GESCHICHTE

DER

L О G I К

tM

ABENDLANDE.

VON

Dr. CARL PRANTL,

PROFESSOR AN DER UNIVERSITAT UND MITGLIED DER AKADEMDi ZU MÜNCHEN.

VIERTER BAND.

LEIPZIG,

VERLAG VOS S. H t R Z E L.

1870.

(RECAP)

VORWORT.

tOft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.

eben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens , die einem Andern

übe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,

enn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf". Zttleich

aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand

so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine

Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich naph

Möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,

dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine ode.

Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung

Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst

begrüssen.

Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und

ht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. üb ich bezüglich der Dar-

Mungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benutzer beur-

'len. Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen

den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,

welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder-

"ück der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,

n Entwicklungsgang darzustellen , welcher ziemlich monoton in einer

erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleiclu und seine

iitterarische Vertretung in dem Zeitraume von der Mille des 14. bis ins

erste Drittel des 16. Jahrhunderts dure!i ungefähr andcrthalbhundert

tV Vorwort.

Autoren findet, unter welcben selbst mehrere der tonangebenden bisher

kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aher somit wesent

lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen

Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt

nur Wenigen zugänglich sein kann.

Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,

was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und

sogar einfältigen Treiben beruhen; aher der geschichtlichen Forschung

durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu

untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,

welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen

muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche

Begründung zu verleihen.

Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen

Wustes zu verwenden war , darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen

Wicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.

München, im Mai 1870.

C. Pranil.

vesentissigen

;rliaupt

: dem.

i und

chas',

1er я

-theilt,

fället

blicht

lüua

Zeile

XX.

to

ÜBERSICHT DES INHALTES.

Abschnitt. Ue ppig s t es Wu eher ti der scholasti

schen Logik 1-

Zurücktreten der früher üblichen Controvcrsen und Ueberwiegen

einer Fortbildung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund

lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf

des Nicotaus de Antricuria 2, zugleich aber Ehiftuss Occam's auf

den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe.

ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der

Logik missbitligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene

logica fidei an, folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf

tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubilia 7. Fortbitdung

und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.

Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer

Conceptualismns 15; prineipium identitatis 18; seine

Summulo 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der

Lehre vom Urtheite 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,

desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),

Spuren seiner Insolubilia, Obligatoria und Consequentiae 37.

Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem

ptatonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.

Reichere Ausbitdung der Lehre betreffs Obligatoria und Inso

lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40 ; ausführ

liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radnlph

Strodus 45 (termini officiabites 50 und impositio 55) und dureb

Richard Ferabrich 56.

Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen

60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung

der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheite 70,

Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, ptanlose

Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die insolubilia 79,

die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.

Seite

-150

VI Uebersicht des Inhaltes.

Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberus

89. Eine Notiz über Nicotaus von Oresme 93.

Fortgesetzte und einflussreiehe Bearbeitung der occamistischen

Logik durch Marsilius von Inghen 94; seine Lehre vom Urtheile

95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein

rich von Oyta 103.

Peter v. Aitly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des

Gtaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundtage aller

sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom

Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men

talen Unheites 110; ähnlich betreffs der Exponibitia und Consequentiae

115.

Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der

Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem

Haupttheite 120, terminorum probalio die suppositio und die ex

ponibitia umfassend 122; propositio zweiter Haupttheit 129, über

gehend in consequentia 132, Wahrheit der Urtheite 134, katego

rischer Syllogismus 136, Oblifiatoria 137, Insolubitia 138, Sophis

men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.

Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermocinalen

142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalen

144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen

Formalisten und Termicisten 146. Ein Reflex dieses letzteren

Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.

. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re

naissance 151

Erwachende Kenntniss der Schriften Ptato's und Cicero's; eloquentia;

versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre

oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.

Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Schotastik 153;

gleiche Richtung Boccaccio's 155.

Piatonismus und Antiptatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessarion,

Gemistos Plethon, Gennadius Schobrius 156.

Leonirdus Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar

baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen

des Aeneas Sytvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch

lichkeit des Laurentius Valta 161. Rudolph Agricola halt die

Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist

der rhetorischen und der schotastischen Richtung 169. Angelus

Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius

Valla 172.

I. Abschnitt. Reiche Nachblütlte der scholasti-

Buchhändlerische Verbreitung alterer und neuerer schotastischer

Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts

sehen Logik 173

-J

Uebersicbt des Inhaltes.

173 ; ein fortbauendes Nachtreten der bisherigen Schotastik und

allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellung 174.

Fortleben des Tuomismus bei Johann Capreolus 174, des Scotismus

bei Nicotaus Dorbellns 175, und des occamistischen Terminismus

bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in

der SyMogistik J78) und bei Paulus Pergulensis 180; syncretistische

Richtung des Apollinaris Offredus 181.

Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der

Albertisten und der Thonristen bei Heimerich von Campen 182.

Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und

Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel

berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freibnrg, Tubingen, Ingol

stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern

dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,

sondern im Unterrichts-Materiale 193.

Weitere Pflege des Scotismus durch Nicotaus Bonetus 194,

Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der

scotistischen formalitales vertreten durch Antonius Sirectus 196

und Stephanus Brulifer 198.

Einflussreiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:

Nicotaus Tractor 198, Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis

199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann

Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretns 204 (die

nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibitia mit Memorial-

Worten 208) ; der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin

Molenfelt 210.

Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Sco

tisten in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear

beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractate Obtiga

toria, Insolubitia, Consequentiae 217; die Parva logicalia und

der Parvulus antiquorum und modernorum 219.

Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,

Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der

Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus

de Monte 224, Thesaurus sophismalum 225, Promptuarium argu

mentum und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln

die Albertisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.

Einzelne Antiqui: Phitipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas

229; mit syncretistischer Anwandlung Johannes a Lapide 229

und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritates 231.

Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die

Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan

denen Litteratur: Johannes Wessel, Martinus Magister, Gabriet Biel

231, Faventinus Btanchellus Mengbus 232, Cajetanus de Thienis,

die Mainzer Summuta 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Riccius,

Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simon

de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An

tonius Sitvester, Jacobus Almain 238.

Vttt Uebersichl des Inhaltes.

Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik

ausbauen und bereichern : Johannes Hau lin, Nicolaus Amaus,

Stephanos du Monte 238, Johannes Parreut 239, Jodoc Trulteder

Isenacensis 241, Hartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der

Ilagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher

Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardas 246 und be

sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztern Schüler:

David Cranston 251 , Anton Coronel 252, Caspar Lax 255, Jo

hannes Dultaert 256, Robert Caubraith 257; eine weitere Schüler

Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Uolz

260, einem Anonymus 2Ы , Ferdinand von Enzinas 262. Rück

wirkung dieser Schute auf Deutschtand: Heinrich Grеve 263, Jo

hannes Gebwiler, Michael von Rrestau, ein Auonymus 264, Johann

Altenstaig 265, Konrad Pschlacher 266, Konrad von Ruchen Wimpina

267.

Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquita

und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formalUates

durch Antonius Trumbeta, Mauritius Hibernions 269 und Antonius

de Fantis 270; ledigtiche Nachtreter des Scotismus: Johannes de

Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus

Nuciarelli 271; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho

271.

Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominions de

Flaudria, Thomas Cajctanus de Vio 272, Franciscus Tágius, Mi

chael Saravetius, Franciscus Sitvester, Martin Pollich, Erasmus

Wonsidel 273 ; Rartholomeus Manzolus witl die terministische

Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruxeltensis ein

Ueberläufer von den Termiuisten zum Thomismus 275 ; Magnus

Hundt Albertist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.

Terministische Syncrelisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc

Clichloveus 280, Carolus Rovittus mit realistischer Tendenz 282,

Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu

zählen 283 ; Johann Eck auf Grundtage der Antiqui zur Einzeln-

Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor

ansteltung des Regriffes 289. Ein Uebergang zum Eklekticismus

in Giorgio Benegno 290.

Vollends Ektektiker: Johannes vonGlogau 291, Sitvester Manzolus

de Prieria 292, Gregor Reisch und die logica memorativa des

Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.

Schlussbemetkungen 297.

XX. ABSCHNITT.

UEPPIGSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der

geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige

Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen

uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.

Am -Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhund ertes waren

doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,

Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt

hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen

konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Be

deutung der Universalien, der prima und secunda intentio , sowie ins

Bezug auf principium individuations oder pluralitas formarum u. dgl.

ein. Von derlei Conlroverscn haben wir nun seit der Mitte des 14. Jalirhundertes

fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst

vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der

Früheren anzuschliessen , und allmälig Hess die Mehrzahl der logischen

Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der

logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.

So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor

Occam.. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die

Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietales

terminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,

deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode

sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus

schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen

Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin ist derartig, dass

für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,

als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich

von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche

Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende

Gesichtspunkte zu excerpiren , ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir

begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen

Pbanvl, Gesch. IV. 1

2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.

Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-

Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich

der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein

sicht nähme, aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch

selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger

Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver

haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik

ein verstandloses Treiben sei , würde dem Geschichtschreiber mit Recht

verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.

Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons

trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast

ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen

Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende

ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in

das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der

Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist2).

Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver

werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch

darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und der

natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in

dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern

auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik

Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser

Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen

denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo

gischen Seilen der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund

sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria

oder (richtiger) de Aulricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto

lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere

Lehrmeinungen zu widerrufen , in welchen wir nur scharf gezogene

Folgerungen der Auffassung Occam's erblicken können. Derselbe nemlich

steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.

Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er. geradezu em

pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht

berechtigter seien, als die denselben entgegengesetzten, sofort bei Seite

1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte

der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so berufe ich

mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Pelrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.

Leipzig 1867"; denn so tange es Hrn. Thurot (Revue arehéolog.) nicht belieht, an

Stetle einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider

legen, durch welche ich den nicht-tateinischen Ursprung der Summula des Petrus

Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner

Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).

2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der

Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab

schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen musste; jedoch der Leser wird es

sicher von selbst bitligen, wenn ich 'die wenigen nothwendigen Bemerkungen über

die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der

Renaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2—16).

3) Butaeus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.

XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Strassburg. 3

zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes

der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,

bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem

4 Atomismus zu liegen scheint4). Vereinzelt allerdings war damals noch

eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz

aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik

das entschiedenste Uebergewichl erlangte. Ja wir begegneu Anfangs sogar

der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich

zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.

So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.

i. J. 1357), welcher einen Commenter zum Petrus Lombardus verfasste 5),

in den üblichen llaupl-Controversen . einen thomistischen oder wenigstens

halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von

Colonna anschloss ; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.

Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der

Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem

eminenten BeweisrVerfahren der Mathematik — auch die Theologie eben

sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung

fähig sei 6) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er

nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen

Intellectus 7). Auch schliesst er sich , selbst ohne irgend eine Polemik

4) Die betreffenden Behauptungen dieses Nicotaus sind gedruckt in den meisten

Ausgaben des Petrus Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus

a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentré, Coll. iudic. d. nov. error.,

Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke

Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nullo certitudo haberi polest;

itlo tamen modica potest in brevi tempore haberi, si homines intellcclum suum convertant

ad res, non ad intellcctum Aristolelis et Commentaloris (d. h. Averroes)

Vidi in dictis Aristotelis et Commentaloris mitle quaestiones determinatas, per

quas videbatur mihi, quod ita passent teneri rationes oppositae, sicut propositac ah

eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, posset in

modico tempore multum admirari, quod aliqui student in Aristotelc et Commentaire

el usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res

morales et causam boni in rebus naturalibûs non est nisi motus localis

disgregationis et congregationis utomalium. Einen anderen specicllen Satz werden

wir unten bei Peler v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.

5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, commentaria

in /V libros sententiarum. Genuae 15S5 fot. Es gehört jene ganze Leicht

fertigkeit, mit welcher K. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge

schrieben ist, dazu, um (Bd. III, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als

Occamisten zu bezeichnen.

6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Dico, quod theologia est vere

seientia, quia Ute habitus, qui probat aliquid de suo subiecto non minus infaüibili

ratione, quam oeconomica vel politica seientia de subiecto suo, Ule, inquam,

habitus est vere icientificas Forte dicetur contra me , quod itlo , quae

traduntur in theologia, non ostenduntur demonstrative Respondeo: aut per

demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem , et sic solum mathematica

esset scientia; aul intelligis syllogismum efficaciter concludentem , quamvis pro

cedat ex aliquibus suppositis, et sic rationes theologicae possunt dici demonstrationes.

7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus

dupliciter loqui possumus de eins obiecto adaequalo. Possumus enim considerare

intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem ... . sine influentia super

4 XX. Thomas v. Strassburg.

gegen Occam , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug

auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,

Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anni. 380) an; und nur

folgerichtig ist es dalier, dass er die Controverse über die Individuation

der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls

im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorilät

folgt er auch in. der Frage über unitas formae 1 1) , und betreffs der

naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem . . . . deo influente et

supernaturaliter cooperante St sumitur primo modo,.... eius obiectum adaequalum

est ens phantasiabite mediate vel immediale; et appelle ens phantasiabite imme

diate, quod proprie cadit sub phantasmale ; sed mediate, cuius cognitio argutive vel

itlotive vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmate Si aulem capa

citas intellectus sumitur secundo modo, eius obiectum adaequatum est ens inquantum

ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.

8) L. I, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universatia non dicuntur esse

ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia

sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuantibus , quae sunt hie et nunc, et per

consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. Ill г. В: Sicut natura

universalis non generatur per se, sed generatur ad generationem alterivs, puta, ad

generationem particulorium , ut ait auctor Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV-, Anm.

461 f.), sie etiam non movetur per se, sed si sibi compelit aliquod moveri, hoc

solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad molum particutarium Nullo

substantia spiritualis est in loco cireumscriptive.

9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua

lionis; unus in rebus materialibus, alius in rebus immaterialibus Cirea primum

est advertendum, quod appellondo principium individualionis itlud, quo radicaliter

contingit , plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, sie

quantitas est principium originale sive radicale ipsius individuationis, quia pro tanto

plurificantur aliqua in eadem specie , quia divisa est eorum materia ; sed secundum

modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem. . ....

Supernaturali tamen modo distincta individua materialia per divinam potentiam

possunt fieri in eadem specie sine omni quant itate.

10) Ebend. f. 142 v. A : Sed quantum ad individuationem substantiarum separatarum

est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt specifice

differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod

per idem angelus constituatur in esse spccifico et in esse individuo. Secundum eos

autem, qui plures ponunt angelos in eadem specie, esset dicendum, quod per proprietatem

hypostaticam angelus constituatur in esse individuali art. 2, f. 143 r. B:

Quamvis dubium sit ad utramque partem, credo tamen probabtlius esse tenendum,

quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,

Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas

(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).

11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: St in homine vel in quacunque

alia re essent plures formae substantiates, tunc itlo res esset ens per accidens, quia

non haberet unam essentiam St plures formae substantiates essent eiusdem rei,

tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri potest per

pauciora (В) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inclusionem . . л

usque ad animam intelleclivam , quae virtutes omnium praecedentium in se compre-^

hendit et ideo ipsa solo posita in materia potest exerccre operationes omnium cele-,

rarum (f. 113 v. B) Licet quaelibet pars diffinitionis dical formam, tamen

huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, sed

dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub alia tamen et atia ratione,

quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per

genus sub ratione communi el indeterminata. Die Grundlage dieser Ansicht zog sich

seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70i u. 74)

durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu

Herveus (Anm. 421) hindurch.

XX. Thomas v. Strassburg. 5

intensio et remissio formarum schliefst er sich an Durand und Burleigh

an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen

den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus

nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im

vollen Gegensatze gegen Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die

Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und

somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14>. Ebensowenig

theilt er über den Begriff „suppositum" Occam's Ansicht (s. ebend.

Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.

Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben

über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgL

ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er

die definilio per addilamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen

will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.

Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotativum 17).

12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipit magis et minus

secundum diversos gradus in esse, secundum quod dat magis el minus esse subiecto

propter maiorem el minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter

et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variata eidem subiecto dal

magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.

S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).

13) L. Ш, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur ejse quaedam opinio,

quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes phi

losophes ex materia el forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas

una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatem, sic spectat

per se ad rei quidditatem.

14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas ; quaedam

absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens

diversitati non relotivae, sed privativae, et ista identitas non est determinati generis,

sed transcendentis , quia in omni genere reperitur , sicut etiam ipsa diversitas. Alia

est identitas retativa, puta, qua idem relotive respicit se ipsum, et itlo non opponitur

diversitati retativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und

Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).

15) L. HI, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum creatum sic differt

a natura, quod tamen non includit in se rem aliquam intrinsece, quam non includat

natura, sed tantummoéo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur

ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae iait (er coniungitur, quod alteri supposito

in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con

stitutum, quod ipsum sit ens per sc praedicamenti substantiae , et tamen realiter

differat a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.

16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui

tripliciter; uno modo targissime, alio modo propriissime, tertio medio modo nec nimis

targe nec eliam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo

nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sic, diffinitio non est aliud, quam distincta

expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistincte; isto modo

possunt diffiniri negativa, privativa ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo

nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et speclet ad essentiam

eius; et sic solo substantia diffinitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,.

quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam, tamen, quia dependet ah

aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte notifican non potest, ideo talis

diffinitio datur per additamentum ; el sic diffiniuntur accidentia, el quia

diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo accidentia absoluta non possunt

perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.

17) L. 1, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad

seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis Tale accidens copulotum

6 XX. Thomas v. Sirassburg. Goddam. Holkot.

Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Verhältniss

des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und

beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes18). — Eine einzelne gelegent

liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene

Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen

in verschiedener Weise erweitert worden war 19).

Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit

angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik

finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung

oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei

Aeusserung über die schwebenden logischen Partei Controversen. Nur

das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen

Logik und Trinilätslehre nicht billigt, da das principium identitatis auch

für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden

solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit

der Supposition zu lösen20).

In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Roberl

Holknt (gest. 1349), von welchem wir einen Commenter zu Petrus

Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Determinationes quarunäam

quaestionum" besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,

(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. 1У,^AйЕЬ 513) quantum ad suum

proprium significatum non debet sumi in sensu coputativo^püUl^ 4u"d dical absolutum

et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et retatitíltem, sed dicit qualitalem

sub retatione; et ideo non obstante itlo connotatione, quactWli' respectum ad

scibite, ipsa tamen simplicity loquendo dicitur qualitas absoluta. \

18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: Deus certa sciWia cognovit

futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scfanHa^ non

tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sit ca\sa rerum

nisi mediante voluntate.

19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Diclio exclusiva arfa.„'Jj-ni

retativorum excludit alterum, quia, quamvis diclio exclusiva non excludal a leiXJerfi

cui additur, itlud, quod est de suo concepta principali, excludit lamen omne luW™'

quod est de conceptu secundario; sed unum retativum non est de concepta princ.¡^

alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedum opinio, quae simplic$ter

tenet oppositum huius,.... quia diclio exclusiva sotummodo itia excludit ab invicèW

quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non potesY

separari ab altero nec in essendo nec in intelligendo Sed itlo non concludunfy

et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) findeui

wir Nichts derartiges.

20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 4J

v. B: Dico, quod nec in divinis nec in crealuris debent contradictoria verifican rf< '

eodem simpliciter pro eadem re. Probatur , quia hoc esset oppositum primi principi

de quolibet esse; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derision,

infidelium Valia contradictoria verificantur de eodem concepta dei, pro alio

tamen et alio supponente ete. Was das prineipium idenlitatis betrifft, s. im vor. 1

Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672). ,

21) Jtoberti Holkot, natione Angli, professione sacri Fi aedicatorum ordinis,

in quutuor libros Sententiarum .quaestiones argulissimae. Quaedam con/ereniioflL

De imputabititale peccati Determinaliones item quarundam aliarum quaestionum Л ¡

Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.1

Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben'

dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : JVou'

desunt, qui cas a discipulis Holkot collectas putent, aul ab ipso inter profitendum in

gymnasia publico dictatas, cum alii eliam scriptas ab ipso velint.

XX. Holkot. 7

während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will

nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica

fidei stellen, Welch letztere als logica singularis auch gegen das Identiläts-

Gesetz Verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1=3

sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles

nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik

nicht als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie

nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein

als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien

stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch

in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.

Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird

hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung in propositio men

talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber

schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,

22) Super Sentent. L. J, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis

defieiat in eis, quae fidei sunt Rationalis logica fidei alia debet esse a logica

naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,

aliquam rem esse unam el tres Sunt igitur in logica fidei tales reguloe , quod

omne absolulum praedicalur in singutari de tribus et non in plurali; alia, quod

vnitas tenet suum consequens, ubi non obviat relotionis oppositum (wie nemlich die

Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität) Estne logica Aristotelis

formalis an non? Dico, quod, si non vis vacare logicam formalem nisi itlam, quae

tenet in omni materia, tunc patet, quod non. Si vis vacare logicam formalem

itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit

instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam

singulorem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum spccificatione^

diversarum naturarum. Ebenso Detern. quaest. 10, D: Est inquirendum, an

logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod

non; quia paucae regutae vel nultae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent

% omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et

tres Hultas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan

liam in terminis, quibus utimur in divinis. Et ideo dicitur , quod ittae regutae non

sunt formales, quia sermo concludens per se concludit in omni Catholicus

obligatas ad tenendum pro principio, quod una res est tres res, non est obligatus ad

sustinendum tales regutas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in

itia materia, pro qua dabantur ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in

materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.

ebend. E u. K.

23) Super Sent. L. 1, qu. 6, H: Proprio loquendo soli conceplus el voces

vel saltem signa ad ptacitum instituta sunt in genere, .... quia tantum ista incom

plexa ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt

nisi signa vel conceptas vel voces Posset esse dubium, an genera genera

lissimo et universaliter omnia ordinabitia in coordinationibus praedicamentalibus sint

voces vel conceptus Quod non sint conceplus, probo: Omnis conceptus mentis est

qualitas, sed substantia est genius generalissimum et est conceptus mentis: ergo sub

stantia est qualitas. Conclusio falsa, quia nullo substantia est qualitas

(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitalis loquendo

dc praedicamentis , quae sunt conceptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa

communia instituta, vel naturaliter signa, sicut conceptus, vel ad ptacitum, sicul

voces Sciendum tamen, quod conceptus positi in coordinatione praedicamentali

dupliciter possunt supponere ; vel pro. se, et sic vocatur suppositio simplex, vel pro

suis significatis, el sic vocatur suppositio personalis; et secundum has diversas suppo

sitiones solvuntur argumenta.

S XX. Holkot.

so ist auch hier zum ersten Male die. Ansicht Occam's dahin gesteigert,

dass bei der propositio vocalis, welche gar kein einheitliches Urlheil sei,

überhaupt nicht von Wahrheil oder Unwahrheit gesprochen werden könne,

und dass die Wahrheit , welche sonach nur dem mentalen L'rtheile ein

wohnt, nicht etwa eine vom Urtlieile getrennt bestehende und durch

dasselbe bezeichnele „Sache" sei 24). Was über futurum Mпtingens

gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer

über den Syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),

wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich

hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeil

der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher

man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht20). Ausserdem aber

müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass

bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der

Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige

primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber

zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung elwa an

24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Ventas et falsitas nan sunt accidentia absoluta

vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas proposi

tionis non est res significata per propositionem , quia tunc aliqua propositio esset

vera, quae nultam haberet veritatem, ut „Caesar non est chimaera", ubi termini

non supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confertur

hominibus, et de ea sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis

posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nec est verum

nec falsum ; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subiectum est, praedicatum

non est (K) Propositio vocalis naturaliter habet quatuor ; primo,

quod producitur successive ; secundo, quod partes non manent ; tertio, quod est quaedam

multitude vocum; quarto, quod est naturale signum imaginationis ipsius

proferentis Sed ab impositione et ad ptacitum habet, quod signifieet hpmini

hanc rem exteriorem , quameunque voluerit (O) Patet ex dictis, quod nullo

oratio vocalis est vera vel falsa ; ideo institntum est , quod sic debet iudicari

de oralione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanñ

protationis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,

quia significatio, quae repraesentat naturaliter vel phuntasialiter duas voces, non facit

propositionem, sed quondam congeriem intentionum.

25) Ebend. qu. 2, Y: ßestoi videre, an in propositionibus de futuro in

materia contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum el falsitas in

reliquo. Et videtur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra

pars in materia contingenti est vera vel falsa. Opinio оuiem theologorum huic est

contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate

alteram partem; alias prophelia esset impossibitis, nec ei operteret credere. S. vor.

Abschn., Anm. 1039.

26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an

valeat in omni materia. Et arguitur, quod non Non lenet in divinis, ergo non

est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus, Iste

deus est paler, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam

syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabus praemissis singutaribus , quarum

subiecta sunt duo pronomina demonstrativa cum aliquo termino communi. Secundo

requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sic sit una, quod non sit

plura el quaclibet ittarum; . deus aniral est pluies res, quia plures personae et

etiam quaelibet itlorum; el sic intelligit Ockam, licet minus distincte hoc exprimat.

Tertio requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma tenet

uniformiter in quacunque materia. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam

posset fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina

est realiter plures res et quaelibet persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.

XX. Holkot. Gregor v. Rimini. 9*

bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,

enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und deposî'fî'o27).

Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 fT., 191 ff., 311 ff.

Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht

bekannten Rose tus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir

schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia

beschäftigt habe2S), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,

307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.

Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher

die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte 29), hat es

völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den

Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt

wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.

Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der

Logik zu dem Motive Goddam's (Anm. 20), dass dann die Theologie als

etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren

Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das

Vergnügen entzogen würde , sich unter einander und mit den Ketzern

herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von

Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären

gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,

welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt 3 1),

27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD : Supponendae sunt aliquae reguloe logicales,

quae ...in arte obtigatoria diffusius pertractantur. Et est primo scien

dum, quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens

est obtigatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente

„ponatur, quod ita sit'1, vel aliquid aequivalens , fit respondenti una positio, quae

est species obligalionis, si admittai. Secundo suppono, quod onme sequens ex for

maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum tanquam

impertinens Tertio suppono ex eadem arte, quod omnis positio aequivalet uni

depositioni , quia itlo aequivalet respondenti, quia, si ponitur , quod tu es Itomae,

tunc deponitur ista „tu non es Romae", et ideo, qui posuit unum contradictorium,

deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hancregulom: Posito falso

contingenti non est inconveniens concedere impossibitc per accidens.

28) loh. Maioris Scolus, Libri quos in artibus ete. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)

II, f. XLIX r. B: Accepta itlo mentali „ Omnis propositio mentalis est universalis'1

itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,

imo nullo propositio, potest supponere pro propositione, cuius est pars Istae

sunt raliones eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII

Anm. 4?9), quae fuerunt Olkot et Roseli ante eum.

29) Gregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo

Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.

30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.

vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), tahm modum arguendi in omnibus teuere

praeterquam in divinis, et causa est, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum

nulta est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,

tune quia sic dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandnm aliquid

cirea divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos , pro libito

dicetur, discursum et omnem ittationem non valere, el sic nihit ex creditis aul

in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere. Tum quia sic diccre nihit

aliud est, quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae rationi

ptane confiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam propria confessione asserere.

31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: Notitia intuitiva rei singutaris est

prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:

10 XX. Gregor v. Rimini.

so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten

bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge

meine, ja verworrene (confuse) Erkcnntniss übrig lässl33). Während er

daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,

führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non

immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde s 1). Nemlich Occam

hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be

zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 11'.), Gregor

hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Ilerveus (ebd.

Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an

Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs

grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter

Weise (determinate, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und

erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge

nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae

sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact

verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren , was Occam

(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum

bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,

Omnis res creata, quam per intellectum cognoscimus , aut cognoscitur a nobis imme

diate in se ipsa sic , quod notitia itlo ad nullom rem vel medium repraesentalivum

terminalur, aut cognoscitur in specie propria a se causata, aut in conceptu aliquo

proprio aut communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.

32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.

33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata non possumus

intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceptu simplici sibi proprio; in conceptu

autem communi iis et aliis possumus itia intelligeje, non tamen distincte el in spe

ciali, sed confuse tantum et quadam nolitia generati communi Uli et aliis.

34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,

quae dicitur affirmalio el negado. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,

aliqua sunt, ad quae huiusmodi notitiae immediate obiective determinantur , quaedam

vero, ad quae non immediate terminuntur notitiae, sed ad eorum species seu imagines

in anima existentes. Item quaedam notitia est sensualis, quaedam intelleclualis.

S. ebend. Anm. 752.

35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellectu sit

abstracta ab omnibus Ulis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex

tensive nec situm Iiabens, el sic de aliis conditionibus materialibus el corporalibus,

non quaelibel tamen est sic absoluta in repraesentando , sed per aliquas species

rerum sensibitium inextensas el ab omnibus conditionibus materialibus abstractas

singuloria itia et cum suis conditionibus singuloribus et materialibus intelligimus

determinate In intellectu sunt species determinate aliqua singutaria repraesentantes;

alioquin oportet concedere, quod nullius singutaris absentis determinate

habemus recordationem aut memoriam vel aliquam Cognitionem.

36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,

qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia

simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur

(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno

scitur etiam per eandem nolitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata

est species ipsa In visione speculori, quam moderni vocant abstractivam, non

videtur res ipsa in se immediate, sed tantum mediante sua imagine Non omnis

visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imago, sed ea tantum, qua videtur

imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs

tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non

autem omnis intuitiva est abstractiva Notitia , qua cernitur, ut est imago, est

XX. Gregor v. Rimini. 1i

wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des Objectes substituirt 37).

Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht

auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstandes fällt, bleibt dennoch in

Folge jener eigenthümlicheh Unentschiedenheit, welche uns schon bei

Occam selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade

das Zusammentreffen des subjectiven Denkgebildes (fictum, imaginatum)

und des äusseren Objectes (esse reale extra animaal) hervorzuheben

(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich hei den bloss connotativen Be

griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch

bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei ,,vacuum'', zwischen

significatio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen-

'treffen des subjectiven und des objeetiven Momentes führt daher auch

dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliquid, res, ens",

stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine

wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten40). — Die

Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's

(s. ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise41),

und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),

welche er besonders an dem theologischen Begriffe „Caritas" erörtert,

intuitiva speciei el abstractiva rei ad extra (B) Imaginons aspicit aliquid et

intuetur imaginem sive causatam a sensibus she fictam per animam Per imaginationem

fictam et formatam idolum est imaginatum.

37) L. II, dist. 7, qn. 3, art. 1, f. 51 r. B: -Specialiter et proprie forma est

simititude seu imago .rei cognitac , per quam recognoscitur manens naturaliter in

anima; etiam postquam anima desiit actualiter cognosccre, est apta nata ducere ani

mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt

tales species rerum sensibitium.

38) L. 1, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Conceptas naturaliter repraesentativus

praecise eam rem repraesentat et significat, pro qua etiam potest supponere,

nam .... conceptus huiusmodi talis est in' esse ficlo et imaginalo, qualis res, cuius

est conceptus, est in esse reali extra animam; el ideo talis conceptus nihit aliud

significat praeter eam rem, cui est sic simitis et pro qua potest supponere. Quapropter

conceptus connotativus, sive affirmativus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,

sed ex institutione tantum.

39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia termini .... est duplex. Una, qua cognoscitur,

quid significat Ule terminus; alia, qua cognoscitur, quod Ule terminus de ente verificatur.

El istae mullum distinguuntur , nam de aliquibus habetur notitia prima, de

quibus secunda non habetur, sicul de lerminis „corpus infinitum, vacuum''' ete.

40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicul el ista alia

sibi synonyma „ens" et „res'1, possunt accipi tripliciter. Uno modo"communissime,

secundum quod omne significabite complexe vel incomplexe , et hoc vere vel false,

dicitur res et aliquid ..... Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel

incomplexe; sed vere, i'. e. pro vera enuntialione Tertio modo sumuntur, ut

significant aliquam essentiam sive entitatem existentem.

41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. В: Non sunt ponendae in homine

tot substantiates formae, quot sunt praedicata, quae de ipso dicuntur in quid ;

non sunt tot ponendae, quot habet homo operationes vitales; non tot, quot

partes habet heterogeneas Non est ponenda alia forma substantialis in homine

praeter animam ihtelleclivam. Ebeud. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae

substantiates elementorum non manent perfecle integrae in ipso mixto .... nec manent

remissae- el fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt

actualiter secundum se in mixto.

12 XX. Gregor v. Rimini.

steht er auf dem gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und

Benützung der scotistischen formalitales entfernt er sich ebensosehr von

Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).

In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht

(Anm. 746) dahin , dass intuitio und iudicium (— über den Gebrauch

dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte

seien , welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein

treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale

Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil

erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates

noch nicht besieht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der

propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden

hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur

Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome

gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu

stimmung noch eine Erkenntniss enthalten ; die zweiten sind unabhängig

vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver

Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim

mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder

unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der

Zustimmung auf ein „Es ist nicht so"; folgerichtig auch führt nur die

zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis

men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.

42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art. 2.

43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet und ratio differat ab alia

et praedicalum differat ratione a subiecto, res tamen ipsa non differt ratione a se

ipsa nec in deo nec íh creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).

El ideo itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum unam rationem differt

a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,

sicut non est verum itlud , quod .... res considerata secundum unam rationem non

est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet intelligi, quod ratio

una, secundum quam consideratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen

importons rem itlom secundum unam rationem differt ratione a nomine importante

eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinclio be

treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.

44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A : Notitia simplex intuitiva et

iudicium affirmativum vel negativum sequens sunt diversi actus, .... sed tales duos

actus contingit esse simut; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante

intuitiva itlo tanquam eins causa effectiva partiali; igitur quando itlud primo causatur,

ipsa tunc actu est.

45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. В: Affirmalio el negatio in intellectu non

dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialitcr distinclis, quarum

una sit subiectum el reliqua praedicalum, sed aequivalent in significando pluribus

vocibus vel scripluris propositionem vocalem vel scriptum suo modo componentibus.

S. bei Occam Anm. 770 f.

46) Ebend. f. 5 г. В: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam

enim est earum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab exlerioribus

vocibus in animam derivatae vel per ipsam fictac, el istae non sunt

eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in tatino ... .

Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium , quae nultarum sunt simititudines

vocum nec secundum itlorum diversitalem in hominibus habentibus diversificantur,

sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naluraliter significantes

Hoc aulem genus . . . subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum intuitivis noti

XX. Gregor v. Rimini. 13

Abschn., Aпш. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen

Syllogismus nicht etwa drei der' Art nach verschiedene Acte in Aussage,

Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach

es drei Acte seien, da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei

Prämissen als a»ch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier

nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,

sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen

begründet 49). Was aber das dictum de omni und den syllogismus expositorius

betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occam an50),

wie in der Lehre von der Definition51). Hingegen die Frage über das

futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben

Апш. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —

tiis quaedam ex aliis ab Ulis mediate vel immediate causatis .... causantur ......

Quaedam vero sunt, quae non ex talibus causantur, cuiusmodi sunt enuntialiones,

quibus quis enuntial mente et iudical, sic vel sic esse aut non esse, non cognoscens

tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sic se habent, quod

propositiones primi gentris < non suní notitiae formaliter neque assensus (über

assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntialiones vocales,

quibus sunt simites. Secundi autem generis propositiones sunt et notitiae et assensus.

Tertii autem generis quaedam sunt assensus, sed non notitiae Illi soli

syllogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,

dicuntur et sunt demonstrationes; alii vero .... sohimmodo dicuntur demonstrationes,

quae sunt veris demonstrationibus in significando subordinan.

47) Ebend. f. 5 r. A: Conclusio demonstrationis mentalis proprie acceptae est

assensus de sic esse, sicut ipsa significat Cirea tatiter demonstratum vel scitum

non sunt ponendi tres actus distincti in anima ad enuntiandam conclusionem et ad

cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conclusio,

notitia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamet

conclusio demonstrationis mentalis proprie acceptae et actus cognoscendi, sie esse,

sicut conclusio enuntial, nec non actus assentiendi ; eidem namque actui omnia ista

competunt.

48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,

ergo habitus conclusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia

non apparet possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita

sit affirmativa et negativa, universalis el particutars , et de diversis praedicatis

el subiectis ; constat autem, quod demonstrationis aliqua est propositio uni

versalis et atiqua particuloris, aliquando ctiam aliqua est affirmativa, aliqua negativa,

item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero aciи potest

cognosci, sic esse, sicut enuntiant praemissae et conctusio.

49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 г. В : Conclusio demonstrationis non est obiectum

scientiae aequisitae per demonstrationem .... ncc res extra Significalum totale

conclusionis est obiectum scientiae.

50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulotus per

dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universalem in prima figura,

nisi per eam denotetur, quod, de quocunque verificatur subiectum, de eodem verificatur

praedicatum Ad perfeetionem syllogismi expositorii requiritur, quod

quitibel terminus sic sit singuloris, quod non praedicetur de pluribus ; quantumeunque

autem sit singuloris, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.

Abschn., Anm. 967 u. 978.

51) Ebend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidentia diffiniuntur tantum

per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.

52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus

praesciat futura, et quod futura Isint contingenter futura. Dico, quod sie

(f. 139 r. A) Ista propositio „Quia deus praescit, ideo res sunt futurue" , si sit

causatis et non aequivalens praccise huic conditionali „St deus praescit, res sunt

14 XX. Gregor v. Rimini. Joh. Buridan.

i

Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre

von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die

schon früher (s. Abschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer

nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere

abermals als malerialis oder significativa auseinanderhält 5 3), sowie dass

er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification

berichtigt 54).

War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie

massgebenden Schulbuches , d. h. des Sententiarius , der Occamismus in

den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr

die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste

einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.

nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der

Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta

physik56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der

Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich

diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-

Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich

keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich

lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der

Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen

beiden Schriften einschalten lässt.

Buridan, welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturac",

et nomine praescientiae non includatur beneplacitum vel dispositio, absolute

neganda est.

53) Ebenol. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Abtativi „voluntate" et „necessitate"

possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim teneri nominaliter, alio modo

possunt teneri adverbialiter. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo materialiter,

ut construantur in ratione termini formaliter denominantis , sieul dieimus , quod hoc

est album atbedine ; alio modo significative et in ratione prineipii elicitivi,

sicut dieimus, quod visibite disgregal albedine.

54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem, quia „eodem

addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),

dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum

et adiectivum respectu itlius, cuv additunf in aliis autem multiplicem habet instantiam;

sequitur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitar „Deus con

tingenter crеat, igitur deus contingenter est".

55) Pcrulite compendium lotius logicae [Joannis Huridani cum praectarissima

solertissimi viri Joannis Dorp expositions Venetiis 1499 fol. und Commentum Jo

hannis Dorp super lextu summutarum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo

hanne Maioris cum aliquibus additionitms eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.

XXII, Anm. 357). Der Inhalt heider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels

völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kteine Quaestio des Johannes

Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebiigens ist der Titel der jün

geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.

VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scriplo meo

super Summulos". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur

nach den Capitel-Uebeischriften citiren.

56) In Metaphysic.en Aristotelis Quaestiones argutissimae Itagistri Joannis Buridani.

Paris. 1518. fol.

57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros

Ans. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.

XX. Joh. Buridan. 15

niensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert

und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.

So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen

(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen

der Gegenstand Jediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptué

nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus

nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,

wohl hingegen alles Nicht- Wahre nur in der Satzform auftreten könne 5 9).

Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus

significandi aufnimmt (vor. Absehti., Anm. 757, 768, 776), schreibt er

diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das

Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je nach

dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt

(prout determinatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon

von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in

solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis

764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven

Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,

58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A: Non comparamus metaphysicam ad theologiam,

quae procedit ex ignolis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis

In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum utraque consideret de

deo et de divinis, metaphysica non considerai de deo et de divinis nisi ea, quae

possunt probari et ratione demonstrativa concludi seu induci, theologia vero habet

pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex

huiusmodi articulis possunt deduci.

59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Duplex est nostra intelleclio ; quaedam

est simplex apprehensio, alia est conccptuum simplicium compositio vel divisio

Omnis simplex apprehensio est vera, et nullo est falsa, .... sed apprehenditur conceptu

simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff

„nominalis" dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis coneeptus

simplex habet debitam correspondentiam in re Non omne verum est secundum

compositionem el divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem

in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.

60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint

cirea universalia et non cirea singuloria, quia Ule actus intelligendi, a quo sumitur

hoc nomen ,, animat", non est determinate actus intelligendi rem unam numero solum,

sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,

s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus

animatia indifferenter , et tamen itlo animalia , quae sunt Romae, nihit egerunt ad

itlum actum Consequenter debemus dicere de acta significandi, quia possibite

est, quod sit cirea universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante

actu intelligendi, tunc significat universaliter vel singutariter secundum exigentiam

istius actus intetligendi. Dico ergo, quod actus significandi huius termini „ animat"

est cirea universale, prout hic notatur habitado vocis significantis ad rem significatam;

et quia ctiam promissiones et debita fiunt mediantibus aclibus intetligendi, ideo

possibite est, quod actus promittendi vel debendi est cirea universale, et non cirea

aliquid determinatum singutare, prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii

ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A: Iste asinus sitiens

omnem aquam sibi convenientem appetit, sed tamen non appetit omnem aquam, quia

non appetit secundum ralionem distributivam Ita etiam dicendum de promissione

bovis.... Dicendo „Ego promitto libi equumri iste terminus „equum" habet suppositionem

confusam, non distributivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798

u. 885, u. unten Anm. 108.

16 XX. Joli. Buridan.

welche ein wahres Urtheil findet 6 1) ; ja alle Verschiedenheit der inneren

Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originaliler) nur von der Ver

schiedenheit der Objecte her02). Pass die Universalien nur lermini sind,

versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam

(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen

eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,

wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes

Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalilalem

und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letztere,

welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den

Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von

einer sachlich getrennten Existenz der Uuiversalien im Sinne Plato's keine

Bede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die

Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction

des Intelligenz-Actes, in Frage_ gestellt würde64). Kurz das Universale

61) Ebend. II, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,

quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera, quamvis haec nomina „verum" et

„veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis

Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existentia

propositionis apud animam , el tunc iterum nihit aliud est comprehensio pro

positionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo .... idem est, quod

intettectio propositionis verae per modum obiecti ita, quod nos intelligamus propositionem,

sicut nos comprehendimus sive intelligimus lopidem ; alio modo compre

hensio veritatis accipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus

propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).

62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII г. В: Habitus intellecluales el actus intelligendi

bene se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum diffe

rentia, dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab

obieclis.

63) Ebend. f. XII v. B: Genera el species non sunt nisi termini apud animant

existentes vet eliam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera oui species

nisi secundum aUributionem ad terminos mentales, quos designant.

64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Pluribus modis aliquid dicitur universale.

Uno modo secundum causalitatem, et sic universalissimum in causando esset

deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, el isto modo .... universalia

sunt separata a singuloribus Alio modo dicitur universale secundum praedica

lionem vel significationem , quia de mullis est praedicabite et indifferenter significat

multa el supponit pro mullis. El tunc significatum ipsi oppositum est terminus

singularis sen concietus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est

mini s tantum El sic universale el singutare sunt termini mentales vel vocales

aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singuloribus,

sc. posito, quod in mente tua lu formares aliquem conccptum communem, ... . licet

alii forment mullos terminos singutares; sed tamen cum hoc est possibite, quod

singutare el universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista dicta non sunt

ad intentionem Plotonis ncc contra cum; imo per universalia intelligebal res

significatas per terminos universales ; et tunc Ule dicebal , universalia esse se

parata a singularibus. Sed statim videtur, quod talis opinio sit omnino absurda,

quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est Aoто" ete.

Ebend. qu. 16, f. LU r. B: Res eaedem alio modo intetliguntur singuloriter et alio

modo universaliter Sensus nunquom cognoscit universale vel universaliter.

Ebend. qu. 9, I. XLVII r. A: Intentio Aristotelis est, quod superfiuum esset ponere

species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......

nec propter appropriationem ad talem effectum producendum Aristoteles aulem

non improbat Ptatonem ex eo, quod posuit substantiam separatum, sed ex eo, quod

posuit itlas ideas speciales.

XX. Joh. Buridan. 17

als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,

und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus

als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt

(aeternilas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und

eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie

beispielsweise gesagt wird, auch nach Vernichtung aller concreten Rosen

verbliebe doch das die Rose betreffende Wissen 65). So muss sich

Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „individmm"66),

sondern insbesondere auch über das Princip der Individuation in einer

mit Oecam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden

Weise aussprechen67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae

(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,

bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den

Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch

65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV r. A : Alii distinguant inter universale

et singulore non solum secundum conceptum, sed etiam in re extra; dicunt

igitur, non de singuloribus, sed de universalibus esse scientiam, et ita scibitia dicunt

perpetua, licet eorum singutaria sunt corruptibitia. Sed ego puto, -quod universale

non sit praeter animam distinclum a singuloribus Si omnes rosae nunc essent

corruptae sic, quod nulla modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret

scientiam, quam habet de rosa Alii autem ponentes, quod universalia sunt

distincta a singutaribus nonnisi per operationem animae, dicunt, quod scibite

pro re extra sic debet esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua termini

conclusionis scibitis supponant Sed adhuc puto , nec it tud esse necessarium,

quam, sicut dictum fuit, non oportet medicum omittere scientiam de rosis, si ñulloe

sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.

66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LUI v. В : Apud logicum isti termini „singulore"

et „Individuum" verificantur pro lerminis synonymiS, quibus opponitur commune vel

universale; et sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ler

minis significalivis. S. b. Occam Anm. 839.

67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significatis

per terminos singutares nullum viam habemus ad pereipiendum differentiam inter in

dividua eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si essent duo

tapides omnino simites in figura, in magnitudine, in colore, et sie de aliis, et suc

cessive apportarentur in tua praesentia, tu nullum viam haberes ad iudicandum, utrum

sceundus opportatus esset Ule idem, qui primus apportalus fuit (diess ist eben doch

das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",

welcher bekanntlich in den Schriften Buridan's sich nicht findet, sondern mir der

Schul-Tradiüon angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels

auf einer Stelle des Aristoteles', d. h. De Coel. II, 13, 295 b 33, beruht, habe

ich sebon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge

wiesen). Individua eiusdem speciei, ut Socrates et Ploto , differunt substantialiter,

sc. per suas substantias tam per formas quam per materias ex eo, quod nec forma

Socralis est forma Platonis nec materia Socratis est materia Platonis; sed tamen

istam diversitatem non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum.

68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Mullis modis aliqui imaginali sunt, in

eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem

quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiates elementorum

manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales

subordinatas correspondentes pluribus praedicalis quidditativis (f. L r. A) Sed

omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singutari supposito ;

.... ergo non sunt ponendae plures Diversi conceplus subordinan secundum

superius el inferius proveniunt a principio ex diversis accidentibus naluralibus et

sensibitibus (B) Intellectus primitus potest intelligere confuse, sed postea

potesi abstrahere conceptum subiccti a conceptu accidentis, el tunc Hie conceptus

non amplius erit accidentalis, sed quidditativus.

Pbanvl, Gesch. IV. 2

18 XX. Joh. Buridan.

von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die forma-

¿iiaies69), welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder

aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Ncmlich Identität und Verschieden

heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,

als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,

sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden

tität oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen

heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen

„esse" und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche

ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem

selben abstrahiren kann71).

Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum

principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identilalis et

contradictionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.

Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.

Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)

an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts

punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus

durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus

gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um

die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf

stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich

das sog. princ. exclusi tertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz

laute' „Quodlibet est vel non est'' oder als synonym damit „Nihil idem

est et non est'' 72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste

69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CЫН r. B: Non puto, quod esse et essentia

rei distinguantur in ipsa re praeter animam.

70) In Metaph. V, qu. 6, f. XXX г. В : Si identitas non est res addita, ita

nec diversitas Quaecunque dieuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in

Ulis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae

In Ulis, quae dieuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,

quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, eonveniunt vel disconveniunt , ideo

convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aehntich

ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.

71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lltae propositiones conceduntur : „Esse el

essentia sunt idem secundum rem, sed differant secundum rationem" ; senius

enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur

hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen essentia" ; aliter

itlo nomina essent penitus synonyma Sed tune restat magis difficultas, cum itta

differentia rationum non debeat dici ficta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia

talis rationum ... . (В) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur

esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospecta cognoscentis, sciticet solum

quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspectu cognoscentis ;

quando autem per intellectum absolvimus conccptum rei a conccptu tunc imponimus res ad significandum per itlo nomina „essentiat,alishopmroa,eselnotpiiase",.

72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ldem inesse

et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,

Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie

Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis accedentes ad

prioritatem secundum simpticitatem, quam secundum evidentiam el certitudinem, dicunt,

quod categoricae sunt priores hypothelicis, et itiac de inesse modalibus, et affirmativae

priores negatbis , et itlae de hoc verbo „est" Ulis de itlo verbo „inest", et ittae de

hoc verbo „est" secundo adiacente Ulis de hoc verbo „est" tertio adiacente. Et se

XX. Joh. Buridan. 19

Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt

und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,

welche - uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen

soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „Insolubilia" als auf

ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,

Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend

nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identilatis

vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald

unten (s. Anm- 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen

werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht

„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates

spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und

nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine

Spielerei mit dem Begriffe „simul", welche auch zu dem Urtheile „Socundum

hoc Uli ponunt unum magnum ordinem' principiorum indemonstrabitium.

Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non

ens non est", postea „Ens est ens", deinde „JVon ens non est ens"; postea de

modalibus „Ens potest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens

esse", „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, Hon ens esse"; postea

sequuntur modales in simiti ovdine de „est" tertio adiacente, ut „Ens potest esse

ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico , ul „Quodlibet est vel non

est11, „Nihit est et non est" ; simititer de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non

est ens", „Nihit est ens et non est ens"; postea de modalibus „Quodlibet potest

esse vel non esse", „ Quodtibet esse vel non esse, est necesse", „Idem esse et non

esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est" tertio adiacente; postea

propositiones de verbo „inest", videlicet „Quodlibet cuitibet inest vel non inest",

„JViAif eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet

possibite est inesse vel non inesse", „Necesse est, quodlibet cuitibet inesse vel non

inesse"; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite"

Videndum est, ..... quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam :

Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa (В) Propositio de „est" est

evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibiti

est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypothetico

extremo est evidentior simplici categorica (f. ХХШ r. A) Hypothetica

de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de

„est" secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio

adiacente Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro

positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".

73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, utrum ambae contradicloriae

possint esse simul verae (v. A) Possent adduci sophisticaliones et omnia vocata

insolubitia; sed quia itlo pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens

unum insolubite : .... Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic

toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera el falsa,

et pono casum, quod Socrates dicat „Ploto dicit falsum" el e converso Ptato dicat

„Socrates dicit falsum", et neuter dicat aliam propositionem. Tunc ergo, si unus

dicat verum, alter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum, et alter

pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod

Sacrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der

Text giht irrthiimlich Ploto) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Ptato dicit falsmia ;

ergo Socrates dicebal falsum; el sic sequitur, quod haec propositio Socratis erat vera

el falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas , quod Sociates dicêbal falsum, quia, si

Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Ploto dicebal falsum, quia dicebat

, Socralem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsum;

ergo dicebat verum; el sic adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera el falsa.

Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XLl

r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.

2*

20 XX. Joh. Buridan.

krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche

Lehre von der amplialio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).

Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula

Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anlang als fast

wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,

dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urlheile eingetheilt

werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen

Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Occam's Berücksichtigung

der grammatischen Tempora (vor. Absehn., Anm. 902) Aufnahme findet;

sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über

sensus divisus und sensus compositus (Ahschn. XVII, Anm. 585 f. und

vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel

sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach

ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird 7(i).

Ausserdem auch müssen wir. Buridan's Ansichten über das Urtheil noch

aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen; er interessirt sich

nemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der

Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen

Urtheile die NegatiÖn ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen

Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während

sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität ehe»

den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,

74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" el „Socrates non

currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simulu determinel hanc

dictionem „possunt", sive quod determinent.... „verae" St determinant hoc

verbum „possunt'1, constat, quod ambae nunc habent potentiam, ui postea sint verae

Sed etiam si haec diclio „simut" determinet hoc „verae", revertitur idem,

quia possibite est, quod ista propositio „Socrates currit" erit eras vera per lotum

diem; et simititer etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"

erit eras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno tolo tempore,

ergo simul (B) Sed ista diclio „ simut" connotat, quod veritas unius

stat cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis

„Socrates est vivus el Socrates est mortuus", et capio praesens tempus

sive parvum sive magnum ; tamen ipsum habet unam partem priorem el aliam poste

riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus

praeteritum est tempus praesens et nultum futurum est tempus praesens, quia omne

tempus praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum

pro praeteritis Ideo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propter hoc,

quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haec

est vera „tempus praesens est praeteritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquandoet vatde

communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus „praeteritum" et „futurum"

respective ita, quod .... pars prior vocetur praeterita respectu partis posterioris.

75) Summul. Tract. 1, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen

hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.

151 ist die deprecativa hinweggetassen.

76) Ebend. De propos. categ.: Propositionum categoricarum alia est de inesse,

aЦa de modo sive modalis. De inesse est itia, quae est de simplici inhaerentia

subiccti cum praedicato, ut „homo est animal", „hominem currere est possibite".

Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subiccti cum praedicato, ut „hominem

possibite est currere" (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quae

dam est de praesenti, ..... quaedam de praeterito, .... quaedam de futuro. Hierauf

folgt wieder der Text de's Petrus Hispamis, s. dort Anm. 153.

77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negatio. Uno modo

accipitur pro diffinitione negativa, ut pro itlo diffinitione „non"; alio modo etiam

XX. Joli. Buridan. 21

dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines

objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren

Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im

Anschlusse an Occam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch

die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere

Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus 80)

zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren

Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Abschn., Anm. 328 u. 894)

und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der

causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).

Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen

Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus

Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen

nemlich von dem an anderem Orte. niedergelegten Ausspruche über die

Wahrheit der modalen Urtheile , welcher völlig conform ist mit den An- -

gaben über die kategorischen 82), beginnt er mit einer Erklärung der

pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa St loquamur

de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae accidentia, et si loquamur

de vocalibus , ittae sunt voces , quae sunt accidentia aèris (hier sonach läge ein

Motiv zu dem Vorwurfe vor, dass die Occamisten von „ flatus Don's" sprechen,

was Occam selbst nie gethan halte ; s. vor. Abschn., S. 327 und vgl. unten Anm.

448) Sed alio modo accipitur negatio pro totali significato propositionis negativae

; et de hoc (B) videtur mihi dicendum, quod „deum non esse" nihit est,

quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,

quibus correspondent propositiones falsae.

78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. В : Non omnis propositio vera ex eo est

vera, quia, qualitereunque significat , ita est in re significata ; haec enim est vera

„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata Omnis affirmativa

vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitereunque signi

ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritalis alieuius

propositionis ex parte rerum significatarum , ittae eaedem causae sunt causae falsitatis

suae contradictoriae Ad falsitatem affirmalivae nullo est causa, quia

nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata el non vera; si enim

sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.

79) Ebend. V, qn. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia

ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;

et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,

quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia

unus terminus eius determinat, quod non supponat pro itlo, pro quo alter supponit.

Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 145.

80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.

XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme

bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.

Anm. 156, sodann das hypothetische Unheit, d. h. Anm. 158.

81) Ebend. D. caus. temp. loe: Causalis est itlo, in qua coniunguntur duae

categoricae per hanc coniunclionem „quia" Ad eius veritatem requiritur, quod

antecedens sit causa consequentis ; ad falsitatem, quod antecedens non sit causa

consequentis Temporalis est itia, quae continet duas categoricas coniunetas per

itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae

sint verac pro eodem tempore; Localis est itia, quae continet duas categoricas

coniunetas per hoc adverbium „ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae

sint iierae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.

Eigenlhümlich ist es, dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL г. В Buridan bei Besprechung

der hypothetischen Urtheite doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.

82) In Metaph. VI, qu; 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales: ... quaedam

vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer

22 XX. Joh. Buridan.

Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus

darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren

Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität84)

als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs

der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die

qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung

finden86); und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei

Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet

ist87); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die

Ulis de-inesse (s. Anm. 77 f.) .... Affirmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex

parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,

nihit requiritur in rebus siqnificatis Simititer ad veritatem negativarum non

oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis, quia propter idem et non

propter aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.

83) Summ. Tract. II, D. modal.: Modus est aliquando determinatio coputae el

atiquando determinatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte

praedicali; et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicali, non reddit

proposilionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,

necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent

situari inter subiectum el praedicatum, et Шum aggregalum ex modo et verbo

est copulo. Ueber die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgl. auch

Anm. 116.

84) Ebend. : -De qualitate modalium sciendum est, quod negatio, si sit unica

praecedens modum et verbum, reddit proposilionem negativam; item licet nega

tio sequatur modum et praecedal hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est

negativa, ut „hominem possibite est non esse album"; si vero nulta fuerit negatio,

vel quod fuerint duae, propositio est affirmativa, ul „hominem non possibite est

non currere".

85) Ebend.: Tripliciter potest attendi quantitas earum: uno modo ex parte

subiecti sicut in Ulis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte

utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propositionem

universalem quantum ad tempus consignificativum ; „possibite" autem sine

negatione praecedente reddit eam particutarem.

86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regutae: 1) Singulores eiusdem

subiecti et eiusdem praedicali differentes secundum qualitalem el quantitatem

modi sunt contradictoriae. Sed si tales singulores diversae qualitatis sint ambae de

modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particutari,

participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit

universalis et alia particutaris , participant legem suballernarum. 2) Si propositiones

de subiecto communi et eiusdem praedicali fuerint diversae qualitatis et diversae

quantitatis tam dicti quam modi, itloe sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis

sint ambae universales tam de dicto quam de modo, itloe sunt contrariae. 4) Si

fuerint ambae particutares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si

sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particutaris,

ittae sunt subalternae.

87) Ebend.:

Socratem necesse est currere \ . - {Socr. impossibite est curr.

Socr. impossibite est non cшт.>- <Socr. necesse est non curr.

Socr. possibite est currere ]\<Ь г/lSoc. non possibite est curr.

Socratem possibite est currere

Socr. non necesse est non curr.

Socr. non impossibite est curr.

subeontrariae

^ÍSocr. possibite est non curr.

- < Socr' non necesse est curr.

{Socr. non imposs. est non curr.

XX. Joli. Buridan. 23

übrigen quantitativen Urlheilsformcn (d. h. allg. bej., allg. vern., part.

bej., part. vern.) betrifft. 88), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne

von den sechs Modalitäten nnr drei, neinlich necesse, impossibile, possibite,

eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen , d. h. contingens,

verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden

allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über

88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,

impossibite, necesse folgendermassen ab: o., ni., qd., e., ee., n., pos., imp., neс, so

gestaltet sich die Figur:

О. Bnece.cc. A

О. Himp.cn. ee. A

О. Bn.pos.e.n. ee. A

Nl. Вn. neс e. ee. A

Nl. В n. imp. e. n. ee. A

Щ. /( pos. e.n.ee.A

N.qd. В n. nec. e. ee. A

N. qd.Bn.imf. e. n. ee A

N. qd.Bpos.cn.cc. A

1 1l

в g

-a F

з s

io с:

(О.B pos.cecA

О. В n. neccn.cc A

O.B n. imp. v. ee. A

Nl. В n. pos. e. ee. A

N1. В nec. e. n. ee. A

-Vi. В imp. e. ce. A

N.qd. В n. pos. e. ee. A

N.qd. В neсe.n.ee.A

\N.qd.Bimpe.cc.A

к а

2Г'з

-5 ь

Qd. В nece.cc. A

Qd.B imp. e. n. ee. Л

Qd. В я. pos.cn.cc. A

N. o. В n.nec.e. ee. A

N. o. В n. imp. с n. ee. .

N. o. В pos.e.n. ce. A

N.nl. В neс e. ee. A

N.nl.B imp.cn. ee. A

N.nt. В n. pos. e. n. ee. A

i V

1 §

3 fe

Qd.Bpos.e.cc.A.

Qd.B n.nec.c n. ee. A

Qd.B n. imp. e. ee. A

N.o.B n. pos. e. ee. A

N.o.B ncc. e. n. ee. A

N.o.B imp. e. ee. A

N.nl. В pos. e. ec. A

N.nl. В n. nec. e.n.ee.A

N.nl.B, p. e. ee. A

(О.В imp. e. ee. A

О.B neсe.n.ee.A

O. В n.pos.cec.A

Nl.R n. imp. e. ee. A

Nl. В n. nece.cc. A

SI. В pos.cec.A

N.qd. В imp. e. ee. A

N.qd. Bn.nccc.cc. A

[N.qd. В pos. e. ee. A

1 <ц

'3 2

3 iu

O.B pos. e.n. ee. A

O.B n. nec. e. ee. A

О.B n. imp. e.n. ee. A

Nl.B n. pos. e.n.ee.A

Nl.B nece.cc. A

Nl.B imp. e.n.ee.A

N. qd. Bn.pos.e.n. ee. A

N.qd. В neсe. ee. A.

N.qd.Bimp. e.n.ee.A

Ц -2 о

-ч >-

Qd.B imp. e. ee. A

Qd В nece.cc. A

Qd.B n.pos.ccc.A

N.o.Bn.imp.e.ecA

N. o. В n. neс e.n. ee. A

N. o. В pos. e. ee. A

N.nl.B imp. c.ee. A

N. ni. В neс e.n. ce. A

N.nt.B n.pos.ccc.A

Qd.B pos. cn.ee. A

Qd.Bn.nece.cc. A

Qd.B n. imp. e. n. ee. A

N. o. В n. pos. e. n. ee. A

N.o. В neсe. ee. A

N. o. В imp. e.n.ee.A

N.nl.B pos.e.n.cc. A

N. nl. В n.nec.c. ee. A

N. ni. В n. imp. e.n. ee. A

24 XX. Joli. Buridan.

die AequipoIIenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht

ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8!i).

Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach

bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale

Ausdruck „contingens" wieder neben „possibile'' erscheint 90). Und noch

in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der

obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus

composilus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an

die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven

Thalbestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt

doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen

Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer

Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken

haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene

Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).

* Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien

89) Ebend.: De aequipollentiis dantur reguloe: 1) Aequipollentes semper debent

esse eiusdem qualitatis et ein s dem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent samt aequipollentiae

sicut in Ulis de inesse. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod

„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nullus" et „possibite" sieul

„quidam" et „possibite non" sieul „quidam non", tunc negatio postposita modo facit

aequipollere suo contrario, et praeposita suo contradictorio, et praeposita et post

posita suo subalterno.

90) D. reg. modal.: Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod

isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium" ampliant subiecta propositionum

ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae

possunt esse. Ita.... haec est vera „Senex polest esse puer", quia id, quod est vel

potest esse senex, potest esse puer De conversionibus modalium ponuntur qua

tuor regutae: 1) Omnis propositio affirmaliva de possibiti potest converti in particulorem

affirmativam de possibiti; sic particutaris convertitur simpliciter 2) Nullo

negativa de possibiti convertitur '. 3) Universalis negativa de necessario conver

titur in unam aliam universalem negativam de necessario; sed particutaris ne

gativa non convertitur 4) Nullo affirmativa de necessario convertitur in aliam

de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti

91) Ebend.: Modalis composita solel vocari, in qua modus praedicalur de dicto

vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibite" vel „possibite est hominem

currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur

secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,

aliquando sumitur significative et tunc supponit pro re, pro qua supponerel subiectum

dicti Simititer modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae

entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.

De qualitate dictarum propositionum modalium cempositarum dicendum est sicut

de Ulis de inesse, simititer de quantitate , si termini modales capiantur, щ

prout sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, prout sunt differentiae entium,

tunc terminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicalo amplial suppositionem

subiecti ad ea, quae possunt esse.

92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibet", quia est possibite esse el possi

bite non esse De isto dantur quatuor reguloe : 1) Ad omnem propositionem

de contingenti sequitar propositio de possibiti tam affirmativa quam negativa

2) Omnis propositio de contingenti repugnat ulicui propositioni de necessario et alicui

de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitalem

manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nullo propo

sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con

vertitur in aliam de possibiti.

XX. Joh. Buridan. 25

sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen03); nur wird unter üblicher

Benützung der von Gilbertus Porrelanus herrührenden Ergänzung (s.

Abschn. XIV, -Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pati

aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi

nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und

habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten

habere um Eine Bedeutung vermehrt97). In einer ontologischen

Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (тог. Abschn.,

Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien

zugleich in Einem Objecte gemischt sein können95).

Die Lehre von der supposilio, für welche die Auctorität des Petrus

Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die signiftcatio

, und zwar jene ad placitum (s. Occam, ebd. Anm. 774 u. 854)

ein weiterer Begriff sei, als die supposilio, bei welch letzlerer jedenfalls

von der supposilio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.

877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von

einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus

gesagt werden könne ; nur sei darum die Bewahrheitung (verificatio)

nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.

753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").

93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178.. Die Modalitäten des inesse, d. h.

Anm. 170, sind weggetassen.

94) Tract. III, D. act. el pass.: Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,

el passio, secundum quam aliquid pati dicitur; omnis enim actio et passio est mu

tatio Species autem aclionis et passionis pommlur duae: una est, quae attenditur

penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit

secundum quid; itia autem potest dividi secundum intentiones novem praedicamcntorum

accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignantur in

Praedicamentis duae el in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).

Prima est habere contrarium; ..... secunda est suscipere magis et minus;

tertia, quod agens 'et patiens dicuntur ad aliquid invicem.

95) Ebend. D.praed. quand.: Termini de praedicamento „quando" sunt, qui proprie

et convenienter respondentur ad interrogationem factam per „quando" Termini

de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factam per

„ubi".

96) Ebend. D.praed. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sic

habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici potest, quod

praedicabitia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis

determinatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus .... sunt

proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse habituatum.

97) Ebend. D. postpraed.: Habere multicipliter dicitur: tertio modo habere

habitum extrinsecum aut in loto corpore aut in aliquo membro, ut habere vestimenta

vel in digito anulum.

98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini

pratdicamentales diversi abstraete accepti nunquam supponerent nisi pro diversis rebus

Hane autem opinionem credo esse falsam; eadem enim res secundum diversos

conceptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum

praedicamentorum.

99) Summ. Tract. IV, D. div. supp.: Primo dicemus de differentia significationis

et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significatione vocis ad

plocitum; nec intendo loqui de suppositione materiali, sed solum de

suppositione , prout vox secundum significationem sibi impositam potest vel alias non

polest supponere Cuiustibel dictionis est significare el audienti eam conceptum

aliquem constituere, sed non omnis talis dictionis est supponere, quia

26 XX. Joh, Buridan.

Die appellatio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),

als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die

beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus ' zugleich sich

finden müssen 100). Hierauf theilt er die vox significativa in incom

plexa und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im

Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung

ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein

könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den categorematischen

und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art

gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie

z. B. hodie, alieubi , nemo, nihil u. dgl. 101). Die complexa hingegen,

welche als solche bereits den Namen „oratio" erhält, ist als perfecta

eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammalische,

in vitr verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines

Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts

eine eigenlhümliche und von Spätere» adoptirte Wendung; nemlich die

complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter

mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein

Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans" , insoferne declinirbare Satztheile

nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Com

plexion könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo

non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige

Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore", suppositions-unfähig

sei , und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus

talis et omnis talis terminus est natas supponere, qui aliquo demonstrato per

hoc pronomen „hoc" .... potest rere affirmari de itlo Verificatio uniern differt

a suppositionc , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio

est termini et nun propositionis Si sit terminus distributus, oportet verificationem

esse pro omnibus, pro quibus supponit. ^

100) Ebend. : Appeltalio autem differt a suppositione , quia est dare terminum

svpponentem el non appeltantem, sicut .... „animal'1, et est dare terminum cippeltantem

et non supponentem , ut „vacuuma (vgl. Anm. 103), el est dare terminum

snpponentem et appeltantem, ut.... „homo albus" Terminus enim omnis pro

aliquo supponens et aliud, pro quo non supponit, significans appeltat omne , quod

significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.

101) Ebend.: Vocum significativarum ad ptaeitum quaedam sunt incomplexae,

quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes

Incomplexarum aliae sunt subiicibites el praedicabites per se , aliae neque subiicibites

neque praedicabites, ut ,,non", „ergo", aliae praedicabites et non subiici

bites, ut „quodlibet", „omne", ,.albusu , sed nultae sunt subiicibites, nisi

sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer

Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum incomplexarum

quaedam sunt categoreumaticae, quaedam syncategoreumaticae, et quaedam mediae seu

mixtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceptus, quos immediate

significant, res Ulis conccptibus conceptas, sed non sunt per se subiicibites et praedi

cabites, vel quia implicant categoreumalicas et syncategoreumaticas , ul „fortis (wohl

zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secumu et multa alia.

102) Ebend. : Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper

fecta lmperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinalione verbi

sine nominativo, ul „currit velocitcr'1 ; aliae ex nomine substantivo recto

categoreumatico et aliquo alio apposite per modum determinationis ,.. . ut „asinus

Roberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunclione coniunctis, ut „homo

et equus" ; aliae ex solo categoreumale el syncategoreumale, ul „non homo".

XX. Joh. Buridan. 27

fachen Terminus, z. B. „liacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei

chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann

vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der

Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene

obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt104). Hier

auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition , wobei er

zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in propria

und transsumpliva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit

derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher

die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.

877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher

die Supposition auf „ullimata significata" geht, wird wieder in zwei

nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden, nemlich einerseits in

103) In Metaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando

pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tali concepta complexo

sumptus aliquando pro nullo supponit, quamvis sit incomplexus secundum vocem,

sicut isti termini „chimaera" et „vacuum" Est duplex complexio concepluum:

una potest vocari distans, alia indistans. Distans vacatur, quando in propositione

praedicalum complectitur cum subiccto mediante copulo affirmative vel negative ;

indistans vocatur, quando adiectivum complectitur cum substantivo sine coputa media,

et etiam polest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis

sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nec per consequens

itta dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera" ; est enim descriptio

„Compositum ex impossihitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vaeuum" s. auch

Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).

In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo

catur indistans, alia distans. Indistans est, prout delerminatio complectitur cum suo

determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc potest fieri componendo vel

dividendo; et vocatur compositio, si s-it modo affirmative, .... ut „homo albus", et

vocatur divisio, si sit modo negativo, ut „homo non. albus". Modo ergo composito

indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determina -

tionem sit eadem cum re, pro qua delerminabite supponit, vel si ei adiaceat; el tune itlo

compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.

104) Summ. a. a. O.: Nunc dividendae sunt voces, quae possunt subiiei vel

praedicari, ab Ulis, quae non possunt, vel ètiam, quae possunt supponere , ab Ulis,

quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regutae: 1) Omnis terminus possibitis

supponere potest subiiei, sed non convertitur 2) Nullo dictio pure syncategoreumalica

potest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum

potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi

cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum

vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantiv alum potest subiiei vel

praedicari 6) Nullo perfecta oratio potest subiiei: vel praedicari

7) Nullo oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi

modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo polest subiiei vel praedicari

9) Oratio imperfecta tertio modo potest, sed forte non omnis talis 10) Oratio

imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi

syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulta imperfecta secundo modo potest

supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan

tivo 12) De omni dictione, cui corresponde conceplus complexus, dicendum est,

sicut de oratione, cui aequivalet 13) Omne substantivum rectum, cui correspondit

conceptus simplex, polest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse

subiectum vel praedicatum, potest supponere.

105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, el quaedam impropria seu transsumptiva

; propria dicitur , quando vox supponit secundum suam significationem sibi

communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem alterius

vocis ex transsumptione propter simititudinem vel ironiam aut huiusmodi aliam causam.

28 XX. Joli. Buridan.

cотжиш und discreta, und andrerseits in absoluta und relativa; ebenso

verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in

naturalis und accidentalis, andrerseits zugleich in confusa und deter

minata getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa

tantum zerfällt 100). Sodann spricht er ausführlich über die Veran

lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei

er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich

wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incipil, desinil, differl"

u. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen

der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'schen Beispiele

„bis" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders

wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er

scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf

106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in materialem et personalem ; et vocalur

personalis , quando supponit pro suis ultimatis significalis ; .... sed materialis

dicitur, quando vox supponit pro se ant pro sibi simiti aut pro suo significalo inme

diato , quod est conceptus Suppositio personalis dividitur in communem et

discretam Item dividitur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum

absolntum , et in respeclivam sive relotivem, quae fit per lerminum retalivum.

Communis suppositio solel dividi in naturalem el ... accidentalem. Naturalis

vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus

potest, tam praesentibus et praeteritis quam futuris; et hac suppositione utimur in

scientiis demonstrativis. Accidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit

solum ..... secundum exigentiam verborum; el hac utimur in sermonibus histo

riographls, qua eliam maxime utuntur sophistae. Item suppositio personalis communis

dividitur in confusam et determinatam Vocatur determinata, ... si necesse sit

ad veritatem, quod ipsa sit vera pro aliquo determinalo supposito ... Sed vocatur

confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in

distributivam et non distributivam, quae soht rocari confusa tantum. Distributiva est,

secundum quam ex termino communi polest inferri quodlibet snorum suppositorum

seorsim vel eliam omnia simul copulative Sed confusa tantum est, secundum

quam non sequitur aliquod singutarium seorsim retentis aliis nec singuloria disiunetive.

107) Ebend. : Mvltac autem sunt causae confusionis distributivae: Í) Signum

universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem 21 Negatio

negans distribuit omnem lerminum communem sequentem eam et nihit distribuit,

quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negationem infinitantem

ipsum 4) Per comparationem distribuitur ablotinus sequens, et simi

liter mediante dictione ,.quam" distribua nominativum sequentem ; simititer eliam

secundum. nomen positivi gradus mediante hac dictione „sicut" Adhuc super

tativas gradus distribua complexum ex substantivo suo et retativo diversitalis,

.... ut ,,homo eil fortissimus", quia est omni alio hominc fortior 5) Fit distributio

per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negaliones,

sicut sunt verba privativa aut retativa diversitatis aut ista verba „incipit, desinit,

diffcrt" aut istac dictiones „sine, praeter, solus".

108) Ebend.: Eliam multae stmt causae confusionis non distributivae: 1) Signum

universale affirmativum confunda non distributive terminum communem sequentem

ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per

duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumqne sine reliquo distribueret

ipsum, ut si dico „Nullus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialia

confundentia sine distribulione terminos sequentes se, sicut termini, qui respondentur

ad „quoties". ut „1er, quater" ; etiam coputatio de praedicamentis „quando" et

„h/m" habet potestatem sie canfundendi, ut „llodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis

el Romae venditur pants" 4) Ista verba „scio, intelligo, cognoseo".... confundunt

sine distributione; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur

debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".

XX. Joh. Buridan. 29

in einundzwanzig Regeln zusamniengefasst 109), an welche sich im An

schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte

rung über die supposilio relativorum anreiht, wobei aber Buridan die

Inconsequenz begeht, die relativa diversitalis eigentlich der Lehre von

den Kategorien zuzuweisen , sie aber dennoch hier unter Benützung des

Petrus Hispanus zu besprechen 110).

109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue witlen nicht

unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute dejs Buridanus

selbst besitzen (— vielleicht giht denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von

1640, welche mir aber nicht zur Hand ist — ), sondern nur in der Form, in wel

cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commenter verftochten hat. Hiernach

tauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significalo ultimato supponit

discrete. 2) Terminus materialiter sumplus restrictas per pronomen demonstrativum

supponit discrete. 3) Subiectum propositionis particuloris vel indefinitae supponit

determinate. 4) Propositionis particutates vel indefinitae vel singuloris affirmativae

praedicalum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumplus , cui

non proponitur aliquod signum confusivum, supponit determinale. 6) Cuiustibel pro

positionis totaliter universalis affirmativae totale subiectum supponit confuse et distri

butive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"

negantem coputam supponit confuse et distributivc 8) Terminus infinitalus communiter

tentus supponit confuse et distributive ratione negationis infinitantis. ?^ Nomen se

quens comparativum vel superlotivum supponit confuse el distributive. 1С) „Diffvrt"

facit ablotivum sequentem mediante praepositione „a" distribuibitem supponentem.

11) Adverbio- simititudinis faciunt terminos sequentes se supponentes distribuibites.

12) Terminus communis, supra quem cadit immediate dictio exceptiva distribuibitis et

supponens, supponit confuse et distributive vel confuse tantum. 13) Aggregalum ex

recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .

14) Determinatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer

salis affirmativae praedicalum, cui non additur aliquod confusivuni, supponit confuse

tantum. 16) Subiectum propositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit

confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiter sequens mediate signum

universale affirmativum cadens supra coputam supponit confuse tantum. 18) Terminus

communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibel seorsim habet vim distribuendi,

in propositione particutari, indefinita vel singulori supponit confuse tantum,

in propositione universali determinale. 19) Terminus communis sequens dictionem

importantes actum animae interiorem (wie г. В. scio , cognosco) s%tpponit confuse

tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter

minus sequens coputalum ex terminis de praedicamento „ubi" supponit confuse tantum.

110) D. supp. rel.: Relotivorum quaedam dicuntur retativa substantiae, alia di~

cuntur relotiva aliorum praedicamentorum Retalivorum substantiae quaedam

dicuntur identitatis, alia diversitatis.... Relolivorum identitatis quaedam dicuntur

reciproca, alia non reciproca Relotivum identitalis solum refert suum ante

cedens pro Ulis eins suppositis, pro quibus erat verificatio calegoricae, in qua ponebatur

antecedens, .... et supponit vel sumitur in propositione, sicul suum antecedens.

Dictio ,,itle" non semper sumitur retative, imo aliquando demonstrative

et aliquando etiam antecedentaliter ad retativum „qui" Relativum „se", ....

si teneatur distributive, oportet descenderе sigittatim , non enim sequitur „Omnis

homo ditigit se, ergo omnis homo ditigit Socratem", sed bene sequitur „ergo Socrates

ditigit Sociatem" Relativum „suus" refert suum antecedens in genitivo casu-

Retativa „tale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualitalis

et q.uantitalis, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo

nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relotiva diversitatis solent

poni „aliud, alterum, differens, diversum", sed mihi apparet, quod haec non sunt

retativa, prout hic de relolivis loculi sumus, sed sunt termini de praedicamento „ad

aliquid", et ita.eliam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich

hernach die Regel der Exposition jener Urlheite, in welchen „aliud" verwendet

wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.

30 XX. Joh. Buridan.

Die appellatio identificirt Buridan grundsätzlich 'mit demjenigen, was

Occam (ebd. Anm. 917 fi*.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt

hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus

(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For

malion (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und

die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus

selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als

eine unter Umständen eintretende Modification der supposilio und appel

latio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem

Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht

hierauf die Fälle namhaft, in welchen ampliatio 1 12) und in welchen

reslrictio eintrete , an welch letztere er noch die „alienalio" knüpft,

welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles

oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider

sprechenden verbunden wird 1 1 s).

111) D. appell.: Termini omnino nihit connotantes ultra ca, pro quibus supponunt,

non sunt appellotivi proprie; sed omnis terminus conuotans aliud ab eo, pro

quo supponit, dicitur appellolivus et appellot itlud, quod connotal per modum adiacentis

ei, pro quo supponit Terminus appeltalivus semper appeltat formam suam,

sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.

Post appeltat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit

praesentis temporis et praedicatum non sit amplifie ativum, appellot formam suam prae

cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum

fuerit amplificativum , tuAc terminus ante verbum positus appellot formam suam in

differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem

pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est differentia quantum ad appelloliones

inter verba significantia actus animae cognoscitivae et inter alia verba;

nam termini respeelu vvrborum non significantium huiusmodi actus non appel

lont nisi res, quas ultimate significant vel connotant ; ..... termini autem respeelu

verborum significantium huiusmodi actus, si sequantur itia verba, appeltant

rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appeltat

itlud, pro quo sum rectus supponit per modum adiatcntis Termini „meus" el

„tuus" appellont me et te tanquam adiacentes, et sic etiam „noster" et

„vester" , et „sums" appellot itlud, pro quo suum antecedens supponit.

112) 0. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de umpliationibus et restrictionibus

suppositionum et appeltationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem

terminus nec dicalur ampliatas nec dicatur restrictus; Ule potest assignari,

quando terminus praecise supponit vel appellot pro omnibus suis significatis praesentis

temporis Terminus ultra statum ampliatur multipliciter : 1) Si ponatur in sua

categorica ante verbum praeteriti temporis, ampliatur ad standum pro praeteritis, sive

in supponendo sive in appellondo , una cum praesentibus 2) Proportionabititer

ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro futuris 3) Positus

ante hoc verbum „ potest" vel ante coputam propositionis divisae de possibiti am

pliatur ad standum pro possibitibus , licet non sint vel fucrint , unde haec est vera

„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" , 4) Idem est dicendum

de termino posito ante copulom propositionis divisae de necessario 5) Ter

minus amplialur ad praeterita, futura et possibitia, si construatur cum verbo signifi

cante actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbatia

vel participia a praedictis verbis descendentia, si fiant praedicata propositionum,

ampliant subiecta, sieul verba.

113) Ebend.: Terminus autem cirea statum restringitur : . . . . 1) per determinationem

sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus supposais 2) Etiam

adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenit

suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tune nec amXX.

Joli. Buridan. 31

Der hierauf folgende Absclinill De syllogismo beginnt bezüglich des

kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus

Hispanus 1 14). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs

der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem In

tellects ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die

Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder

verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die

innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches11').

Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grandlage

auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird

auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge

halten, wornach der sog. sensus composilus nicht zur Modalität, sondern

zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus

übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Re

geln berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die

modalen Unterschiede der objecliven Dinge selbst betrifft ll6). Nachdem

hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und „fdlsum" da

durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss

fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen, welche Inhären/.-Urtheile

plialur nec restringitur , sed alienatur ita, quod terminus non amplius supponit vel

lenetur pro praesentibus, sed solum pro futuris vel praeteritis Suppositio et

appellotio eliam aliquando alienantur per negationem infinitantem ; et

aliquando ctiam tota termini suppositio removetur; et hoc fit dupliciter: uno modo

per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad terminum, quorum

lerminorum unus non convenu alteri, ut „homo hinnibitis" ; alio modo per

huiusmodi complexionem privativam terminorum, quorum unus de necessitate convenit

alteri, ut „homo non risibitis".

114) Tract; V, D. sijllog. Vgl. Abschn. XVH, Anm. 179—189. Nur die Memo

rial-Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.

115) Super Ulli. Nie. VI, qu. 6, f. CЫН v. A: Scibite potest capi dupliciter:

uno modo pro conclusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos

conclusionis Si quaeratur de seibiti pro conclusione demonstrativa, tunc iterum

erit distingvendum , quum conclusio vel sumitur quantum ad suam realitatem vel

quantum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitatem, tunc nullo conclusio

debet diet aelerna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conclusiones

de novo formamui tam in scripta quam in voce vel in mente, et ita ineipiunt esse

el desinunt, sieul colores et sapores. Si vero conclusio capiatur quoad eins veritatem,

omnis conclusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse

falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibite est acternum, necessarium,

impossibite aliter se habere, incorruptibite (B) Si autan loquamur de scibiti pro

re significata, sunt diversae opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie

über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.

116) Summ. a. a. O., D. syll. mod.: Quaedam vocantur modales divisav,

aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Uti termini „necessc, possibite,

contingens" aliquando sumuntur, prout sunt differentiae entium, aliquando

uutem, ut appropriate sunt differentiae propositionum , et sie debent sumi in

propositionibus , quas vocamus modales compositas, el debet in eis praedicari modus

et subiiei dictum vel e converso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet

rememoran, quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium , con

tingens" suhiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed

pro his, quae possunt esse Item in talibus divisis negativae sunt aut, quia

negatio cadit supra modum, vel quod sequitur modum.

32 XX. Joh. Buridan.

sind 1 17), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 118),

aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen lt9), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilen 120)

und — unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,

welche die Modalität „scitum^ opinatum" u. dgl. enthalten121).

Indem aber hierauf sieh die verschiedenen Combinationen der Prämissen

anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche

eigentlich der Lehre von Consequential angehörent22); und sodann

folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und

ein Nothwendigkeits-Urtheil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-

117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum,

eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque

praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae

inferunt contradictoriam conelusionem cum modis falsi et impossibitis Non

oportet, si aliquae praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in

ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"

Propositiones de vero et falso in sensu diviso ant nihit valent aut valent ittas de

inesse; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.

118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes

modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit concluditur.

S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.

119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus

modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.

120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente uni

versal! valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus negativis

sive ex una affirmativa el alia negativa In tertia figura valent omnes

syllogismi una praemissarum existente universali. In secunda aulem figura nulli

syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.

121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non

valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.

Anm. 984.

122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,

possibite , necessarium" , quia etiam solum de istis determinat Aristoteles. El praemittendae

sunt regutae communes: 1) Ad propositionem de inesse sequitar propositio

de possibiti.... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur

propositio de possibiti 3) Quaecunque conclusio sequitur ad praemissas de possi

biti, itlo conclusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti 4) Ad

quascunque praemissas sequitur conclusio de necessario vel de contingenti, ad easdem

sequitur conclusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur

propositio de inesse. subieclo sumplo cum retativo identitatis et aliter non. '6) Ad

quamlibel qualitatem de contingenti sequitur quaetibet qualitas de possibiti. Vgl. ebd.

Anm. 1027 f.

123) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt

regutae: 1) Non valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet

sequi conclusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sit de inesse.

4) In prima figura non potest inferri conclusio universalis nisi cum itia additione

„quod est" (vgl. ebd. Anm. 945 n: 947). 5) In prima figura minore existente de

possibiti sequitur conclusio de possibiti particutariter. 6) In tertia figura valent

syllogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis ; 7) negativi valent, si

propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.

124) Ebend. : Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necêssario, dantur

regutae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad

conelusionem de necessario particutarem, sed non universalem, nisi cum additione

„quod est". 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad

conelusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In

secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima

-

XX. Joh. Buridan. 33

i

Urtheil m), ein Möglichkeits- und ein Nothwendigkeits-Urtheil 126), ein

Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 127) , ein Nothwendigkeits- und

ein Zufälligkeits-Urtheil 12S). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.

ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die

Comhinationen aus Unmöglichkeits-Urtheilen oder den dortigen ander

weitigen Modalitäten fehlen 129). Die Syllogismen, deren Prämissen einen

Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Occam nach den drei Figuren

erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse

mit dem von ihm regierten Dativ hinzu130). Auch die Behandlung der

Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam

figura Cetarent el Ferio. 4) Bareco existente de necessario valet ad conclusionem de

inesse, .... el si motor sii de inesse, valet solum ad conclusionem de possibiti.

5) Maiore existente de necessario in tertia figura Darapti, Fetapton, Datisi el Ferison

valent ad conclusionem de necessario, sed Disamis el Bocardo ad nullum. 6) Maiore

existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conclusionem de inesse, et alii modi

nihit valent. S. ebd. Anm. 985.

125) Ebend.: St vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti

ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requtae: 1) Non valent aliqui syllogismi

in secunda figura 2) in nulta figura sequitur conclusio de inesse 3) In

prima figura ntínvalent, si maior sit de inesse ... 4) ín prima figura non potest

inferri conclusio universalis nisi cum additione ,,quod est" 5) In prima figura

maiore existente de contingenti sequitur conclusio particutaris de contingenti

6) In tertia figura maiore existente de contingenti Darapti, Fetapton, Datisi el Ferison

valent ad conclusionem de contingenti , sed Disamis et Bocardo nihit valent

7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent 8) Quicunque

syllogismi in lertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....

Uli valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 987.

126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...

sunt regutae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent

ad conclusionem de' necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi vatent

ad conclusionem de possibiti, el nulli ad conclusionem de necessario 2) Omnes

modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, quaecunque praemissa

rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.

127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur reguloe: 1) In

quibuseunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem

sequitur eadem ex una de possibiti et alia de contingenti 2) In prima figura, si

maior sit de contingenti, omnes modi ad conclusionem de contingenti valent; sed

non, si maior sit de possibiti .... 3) In secunda figura nulli valent .... 4) De tertia

figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.

128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regutae: 1) In prima figura

maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessario; et

si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti

2) Omnes modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, sed nulli ad

conclusionem de contingenti .... 3) fe tertia figura omnino est sicut de prima. S.

ebd. Anm. 991.

129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.

130) Ebend.: De obliquis et reduplicalivis multis modis syllogizare solemus. Ex

terminis obliquis primus modus est, prout hoc verbo „inesse" utimur .... toco huius

verbi „est", tia, quod aequipollent „Homini inest animal" el „Homo est ani

mal" Manifestum est, quod, in quibuseunque modis contingit syllogizare ex

rectis cum hac copulo „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac coputa „inest".

Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obliquo

fuerit distributus el rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, obliquo istius

termini in conclusione attribuelur, quidquid primo obliquo attritiuebatur in maiore,

v. gr. „Cuiustibel hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiustibel regis

asinus currit" Adhuc alius modus ad simititudinem secundae figurae est,

Pbanvl, Gesch. IV. '¿

34 XX. Joh. Buridan.

ab131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,

dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus inftnilus gedacht

wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der

Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe

gebraucht wird 132).

Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate syllogismorum

ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).

Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht

von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes

Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu

ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie

eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und

commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.

Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels

brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,

für einen litterarischen Mythus hallen, welcher sich in der Schul-Tradition

allmälig bildete 134).

quando unum medium .... attribuilur in praemissis duobus terminis obliquis ete

Item alius modus potest poni ad simititudinem tei'tiae figurae ete. S. ebd. Anm.

971, 974, 977.

131) Ebend. : De syllogismis autem* reduplicativam conclusionem concludentibus

notandum est, quod Uli maxime propric et manifeste fiunt in prima figura el in

omnibus quatuor modis itlius apponendo reduplicationem maiori extremitati In

omnibus modis tertiae figurae syllogizatur' conclusio reduplicaliva, si in maiore fuerit

reduplicatio addita maiori extremitati. In secunda autem figura non habent proprie

locum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-

Sätze fehlt hier.

132) Ebend.; Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis et ex

mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in una

propositione manea) etiam finitus in alia et omnis infinitus in una maneal infinitus

in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumatur infinitus in alia

aut e converso. Si primo modo syllogizelur , tunc in omnibus modis et figuris

syllogizandum erit, sicut ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in

omni figura ex duabus praemissis universalibus negativis sequitar conclusio universalis

negativa medio variato penes finitum et infinitum. In prima figura et secunda ex

maiore universali negativa et minore particulori negativa sequitur conclusio purticutaris

negativa medio varialo Sed in tertia figura medio sic variato nihit sequitur,

si aliqua praemissarum sit particutari s Ex- affirmativis praemissis in prima

figura et in lertia nihit sequitur medio varialo Sed in secunda figura ex ambabus

aftirmativis sequitur conclusio negativa medio variato, si maior sit universalis.

133) S. Abschn. IV, Anm. 608 — 627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter

potation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,

Anm. 190.

134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,

beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorität,

nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen

Dialectica ad mentem Scoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge

druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die. daraus

von Brucker angeführten Worte tauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum

sive modus idealiter ostendens , quo pacto extrema per negationem disiuncta copulentur,

diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sic medio extrema per negatio

nem intereisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex I. Post. 27 ea arte solertes a

tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri

dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combination zu dem Gtauben geführt

XX. Joh. Buridan. 35

Doch dürfen wir Burklan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu be

richten , ilass anderwärts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,

Anin. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-

Beweises" ausspricht, insoleme er auf „experimentum" mit Einschluss

iler Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens

hinweist , dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,

wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher

und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege , da ja nur die

wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor

dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer

inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse 136).

In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik137) als auch be

züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf

wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht

entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist

Sancrusius eben nur aus dem Scotisten Tartarelus geschöpft habe, und somit das

Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte

jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke

gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger

Johannes Dorp ; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der

inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.

Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man

hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was

bei seinem Commentator Dorp sich findet.

135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimitium

prius sensatorum indicare de alio simiti occurrente Sensus, memoria

et experimentum non sunt nisi notitiae singutarium sive notitiae singutares, sed

tandem intelleclus pereipit, in pluribus singuloribus ita fuisse et non in aliquo fuisse

instantiam; ipse ergo per suam inclinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)

ad veritatem consurgit ad consentiendum universali propositioni, .... et talis propositio

est iam prineipium in arte suppositum , et sie intelligitur , quod ars fit experimentis

(s. Abschn. IV, Anm. 53) Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per

studium, libros et magistrum in seholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;

et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia Uli scholores

nesciunl principia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne

rubarbarum (d. h. Rheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin

cipia, ipsi etiam nesciunt conclusiones nisi ex suppositione, sc. si itta principia, quae

eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera. Secundo talis ars est imperfecta,

quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in lerminis universalibus,

sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad terminos singu

tares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit principia supposita

in arte doctrinali et, sicut poluit scire simpliciter conclusiones , etiam conclusiones

universales praescitas applicavit muitoliens ad opus descendendo per ratiocinationem

ad terminos singulores.

136) Super Eth. Nie. Ill, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non

esset risibitis, per inductionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod

inductio in aliquibus non concludit in aliis, nisi itia appareant eiusdem rationis Ulis,

in quibus inductum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est

inductio.

137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei

spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,

Atrebalenses, Ambianenses.

138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bitden hier Regeln,

durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne

aus Aristotetes ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze

zusammengestellt ist.

3*

36 XX. Joh. Buridan.

aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese

beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam

(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und

die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 ff.) be

sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder

bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi

nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche

hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objectes zur Definition be

treffen 1 4 0) ; sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.

Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,

nemlich quid nominis und quiddilativa und causalis und descriptiva 141);

doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition

der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die

139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est mullorum collectivorum in unum

separatio; compositio aulem est multorum inviccm in unum colleclio Duobus

modis prineipalibus dicuntur Шum et partes; uno modo lotum integrale et partes

integrales, alio modo totum praedicabite et partes subiicibites. Differunt autem, quia

partes integrales collective sunt suum totum, partes autem praedicabitis tolius non sunt

itlud totum , quia .... nec pluies species sunt unum genus ncc plura singuloria una

species Aliquando tolius in suas partes integrales fit divisio per sotam animac

consideralionem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem

Maltis autem modis dicuntur lota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divi

siones eorum: vocis in suas significationes, generis in suas species,

tolius in modo in suas partes, subiecti in accidentia, .... accidentis in subiecta,

accidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae

imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observat proprietales , sc. quod sit sufficiens

et quod non sit superflua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietatum

Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio

termini praedicabitis per alium lerminum finite el infinite sumptum, ut „Оmne animal

est homo vel non homo"; alius, secundum quem oratio eadem secundum materiam

dicitur eomposita vel divisa , prvut est alia el alia secundum formam ; alius,

prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.

140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietales diffinitionum : 1) diffinitio el

diffinitum dicuntur per modum retativorum .... 2) sunt ad invicem convertibites

3) difßnitio explicite est notificativa diffmiti 4) diffinitio est oratio, et diffinitum

est teiminus incomplexus 5) Nullum singulore est difftnitum 6) Nulta pro

positi cst diffinitum . . . . 7) Nullo diffinitio debet dari parabolice vel transsumplive... .

8) Nullo diffinitio debet esse superfina vel diminuta.

141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,

quid vel quae diffinitum significat aut connotat: et proprie vocalur interpretatio el

convenit tet minis incomflexis vocalibus, quibus non correspondent immediate conceplus

simplices, sed complexi, .... et convenit eliam propositionibus categoriets, quibus in

mente correspondent hypotheticae coputativae, secundum suppnsitionem materialem

mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditativa est oratio indicans praecise,

quid est esse rei, per praedicata essentialia, et non datur de termino

connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse

rei, per „propter quid"; el ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obli

qua; .... el dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam

materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriptio est oratio in

dicans, quid est esse rei, per accidentalia seu per effectus, et est ex prioritms

et notioribus quoad nos.

142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLIII v. A : Non alia significat „esse album",

quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi

ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregalo ex ea et aliquo alio; sed

„esse album" significat atbedinem supponendo pro ea vel aggregate ex ea et subiecto.

XX. Joh. Buridan. 37

sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik

schliessen sich ganz an Occam an 143).

Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan's Absicht ein

eigener Abschnitt über die Insoluhüia machen ; jedoch schon Johannes

Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,

denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben

(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er

sehen wir Proben davon, wie sich Buridan mit diesem Zweige der

damaligen Logik beschäftigte148). Ja, es müssen sich entweder doch

noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in

den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist

uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der Insolubüia

(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubile

weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der

gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete

der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;

denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser

Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt

habe 147). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie

Ebend. qu. 6, f. XLV г. В : Omnis terminus accidentalis debet diffiniri per subiectum,

i. e. per terminum substantiellem, ex quo terminus accidentalis connotat substantiam

ultra significationem vel connotationem vel disposilianem accidentalem. Vgl.

bei Occam Anm. 1012.

143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.

144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem tractatus

partiales In nono de solutionibus quorundam sopliismatum ; et ittae non habentur

in textu.

145) In Metaph. VI, qu. v7, f. XXXVIII v. A: Non sufficit universaliter ad veritatem

affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc

manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in itlo folio sit scripta solum itlo

propositio „Propositio scripta in itlo folio est falsa'1 ; termini enim pro eodem supponunt,

quia itlud subiectum „propositio scripta in itlo folio" supponit pro itia propo

sitione, quae est scripta in isto folio, et similiter hoc praedicatum „falsa'1 supponit

pro itlo prupositione, quia ipsa eft falsa el non vera. Igitur non suftieiebat ad hoc,

quod propositio affirmativa fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehn-

Hche Insolubüia s. unten Anm. 310.

146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,

. Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sicli modernere Darstellungen

der Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach

dem Drucke Я citire , f. LXIV v. В : Dicit enim Buridanus, quod propositio insolubitis,

v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod ittam praecise dicat el nullum aliam)

significal, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa

significat, et tamen esse falsam ; vutt igitur, quod propositio ideo non dicatur vera

vel falsa. Hiezn eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.

147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXIII г. A : lmponatur

A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),

in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum

„homo vel aliud ab nomine-". Deinde proponatur tibi ista „Homo est A".

Si concedis, est vera, et sie significat asinum Si negas, est falsa, et sie signi

ficat hominem Si dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vel aliud ab

homine". Cirea hunc modum obligandi per impositionem est controversia inter famosos.

Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignons causam, quia constitutio

propositionis praesupponit , dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hic

modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutam et esse veram

38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.

eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Com

pendium aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale

Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben 148). "

Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik

steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen

stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über

gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd

ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef

nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf

fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des

Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,

Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke

sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient 150).

Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be

zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass

man in solcher* Weise jedweden „lerminus" realistisch versteht; denn

Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco

gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe

daher auch eine Idee des Singulären selbst151). Kurz es sei eine Sünde

gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen

Plato und Moses sprechen, für blosse „lermim" oder „conceptus" halle;

aul falsam, et deinde diclioni advenire significationem per imposilionem Ideo

dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque>respicit

impossibite.

148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et

solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ul nunc. Et ad veritatem conscquentiae

simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum conse

quente non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc sufficit, quod

possit fieri formalis per additwnem unius verae quantumeunque contingentis. Vgl. vor.

Abschn., Anm. 1016.

149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quatluor. S. I. 1525. 4.

Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel

vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis"

als sophistisch gewandter Ungtaube Einwände erheht, und zuletzt „Phronesis" als

reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid giht.

150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma

liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; und» Aristoteles

arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in loqica stulte coneipiens, quod idea sit

essentia absoluta distincta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligit? Sed

si Aristoteles bene concipit, omnis talis idea foret superfina. Sed intellectualitalem

creaturaru.n oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutam per se exi

stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed dii

infiniti. Illi autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfccti phitosophi , satis concipiunt

distinclionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v.: Ncc

Aristoteles seivit, istam sententiam Plalonis destruere, sed aequivocando ac ignorando

veritatem sui sermonis mullos homines duxit in devium Istam logicam propter

ex ea sequentia debet quitibet fidelis despicere.

151) Ebend. C. 9 , f. XlV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum

incomplexorum aul significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt tales

ideae, quae nec sunt substantiae nec accidentia? Imo sic intelligendo terminos posses

totam phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Ncc movet tua argutia, si sin

gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam

onme incomplexum, tam categorema quam syncategorema, primarie vel secundame

significat substantiam, imo divinam essentiam, et tune nomina idearum significant tarn

XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39

und sowie demnach für Wiclef die subjecliv psychische Function völlig

gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im

Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scotisten

aber sympalhisirt er in der plumiltas formarum, insoweit mehrere

Formen 1 sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter

geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung

seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über

suppositio, welche hier in significativa, malerialis und mixta eingetheilt

erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubüia

knüpft 154)< — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen

Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei

seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören

musste 18 5), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch

seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte 156). Dass mit

substantias quam divinum essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et

formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo termi

nos praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII г.: Cum alia sit idea

universalium el alia singulorium, intelligimus ergo res, quae per suas existentias

movent obiective intellectum nostrum.

152) L. II, c. 3, f. XXIII г.: Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.

..... Ploto subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonuerat

in principio Genesis, qui indubie species intellexit non esse terminos vel conceptus,

sicut somniant haerelici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus

sanctus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vacatur simiti

tude habitudinalis ,quam intelleclus habet, sive universalis sive particuloris ; el intentio

vacatur nunc species, nunc actus intelligendi , satis aequivoce, cum omnes actus

animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale

in anima.

153) Ebend. c. 4, f. XXV г.: Forma superaddita non habet in qualibet parte

indivisibiti suae maleriae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed

indivisibitis quoad molem multiplicatur per totum itlud Elementa sunt realiter

in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diversitates

generum proportionum -*unt diversitates specierum mixtarum, ul patet ascendendo

a formis- elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v.:

Hic tamen fratres clomant, quod itlud sit haereticum et impossibite, quod multae

animae sint in homine vel multae formae substantiates in quocunque corpore , quia,

cum forma substantial dal esse rei, res sic formata esset in dispari specie pro

eodem instanti, quod est impossibite. Sed pro itia materia idiotae debent cognoscere,

quod consonum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem com

posite, dum tamen una sit subordinata alteri Una forma generalior et alia

specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.

154) L. I, C. 3, f. IV г.: Quaedam est suppositio pure significativa, quaedam

pure malerialis, quaedam autem mixta. Pure aulem significativa suppositio est, quando

terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio aulem

pure malerialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.

Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significato ad

extra el etiam pro se ipso; et itlo mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ul palet in

155) Du Plessis d'Argentré, Coll. iudic. nov. err. 1, p. 203: Ego Hieronymus,

quia in nonnullis actibus schotasticis ad persuadendam opinionem de universalibus

realibus, et quod una communis essentia specificasset plura eiusdem^speciei supposita

ete , ideo ad excludendum intellectum erroneum el scandalosum dico,

assero el dectaro ete. ete.

156) Aus den Acten der phitosophischen Facilitât v. J. 1406 theitt Cas. Wundt,

der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulta ordinis phitosophici

40 Zwei Anonymi.

seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten

Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.

Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein.

specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen

wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen

konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f.^ u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).

Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt

hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von

mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolubilia,

welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote

lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.

In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano

nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der

Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver

zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab

zudrucken, zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu

gemessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass

der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige

namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"

zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,

sondern auch die obligationes gehören sollen 157). Der Verfasser

des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan reeipirte Be

griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung

den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert

er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,

welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,

Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de

Praga, postquam reccptus fuit ad facujtatem artium,' volens facere actum publicum,

quod importune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanuni,

Marsitium ete. multa mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,

eos non vere logicae autores , sed vere haereticos , requisitus fuit per iuramentum,

quatenus praesentaret suam positionem, antequam exiret scholos, quod facere minime

curavit Intimalum fuit sibi sub sigitlo decanatus per iuramenlum et sub poena

exclusionis perpetuae a dicta facultate, quatenus cessaret ab omni actu schotastico ete.

157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchurum,

duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse mani

festare ..... Polestas talis consista in duobus, sc. in contradicendo veritatem ct in

opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, generalem artem

opponendi habere indigent Nos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis

logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi

et contradicend i colligentes tradi fecimus in scriptis Istum igitur tractatum in.

quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in secunda

modum contradicendi , in tertia de sophismatibus et eorum solutionibus et intellcclu

distinctionum in his accidentium disputabimus aliqua, in quarta artem opponendi

obligationes solvendi.

158) Cirea tractatum de insolubitibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"

dicitur triplicitcr ; uno sc. modo, quod nulta modo potest solvi; alio modo, quod,

dum potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam solvitur;

tertio modo, quod propter sui difficultatem difficite solvitur. Ad simititudinem primi

dicitur vox invisibitis, ad simititudinem secundi dicitur lopis absconditus in terra

invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis ; ultimo autem modo intendimus

nunc de insolubitibus.

XX., Zwei Anonymi. Pseudo-Occam.

indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen

Frage besieht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemil Un

wahres sage (also im stoischen Wsvôôusvoç oder 'Akr¡9vwm> , s. hei

Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder

durch „cassatio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über

haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „reslrictio" mittelst

richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,

oder man könne hiezu die aristotelische fallaría secundum quid be

nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon

eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen

status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder

festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft

bestehen lassen will , woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in

positio, depositio, dubitatio ergibt 160).

Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer

Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's

Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligatio als einer

für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest

stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der

jenigen überein. welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).

Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten

unterschieden. Als erste nemlich tritt die „institutio" auf, d. h. die

willkürliche Worlbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,

so dass z. В. „A" irgend einen beliebigen Salz bezeichnen soll; hiebei

aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile , dass „A" bedeute

„A bezeichnet Unwahres", die Regel aufgestellt, dass bei eitter solchen

Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen

159) Est autem triplex oppositio cirea insolubitia, sc. cassatio, restriclio, solulio

secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)

Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. Anm. 73).

Restringentes dieuut, quod littera „falsum" non potest supponere pro hac oratione,

cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl

von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.

160) Obligatio, secundum quod nos ulimur hoc nomine in sophismatibus , est

praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est autem status triplex , sc.

sustinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefixio enuntia

bitis ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regulo: Omne

positum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum

Habito de positione possibiti sequitar de impossibiti Depositio est obligatio ad

sustinendum aliquid tanquam falsum Dubitatio est obligatio ad sustinendum

aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.

161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.

Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,

dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. et de litter. 1867. Nro. 13, p. 195 u.

198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes

Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus

und Petrus Hispanus, S. 5.

162) Occam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A: Obligatio sic diffinitur a

mullis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum, quando sc. atiquis

ex consensu proprio obligatur a ponente ad aliquid in disputatione , ad quod

prius non erat obligatus, et tunc fit obligatus. Obligntionis autem mullue species

assignantur: institulio, petitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.

42 XX. Pseudo-Occam.

Satzes sein dürfe163). Die zweite Art ist „petitio" , vermöge deren ein

Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugesländniss

erbittet164). Drittens folgt die „posilio", an welche sich jedoch sogleich

der von ihr verschiedene „casus", d. h. die blosse Setzung eines Falles

anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),

während die positio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend

ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend

festgehalten werde, bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"

das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen

posilio possibilis und posilio impossibilis unterschieden wird , schliesst

sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubile an, und ausserdem

163) Ebend.: Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputalionis

et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae reguloe. Una

est, quod nunquam pars potest significare Шum, cuius est pars. Sed ista regulo

capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum

significat totam propositionem Ideo dicendum est, quod, quamvis pars passet

significare totum, cuius est pars, tamen talis institutio non est .... admittenda, quando

per ittam Шum significatum mutaretur a veritale in fulsitatem et e converso

Per hoc solvitur hoc sophisma: Signifieet A pr accise hoc tolum „A significat fatsum";

tunc quaeritur, an A signifieet verum an falsum. Si verum, ergo hace est falsa ,,A

significat falsum"; sed institutum est, quad A signifiect hoc tolum „A significat fal

sum1'; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significat falsum"; et A

significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itia institulio non

est admittenda pro eo , quod haec oratio ,,A significat falsum", quae est falsa,

mutaretur in veritatem Et si dieatur, quod hoc est possibite, quod A signifieet

hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter

positionem et institulionem ; unde , quia possibite est, quod A signifieet hoc tolum

,,A significat falsum", quando accipis „Aul A significat verum aul falsum", respon

dendum est, quod neque verum neque falsum significat Et per consimitem

modum potest responden ad multa alia sophismata, quae difficitia sunt non exereitatis

in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in thcologia, ideo pertranseo.

Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten

sollten, vermissen wir.

164) Ebend. c. 39, f. 70 v. В : Alia species obligationis assignalur petitio, quae

obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exereendum ab eodem,

sieul si opponens dicit „Feto, quod concedas primam. propositionem proponendam a

me", quae petitio reeipienda est, quia non obligat ad impossibite . . . . El polest esse

reguta in ista specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere

potest durante disputatione.

165) Ebend. c. 40: Tertia species obligalionis vocatur positio, cirea quam scien

dum est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suseipiendum aliquid tanquam

verum Item casus semper debet esse de re particulori, sed positio potest

esse unius propositionis indefinitae Cirea casum aliquae sunt regutae : 1) Casus

nunquam est recipiendus, nisi fiat certificatio de aliquo particutari. 2) Nunquam es{

casus recipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admitlendus

ad sustinendum, quod repugnat actui responsionis , ut si atiquis velit tibi proponere

istum casum, quod tu sis mortuus.

166) Ebend. : Positio obligal ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,

quo proposttio vera debet susvineri a respondent Et consistit ars ista in hoc,

quod in principio debet aliqua propositio poni, deinde debent proposiciones poni, sc.

quod ptacet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando

vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus datis potest opponens, quando

sibi ptacet, dicere „Cedal tempus", i. e. cesset lempus obligationis, el tunc videndum

est, an talis respondens bene respondent vel non Positio quaedam est possibitis

el quaedam impossibitis.

XX. Pseudo-Occam. 43

folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positwn) folgt,

gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen

werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus

dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm

eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man

sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ

nisse verführen lassen dürfe 167). Die posilio impossibilis, welche nicht

zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile , dessen Vordersatz

und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,

welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf

die Lehre von den Consequentiae hinübergreifen 168). Als vierte Art

der Verpflichtung wird die „depositio" , d, h. die ausgesprochene Fest

stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,

welche den für die positio gegebenen analog entsprechen169); das

Gleiche geschieht fünftens für die „dubitatio", welche darin besteht, dass

167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis positio est, quando ponitur propositio falsa

contingens vel contingens dubia. El cirea istam dantur multae reguloe: 1) Ога«e

posiiura in forma positionis „Propositum scitum .esse tale" est concedendum absolute,

si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:

Ponatur ista „Alterum itlorum est verum" demonstralis Ulis duobus „Johannes est

episcopus" et „Johannes sedet" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";

haec 'est concedenda ; deinde ponalur ista coputativa „Unum istorum est verum et

alterum non est verum"; si negas istam et coneessisti istam partem „Unum istorum

est verum", oportet te negare alteram, et ita negas positum Illud sophisma

est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et

tune copulotiva est vera, vel potest esse relotivum, et tunc est neganda 2) Orune

sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse

tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito

bene negati in tempore positionis est negandum .4) Ad omnem propositionem

impertinentem, i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene. con

cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,

et neganda, si sit falsa ete 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum

necessarium nec impossibite concedendum , se. de necessario, quod semper fuit necessarium

ante lempus obligalionis, et de impossibiti, ' quod fuit impossibite ante tempus

obligalionis.

168) Ebd. c. 41, f. 71 г. A: Positio impossibitis est, quando ponitur aliqua

propositio impossibitis ; et sciendum est, quod multum refert ponere unam propositionem

impossibitem et accipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur en

alio impossibiti, sieul mullum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis'1 et

inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,

quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista

reguta polest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposite consequentia

naturali vel simplici et tenente virtute proposition^ vel regutae per sc notae est conce

dendum; simititer quod sequitur virtute talium regutarum debite cireumstantionatarum

Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,

potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones

includentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt con

tradictoria concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con

cedendum, sed multa sequentia sunt neganda.

169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam

propositionem tanquam falsam Istae sunt regutae: l) Omne depositum sub

forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum .... 2) Omne contradicens

deposito est concedendum .... 3) Ad sequens el ad omne impertinens et ad re

pugnans, quod non est contradictorium , respondendum est secundum sui qualitatem.

44 XX. Pseudo-Occam.

ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).

Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum" wird nicht unrichtig

bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder

dritten im Wesen zusammenfalle171). Indem aber hierauf noch eine

kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben

ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich

aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassatio" , jener Behandlungsweise

an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden

ürtheile abzielt172).

Wohl der nemlichen Zeil ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung

der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen , welche gleichfalls als

Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll

nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist В oder С schlechthin

disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,

oder Alles ' Â ist C", hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt

werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder В

oder С ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulativa"

und „de copиlato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und

„de condilionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der

übrigen drei Arten des hypothetischen Urtheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird

entsprechend von einem „de causait extremo , de temporali extremo, de

locali extremo" gehandelt 173).

170) Ebd. c. 43: Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.

Regulos sunt istae: 1) Ad omne dubitatum in temjjwc dubitationis propositum

respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.

3) Ad consequens falsum respondendum est negando, et ad antecedens verum

dubie 4) Ad repugnons non contradictorium respondendum est secundum sui

qualitatem.

171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligalur

aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determirtatum

actum cirea itlom Et mihi videtur, quod ista obligatio non potest

multum differre a petitione et positione.

172) Ebend. c. 45: JVon ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quia nullo

modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata

sunt, quando per consequentias apparentes , quae videntur regutari per regutas necessarias,

ex propositione aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta

nри possunt fieri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „falsum" vel

simitem affirmative vel hunc terminum „verum" vel simitem negative, sicut:

Incipiat Socrates sic loqui „ Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquatur. Tunc

quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec

dicit verum nec falsum Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia in

solubitia, si solvendo ea velit naturam insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.

173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. В (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur

haec commotio „vel" , itta propositio potest esse distinguenda , eo quod potest esse

disiunctiva vel~de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"

potest esse disiunctiva el tunc aequivalel isti „Omnis homo salvabitur vel omnis homo

condemnabitur" , quae est falsa; vel potest esse de disiuncto extremo el tunc aequivalet

isti „De quolibet contento sub homme verificatur hoc tolum „salvabitur vel con

demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunctio „et",

itia propositio .... potest esse copulotiva vel de copulolo extremo, sicut „Tria et duo

sunt quinque", quia, si sit coputativa, est falsa, et si sit de coputalo subieclo , est

vera. Simititer est de propositionc, ubi ponitur haec coniunctio „si", quia potest esse

conditionalis vel de conditionato extremo, sicut ista „Оmne possibite, si est necessaXX.

Rad. Strodus. 45

Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wuclierns

scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge

führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau

dererregender Ausführlichkeit diese neuereu Gebiete bearbeitete, R a d u I p h

Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor

ragenden Gegnern WiclePs gehörte. Uns hier interessiren seine von

vielen Anderen coraraentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga

tiones" t11 *) , welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich

Bestandlheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);

denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die

Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch

eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).

Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet

sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,.

was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die cönsequentia sofort in

bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,

est verum" potest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibite est

necessarium, onme possibite est verum" , quod verum est; sed si sit de conditionato

subiecto, tunc aequivalet isti „De omni itlo, de quo verificatur hoc Шum „possibite,

si est- necessarium" , verificatur hoc praedicatum „ verum" " ; et hoc est falsum, nam

haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de

coniunetione causatt, quia proposilio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de cau

sali extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itlo proposilio potest esse

temporalis vel de temporali extremo Simititer est de adverbio tocali.

174) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum

dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam

declorativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter incipit. Venetiis per

fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den

Dectarativa des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des

Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commente

Klexandri Sermonete, Declorationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri

Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequents Pàcardi de Ferabrich', Expositio

Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.

(Der Titet jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst

am- Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commenter

des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier

in den Comoientar des Sermoneta verflochten.) Die Obtigationes sind auch noch

gedruckt in : Tractatus Insolubitium et Obligationum magistri Davidis cranston de novo

recognitus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eius

discipulos, cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. I. c a.

fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.

175) Nicht weit vom Anfange der Oonsequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebalur

in tractatu praecedenti de hypotheticis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt

gleich im Anfange seines Commentares : Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium

auetorem gravissimum in hoc suo tractalu, qui est pars suae Logicae, intendere, quam

plures nobis regutas argumentandi notas facere.

176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam

partem übri Priorum aul ad ipsum isagogicon et per consequens immediate

postponi debere ad librum Periermenias, quia de consequentia hie tanquam de

subiecto agitur, quod communius est omni specie argumentationis seu syltogismo simpliciter,

de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus

die Proprietates terminorum folgen Hess, erheltt aus dem gelegentlichen Citate: Quid

sit suppositio vel quid sit lerminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und

ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen lnsolubitia s. unten

Anm. 180.

46 XX. Rad. Strodus.

sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes, deren

logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen

oder nicht entsprechen kann )77). Die consequenda bona wird dann

eingelheilt in formalis und malerialis, welch letztere ihr wesentliches

Merkmal darin besitzt, dass die innere begrifl'smässige Brücke, welche

vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt

bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be

gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia mulerialis

gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln

schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu

einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,

und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz

folgen könne ; bemerkenswerlh aber ist dabei, dass für die consequenlia

hier auch die Bezeichnung „propositio rationalis" gewählt ist, welche

wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,

Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter

dem Namen „causalis", trafen179). Hierauf entwickelt Strodus für die

consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast

unnölhigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände

und Sophistereien verlheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor

führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be

schränke 180), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-

177) Consequentia est ittatio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua

bona et aliqua mata, quae valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius

non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,

sicut adaequate significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando

stat, sic esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae

quate significatur per consequens suum.

- 178) Duplex dicitur consequentia bona: .... Consequentia bona, de forma dicitur

esse itia, cuius, si sic esse, sicut adaequate significatur per antecedens, intelligitur,

etiam sic esse, sicut adaequate significatur per consequens, intelligitur Sed con

sequentia bona malerialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu

antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut

„Homo est asinus, ergo baculus stat in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.

621) Ideo omnis consequentia bona el formalis est bona et materialis, sed

non e converso.

179) Pro consequentia materiali sunt duae regutae : 1) Ex impossibiti se

quitur quodlibel 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, condilionalem

esse veram, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus

votat, asinus habet alas" el stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece

dens quam consequens essel verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Simi

liter dicitur de qualibel consequentia, quae nuncupatur propositio rationalis, discursus,

argumentatio , et communiter, licet improprie, argumentum Sicut conditionalis

nihit ponit in esse, sic neque aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam

non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non

oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stal iste versus: „Ex falsis

verum, ex veris nit nisi verum."

180) Modi aulem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,

sunt isti: 1) Si aliqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,

ergo et consequens est verum Non tamen sequitar mediantibus verbis de

praeterito et futuro, unde non sequitur „Ista consequentia est bona et antecedens erit

verum, igitur et consequens" Sed bene valet .in istis verbis de praeterito et fu

turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lita conse

XX. Rad. Strodus. 47

örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche

Verflechtung mit der Lehre von den ObligaUones zeigen, womit sich bei

quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod

consequens eius est verum" 2) Si consequens est falsum, igitur et antecedens.

.... 3) Si aliquando erit ita, sicut significalur per consequens 4) Si aliquando

non erit, sicut significatur per consequens, pro tune non erit, sicut - adaequate signifi

calur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem

concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi

sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione bene admisso vel

concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum

vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,

igitur et antecedens .... Contra istam regutam arguitur sie: Ponendo, quod omnes

propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono

(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo",

ipsa statim signifieet, hominem esse asinum, ista posito tu scis, istam consequentiam

esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animat"' quia ante casum (s. Anm. 194 f.)

seivisti, et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc si

gnificaret, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est, ad

quam nullo modo est respondendum 7) Si antecedens est possibite, consequens

est possibite 8) Si consequens est impossibite , igitur et antecedens est impossi

bie liotandum tamen , quod non omne possibite potest esse verum ; .... unde

stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando

ipsam primarie praecise esse verum Sequitur enim formaliter : „Haec est vera,

„Nullo propositio est", ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."

Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua

propositio est falsa et ex alia parte sequitur „Ista est falsa, quae praecise significal,

quod aliqua propositio est falsa; ergo nulta propositio est falsa". Unde

patet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itta, quae

est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia

non valet Я) Si antecedens est necessarium , et consequens est necessarium

lu) Si consequens est contingens , et antecedens est contingens tel impossibite.

11) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativum,

quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis ,

sed in nulta pure negativa intelligitur affirmativa 12) Si consequens est pure

affirmativum , ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu

tam arguitur sic: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse

est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab

una ad aliam valet consequentia et e converso, et tamen una est affirmativa et alia

negativa Dicendum , quod Aristoteles non mit, ittas propositiones simpliciter

aequivalere, nisi cum aliquo medio affirmativa, vel quod phitosophus non capit

litteram „non" negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non" teneri negative,

quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,

sed quando stat infinite , negatur solum subiectum vel pars subiccli vel praedicatum

vel pars praedicati, dum copulo principalis non negetur 13) Si antecedens

est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet

consequens ad antecedens, ex quo intelligis el seis, istam consequentiam esse bonam;

sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si

consequens est dubium, et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed

contra istam regulom arguitur sie: Pósito primo, quod scias, Socratem esse mum de

tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen

tiam „ Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demon

strare solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod

antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum

a te Secundo arguitur sic: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,

ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub

iectum consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae, quo posito itlo con

sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est

nescitum a te Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo cu

48 XX. Rad. Strodus.

der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubilia (— die

eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum,

sed nego consequentiam factum; stal enim , plures esse Socrates, et non

sequitur, quod dubitas, an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per

litteram „isie" demonstretur solus Socrates Ad secundum argumentum communi

via potest responden, quando nego casum, quia pars propositionis non potest

pro tolo supponere , cuius est pars, nec potest ipsum demonstrare Mutlis aliis

modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, doncc via vera

ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus ctarius perscrutetur (s. oben Anш.

176.) 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem

negandum Sic ostenditur : Si consequens est negandum, ergo antecedens est

negandum per sextam regulom; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est

oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo

dem dubitandum Sed contra istam regutam arguitur sic: Ponatur, quod nullus

rex sedeat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeat; quem sciat Ploto

sic credere, dubitet tamen Ploto, an rex sedeat an non. Quo posito fiat consequentia

ista „ Socrates credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedet; ergo

Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista cousequentiu est scita a Ptatone esse bona,

et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.

Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Plotone ne

gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,

dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sic, nego, quod antecedens

a Ptatone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo Mud

idem antecedit ad consequens 18) Si aliquid sequitur ad consequens, itlud

idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet consequentia

medih non variatis , quando arguitur a primo ad ultimum, consequentia ultima ex

primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capta

ista propositione „ Fitius est" sequitur, quod suus pater est el ex ista sequitur, quod

suus fitius est, ergo sequitur „ Fitius est, ergo suus filius est" Respondetur ,

quod ista non tenet in retaliеis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece

dente, ergo idem stal cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti,

ittud idem repugnat antecedenti. ' Sed contra potest argui faciendo istam conse

quentiam: „Lignum corrumpebatur , ergo impossibite est, itlud esse"; et cum antece

dente stat itia „Aliquod animal currit"; et itlo non est possibitis „Aliquod animal

currit, et impossibite est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur Yetatio (d. b.

die Beziehung des Hetativums „ittud"), non oportet teuere per regulom 21) Si

árguatur ex contradictorio consequentis ad contradiclorium antecedentis, itta conse

quentia valet 22) Si arguatur ex opposite consequentis ad alteram praemissarum,

sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones

esse possibites: „Si tu seis, te esse lopidem, tu non seis, te esse lopidem", el „A

contradicit В et e converso, et tamen, si A est verum, В est verum" , ut si sit A

ista propositio „B est verum" et В sit ista „Nullum В est verum," tunc arguitur

sic: A est verum, ergo suum adaequalum significatum est verum; sed A significat

praecise, quod В est verum; ergo В est verum; ergo si A est verum, В est verum;

et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum

homo, et consimites 23) Si antecedens est intellcctum a te, et consequens est

intellectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A

est; ergo est unum non intellcctum a te"; el volo, quod A sit una littera non intetligibitis

; . .. . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Rcspondetur,

quod aliquid significatur, quod nullus intelligit, ut „nihit" et simitia;

sed respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa

suimet, est intelligibitis 24) Si alt qua consequentia est bona, ergo'

oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,

quod semper oppositum consequentis repugnel antecedenti; multae enim propositiones

non stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albus" el „Nihit est" Stat

ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantvm paler est, non tantum pater

est; nam si tantum paler est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non

tantum pater est.

XX. Rad. Strodus. 4<J

bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur

einer vernünftigeren Behandlung der Negation hemerklich macht, wozu

allerdings schon bei Occam (vor. Abschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares

Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch

die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns

noch lange nicht der Freude hingeben , etwa am Bade angekommen zu

sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln

vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, -aber eigentlich doch

nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung

derselben führt auf das principium identitatis und hiedureh mittelbar zu

den abstrusesten Einwänden und deren Lösung 1 s 1). Hierauf dann folgen

„specielle" Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus^n perlinens

und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus

oder pertinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter

scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent

weder schlechthin vonvertibiles oder nur relativi sind, und auch je

nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur

für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relalivi unter sich im

Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem

des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der

consequentia ab inferiori ad superius An dieselbe knüpfen sich

181) Alias regulos generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.

IV, Anm. 205 Cf.), sciticet: 1) Ab affirmativa de praedicato infinito sequitur negativa

de praedicato finito, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privalo se

quitur affirmativa de praedicato infinito, sed non e converso. ... 3) Ex affirmaliva

de praedicalo finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Pro

batur prima regula el lertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur

de eodem , quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,

628, 672 u. ob. Anm. 72 f.). .... Secunda regulo probatur ex descriptione termini

privativi Contra itlos regulos posset obiiei primo, quod itlud non est primum

principium; stat enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es

non currens", posito, quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt ho

mines nec non homines Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba

et alia nigra, arguitur sic: Hoc album el hoc nigrum sunt hoc totum; ergr

album el non album sunt hoc totum; .... ergo hoc tatum est album et non album.

Simititer potest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,

st privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis

esset falsa „Deus est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socralis,

tunc Socrates est caecus, et tamen non est aplus ad videndum, quia nullo modo po

test videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,

ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum includit Ad

primum istorum . . . dicitur, quod de quolibet termino simplici singutari supponente

pro aliquo, quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum , sed de nulta

ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod in negativis non tenet

argumentum a plurali ad singutare Ad sequens debet negari, quod totum est

suae partes Ad obiecta de privalivis dico, quod Socrates est homo, cui

naturaliter inest videre,.... et capitur videre non tantum pro aclu videndi, sed pro

visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitur privative ad finitum nisi

per additionem exclusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in

lerminis non retalivis et non tenent in retativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,

Anm. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; et elium tenent solum, cum praedicalum

ponitur post verbum et non ante verbum, i. e. a parte subiecti.

182) Videndum est de specialitms regulis concernentibus habitudinem terminorum

ad imicem Quibuscunque duobus terminis demonstratis vel sunt sibi invicem

Pbanvl, Gesch. IV. 4

50 XX. Rad. Strodus.

zunächst Bemerkungen über den Syllogismus expositorius (vgl. ebd.

Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben

als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten

sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf

das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini

officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895

u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie

z. B. scio, dubilo, apparet u. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge

von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann

die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne 184), und

erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über

pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter

potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ut ,,album" et „homo". Perti

nentes sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altero potest vere affirmative

praedicari, .... vel sunt pertinentes sequelo, quod propositio, in qna ponitur unus ,

est itlotiva propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert

aliam el e converso, vel sic el non e converso. Et utraque pars dividitur, quia vel

mutuo se inferunt respectu cuiuscunque verbi vel solum mediante hoc verbo

„est"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter ; si se

cundo modo formaliter, .... dicuntur termini relotivi ; simititer ex alia parte, si

ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „es¡", sic terminus

dicitur prior et aller posterior; si tamen respectu cuiuscunque verbi tam aparte

subiccti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlotivus

superior. De quibus datur ista regulo: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua

dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.

183) Et super hac regulo fundatur syllogismus, qui vocatur expositorius, cuius

praemissae sunt mere singulores, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo

currit"; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est currens, homo est hoc,

ergo homo est currens"; el etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito

rius negativus, ut „Hoc non currit, hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et

iste modus negativus tenet per istam regutam: Ab inferiori ad suum superius cum

negatione postposita inferiori el superiori est bona consequentia ; simititer tenet cum

quacunque dictione habente vim confundendi postposita Dictio habens vim con

fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem

mutari; cuiusmodi sunt signa distributiva .... et comparativus , superlolivus , incipit,

desinit , dictiones exclusivae, exceptivae, modales, el omnes termini officiabites, ut

scire, dubitare, velle, apparere , et ceterae dicliones significantes actus mentales vel

officium mentis.

184) Cum negatione praeposita termino inferiori el superiori non valet consequen

tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante, unde

non sequitur: „Quitibel filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod

animal, ergo quitibel filius alicuius animalis est asinus"; quando tamen dis

tribute non cadit super terminum inferiorem el superiorem, stat, consequentiam esse

bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exclusiva a parte subiecti

tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum

homo currit, ergo fonfum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum

dictione habente vim negationis cadentis supra superius el inferius, unde non sequitur

„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali"; sed si

„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif

fers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu differs" Simititer non se

quitur respeclu positivi vel comparalivi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut

iste homo ; iste est aliquis homo ; ergo tu es ita sapiens , sicut aliquis homo" ; nee

comparatione, ut „Tu es fortior musca, musca est aliquod animal, ergo tu es fortior

aliquo animali" Nec sequitur „Tu seis, hoc currere; hoc est Socrates; ergo

tu seis, Socratem currere", nec sequitur „Dubito, an hoc currat; hoc est animat;

XX. Rad. Strodus. 5I

„inferius" selbst, nemüch ilass dasselbe weder bei den singulärsten nocb

bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,

dass es durch Hinzufügung eines Adjeelives zu einem Substantiv als

„inferius per accidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiectiva

distrahentia" , d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,

eine Ausnahme begründen 18f). Jene ganze Behandlungsweise aber,

in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin

vor Augen , dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren

und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu

wünschen übrig lassen 1S6), — ein Verfahren, welches er dann noch

besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort

setzt 18~). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen speciellen

ergo dubito, an animal currat" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc

est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis

istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua

dignitate.

185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se; sed de vi vocis nihit

dicitur superius ad terminum singulorem, simititer nec aliquis terminus dicitur

inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendentes , cuiusmodi

sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).

Inferius per accidens est unumquodque sc habens per appusitionem positivam

respectu aUerius, ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur „appositione

positiva" propter adiectiva distrahentia et ampliativa, sieul „potens, praeteritus ,

futurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad

„homo".

186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicatur de

„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" si

gnifica t hominem solummodo. Item: Risibite praedicatur de „homo", et omne,

quod est littera „risibite", est non homo , quia omnis terminus est non homo ; ergo

,,non homo" praedicalur de „Itomo" Item"*-. Cum dicitur „homo est animat",

quia „homo" significat omnem hominem et „animat" omne animal, ergo significat,

omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itia „Asinus est

hominis" genitivus significat hominem solum possessorem Ad aliud non

concedo, quod littera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer

ad tertium per litteram „animat" intelliguntur multa animalia , quae non sunt homi

nes, sicut littera „album" significat albedinem, itia tamen „Socrates est albus"

non significat, Socratem esse albedinem Item contra itlud, aliquos terminos

esse pertinentes disparates et aliquos sequelo, arguitur, quod istius divisionis membra

coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per

tinentes sequeta solum ex hoc, quod se inferant mutuo cum hoc verbo „est", sed

oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de

terminis simpliciter convertibitibus , arguitur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit ,

sed talis ittatio est discursum faccre, ergo nullus terminus infert alium" Verumtamen

quitibet seit, quod de vi vocis est falsus Ule sensus Contra itlud , quod

dicebalur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad terminum „homo",

sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum

Respondetur, quod est Ule modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi

consequentia.

187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet gencraliter, probalur,

quia non sequitur „lste est magister de Parisiis, ergo est homo de Parisiisu

nec „lste est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi

nus Piatonis, ergo Socrates est homo I'lotonis" nec „Socrates est apparens

asinus, ergo est aliqualis asinus" ncc „Hie terminus „chimaera" est, ergo

aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus, ergo tu es bonus homo"

.. nec „Hoc currit" demonstrando Socialem album, „ergo album currit" — nec

„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" ncc „Aliud

4*

52 XX. Rad. Strodus.'

Regeln folgen , nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad

inferius 18s), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter

mini, d. h. für disparata und relativa 189), und endlich für die hypo

thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor

dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine

siebente Art in der „adversativa" hinzufügt 190).

Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia

scholastica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,

a vero est falsum, cuius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius

contradictorium est falsum" nec „Hoc potest currere, et hoc est aliud a currente,

ergo aliud a currente potest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.

(Ich untertasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich

von selbst ergiht, abzuschreiben.) Item dicebalur, quod non valet argumentum

ab inferiori ad superius negatione praeposita ; sed probatur, quod sic; quia bene sequitur

„Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" [¡espondeo, quod solum

tenet gratia materiae itia consequentia Item dicebalur, quod ab inferiori ad

superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur

sic: Tunc valeret ista consequentia „llle homo non est, omnis homo est animal, ergo

animal non est" item valeret „Homo non currlt, ergo animal non currit"

item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lopidem, et „Hoc est aliquid, ergo

aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.

188) Sequuntur aliae regutae: 1) A superiori ad suum inferius sine aliquo

termino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod

animal est asinus, tu es aliquod animal, ergo tu es asinus". ... 2) Arguendo

a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum

debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a

superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.

4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negationis praepositis

tam superiori quam inferiori, ul sunt „differt, atiud, non idem". Hierauf

folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst

siegreicher Widerlegung.

189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium terminorum

disparatorum et convertentium: 1) A parte praedicati ex propositione , in qua

ponitur unum disparalorum simplex affirmativum, sequitur negativa, in qua ponitur

alterum, ut „Tu curris , ergo tu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum

convertuntur et coputae et praedicata, et propositiones sunt eiusdem quantitatis

et qualitalis et pro eisdem praecise supponunt , tunc ab una ad reliquam valet

argumentum 3) Relotiva dicuntur ad convertentia, quia ex propositione, in qua

praedicatur verbum „est" secundum adiacens el subiieitur unus simplex terminus

relolivus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi

nus est, ergo servus est" 4) Simititer negative; tamen cum verbis adieclivis

non valet consequentia, unde non sequitur „Pater currit, ergo filius currit".

Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.

190) Último videndum est de hypotheticis : 1) A tota coputativa ad alte

ram eins partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad lotam, cuius itlo

est pars 3) A disiunetiva cum destructione unius partis ad aliam 4) A

causait ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibet eius partem,

et quaelibet bona temporalis aequivalet uni coputativae, ut „Dum tu curris, tu

moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet

eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se

quitur positio consequentis 8) Aft adversativa ad eius partem indeterminatam

valet consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , tu non es albus, ergo tu non es al

bus". Folgen ebenso Einwände.

191) Prooem.: Redargulum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute

respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cagitur, et

sic talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delobendo con

XX. Rad. Strodus. 53

welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.

Nicht bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),

sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung

der dubilatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , imposilio (ent

sprechend der obigen instilulio, Anm. 163) und deposilio; denn wenn

auch ausserdem nocli cerlificatio, welche dem obigen „Sit joerum"

(Anm. 171), und supposilio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent

spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung

der Lehre gänzlich in Wegfall192). Nachdem nemlich noch einige Be

merkungen über tempus obligationis und über impertinenS (vgl. oben

Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung

der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nolhwendigkeit und die

unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite

eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige abgeleitetere

fusionis angustias nultatenus potent evitare Ad huiusmodi ergo scolosticae militiae

victoriam obtinendam prius exereendus ditigenter tirunculus est Dieit

cnim Vegetius de arte mititari (Inst. rei mit. I, 1 a. Schl.): „Nemo facere metuit ,

quod didicisse bene confidit", et non immerito mititares actus scotastici poterunt appellori.

Exereendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,

et docetur convenienter respondere, sc. concederе concedendum et negare negandum ,

et etiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.

192) C. 1 : Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum

vel se debere respondere. Qualilerque penes usum communiter disputantium per notam

exigitur praecedentem , multiplices sunt tates notae, ut „pono, impono, depono,

certifico, suppono" Enuntiatio tota cum littera „pono" praecedente debet dici

positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus et positum.

Impositio non variatur a positione nisi in eo, quod itlo signo specialiter utimur

in obligalionibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis

vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si

velit respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur

Certificatio fit communiter per verbum subiunetivi modi, ut cum dicitur „Stet oppositum

consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,

sustinetur positio et conceditur obligatio certificationis Utimur termino

„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo

sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.

193) Ebend. : Tempus obligationis dural ab instanti , quo casus admittitur ,

quousque dicat opponens „Cedat tempus obligationis" vel se transfert ad disputandum

in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di

citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae

nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in an

gulo (vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum

negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.

194) C. 2: Praesupponcnda sunt aliqua: 1) Omne possibite scitum esse

taie non repugnans alicui posito vel admisse, cum ponitur, est a te admittendum,

et debet negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne

scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum

est concedendum et quodlibet sequens ex itlo, et quodlibet repugnans Uli

est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est se

cundum sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sit scita esse

falsa, neganda, si dubia, dubitanda 4) Extra tempus obligationis rei veritas

est falenda , quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet

5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus

obligationis, i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instanti, quo casus

est positus.

54 XX. Rad. Strodus.

Kegeln sich von selbst hieraus ergeben 195). In seiner Manier aber

thürmt hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so

eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild

davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-

Disputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen

über die Anwendung der posilio auf copulative und auf disjunctive Urtheile,

ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen

Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer fasst sich

195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam reguloe per modum conclusionum:

1) Non sequitur ,,Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu male

respondes" 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respon

dere quandoque, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite re

pugnat positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposita ne

jan debet 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.

196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum

Ponatur, quod omnis homo currit; admittitur; deinde proponatur „Tu es

homo"; [conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu cunts". St

negatur secundum opinionem, negatur sequens ex poiito et bene concesso, quod est

contra regulom, et sic male respondes; si conceditur, itia ,,Tu cunis" est scita a

te esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a te neganda Respondetur,

quod non solum capitur ,',sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,

sed pro consequente ex posito el bene admisso cum bene concesso ete. C. 4 : Dubitatur

consequenter cirea suppositiones et regutas datas. Si tenetur, quod omne scitum

esse possibite est admittendum, .... pono tibi omne possibite. Si negatur casus,....

ergo male respondes St casus ergo admittitur, propono tibi „Tu non es homo'1.

Si negatur, omne possibite fuit a te bene admission eroo concedenda. Si

conceditur, lune proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concessa sunt duo con

tradictoria, ergo male; si negas, .... fuit a te bene admissa, ergo concedenda

Die Lösung ist: Dicatur ergo non admittendo nec concedenda nec negando nec dubitando,

sed sie „Non admitto casum"; nullus enim est iste casus, quia tunc

aliqua propositio foret omnis propositio possibitis C. 5 : Contra secundam suppositionem

ponatur Ule casus : Pono tibi propositionem , quam cogito. Si admittitur,

propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus". Si negatur, contra:

Cedat tempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlom „Tu es asinus", quae fuit

a le admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam

cogitas, dico non admittendo itlom, et si dicitur „Quare?", dico „Quia nescio , quae

sit itlo" Demonstralis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Ptaloue et

Cicerone, ponatur tibi itlo „Aliquis itlorum currit". Admittitur. Deinde proponatur

eadem. Conceditur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est concedendum a

le1' demonstralo Sacrate. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est

concedendum a le" demonstrato Plotane. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum

currere, est concedendum a te" demonstralo Cicerone. Si conceditur, cеdaf lempus

obligationis, et arguitur, quod non debuisses itlom infra tempus concedere, quia de

facto fuit falsa; ergo nullum istorum currere, est concedendum a le .... Die

Lösung: Respondetur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito

cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cessel certificatio. In gleicher Weise

werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Antn.) aus

führlichst behandelt.

197) C. 13: Sunl ponenda sophismata sive casus concernentes hypothelica , et

sie est videre de positione in copulotivis. Supponalur regulo, quae traditur ultimo

in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlom copulotivam „Tu curris el tu

non curris". Est tibi posita et a te bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra

idem lempus obligationis sunt a te concedenda Dico, quod itia duo non sunt

contradictoria tanquam sequens In disiunclivis aulem servelur talis regulo: Si

sit aliqtia disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars

vera; si sit solum una pars falsa, negalur itia; si sit una pars impossibitis et alia

possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens

XX. Rad. Stroilus. 55

Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen

Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er

auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctive Urtheil 198).

Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der

obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss

der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen

oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser

Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen

lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt

werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott

ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise

durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an

die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiet

una sequitur ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una

pars impertinens alteri, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con

ceditur secunda proposita.

198) C. 14: De specie obligalionis , quae depositio vocatur, non est magna vis,

cum depositio sit alieuius propositionis quasi positio sui contradictora, et tantum valet

„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pono, quod non curras" Servetur

ergo pro regulo, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et simititer onme

falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulotivae

patet , quod, cum deponitur copulotiva , cuius utraque pars est falsa , admittitur et

negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur

falsum ; si sit una pars necessaria et alia contingens, conceditur necessarium el negatur

contingens ; si sit utraque pars vera contingens el una pars sit antecedens ad aliam,

pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars

primo proposita conceditur el pars secundo loco proposita negatur De disiunctivis

servetur haec regulo, quod, cum deponitur disiunctiva, cuius una pars est neces

saria vel cuius oppositum est impossibite debet quaelibet eius pars principalis

negari.

199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibites de variatione

signifieationis propositionis el termini. Solum scripta vel in voce significativa sunt

ad plocitum, ideo de Ulis solum fit talis impositio ; conceptus enim mentalis naturaliter

significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod aliter signifieet

Sed tam scripta quam vocalia sic significant ad ptacitum, quod liccat respondenti ad

mittere bene respondendo, quandocunque plocuerit arguenti, terminum instituere ad

significandum Servetur talis reguta, quod propter impositionem non est responsio

varianda ad propositions, respectu anus innuitur significatio immutata, ut, licet

imponalur, quod itta „Tu es asinus" praecise signified, quod „deus est", debet admitti

et concedi, quod itta sic signified; nam qualitereunque ponatur vel varietur

significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel

quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enim ponam, quod littera

„Roma" signifieet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur

Roma.

200) C. 16: In itlo materia possunt fieri talia sophismata: Imponalur, quod

littera „Deus est asinus" praecise signifieet, te currere; admittitur; deinde proponitur

Ubi itla „Deus est asinus" ; si admittitur, propono eandem; conceditur ete

Die Lösung: Dico: licet posuisti, itlom significare, te currere, non sequitur id, quod

significat ..... in rei veritate Huic simite est tale sophisma : Imponalur, quod

Шa „Animal currit" signifieet praecise, caelum cadere, vel consimite impossibite;

deinde facio itlom consequentiam „Homo curril, ergo animal currit"; conceditur;

lune sic „lllo consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos

sibite, quod est inconveniens Respondetur concedendo consequentiam et negando

tamen, quod sit bona.

201) C. 17: Sicut responsum est in Ulis, ita respondendum est do mutatiom

signifieationis alicuius termini, sicut posito, quod Hie terminus „homo" convertatur

56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.

stische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das

Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht 203), und zuletzt

noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin

die simililudo vorgeführt wird 204).

Der Zeitgenosse des Strodus Ric Ii a rd Feribrigus oder F erabrich

steht in seiner Darstellung der Consequentiae 205) grundsätzlich auf

gleichem Boden mit demselben , gibt aber eine präcisere und reichhal

tigere Formulirung. Er theill die consequentia von vorneherein in bona

el formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen

vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie

zerfällt in: ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius, converlibile,

und hypothetica; hingegen die bona et non formalis liegt bei

ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus imperiinens

war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis

(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der Anvendbarkeit

auf analoge Urtheile 20 6); und in letzterer Beziehung gibt er

um Mo termino „asinus", admitto; deinde proponitur „Homo est asinus"; negalur

l conceditur; .... si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negalur con

sequentia, sed conceditur, ittam esse bonam.

202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu lerminorum ex demonstratione

tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram

,,hoc" in itia propositione „Hoc est homo", sic quod nihit, quod demmstralur, dubitas

esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credaz esse hominem; admittatur;

deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositiö ууфec est homo" signifieet

praecise primarie; deinde propono tibi ittam „Hoc est hovtt?" ; si conceditur vel

negatur, cedat tempus; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,

quam non intellexisti de facto. V

203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: '^Ponatur, quod

littera „A" in propositione scita a te esse vera signifieet praecise asinapi, et "> pro

positione scita a te esse falsa signifieet hominem, et in scita a te esse dàbia signifieet

hoc disiunctum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures p^opositiones,

quam istae „Tu non es A", quam seis esse veram, el „ Asinus est A", qmam credis

esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an siKJn rerum

natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quacPfbet propositio

habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde prbiponitur

„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu seis A, ergo non sequitu}:, quod

tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlb-rum

„Dcus est" et „Homo est asinus", sed tateat te, quae ittarum sit A ete.

204) C. 20: Solet difficultas assignari imponendo, propositiones ' esse simites'\vеl

dissimites, quam partem obligatorium reputo frustra fore vel inanem Regulo aki

positis esse simitibus datur talis : quandocunque alicuius bonae consequentiae ponuntur\

antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negan- \

dum, quia tatia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi

tiones esse simites, quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,

respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum

est , oppositum consequentis et antecedens esse simitia , sicul ubi tam antecedens

quam consequens sunt impossibitia vel necessaria liespondetur secundum communem

viam admittendo casum et negando consequentiam.

205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom

Jahre 1507. 4.

206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non

formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia

syllogistica seu discursoria ; secunda, sicut est enthymenmtica. Et itlo secunda dicitur

quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, e contra, ab

aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alteram

XX. Richard Feribrigus. 57

an einigen Beispielen unter Benützung der Obligationes eine näWre Be

gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar

legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach

Wegräumung eines Einwande.«, welcher gegen die Vollständigkeit der so

eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),

zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen

stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen

Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige' Stücke vermehren

können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad

eins partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex :

uno modo, quando ex impossibiti concluditur propositio sibi impertinens , ut „Es

asinus, .ergo tu curris" ; alio modo, quando concluditur necessarium ex propositione

impertincnti , ut „Tu curris, ergo drus est"; sed Шum modum arguendi non reputo

bonum nec aliquam itlorum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est consecutio

sive retatio, quae est inter antecedens et consequens ; tertio modo arguendo

ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis

lerminis.

207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequents : Prima est

haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo decipitur; ergo aliqUis homo decipitur".

Secundas modus est itlc „A significat praecise, quod quodlibet verum eut falsum;

ergo A erit falsum". Tertius modus est Ule „Socjrates credit praccise^quod omnis

homo decipietur; ergo Socrates decipielur" . Hierauf nun wird in ausführlicher

Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt , dass eine

derartige consequentia wohl bona, nicht aber formalis sei; der Grund für letzteres

ist, quia non valet consimitis forma in uliis multis lerminis, z. B. bei der ersten der

drei genannten Consequenzen: non enim sequitur „Credo, quod homo est albus; ergo

homo est albus". Dass jber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverftochten

ist, erhellt nicht blos#aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben

bezeichnung „A" auf ^Mpositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb

der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus" , „negalur

casus" u. dgl.

208) C. 2: Redeundum est ad ea, quae dicta sunt de consequentia bona et for

mali, et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,

quod fuit hoc, quod consequentia^ithymematica est bona et formalis, quando arquitur

ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite.

Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis, ubi non

arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sic „Nullus homo est homo albus,

igitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione od suum

convertibite et non ab inferior%qd superius Sed quod consequentia sit bona et

formalis, probalur, quia ex oppoШo consequentis sequitur formaliter oppositum ante-'

cedentis, quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albus, ergo omnis

asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus" ; Ule syllogismus est in

Darapti et per consequens formalis Die Lösung: Respondeo et dico, quod haec

consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,

quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se, non

tamen formaliter.

209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo

contra communes regutas de quolibet eorum datas arguitur. Primum ergo membrum

fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,

et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita

Arguitur contra secundum; nam itta consequentia non valet „Tantum substantia non

est accidens, ergo tantum aliquid non est uccidens", el tamen hic arguitur ab infe

riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non

est bonus universaliter ; aliquandn enim sequitur modus arguendi, aliquando non; non

enim sequitur „Homo albus non currit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur

„Homo albus currit, ergo homo non currit" (C. 4) Sunt quaedam dubia vul

58 XX. Richard Feribrigus.

inferius führt hauptsächlich auf Sophismen , welche die Supposition be

treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum" und

„immobüilatum" bereichert erscheint210). Aucb bei der dritten Art,

nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die

Lösung einiger Zweifel211). Indem sodann noch die Schlfisse aus den

verschiedenen Arten des hypothetischen Urlheilcs folgen , bei deren Auf

zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiunctiva

keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copula

tiva sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch

der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich

zu der Frage führen, ob aus wahren Bcslandtheilen ein unwahres copu

latives Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,

garia: 1) „Homo Socrates non est; Socrates est homo; ergo homo homo non

est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est diffcrens,

ab homine differt; igitur ab homine differt homo". 3) „Aliquis homo est;

et omnis homo est; et aliquis homo non est omnis homo; ergo ab aliquo homine

differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequentiany

210) C. 5: Cirea secundum membrum Ulms divisionis est dubium, numquid

universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitar e contra consequentia

cum nota negationis vel cum dictionc habente vim negationis, sicut cum nota alietatis

et differentiae Et ex itlo oritur ittud dubium: Quidquid mobitital immobititatum,

immobitital mobititatum et e contra (nemlich „mobititatum" , welcher Ausdruck uns

hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio con

fusa et distributiva mobitis zulässig ist, sowie „immobititatum" derjenige, bei wel

chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn., Anm. 687 f.)

In hac propositione „De necessitate omnis homo est animat" supponit „homo" immobititer,

sed hoc est ratione istius dictionis „de necessitate" , quia ca dempta

supponit „homo" mobititer, quod itlo dictio habet vim confundendi vel immobititandi

lerminum virtute negalionis importatae, sicut patel per suas exponentes,

eo quod sie exponitur „Omnis homo est animal, el non potest esse, quin omnis homo

sit animat", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et

negatio praeposita termino stanti immobititer facit itlum stare mobititer Solvitur

difficultas, quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem lerminum in

propositione, sed modificat totam propositionem .

211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid universaliter

affirmative ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis et in terminis

rectis valeat consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun

dum est, numquid ab exclusiva od suas exponentes valeat consequentia et c contra.

Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid

in exclusiva vera affirmaliva praedicalum removetur a quolibet excluso Numquid

universaliter universalis habens singutares veras et singulores falsas potest veri

fican per execptivam itlorum, pro quibus falsificatur.

212) C. 8: De quarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur reguloe:

1) A tota coputativa ad alteram eius partem tenet consequentia. 2) Ab

altera parte disiunctivae ad totam 3) A conditionna cum suo antecedente ad eius

consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) A causali ad alteram

eius partem.

213) Ebend.: Cirea mater iam retativorum, in qua intentio est improbare primam

regutam, tria dubia sunt: 1) Numquid in materia retativorum oppositum coputativae

sit una disiunctiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejahend an

folgendem Beispiele: Oppositum Ulius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"

est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars

disiunctivae signifient sic, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia

„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens

2) Numquid sit possibite, quod A, В et C sint tres propositiones verae, ex quibus

coputativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Plalo

XX. Richard Feribrigus. 59

welche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabrich an, dass

er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da hei

jeder der von ihm benfitzten fünf Arten auch die verneinende Form,

welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).

Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die causalis

ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige

Folgerungen besprochen, welche sich auf die Verba „incipil" und „desinit"

beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae

betrachtet werden dürfen 21 e). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer

grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Exponibilia

currant et proferatur propositio „Aliquis homo currit", quam aeque audiant Socrates

et Ptato, et dicat Socrates itlom „Socrates non est itle", sieul Ptato ittam „Plolo non

est Ute" Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates

non est itle" et propositio a Socrate protata est vera, et propositio protata a Ptalone

est vera; ergo omnes ittae tres sunt verae, et coputativa facta ex Ulis est falsa

„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Ploto non est itle" Die

Lösung ist: Dico, quod neutra ittarum propositionum prolotarum a Socrate et Platone

est vera vel falsa, nisi secundum relotionem vel respectum ad aliam 3) Numquid

in materia retativorum in propositionibus singutaribus non referat, praeponere vel

postponere negationem loti Die Lösung tautet: Non universaliter est verum,

quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulore; et causa est, quia, licet

per totum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen includit in se

partes, quae plura supposita habent.

214) Ebend. : Contra tertiam reyulum arguitur sic: Non sequitur „Necessarium

est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es", quia

antecedens itlius est verum et consequens folsum Die Lösung: Negalur consequentia,

et dico, quod non requiritur, quod sit condilionalis itlo propositio, ....

quod ista nota „si" non unit itlos propositiones invicem „Necessarium est, quod tu

es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".

... . (C. 9) Cirea materiam de conditionali dubitalur, utrum oppositum conditionalis

debet dari per negationem praepositam Respondetur concedendo et consequenter,

quod oppositum huius „Si Socrates currit, Ptato currit" est ista „Non, si

Socrates currit, Ploto currit" ; et ulterius dico, quod haec hypothetica non est copu

tativa nec disiunctiva nec conditionalis et sie de aliis, imo est oppositum condilionalis ;

et dico, quod decem sunt species hypothelicae , sicut coputativa et suum oppositum et

sie de aliis.

215) C. 9: Contra quartam regulom arguitur sie: lita consequentia non valet

„Socrates credit, quod homo est asinus, quando Socrates non dccipitur; trgo Socrates

non dccipitur" Die Lösung: Negalur consequentia, et dico, quod potest

antecedens esse verum sine consequente; ideo non valel consequentia Ad quintam

regulom respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itta causalis est

vera , quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa propositionis subsequentis,

nego itlud".

216) C. 10: In materia itlorum verborum „incipit" et „desinit" solvendae sunt

quae dam consequentiae, quae bonae esse videntur et non sunt: 1) Socrates ineipit

scire A , ergo Socrates ineipit ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et

immediate ante hoc non fuit verum, ergo A ineipit esse verum 3) Hoc A nunc

non est verum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,

ergo hoc A ineipit esse verum 4) Nec A ncc В in C instanti futuro erit verum,

et nullum erit instans post C instans, quando ante itlud A el В erunt vera, ergo in

C instanti A el В incipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socralis,

quod erit primum instans esse Ptatonis, ergo quando Socrates incipit esse,

Plato incipit esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo potest

incipere esse vera 7) A modo eft, et A modo non poterit esse, ergo A modo

potest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae consequentiae

seien.

60 XX. Albert v. Sachsen.

gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,

und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.

Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von

Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genanut (bekanntlich

in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo

telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu

Occam's Logik217), Quaestiones zur zweiten Analytik218), und ausser

dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 219),

an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss

220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als

Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der

damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.

Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in

den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten, dürfen wir

sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin

weisen, welcher in der Unterscheidung der notitia in eine intuitiva und

eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa

und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung

knüpft, dass notitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von

Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be

zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens

217) Gedruckt in Occam's Exposilio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,

Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift

(s. ebend.) Interpotationen aus der Feder eines Correctors, nemltch ein£s gewissen

frater Mareus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):

Notandum est hic, quod interdum quaedam inter has duas Htteras, sciticet F M,

intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Mareo operis correctori sunt adscribenda

ete.

218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super libros posteriorum. Am

Schlnsse: Castigatae et correctae per Joannem baptistam ihollentinalem et

Jacobum baptistam de Alovixiis ravennalem. Venetüs 1497. fol. (Eine casuistische

Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)

219) Logica Albertucii. Perutitis logica Alberti de Saxonia ordinis Eremitarum

Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigata.

Venetüs 1522. fol.

220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendata. Am Schl.: Impressum est

parisii hoc opusculum sophismatum obligalionum ac insolubitium alberti de

saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes

Buch ; der Text der Oldigaliones und der Insolubitia ist dabei identisch mit den

gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".

221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur

zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)

begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinctiones über Wort

bedeutungen, hierauf conclusiones auf Grund von Auctoritäts-Stellen; zuletzt wird

(ad raliones) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall

der Einflnss der durchgebitdetsten Lehre von Consequential- imd Obligatoria in den

stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia eil bona. Antecedens patel

per se, Censequens probatur sie, Ponitur casus, Admittitur" u. dgl. Nur ein belie

biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt, die Behauptung,

dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,

seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu

mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters

nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.

XX. Albert v. Sachsen. 61

angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand

punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den

„signa", welche „lermini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung

derselben begründet 223); Signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,

789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch z. В. ein Wirthshaus-

Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen

Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis

und scriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,

782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter den

ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung225); denn dass ein Terminus

einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der

natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse

der Unterordnung 22e). Die engere oder weitere Wortbedeutung des

„terminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit

222) Cuaesf. s. An. post. 1, qu. 1, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua aliquis

apprehendit rem praesentem; notitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem

Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis

apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , ittam rem esse

animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente eompositio vel

divisio Notitia abstractiva incomplexu est rei absentis simplex apprehensio, . ...

complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,

qua aliquis propter фдиam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine

ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia оuiem complexa

imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius

modi vocatur opinio. -

223) Quacst. s. Occam, Prooem.: Cum logica solum sit de signis, qui sunt ter

mini, aul igitur est de signis, qui sunt lermini incomplexi, aut est de signis, qui

sunt termini complexi. Si autem de signis incomplexis, aut de signis incomplexis,

qui sunt termini secundae impost tionis (d. h. die Isagoge), aut de signis incom

plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis

complexis, hoc dupliciter: aut de signis complexis, quae sunt propositiones [De

interpr.) , aut de signis complexis, quae sunt argumentaliones ; hoc quadrupliciter,

quia aut de argumentalione simpliciter (An. pr.) aul de argumentatione demon

stratio (An. post.) vel sophistica (Soph. El.) vel dialectica (Top.).

224) Perul. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit

hoc nomen „terminus" Nomen „signum" uno modo se extendit ad onme

itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dieimus,

cireulum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509)

secundo modo accipitur pro itlo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem

et cum hoc aptum natum est pro itlo supponere in propositione vel Uli addi

vel pro itlo, quod est compositum ex talibus, ..... ut calegoremata, syncategoremata,

orationes.

225) Ebend. c. 2: Terminus, qui est signum naturale, vocatur terminus men

talis Terminus autem, qui est signum ad ptaeitum institutum , significat

ex impositione voluntaria, sieul vocalis vel scriptus ; et hic terminus

dicitur Uli termino mentali esse subordinatus in significando, non quia signifieet Шum

mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis significat

naturaliter.

226) Quaest. s. Occ. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pta

eitum institulorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et conceptas,

quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse significativum

coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo Ulius conceptus, qui est sua

naturalis simititudo ; alio modo itlius, cui Ule terminus subordinatur in significando.

Secundarle sitie ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.

Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.

62 XX. Albert v. Sachsen.

den Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in

sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anra. 101) in reine und nicht

reine, so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus

der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans

auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise

wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „in" 230), sowie

jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der

Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen

in der Wirklichkeit Nichts entspricht 231); zugleich aber unterscheidet er

bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe

Object supponiren , zwischen einer praedicatio accidentalis , welche bei

connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae

dicatio essentialis , bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum

bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Subjectes

trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher

227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus" primo modo accipitur pro

omni itlo, quod potest esse extremum propositionis, sive sit cnmptexum sive incomplexum;

secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum

et potest esse extremum propositionis , sive accipiatur materialitcr sive personaliter, et

sie syncategoremata possunt dici termini ; tertio modo pro omni itlo, quod signi

ficative acceptum polest esse extremum propositionis, et sie accipiendo syncate

goremata non sunt termini.

228) Quaest. s. Occ. Perierm., qu. 1 De nomine: Duplicia sunt syncategoremata;

quaedam enim dicuntur pura non includentia calegorema, sieul „omnis" ; alia

non pura includentia aliquod calegorema, nam „aliquid" valet, quantum „aliquod

ens", simititer „nihit" valet „nulluni ens"; tunc dico, quod talia signa accepta

ratione categoremalum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel pracdicata propositionum.

229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est conceptus complexus complexione

indistanti (г. В. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.

„homo est albus'') Dico, quod conccptum complexum complexione indistanti non

oportet esse verum nec falsum, qualis est conceptus, cui subordinatur hoc nomen

„chimaera" ; conccptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum

vel falsum. S. ob. Anm. 102.

230) Log. C. 5, f. 3 v. A : Nomen infinitum signifie at oppositum termini finiti

sine connotalione alieuius aplitudinis, sicut „non iustus" significat omne, quod

non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,

sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aplum natum

est esse iustum.

231) C. 6, f. 4 г. A : Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro

eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non sup

ponunt pro eodem , est falsa in propositione negativa quando subiectum et

praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro

eodem, est falsa Quando subiectum et praedicatum propositionis affirmalivae

non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ut „chimaera est chimaera".

Propositio negativa, cuius subiectum pro nulta supponit, est vera, ut

„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.

232) Quaest. s. Occ. Qu. De differ. : Praedicatio accidentalis est , quando , licet

subiectum et praedicatum supponunt pro eodem, tamen praedicatum super subiectum

addit connotationem extraneam, i. e. connotat aliquid, quod non est de essentia si

gnificali per subiectum, ut „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be

griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.

unten Anm. 263) Praedicalio autem essentialis est, quando subiectum et prae

dicatum supponunt pro eodem et praedicatum non addit connotationem extraneam, ut

XX. Albert v. Sachsen. 63

Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied

zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda

imposilio über, bei welch beiden er Occam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)

schärfer und kürzer präcisirt234).

Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er

nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit

nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft

vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven

gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die

Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben

werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige

Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni

versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini 237),

bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass

„Homo est rationalis" ; licet enim „rationale" connotat formam substantialem hominis,

quam non connotat subieclum, tamen itlo non est extrinseca rei significatae per subiectum.

Ebenso Qu. De propr.

233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomeit „subieclum" capitur dupliciter; uno modo

pro itlo, quod substal alicui realiter sibi inhaerenti, alto modo dicitur subiec

lum, quod est pars propositionis praecedens coputam. Vollständiger tautet tliess aller

dings in Quaest. s. Occ. Qu. 2 ad Isag.: Hoc nотeн „ subiectum" dicitur quadrupliciter:

uno modo quantum ad existentiam ; secundo modo subieclum praedicationis

; .... tertio subieclum alicuius passionis ; quarto modo aliquis terminus

communis praedicabitis de omnibus subieclis conclusionum scitarum in aliqua scientia.

234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam lerminis verificabitibus tam de termini s

primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo

de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis

vocatur itle terminus mentalis, qui est significativus rerum non ea ratione, qua sunt

signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naturaliter est signi

ficativus rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt

termini vocales vel scripti, qui sunt signa aliquorum ad plocitum non ea ratione,

qua itla ulterius sunt signa aliorum. ..... Secundae impositionis sunt termini vocales

vei scripli ad plocitum instituti significativi aliquorum, quae ulterius sunt signa, et

ea ratione, qua itlo ulterius sunt signa aliorum.

235) Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad Isag. : Dico , quod non convertuntur universale

et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch

diess ist eine Steigerung Occam's, s. dort Anm. 800.

236) Log. C. 10, f. 4 v. В : Universale est terminus incomplexus, qui signi

ficative acceplus naturaliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aplus

natus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif

ferenter Nullum universale, prout hic accipitur universale, est substantia, quia

quitibet tatis terminus est aplus natus ingredi propositionem, sed nullo sub

stantia est talis, nam si sic, tune posset esse propositio, cuius subieclum esset Pari

siis et praedicatum in Auglia. Ebenso Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad hag.: Nullum

universale est substantia simpliciter. Probatur: Omne universale potest ingredi pro

positionem, sed nullo substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio

nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subieclum esset Parisiis et

praedicatum Romae Nego, quod substantia secunda sit substantia; sed bene

est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auctoritas sonans, aliquod uni

versale esse substantiam, exponatur sic, quod aliquod universale est de praedicamento

substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.

237) Quaest. s. Occ. Qu. 4 ad Isag.: Universalia, de quibus hic agitur, sunt

termini secundae intentionis vel impositionis; secundàe intentionis quoad terminos

mentales, secundae impositionis quoad terminos ad plocitum institutos, sicut sunt

termini vocales vel scripti.

64 XX. Albert v. Sachsen.

er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer

Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt 238); ja er will die Lehre

von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen

unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem

Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, ßrito,

Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,

637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in

praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und

der Piatonismus sei sonach aus den Gründen , welche schon Occam vor

brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam's

Auctorität aber ist es, durch welche auch Albert dazu geführt wird, in

wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,

804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in

anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni

versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.

Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243), und

wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des

238) Ebend. 0«. 3: Respondetur concedendo, quod isÍt termini „deus" et „sol"

sunt termini universales; et ulterius dico , quad, licet non significant plura nec supponant

pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nati sunt supponere pro plu

ribus, unde, si qualitereunque fierent eras plures dit vel plures soles, praedicti ter

mini pro Ulis supponerent absque hoc, quod oporterel eos de novo imponere.

239) Ebend. Ou. í: Diceres tu, quod universalia sunt perpetua et aeterno per

Aristotelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,

quod termini universales, quoliescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,

unde secundum Aristotelem in perpetuum, cum formabitur hie terminus „homoi', pro

aliquo supponel in propositione.

240) Ebend. 0«. 2: Universale potest sumi tribus modis: in causando, et sic

est deus universalis; atio modo, quod concurrit ad plures effectus, et sic sol

est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ... De universalibus

in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. д«. 3: Uni

versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo, ut quando dicimus

„omnis"; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis

cum signo universali; alio modo in causalitale ; quarto modo in praedicatione

et significalione et suppositione , el isto ultimo modo accipitur in proposito.

241) Ebend. Qu. 3: St universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singutaribus

vel separatum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .. . .nec polest dici, quod

sint coniuncta singuloribus ; tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis aliquod

universale esset coniunetum uni suerum singutarium, quam alteri, et sie esset

coniunetum cuitibet, et ita universalium esset mulliplicatio.

242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existais in mente, qui

naturaliter est aptus natus de pluribus praedicari; tales nullius sunt linguae.

Universale vocale est terminus prolalus, qui secundum modum suae impositionis

est aptus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriplus , qui oculo

eorporali videlur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est

existens in anima, est ens, quia est accidens animae Quodlibet universale

vocale est ens, quia onme, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum

est ens, quia oculo eorporali videtur Quodlibet universale est ens per accidens.

243) Ebend. Qu. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni

versale est genus" hic terminus „universale" supponit materialiter ; nam quandocunque

terminus supponit pro itlo, pro quo impositus est ad significandum, supponit

personaliter; sed sic est de isto termino „universale", cum dicitur „Universale est

genus", nam hic supponit pro se ipso.

XX. Albert v. Sachsen. 65

„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterung der Utliversalien , als deren

gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"

sind 245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus

drücken „non idem, diversus, differens" 24e) und auf die verschiedenen

Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (oh. Anm. 141),

als an Occam anschliesst; nur lässt er Buridan's vierte Art, d. h. descri

ptiva, wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definitio und

definitum nicht das Nemliche sind 247). Auch hält er es für nöthig, die

Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer

Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,

Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Univer

salien folgt, bietet Wichts bemerkenswerthes dar 249).

Betreffs der Kategorien 'wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's

über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver

einbarkeit mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorilät

darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym , nicht jedoch syno-

244) hog. C. 10, f. 5 r. A: Dupliciter capitur singulore; uno modo pro itlo,

quod est una res in numero, .... et sie universale est singulore, quia universale

est unus terminus ; .... secundo modo pro itlo, quod aptum natum est, unum et non

plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad /sao.: Dicitur singulore du

pliciter: uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significationem ,

quod aplum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.

245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequivocus

praedicabitis de pturibus differentibus specie in eo quod quid est; et

notanter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio ge

neris non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"

erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).

246) C. 12, f. 5 v. В : „Non esse idem" est in plus, quam „esse diversum",

quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit dipersa

ab nomine „Diversum" est in plus, quam „differens", uude solum itia

dicunter differentia,, quae sunt sub eodem genere.

247) C.- 12, f. 5 v. В: Diffinitio pure quidditativa est, quae explicite indicat,

quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid

est res, et cum hoc et explicat, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia

cuius sit res; diffinitio exprimens quid nominis est, quae explicat, quid per

nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec propositio est

falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitereunque accipiatur diffinitum ,

non est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichtau

tenden Stelle Quaest. s. Occ. Qu. 5 ad Isag. wird nur nolh hinzugefügt: Diffinitio

exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini

supponentis pro nullo, ut termini ,, vacuum".

248) C. 14, f. 6 v. В : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".

Semper est conveniens, terminos accipere secundum suppositionem personalem,

nisi^appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab aucloribus

Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel materialem,

potest trahere subiectum ad supponendum simpiiciter vel materialiter ,

nisi sit aliquid aliud, quod prohibeat Signa universalia vel particuloria addita

termino communi existenti subieclo prohibent, ne praedicatum trahat subieclum

ad suppositionem materialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est

concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.

s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund, warum das Ur

theit „Aliquis homo est species" unzulässig sei.

249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.

Anm. 842—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).

250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.

Рвлнтц Gesch. IV. 5

66 XX. Albert v. Sachsen.

nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch

Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Absclin.,

Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein

falle, dass durch lnfinitation, d. h. durch Hinzufügung des „non" zu

irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.

non = homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und

es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Relation

eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relativa aequiparantiae

und disquiparantiae an 252).

Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von supposilio folgen, welche

er vorerst auch genau ebenso einthcilt wie jener'''53); aber die Defini

tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen

durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden

Theorie. So wird hier die supposilio simplex schärfer und präciser

von der personalis geschieden254), und die supposilio malerialis führt

zu einer Unterscheidung betreffs der significado naturalis, insoleme

dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch

die Arten und Unterarten der supposilio personalis mit einer merk-

251) Quaest. s. Occ. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ens"

non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.); sed cum hoc dicuntur

esse decem generalissimo univoca ad eorum inferiora; et talia non sunt plura in usu,

quam decem non aequivalentia in significando; et hoc in terminis finitis, licet nihit

prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si termini de praedicamento substantiae

infinitentur , tunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulores et

minus communes, post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. Se

daño Ou. 4 De quantit. commentirt Albert ausfuhrlich Occam's Angaben über die

Nicht-Substanzialitât der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den

folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. bei der Relation erscheint

ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relotio" non

est vere praedicabite essentialiter de istis terminis ,jlaler, filius, dominus'1.

252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relotivorum quaedam dicuntur retativa aequiparan

liae, quaedam disquiparantiae. Retativa aequiparantiae sunt , quae non differunt nisi

casu, et non connotatione, sicut se habet simite ad simite Retativa disquiparan

liae differunt ratione et connotatione , ut pater, fitius. S. ebd. Anm. 538. .

253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.

254) C. 2 ebeud. : Suppositio simplex est statio seu acceptio termini voculis vel

scripti in propositione, qui accipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad si

gnificandum. Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum , terminum

mentalem non posse supponere simpliciter, sed materialiter vel personaliter;

el simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si terminus

supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad significandum, tunc

non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter.

255) C. 3, f. 11 r. B: Suppositio malerialis est acceptio termini, qui accipitur

pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et

cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naluratiter proprie

significal Significant aliqua naturaliter proprie el atiqua naluraliter rommuniter;

iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprie significare, quod

significat ex impositione voluntaria, per terminum ad ptacitum institutum, qui subordinalur

termino mentali , .... et quando hic terminus mentalis supponit pro aliquo

tali, non supponit materialiter, sed personaliter. Iste autem terminus mentalis dicitur

significare naturaliter communiter, quod ab Ulo significatur , sed non per terminum

subordinntum , el tunc supponit materialiter, v. g. si formaretur haec

propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgl. ebd. Anm. 880.

XX. Albert v. Sachsen. 67

würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 256). Die hierauf folgen

den fünfzehn Regein sind mit Auswahl aus Hundan entnommen, und es

wird dabei nur Eine neue hinzugefügt25'); hingegen die zehn Regeln

der suppositio relalivorum „hat Albert entweder selbst neu formulirt

oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpft 258).

Bei der ampliatio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei

und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen

256) C. 4, f. 11 v. A : Suppositio personalis est acceptio termini vocalis vel

scripti, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeccplio termini mentalis pro

itlo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis

communis est aeccptio termini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones

positas in dißnitione suppositionis personalis. . . . Suppositio personalis discreta est

aeccptio termini discreti vei, communis cum pronomine demonstrative pro uno tantum.

Suppositio determinata est acceptio termini communis pro quolibet, quod significal

ex impositione vel naturaliter proprie, sub quo virtute talis aeeeptionis licet

fieri descensus ad sua singuloria per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio con

fusa tantum est aeccptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vel na

turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singuloria per propositionem de

disiunclo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nec copulotivam

(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est aeccptio termini vocalis

vel scripti copulotive pro quolibet vel qualibet vel quantolibet pro singulis generum

vel generibus singuloium secundum exigentiam sibi appositi, cui impositus est ad

significandum, vel acceptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibel vel qualitibel,

quod naturaliter proprie significat sic, quod sub eo contingit descendere copulotive

ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendum descriptionem suppo

sitionis confusae distributivae mobitis non oportet nisi addere .... litteram „uniformiter",

et ad habendum descriptionem immobitis addatur littera

„difformiter" ; ei intendo per litteram „uniformiter descendere", quod omnes sin

gulores sunt eiusdem qualitatis, sed descendere difformiter est, quando non omnes

singutares sunt eiusdem qualitatis.

257) C. 6 n. 7, f. 12 v.B— 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die

Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,

3, tí, 7, 8, 9, 12, 15, l6, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,

immobitUat mobititatum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.

258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.,

Anm. 890) Quandoque relotivum ponitur in propositione categorica, quandoque

in hypothecia hopositio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus rela

tivas, aequivalet uni propositioni copulativae hypotheticae Propositio negativa

categorica, in qua ponitur terminus relotivus, aequivalet uni disiunetivae hypotheticae.

Regutae: 1) Relotiva accidentium non supponunt pro Ulis, pro quibus supponunt

sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo

suum antecedens 3) Relotivum identitalis non rcciprocum non supponit pro

alio, quam pro itlo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relotivum identitatis

reeiprocum, quod non est possessivum , non supponit pro alio, quam pro quo suum

antecedens, v. g. „Socrates ditigit se". ... 5) Relotivum identitatis rcciprocum, si

est possessivum, supponit pro aliquo importalo per terminum, cui additur, quod est

possessio rei 6) Loco relotivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum

est ponere terminum eonsimitem suo antecedenti, ul „Socrates currit et ipse disputat".

7) St antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem

vel eonsimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relolivorum sit

regulo 8) Retativa accidentium et retativa diversitatis non habent eandem suppositionem

sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit eodem modo sicut

suum antecedens 10) Si antecedent distribntum ponitur in una propositione et

relotivum suum in alia ita, quod distributio unius non cadal super distribulionem

alterius, tune non esset inconveniens, loco relotivi ponere suum antecedens distribulum.

5*

68 XX. Albert v. Sachsen.

Urtheile hinzu 259); auch für die appellatio gibt er eine neue Formulining

von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt 2 0ü).

Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst

complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn. , Anm.

887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form

und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 103) beigezogen wird261).

Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Ur

lheiles in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge

sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 2e2)-

Der üblichen, triplex materia (s. Abschn. XVII, Anm. 155) gibt er die

259) C. 10, f. 15 r. B: Amplialio est acceptio alicuius termini pro aliquo vel

pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo accipi denotatur. Hierauf fol

gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens

respectu verbi „contingit" ampliatur ad supponendum pro eo , quod est vet contingit

esse. 8) Terminus, qui subiicitur respectu participa temporis praeteriti, quamvis co

pulo sit praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copulo

existente de praesente, pruedicato vero de futuro, subiectum amplialur ad supponen

dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Cirea proposi

tiones, in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliutivi, bene caute procedendum est

quoad earum conversiones; unde pro regulo observandum est, quod, sicut sub

ieclum erat ampliativum in convertenda, sit etiam ampliativum in convertente,

v. g. „Altquis homo est generandus" debet sic converti „Atiquod generandum est vel

erit homo".

260) C. 11, f. 16 r. B: Appellotio est proprietas praedicali; sotemus enim

dicere, praedicatum appellore suam formam in ordine ad verbum, quod est coputa.

Ùanlur reguloe: 1) In propositione de praesenti praedicatum appeltat sunm

formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellot

suam formam 3) In propositione de futuro praedicatum sequens verbum ap

pellol suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest" appellol

suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel

passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognoseo u. dgl.) , ...dictio adiectiva

sequens verbum non solum appeltat suam formam, verum etiam complexionem eius

ad substantivam dictionem. Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.

261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum quaedam sunt categoricae, quaedam vero

hypotheticue, quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significando , ut

exclusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,

quae non aequivalcnt hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici

inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificata Item catego

ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis, quaedam

de non ampliatis; item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam sunt de

praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro; item categoricarum de

praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiacente.

Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo

complexo; item categoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione

alicuius coniunctionis vel adverbii, quaedam cum interpositione; item

sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adiectivo vel ex

recto et obliquo , quaedam de complexis ex determinatione et determinabiti ;

cum interpositione quaedam de extremo disiunclo, quaedam de copulolo,

quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de temporali, quaedam

de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particuloris , alia

indefinita, alia singutaris (f. 17 v. A) Item propositionum alia affirmativ a, alia

negativa.

262) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 1 De enunt. : Non omnis propositio est oratio ;

patet de propositionibus mentalibus el simititer de scriptis Propositio vocalis

est aptior ad exprimendum mentis conceplum, quam aliae propositiones ; nam

vocalem possumus facere in lumine et in tenebris, sed scriptas non nisi in lumine ete.

XX. Albert v. Sachsen. 69

Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta

sein kann , je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge

kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des

„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten , während

er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs

grund häll26^). Eine Frage betreffs der Casus obliqui, welche Occam

der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er

in erträglicher Weise265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien

gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 26e). Und nicht viel

besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.

906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt 267), sowie wir es

für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass

Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegriffes an der

Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 268). Die Lehre von den

263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: Illa propositio dicitur esse in naturali materia,

quando praedicatum naturaliter inest subieclo, et itlo dicitur esse in naturali materia

directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicalo, dicitur esse in materia

naturali indirecte Illo propositio est in materia contingenti, quando praedicatum

inest subieclo accidentaliter transmut abitiier vel e converso (sonach auch hier die

sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232).: lilo propositio dicitur esse in

materia remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum

praedicato.

264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod semper hoc verbum

„est" est nota eorum, quae de allero dicuntur, diversi diversimode exponunt;

alii sic, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedicat

praedicatum de subieclo; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum

subiecto Alia adhuc potest esse expositio, quod „est'' fatit ipsum praedicatum

supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qualiter non facit

de subieclo; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel

fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ut „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,

265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheiten wie z. B.

„Hominis asinus currit" oder „Quitibel hominis asinus eurrit" das Subject sei, dahin

beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,

sondern die ganze Wortverbindung das Subject sel.

266) Ebd. Qu. De nom. et verb. transp. : Non est eadem sententia „Semper

homo fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in

prima „homo" supponit confuse tantum, in secunda autem determinate Varialur

sententia „Socrates bonus est clericus" et „Socrales est bonus clericus" Istae

non idem significant „Homo est albus" et „Homo albus est' ex eo , quod in secunda

ablota est determinatio a suo determinabiti. S. Abschn. IV, Anm. 216.

267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus

communis stare pro quolibet suo supposito per modum coputationis , pro quo aptus

natus est distribui Signum particulare est, per quod denotatur terminus com

munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam di

cuntur distributiva substantiae , quaedam vero accidentis'. Distribntivorum substantiae

alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus

subicctivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominativo,

ut „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, ut „unusquisque" .

.... Distribulivorum substantiae pro partibus subicctivis quaedam distribuunt pro

omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ut „neuler, uterque" (die letzteren gram

matischen Eintheitungen sind möglichst einfältig).

268) C. 3, f. 18 r. A: fiesfai videre, quae propositionum habeant piares causas

veritatis, utrum propositio de termino distributo, vel propositio de termino non distri

70 XX. Albert v. Sachsen.

modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass

in denselben die Copula eine modificirte ist, wornach, wie wir bereits

hei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),

nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der

sensus composilus den lnhärenz-Urtheilen beizuzählen ist269); auch er

wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die Ausdrücke

„scitum , opinatum" u. dgl. (s. bei Occam , vor. Abschn. , Anm. 895)

keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge

der Ausscheidung des sensus composilus die Angaben Occam's (ebd.

Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modifi

caren 270), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne

gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt271).

In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Urtheil,

dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 27 2).

Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),

die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der

selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,

bulo Dico, quod omiis propositio de aliquo termino communi non distributo

habet vel habere polest sibi consimitcs in forma plures causas veritatis , quam pro

positio de eodem termino distributo.

269) Quaest. s. Оce. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate

est animat" hoc aggregatum „de necessitate est" potest dici copulo verbalis , sc. co

pula modificata ; et ergo cntegoricarum quaedam sunt de copulo modificata et quaedam

de coputa non modificata Propositiones modales debent dici categoricac ,

quod ista „Socralem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhacrentia

el, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde so

lum propositiones, quae modales divisae, vere sunt modules, ittae aulem, quae dicuntur

modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sic vocentur Exclusivae

et excepticac et reduplieativac et ittae, quae sunt de verbis „meipit" el „desinit",

aequivalent propositionibus hypotheticis , et simititer, in quibus ponitur verbum

„fit" vel „corrumpitur".

270) Log. Ill, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales

reputatae ab omnibus, quaedam vero non reputatae ab omnibus modales, in

quibus copulo verbalis determinate aliquo istorum modorum „scitum, creditum, opina

tum" Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero

compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter , ut „Hominem

possibite est currere", aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere", aliquando

adverbialiter , ut „Homo possibititer currit" Ad veritatem compositarum requiritur,

modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istias propositionis ;

.... ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit veri

ficabais de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud, pro quo supponit

subiectum, el praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt

ciusdem quantitatis, cuius sunt propositiones correspondentes.

271) Quaest. s. Occ. Perierm. Während beim zweiten Theite des Buches De

interpr. Albert in Qu. 1—3 nur Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor

nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheite: llloe dicuntur mo

dales compositae, quorum subiectum vel praedicatum'est ipse modus, ut „Possibite est,

Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,

quorum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sic se habent, quod suae

coputac pars est ipse modus, ut „Deum necesse est esse" In modalibus divisis,

quae vere dicuntur modales, contradiclio sumitur penes negationem praepositam verbo,

intelligendo per verbum infinitivum, qui est pars dicti totalis.

272) Ebend. 0«. 3. De enunt. : Omnes hypothetical dicuntur affirmativae , in

quibus nota hypothelica uffirmatur; ittae autem negaticae, in quibus negatur.

XX. Albert v. Sachsen. 71

Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben

Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"

und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das

disjunctive274), das conditiouale 275), und das causale Urtheil 27 ü); karger

allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch

letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be

wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen

dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten

haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-

Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen

„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirten

Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer

273) Log. III, 5, f. 19 г. В : Ad veritatem coputativae requiritur, quod utraque

pars sit vera Ad falsitatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod

sit possibilis, requiritur, quod una pars sit alteri compossibitis Quod sit impossibitis,

sufficit, quod partes sint incompossibites Quod sit scita, requiritur,

utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam partem esse dubiam.

Quod sit eonecdenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu

quaelibet pars est concedenda, et tamen copulotiva est neganda (diess letztere weist

natürlich auf die Obligatoria hin).

274) Ebeud. : Ad veritalem disiunctivae affirmativae sufficit, unam partem esse

veram Disiunctiva negativa aequivalet uni coputativae, ad cuius veritutem requi

ritur, utramque partem esse veram Ad necessitatem disiunctivae, semper intelligendo

affirmativae, requiritur, quod altera pars sit necessaria Ad possibititatem

sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititatem requiritur, quod

utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.

Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.

275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliqui , quod requi

ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non

valet; requiritur, quod impossibite est, qualitereunque significat antecedens, esse,

quin, qualitereunque significat consequens, sit, si formetur. Ad falsitatem oppositum

requiritur Ad necessitatem idem requiritur, quod ad veritalem Ad impossi

bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,

quod sciatur, quod impossibite sit, sic esse, sicut significat antecedens, quin sic sit,

sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitetur.

276) Ebend. : Ad veritalem causalis affirmativae requiritur, quod itlud, quod

significatur per antecedens, sit causa, quare sic est, sicut significalur per consequens.

Ad falsitatem sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,

si negatio praeponitur toli causali, sufficit, quod non sit causa; si vero

negatio ponatur post primam calegoricum, requiritur, quod prima pars sit vera

el eliam sic esse, sicut prima significat, non sit causa sic esse, sicut secunda signi

ficat Ad necessitatem requiritur, quod utraque pars sit necessaria et antecedens

sit nccessario causa consequentis Ad possibititatem requiritur, quod utraque pars

sit compossibitis alteri Ad impossibititatem requiritur, quod partes sint incom

possibites Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eius

veritatem.

277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem

tempore ita sit, sicut significant calegoricae Ulius temporalis Ad falsitatem requi

ritur oppositum itlius.

278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur

adverbia non denotantia motum, quaedam autem, in quibus ponuntur adverbia denotantia

motum. Ad veritalem primarum requiritur, quod ita fiat in eodem loco, sicut

suae calegoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denotans

motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquando

requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates

vadit Romam, unde revertitur Ploto". Ad falsitatem sufficit oppositum itlius.

72 XX. Albert v. Sachsen.

,.iineigentlielien" (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach

lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exceptiv-

Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uncigentlicher Bedeutungen

des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen280),

und nocli schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam , ebd. Anm.

923 fi'.), was er über die reduplicaliven Urtheile vorbringt281); betreffs

aber der Verba „incipit, desinil" schliesst er sich unter Erwähnung

einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Üccam an 282). —

279) C. 6, f. 20 r. A: Sequitur de proposilionibus aequivalentibus hypotheticis

et primo de exclusivis „ Solus" aliquando tenelur categorem&ticc et tunc

denotat privationem societatis, aliquando syncalegorematice „Unicus"

denotat exclusionem solum in itia specie, de qua est subiectum Regutae: 1) Si

dictio exclusiva addatur subiecto, propositio exponUur per coputativam compositum ex

una affirmativa et alia negativa cum hoc retativo diversitatis „aliud" 2) Si

addatur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est terminus connotativus,

improprie exponitur sic: „ Socrates est tantum albus" exponitur „ Socrates

est albus el Socrates non denominatur aliquo alio accidente"; proprie lutem ex

ponitur sic „ Socrates est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) Si dictio

exclusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) Si additur copuloe, exponenda est sie, sicut quando eastddipetrurpprriamedaimcarteogutam.

6) Si negatio praecedit dictionem exclusivam, est exponenda per disiunetivam

7) Ab exclusiva affirmativa in rectis ad universalem de terminis transpositis est bona

consequentia 8) Quando dictio exclusiva additur termino significanti totum in

tegrale, propositio potest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio

exclusiva additur termino significanti numerum 10) Quando additur termino

communi distributo habenti plura supposita, polest exponi proprie et improprie.

Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.

280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio „praeter" polest leneri proprie et tunc est excep

tiva: alio modo improprie et hoc est tripliciter: negative, ut „Socrales praeter Plotonem

currit", h. e. Socrates currit et Ptato non currit; additive, ul „Socrales debet

solvere decem libras praeter expensas"; subtractive, ut „Socrates debet

solvere decem libras praeter hoc, quod solvit" Prima conditio est, quod subieclum

sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceplum sit

minus; tertia, quod praedicatum verificelur de aliis, quam de excepto;

quarta, quod subieclum capialur cum signo universali Regutae: 1) Propositio in

toto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falsifican per exceptionem s

2) Sub subiecto propositionis exceplivae contingit descendere 3) ¡Von debet fieri

descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceplivam sequitur particuloris

affirmativa et simititer particuloris negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a loto

universali vel a loto communi 6) Ab inferiori excepto ad superius exceptum non

valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.

Folgen fünf Sophismen.

281) C. 8, f. 22 г. В: „Inquantum" aliquando tenet concomitative , aliquando

causaliter (s. vor. Abschn., Anm. 924) Ad veritatem reduplicativae, in qua sunt

duo termini simites, ut „Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas

coputativae compositae ex quatuor propositionibus , ut quod homo sit homo, et

quod homo sit risibitis, el quod omnis homo sit risibitis, el quod, si aliquid est homo,

itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel

dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebatur ad possibititalem vel impossibilitatem

copulotivae.

282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones, in quibus ponitur „ineipit" solent

exponi uno modo per positionem de praesenti el remotionem de praeterito cum additione

syncategorematis „ immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et

positionem de futuro Simititer „desinit" bft imaginantur, quod instans sit

una res indivisibitis Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus

el successivis lita tamen expositio non videtur esse bona Ideo

alius est modus, quod in Ulis verbis „ineipit" el „desinit" includuntur adverbio

XX. Albert v. Sachsen. 73

Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster

Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere

„Eigenthümlichkeiten" des Urtheiles , nemlich Umkehrung und Aequipollenz,

rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)

zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).

Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen , finden wir,

dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei

Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch macht, sich

näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen

Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die

consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem

consequens bestehende und durch eine „nofо" ausgesprochene Verhältniss

fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer

entschieden in die signification, und theilt die consequentia einfach in

formalis und materialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,

während die letztere in simplex und ut nunc zerfällt 284). Für die

nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Occam) die con

sequentia materialis voraus , und indem er von dieser die consequentia

ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche

er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit

höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative Begriffe vorläufig

ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,

consignificantia tempus breve Dieo, quod taies propositiones semper debent exponi

per affirmationem de praesenti; et non aliter exponendum est in permanentibus,

quam in successivis, quod itlud, quod incipit, prias incipiebat et prius erat, et

omne. quod desinit, adhuc desinel et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.

283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de terminis et eorum proprietatibus et de propositionibus

dicendum est de proprietatibus et habitudinibm propositionum ad invicem,

sicut sunt oppositio,. conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,

quia conversiones et acquipollentiae sunt consequenviae, ergo una cum aliis consequen

ts in sequenti determinabitur.

284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequentty videndum est, quid sit ante

cedens et quid consequens et quid nota consequentiae et quomodo dividitur Dieunt

aliqui, quod itta propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse verum

alia non existente vera; alii dicunt Wam, quam impossibite est esse veram alia

non existente vera, si formaretur Aliter dicendum est, quod sit itia, quae sic

se habet ad aliam, quod impossibite est, qualitereunque est significabite per eam, sic

esse, quin, qualitereunque alia signifieet, ¡ta sit A'oIо autem consequentiae dicitur

contunctio coputativa coputans antecedens cum consequente, per quam designatur,

antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est

propositio hypothetica composita ex antecedente et consequente et nota consequentiae.

Consequentiarum alia formalis alia materialis Consequentiarum mateiialium

quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliac quae vocantur conse

quentiae ut nunc.

285) C. 2, f. 24 r. B: Regutae cirea consequentins simplices: 1) Ad propositionem

impossibitem sequitur quaelibet alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamlibet

propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet sequitur

quaelibet alia, cuius contradictoria non potest simal stare cum ipsa 4) Ad contradictorium

consequentis sequitur contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).

5) Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens, et ad quid quid

sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi

bite est, ex rem sequi falsum et ex possibiti impossibite et ex necessaria

non nccessariam 7) Si ad A cum aliqna necessaria sibi apposita sequitur B,

tunc В sequitur ad A solum 8) Quaelibet talis consequentia est formalis ,,So

74 XX. Albert v. Sachsen.

welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom

Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Uiukelirung und

der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die Inhärenz-

Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die

Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreffen und hiebei

gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen

Ürtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi

gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prädicate

stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel

chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über

die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Unheiles zu berücksich

tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori

schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 28T), und sodann

crates est et Socrates non est, ergo baculus stal in angulo" 9) Si omnis causa

veritatis unius propositionis est causa veritatis alterius, tune mutuo se sequuntur

10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitalis et de eisdem terminis eodem modo

supponentibus et de eadem coputa, mutuo se sequuntur 11) Ad omnem propositionem

de termino distributo sequitur alia de etdem termino non distributo

12) Ad nullom propositionem de termino supponente confuse tantum sequitur propositio

de itlo termino supponente determinale non remota distribulione 13) A

proposittone habente plures causas veritatis ad propositionem liabentem pauciores non

valet consequentia 14) Quandocunque subiectum ampliatur et non est propositio

universalis, nulloe tales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae

non valent, quando propositiones sunt universales affinmtirae, ut „Оmne

A est В, ergo omne, quod est A, est B" , nam quaelibet itlorum potest habere unam

causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „ Omnis

rosa est intelligi bitis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibitc" ; posito enim, quod

nullo rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur

„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum В est A" 18) In quibuscunque propositionibus

non ponitur aliquis terminus ampliativus, tales consequentiae (d. h.

wie die vorgenannten) sunt bonae.

286) C. 3, t. 25 v. B: Videndum est modo de consequcntiis in speciali unius

calegoricae de inesse ad aliam Begutae: 1) Nulla conversio per contrapositionem

est consequentia formalis 2) A propositione negativa de praedicalo

finito ad affirmativam de praedicalo infinito non est consequentia, 3) sed est

consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finito ad

negativam de praedicalo infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln

betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),

die Umkehrung, nemlich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.

6) A particulori affirmativa vel indefinita ad particulorem vel indefmitam

7) A singutari affirmativa ad singulorem 8) Ab universali negativa ad univer

salem negativam 9) Ab universali negativa ad particutarem negativam

10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuetum, i. e. ubi negatio ponitur

post praedicatum, ad universalem negativam non est consequentia, quia non

sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" 11) До

universali negativa de consueto modo loquendi ad particutarem negativam de inconsueto

modo est bona consequentia 12) Л particutari negativa vel indefinita

negativa non est consequentia 13) A d particutarem negativam de inconsueto

modo loquendi sequitur particutaris negativa de inconsuelo modo (vgl. hingegen vor.

Abschn. 941) 14) A singutari negativa ad singulorem negativam vel particu

tarem vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.

287) C. 4, f. 26 г. В : Restat videre de conversione propositionum, in quibus

ponitur terminus ampliativus Regutae: 1) Ab affirmativa ad affirmativam est

bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia

3) Non sequitur „Homo est mortuus, ergo mortuum est homo" 4) Вene sequi

XX. Albert v. Sachsen. 75

fiber jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen

heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher

die damalige Logik bereits angekommen war, wenn z. B. in dem Urtheile

„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be

zeichnet wurde 288)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen

L'rlheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges

(Anin. 269) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus

divisus seine betreffenden Regeln erhält289), sondern auch der sensus

composilus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird 290).

tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 5) Sequitur „Nullum

mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „flullus

homo est mortuus, ergo nulluni mortuum est homo" 7) Sequitur „Album fuit

nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) St praedicatum cum

copulo est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum potest exprimi cum

copulo, fiat conversio, ul „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si aulem

propter defectum vocum in grammatica non potest fieri talis explicatio, debet

exponi, ut „Homo amatur, ergo quod amatur, est homo" 9) Si est propositio

de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium

adiacens 10) Si subiectum cum copulo est implicitum in verbo, debet fieri ex

plicatio, «Í „Decel le benefacere, i. e. deceiis est te benefacere".

288) Ebend. f. 27 r. A : Cirea conversiones propositionum de obliquis ,

duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,

iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lopis", haec dictio ,,muro" est

subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus potest esse subiectum

propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem

de subiecto recto per additionem relolivi „cuius, ad quem, a quo" vel

huiusmodi, v. g „murus est, in quo tapis est", el hoc facto fiat conversio

secundum regutas Secunda aulem opinio bene concederet, quod istae sunt bonae

conscquentiac , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum

luxta aulem secundum opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est

asinus", i. e. „Aliquid hominis est asinus" et tunc itia convertenda est;

aul debet fieri explicatio, v. g. „Equum videt Socrates", i. e. „Equum videns esl

Socrates", el convertilur in „Socratcs est equ'um videns".

289) C. 5, f. 27 v. A: De modalibus divisis reguloe: 1) Propositiones de possibiti

el impossibiti per aequipollentiam mutuo se eonsequuntur dictis earum se habenlibus

simititer el modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario

se eonsequuntur modis se habentibus simititer et dictis dissimititer

3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur diclis et modis se haben

tibus dissimititer 4) in omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum

est amplialum pro his, quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullum affirmativam

de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est" , sequitur aliqua de

inesse nec e converso 6) Ad particutarem negativam de necessario non sequitur

aliqua de inesse 7) Ad universalem negativam, si subieclum non sit restrictum,

sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non

sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmalivam de inesse sequitur particutaris

affirmativa de possibiti Nim folgen speciell de lerminis transposiiis, d. h. be

treffs der Umkehrung: 10) ad affirmalivam de possibiti sequitur particutaris affir

mativa de possibiti \l) ad nultam negativam de possibiti sequitur negativa de

possibiti 12) ad nultam de necessario praeter ad universalem negativam

13) ad nultam de contingenti ad utrumlibel 14) ad omnem de contingenti

modum affirmalivam habentem sequitur alia de possibiti.

290) C. 6, f. 28 г. В : Videndum est de propositionibus, quae dicuntur modales

in sensu composite Regulae: 1) A particntari ad universalem sine transpositione

lerminorum est bona consequentia 2) Universalis affirmativa convertitur per

accidens 3) Omnes praeter universalem affirmalivam convertuntur simpliciter

4) Omnis, in qua modus subiieitur, convertitur simpliciter praeter particulorem nega76

XX. Albert v. Sachsen.

In der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch

liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die

Berechtigung einer vierten Schlussfigur291), gibt aber hierauf als allge

meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches

denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinitäl sichern soll , nemlich

die Hinzufügung von „quod est" zum Subjecte des Obursatzes S92). Nach

dem er sodann wie Occam die mathematische Combination der mög

lichen Schlussweisen vorgeführt 293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.

vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen

der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,

denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und

Celaro, für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafepton,

Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch

eine Menge anderer Modf hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in

deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri

butive Supposition, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch

die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung, welche Occam

tivam 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sieul propositio

correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particutare convertitur in

universalem de falso vel de impossibiti 7) Оntne dictum in propositione de contingenti

affirmativa convertitur secundum oppositam qualitatem in dictum contradictorium

8) Ad affirmativam de necessario sequitar suum dictum 9) Quidquid

sequitur ad dictum necessariae, est necessarium; et ita de possibiti 10) Ad

nultam affirmativam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad

nullum affirmativam de necessario sequitur divisa de necessnrio.

291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.

292) EbernI. f. 29 r. B: JVu//i syllogismi sunt formales sine ista additione

„omne, quod est" vel cum littera „nihit, quod est"; unde iste syllogismus non est

formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animal, ergo omnis homo est

substantia", quia invenitur instantia esse in aliis terminis; non enim sequitur „Omnis

deus est pater, omnis filius est dfus , ergo omnis filias est paler"; nam praemissae

sunt verae, et consequentia est haeretica; sed bene sequitur „Оmne, quod est deus,

est paler; filius est deus ; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est

mirum, si conclusio est falsa.

293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.

294) Ebend. f. 29 v. В : In prima figura coniugationes et combinaliones sunt

utites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celorent ete Notandum

est , quod quinque istorum modorum ulitium concludunt etiam istam , quae ad

eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari et Celoro (soll

jedoch jenes vorangehende „quinque", wie es ja auch möglich ist, zu Recht be

stehen , so ergeben sich Barbari , Barbaris , Celoront, Dariis, Cetantos) In

secunda figura sunt quatuor combinaliones utites el istae possunt assignari per

dictiones: Cesare, Camestres ete., et duo concludentes indirecte, quae possunt assi

gnari per ittas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad

Festino et Baroco per sotam transpositionem praemlssarum (während sonach diess den

theophrastischen Schlussweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier

die schon von Occam hinzugefügten Modi) In tertia figura sunt sex combi

nationes utites ef designantur per dictiones : Darapti ete., et tres indirecte con

cludentes, quae designantur per itlos dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et

redueuntur ad Felopton ete. per sotam transpositionem praemissarum (die nemliche

Halbheit wie bei der zweiten Figur).

295) C. 9, f. 29 v. B: De syllogismis ex terminis obliquis Aliquando

aygregutum ex recto et obliqua unica distributione distribuitur , sieul hic „Quitibel

1 hominis minus currit" ; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiustibet

XX. Albert v. Sachsen. 77

den Schlüssen aus ampliativen Präraisssen hatte zu Theil werden lassen

(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des

Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus

„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposi

tion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;

du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 2ав), und andrerseits

entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener

Syllogismen, in welcheu der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht

gleich bleibt, sondern durch die sog. Inflnitation geändert wird297).

Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be

rücksichtigung Buridan's lediglich an Uccam an, dessen Lehre er mit

manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur

hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch

des „quod est" hinweist 2"), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil

wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciler" nennt 300).

hominis asinus curril" ; aliquando solus rectus distribuitur, ut „Hominis quilibet

asinus currit" SU regulo: Ex omni propositione de termino distributo,

sive iste terminus distribuais sit obliquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur

terminus sub isto termino distribute, est bonus sytlogismus , sive iste terminus distri

bute sit subieclum sive pars subiccli. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.

296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum ex propositionibus

hypotheticis reloticis , sit regulo: Ex propositione liypothetica relotiva de ter

mino distributo ulicuius praedicamenti in prima eius categorica et eius relotivo in se

cunda categorica, una cum alia, in qua sumitur atiquid de termino distributo respectu

eius, quod ei attribuitur , potest concludi itlud , quod relotivo attribuebatur , v. g.

„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"

In tali enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum retativa

non licet sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti

praeterquam sub distributione praedicamenti substantiae; sub itlo enim possunt suint

termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc ampliatio impediut; non enim se

quitur „Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem

macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui

nunc sit impinguatus , conclusio est falsa Quando tamen non est amplialio,

bene valet (folgen noch Beispiele).

297) C. 11, f. 3¡0 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio varialo

penes finitum et infinitum, sit prima reguta : Nisi ampliatio impedial, in prima figura

valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conclusionem negativam, . si me

dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Оmne animal est substantia; omnis

tapis est non animal; ergo omnis lopis omnis substantia non est" Simititer

in secunda figura; . simititer in tertia Secunda regulo: In omni figura

ex ambabus negativis variato medio penes finitum et infinitum valet syllogismus ad

conclusionem negativam.

298) C. 12—18, f. 30 v. В — 32 v. A. Vgl. vor. Anselm., Anm. 980—997.

299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duahus propositionibus de possibiti divisis subiecto

non restricto per litleram „quod est" in prima figura sequitur conclusio de possibiti;

in secunda non vatet ad conclusionem de possibiti ; in lertia valet; ....

si prohibetttr ampliatio per litleram „quod est", non valet Ex ambabus de

necessario in prima figura sequitur conclusio necessaria quoad conclusiones di

rectas; in secunda figura subiecto non restricto per titteram „quod est" sequitur

necessaria; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto

seu ampliatione prohibente nec primus nec secundus nec tertius modus secundae

figurae valet.

300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciler est necessaria. Ebenso C. 17,

f. 32 r. B.

78 XX. Albert v. Sachsen.

Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Albert in sein Compendium

nicht auf (Occam hatte es gelhan, s. vor. Abschn., Anm. lOüli f1'.); wohl

hingegen müssen wir aus dem Commentare, welchen er zu derselben

verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Rimini (s. ob. Anm. 49)

das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum conclusionis) als den

eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 30 sowie dass er für

die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke

„a priori" . und „a posteriori'1 und entsprechend das Adjectiv „posterioristicus"

gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität

ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua

listischen Bedeutung berufen kann а02). Auch das principium identitatis

(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor 3ua).

Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche

natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von

der „maxima" (d. h. propositio maxima) entwickelt3ü4). Die nähere

Darlegung, welche in den sämmtlichen zahlreichen Beispielen die stete

Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach

aus Petrus llispanus, modificirt jedoch denselben zuweilen mittelst des

Boethius, uud scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu

folgen, dass er die Topen ab oppositis unter die loci medii einreiht заь).

301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2, f. 3 r. B: Signatum conclusionis scitae est

obiectum itlius propositionis, cui intelleclus assentit Signatum conclusionis est

verum lllud dicitur obiectum scientiae, quod terminal actum sciendi complexum,

sed ita est, quod signatum conclusionis terminat actum sciendi. Ebend. Ou. 1, f.

7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionis, qua coljnoscimus , quod ipsa formatur, et

apprehendimus significationem conclusionis; secunda est cognitio conclusionis

adhaesiva propter aliquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.

Ebenso ebd. Ou. 33, f. 23 r. B.

302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis

ad effeclum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propter alia est demonstratio procedens ab effectibus ad causas, et talisquviodcaettuprotidsesmiomna ;

stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus

drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. 0«. 22, f. 17 v. A und öfter.

303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Duplicia sunt prima principia: quaedam in

complexa, ut deus et intelligentiae, et de istis non est ad propositum ; alia sunt com

plexa , et itia sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes teiminorum

non manifeste se includunt vet excludunt (das Beispiel ist „ignis est calidas" oder

„reum barbarum sanol choleram", s. ob. Anm. 135) alia aulem, quorum raliones

terminorum manifeste se includunt vel excludunt , de quorum numero hoc principium

est „Verum est de quolibet esse vel non esse, et de nullo simut". Ebenso ebend. II,

Ou. 12, f. 29 r. B.

304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser

eigenthümlichen Verwendung der älteren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165

— entstand durch Vermitttung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung

unseres Fremdwortes „Maxime"), atius dicitur differentia maximae; locorum diffe

rentia maximae alius intrinsecas, alius extrinsecus , alius medius Locus maxima

dicitur regulo confirmativa consequentiae probalira Locus differentia maximae

est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis

de terminis positis iu antecedente vel consequente consequentiae per maximam firmatue.

305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist uemlich

hier: Loci intrinseci , und zwar zunachst о substantia: a definiiione , a description,

ab interpretatione , a synonymo, a differentia constitutiva speciei, a subiecto ad propriam

passionem; dann a concomitantibus substantiam: a tolo (subiectivoy integrati,

in quantitate, in modo , in tempore, in loco), a causa (efficiente , materiali , formali ,

XX. Albert v. Sachsen. 79

Unmittelbar ilarauf lässt er einen höchst ausführlichen casuistischen Commentar

zu Soph. lilenchi folgen 306).

Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren

Begriff auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158

u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der

Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste

Insolubüe, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich

nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein

ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene

Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass

die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe

sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqua

nter) vom ohjectiven Tbatbestande abweiche 3Ü8). Das eigentlich einheitliche

Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),

schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus

(ob. Anm. 183) so genannten termini officiabiles, d. h. die Verba,

finati), a generatione et corruptione, ab usibus , a communitur accidentibus. Hierauf

loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a simiti, a proportione, ab auetoritate. Zu

letzt loci medii: ab oppositis (contradiclorie, privative, retative), a coniugatis, a principalibus,

a casibus.

306) V, 1—12, f. 37 v. A—43 r. B.

307) VI, ], f. 43 r. fr: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo

sint solubitia, sed quia solvere ea est difficite. Et exemptariter aliqua insolu

bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , quatiter ,

si aliqua alia formentur, possint solvi.

308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono

itlud insolubile: „Ego dico falsum" supposito, quod nihit aliud dicam nisi istam

propositionem „Ego dico falsum" ; et quaeritur, utrum propositio prolota a me sit

vera vel falsa. Si dicitur, quod sit vera, contra: ergo qualitereunque signifient, ita

est, et cum ipsa significat, me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum;

et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum", sequitur, istam

propositionem „Ego dico falsum" esse falsam; et per consequens non est vera, cuius

oppositum tu dicis Si autem dicas, quod sit falsa, tunc sic: lgitur taliter

est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,

qualiter ipsa significat, sequitur, ipsam esse veram, et per consequens non falsam,

cuius oppositum lu dicis Respondetur , quod propositio praedicta est falsa et

significat, se ipsam esse veram, sed ad ipsam esse veram sequitur ipsam esse falsam;

et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa signifieet, se esse falsam, taliter est,

quatiter ipsa significat", concedo; et cum ulterius dicitur „lgitur ipsa est vera", nego

consequentiam; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualiter

cunque ipsa significat, ita est, quod tamen oporterel ad hoc, quod esset vera

Sicul purum fit impurmn per cuiuscunque contrarii adven tum, ita propositio vera fit

falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.

309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubitia behandelt:

2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Ptato, posito quod

Ptato proferat иnam propositionem falsam et nultam aliam, sc. „Homo est asinus",

el sit ista В; el propositio, quam ego profero sit ista „Nulta alia, quam ego profero,

est simitis propositioni , quam profert Ptato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A

sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est falsa", posito quod per litteram „haec"

demónstralur itlomet propositio, et vocctur B. Quaeritur , utrum haec propositio В sit

vera vel falsa. 4) Ponatur , quod Socrates dicat itlom „Ploto dicit falsum" et Ptato

dicat itlom „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit

vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi

nus" , „Beus non est" , „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia

80 XX. Albert v. Sachsen.

welche eine geistige Thäligkeil bedeuten , die hauptsächliche Rolle

spielen 310).

Den Schluss des Compendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei

Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des

pertinens und des impertinens vorausschickt311). Auch die hierauf

folgenden allgemeinen Regeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit

denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167

u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 31 2).

sit vera. 6) Ponatur , quod Socrates dicat, Plotonem dicere fulsum, et Ploto dicat,

Ciceronem dim e falsum , et Cicero dicat , Socralem dicere falsum. Tunc quaeritur ,

utrum Socrates dicat verum. 7) Dicat Socrates „Deus est" , et Plato dicat „Solas So

crates died verum", et non sint alii loquentes in mundo. Tunc quaeritur, utrum

Ploto dicat verum. 8) Sint tantum tres propositioncs in mundo, sc. „Homo est ani

mat", „Dens est", „Omnis propositio praeter exceplivam est vera". Quaeritur, utrum

tertia sit vera. 9) Dicat quitibet homo excepto Socrate „Dcus est", et Socrates dicat

„Omnis homo praeter me die it verum". f.0) Dicat Socrates „Deus est", et Ploto dicat

„Homo est animat", et Cicero dicat „Homo est asinus", et Mareus dicat „Tot dicunt

verum, quot dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est et

aliqua coputativa est falsa", et sit sic, quod nulla alia coputativa sit in mundo,

quam haec ipsa. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel atiqua

disiunetiva est falsa", et sit nullo alia disiunetiva in mundo. 13) „Si deus est, aliqua

conditionatis est falsa" , et sit nutta alia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista

consequentia non valet".

310) f. 45 v. В: Nunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex actibus

nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe

werden hiemit angeführt: 15) Posito, quod in mente Socratis sit ista „Sociates decipitur"

et nullo alia, et Socrates credat, itlom propositionem esse veram, quaeritur,

an Socrates credendo, eam esse veram, dccipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,

posito quod fingere sit ostendere se talem, qualis non est, et quod sophista

ostendat se talem, qualis non est. 17) Possibite est, Socratem se scire errare, posito

quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.

18) Posito quod itlo propositio „Rex sedet vel aliqua disiunetiva in hoc folio est Socrali

dubia" sit scripta in illo folio el nullo. alia, posito quod Socralem tateat, an

rex sedeat vel non, posito ulterius quod Socrates sit doclissimus in arte et inspiciat

banc propositionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itia propositio sit seit a a Socrale

esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit talis conditionis,

quod non vult invadere Ptatonem, si Ploto non invadit eum, el Plato sit talis condi

tionis, quod non velit invadere Socratem, si Socrates vull invadere eum, el si Socra

tes non vull invadere eum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeritur, utrum So

crates invadit Ptatonem vel non.

311) VI, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composita- ex siynis

obligationis el obligalo Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum

depositi, ad quod concedendum infra lempus obligationis mediante obligatione et admissione

respondens obligalur Pertinens aHcui dicitur, quod ad ipsum sequitar

vel sibi repugnat Impertinens ulicui dicitur, quod nec sibi repugnat nec ad

ipsum sequitur. Bei pertinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe

obligationi tantum oder obligationi et admissioni oder obligato tantum oder obligato

et bene concesso pertinet.

312) C. 2, f. 47 r. B: Reguloe obligalionum : 1) Obligatum et ab aliquo admissum

et eodem tempore obligationis propositiim est ab eodem concedendum

2) Omne sequens ex obligalo et admisse vel concesso vel opposito bene negati est

concedendum 3) Omne repugnans obligato cum concesso vel cum opposito bene

negati seitum esse tale est negandum 4) Ad omne impertinens respondendum

est in tempore obligationis secundum sui qualitatem 5) Eadem propositio infra

idem lempus obligationis in uno loco proposita est impertinens, in alio loco propo

sita est pertinens 6) Durante tempore obligationis est certificando quaecunque

XX. Albeit v. Sachsen. 81

Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.

163 — 17I) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von

Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass

keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem

durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser

dem slatuirt man eben unmittelbar sofort ein Insolubüe —) ; und in

solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens , welche

nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung

der impositio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen

Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren

lassen können314). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits

Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulativen und disjunctivcn

Urtheile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver

anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen315). Somit spricht

er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von positio simplex316)

qmestio 7) Ad quod sequitur contradiclorium, non est admittendum

Ь) Possibiti obligate et admisso , licet false, non tamen propter hoc est negandum

necessarium per se nec concedendum impossibite per se 9) Possibiti obligate et

admisso, licet false, non est inconveniens , concedere impossibite per accidens vel ne

gare necessarium per accidens.

313) C. 3, f. 48 r. Ii: Sex consueverunt pont species obligalionis, sc. impositio,

positio, depositio, petitio , sit verum, dubitalio Impositio est obtigatio, mediante

qua complexum vel incomplexum complexe vet incomplexe imponitur ad significandum,

tatem significationem intra lempus obligationis esse sustinendam (v. A)

Nunquam impositio est admittenda, ubi significatio itlius, quod imponitur, dependet ex

vertíate vet falsitate propositionis , in qua ponitur ; est enim e contra, quia veritas et

falsitas dependent ex significatione impositorum Impositio dependens dicitur ,

quae dependet ab aliquo actu utentis; cirea quam est regulo, quod non est admittenda

nisi sub conditione. Aus der grossen Zahl fon Beispielen sei irgend ein belie

biges (f. 48 v. B): lmponatur, quod Iiaec oratio incongrua „Hominem est" signifieet

tautum praecise, sicut ista „Dens est"; deinde propono tibi istam „Hominem est";

si concedis et bene respondes, sequitur, Aanе orationem „Hommem est" esse veram ,

et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est falsum. Si autem neyas

vel dubitas, contra: Tu negas vel dubitas, quod cum vero el necessario seis esse con

vertible ; ergo mate respondes ete.

314) Quaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus potest imponi duobus mo

di's,- uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destituatur a

signifieatione ems primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,

non tamen destituitur a signifieatione primaria, sed obtinet antiquum cum nova

Terminus transcendens , sicut est „ens" vel „aliquid", non p'otest imponi primo modo

ncc secundo, nam iam significant onme ens, ergo ad nitiitum possunt imponi de novo.

.... Terminus mentalis non transcendens non potest imponi primo modo, bene

polest secundo modo Tam terminus vocalis quam scriplus non transcendens

potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur

finis impositionis, non est admittenda.

315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 г. В: Duplex est positio; positio simplex,

quando ponitur propositio categorica; positio vero composita, quando ponitur propositio

hypothetica; *• ponitur copulativa, dicitur positio coniunctiva; si disiunctiva,

dicitur indeterminata ; si conditionalis, dicitur dependens.

31b) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibite, licet

falsum, non repugnans obligationi nec admissioni nec his simul, est admittendum.

Eines der \ielen Beispiele (f. 49 v. B) : Sii rei veritas, quod non sint nisi tres ho

mines in mundo, sc. Socrates, Plato et Cicero, et quod Socrates solus loquatur. Tunc

pono tibi istam „Socrales tacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde

pono Ubi istam „Aliquis homo loquitur"; concedenda est, quia vera et impertinens.

Fbanvl, Gesch. IV. 6

82 XX. Albert v. Sachsen.

und hierauf von positio composita, welche entweder eine coniuncta ist,

wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft 317), oder eine indeterminata,

wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,

wenn ein condilionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder

zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine

conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder

aufgenommen wird 3 19). Indem sodann die deposilio folgt, beschränkt er

sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und

verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende

Berücksichtigung der hypothetischen Urlheilsforraen 32ü). In knapper

Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Eintheilung

in absoluta und respectiva 32t); und die noch übrigen zwei Formen,

Deinde propono tibi istam „Socrates loquitur"; neganda est, quia repugnons posito;

deinde istam „Ptato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formaliter; deinde

istam „ Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sic, videlur ,

aliquam particutarem vel indefinitam esse concedendam et quamlibet eius partem esse

negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.

317) Ebend. f. 50 г. В : De positione composita, et primo de coniuncta

est regulo: Quando ponitur aliqua coputativa, sive sit simplex sive ipsa composita,

videndum est, an aliqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulotiva impos

sibilis, non est admittenda nisi in positione impossibiti; si aulem utraque pars eius

fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda ; si aulem partes sint possibites,

non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibet pars sit possