis Hieran. de 271.
obieclale -- reale 145.
Register. 303
obligatoria 8, 37, 40 11., 52 fl'.‚ 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.,
210, 218, 233, 251 f., 255,
267, 280, 289 f., 293.
Occarn Pseudo- 41 11‘.
Occamismus 2.
Oflredus Apollinaris 181 1‘.
Olivier von Siena 234 1.
Oquelin 246.
orutio tentuliva 137.
‘ Oresme Nicolaus von 93.
Oyta Heinrich von 103.
Pardus Hieronymus 246 1'.
Paris Universität 186 1., 297.
Pariser Cursus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parreut Johann 239 f.
Parva logicalt'a 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Parvulus antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
modernorum 219.
Paulus Nicolettus Venetus 118 0“.
Pergulensis 180 l‘.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pcrttncns —- impertinens 49, 80, 133,
137, 218.
petiti0 42, 82, 210.
Petrarca 152 11‘.
Petri Bernardinus 237.
Petrus von Ailly 103 11'.
de Aquiln 268.
Bruxellensis 275 f.
Hispanus Interpolationen zu 21111.
Mantuanus 176 11“.
Nigri 221 11'.
Tartaretus 20411“.
Thomas 195 f.
philosophta realis -— sermoct'nalt's 148.
Piccolomini Enea Silvio 160 f.
Platoniker 156 11‘.
Plethon 156 fl‘.
Politianus Angelus 170 f.
Pollich Martin 273.
pons astnorum 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
positiv 9, 41 1., 53 f.‚ 81 1., 136, 218,
255.
dependerts eadens — renascens 82.
propositionum de incsse 246, 259.
posterioristtcus 78, 98. S. auch a priori.
potertatr:s syllogismorum 215.
pruellicatio 249, 266, 279, 287.
essentialis — aect'dcntatis 62.
identica —- f01'tt'ltlliS 95.
praefingerc 255.
pracynarts negatio 129.
propositio 243.
terminus 130.
Prag Universität 191.
Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.
principium czctusi tertii 18.
identitatt's 18 f., 49, 106, 144.
t'ndivt'duationt's 4, 17, 78, 184,
286.
universalisatiom's 286.
prioristicus 98. S. auch a priori.
probatio terminalis 233.
terminorum 122 f., 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuart'um argumentorum 227.
propost'tio mentatt's—vocalt's —scripta 7 f.,
12, 111, 254.
descriptibilis, expont'bitis, offi—
ct'abilis 128.
‚plures 114.
rationatis 46.
similts 180, 257, 260, 263.
Pschlacher Konrad 266 1‘.
1116116‘6/48W0; 171.
Pseudo-Occam 41 11'.
quod est 76 f., 94 1., 98 i.
Radulph Strodus 45 fl‘.
ratio obiectalis 145 11".
ratioet'ttatt‘o 169.
Raulin Johann 238.
reale — obiectate 145.
reales 232. S. auch Antiqui und nomi
natcs.
in metaphysica 146, 148.
und moderm' 239.
und terminates 274.
realistae 292.
reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Beisch Georg 294.
relative 29.
relativi termini 49, 52.
Renaissance 151 fl".
res 38, 154.
pracdt'cabitis 276, 293.
restrictio 30, 100 f., 279, 293.
Rhetorik 162.v
Biccius Jacob 235.
Richard v. Capsalis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Rimini Gregor von 9.
Robert Canbraith 257.
Holcot 6 ff.
Boselus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetins Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 11‘.
Scholarius 156 11'.
sm'entia rationatt's 161.
realis -- semocinalt's 176.
IM
304 Register.
scio, dubilo u. dgl. 50.‚
scz'lum, opinotum u. (lgl. 32, 99.
Scotisten 194 11., 268 11'.
terministische 198 11.;
Scotus Johannes Antonius 277 1.
Majoris 247 1.
sensus compositus — divisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 11., 128, 180 1.,
205, 280, 284. -
sequela 133. ,
sermo 105.
sermocinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Alexander 235.
si 257.
Siena Olivier von 234 1.
siyna 61, 142, 164, 263.
se mutuo impedienlia 284.
signalum concluxiom's 13, 78.
significare quieecenter 123.
sigm'ficalio 25, 73, 101, 106, 109, 111 1.,
120, 134, .142, 144, 176 1.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva — formalis 113.
significatum udaequatum 134.
totale 13, 134.
ultimalum 27, 99, 110.
universale 287.
signum —- consignum 107.
Silvester Antonius 238..
Franciscus 273.
de Prieria 292 1.
simz'lis consequcnlio 260. .
forma proposilionis 180, 257, 260,
263.
‚
simililwlo 56.
essentiolz's 168.
Simon de Lendenaria 236 1.
simul 19.
Sireclus Antonius 196 f.
sit verum 44, 83, 210.
Soncinas Paulus 229. ..
Sophismen 83, 92, 139 1.
sophistae 292.
soritcs 167.
species intelligibilis 142.
1mluralis 105.
repraesentans 10.
Stapulensis Jacob Faber 278 1.
stälus 30, 100.
Stephanus Brulifvr 198.
' de Monte 238 1.
Stipulntion 15, 28.
Strodus Radulph 45 11".
subiectum 175.
Suiseth Richard 90.
summulae 248.
superius ad in/crius‘52, 57 1., 133.
supposilio 25 11., 39, 66 11., 99 1.,
116, 123, 176, 182, 207 1.,
226, 267, 279, 282, 288,
293.
suppositio materialis 192. .
personalis 145, 147.
suslincrc 41. .
Syllogismus contractus—inrontraclus 264.
exponibler 243.
expositorius 8, 13, 50, 98 1.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregularis 136.
kategorischer 31 fl‘., 76 1.,
98 11., 136, 1651., 1691.,
178 1., 205 1., 236, 242,
245, 247, 249, 260 1.,
267, 281, 287, 291. S.
auch Galenische Schluss
figur.
mentalis 13. ’
modaler 3111., 77,99, 1661.,
286.
resolulorius 179.
Sylvester s. Silvester.
syncotegoremola 62, 83 11‘., 215 11., 225,
269, 282. .
— geminata 83.
mixta 26, 110.
syncateyorematicus 120.
Syncretisten terministische 278 11".
tulmla rasa 143.
Tägius Franciscus 273.
Tartaretus Petrus 204 11".
Teersteg8 223 f.
lempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terminislae 144, 146 1., 222, 232, 292.
nominales 186 1.
lerminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 1., 267, 280 1.,
292.
communie 121.
exponibilis 122.
mentalis 108, 121.
0/‘ficiabilis 50, 79,
127.
. praegnans 130.
resolubilis 122, 179.
singularis 121.
vocolis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 1., 15, 94, 104, 141,_
146.
thesaurus sophismalum 225.
Thrrnis Cajetanus de 233.
Thomas Bricot 199 11.
Cajetanus de Vio 272 1.
Petrus 195 1'.
v. Strassburg 3.
Thomisten 220 11., 272 ff.
Tinctor Nicolaus 198 1'.
Toledanus 140 1. ‚
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
es, 122,
Register. 305
Iraclatus de modo opponendi et respon
dendt 227.
transcendenlia 144, 162 1., 205, 234.
transumptivus 27.
Trapezuntins Georg 156, 169 1.
Trombeta Antonius 269.
Trut1eder Jodoc 241 1.
Tübingen Universität 190.
Tnngris Arnoldus de 228 1.
Turmair Johann 295 1.
Tysberns 89 ff.
ultimatum significalum s. siynificalum.
unilas formae s. forma.
Universalien 7,16, 38, 631., 105, 1421.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 f.
Universitäten, Antiqui und Moderni 18511.
Urtheil 7, 12, 20, 6811., 95 fl‘., 12911.,
164 1.,‘169.
Entgegensetzung 257 1., 262.
hypothetisches 21, 44, 52, 54.
58, 70 11., 130 1., 214, 246,
257 1., 266, 287, 289.
modales 14, 21 11., 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
Umkehrung 74 1., 95 1., 130,
179, 205, 257.
PRAN'1'L, Gesell. IV.
Usingen Bartholomeus von 243 1.
voruum 11, 26 1.
Valla Georg 172.
l.aurentius 161 11.
Venator Job. 235.
Venetus Paulus 118 11.
ventus 107.
verifiealio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 f.
warum — falsum 31.
veteres — moderni s. Antiqui.
retus logiua 176.
via antiqua — moderne s. Antiqui.
realium — nominalium s. Antiqui.
Victorins Benedictus 235 1.
Via} Thomas Cajetanus de 272 1.
vom 104, 222.
Werden Job. Faber de 203 1.
Wessel Johann 231.
Wicle1 38.
Wien Universität 189, 297.
Wilhelm Manderston 257 11.
Wimpina Konrad 267 1.
Wirthshaus-Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
neon‚ome% 7
l
l
1
E
ä
M.\-...-.-...
Leipzig, Druck von C. P. Melzer.
\‚}‘{
\‚
LEIPZIG,
DRUCK VON C. P. MELZER.
J
n
I*m\\\_.\\: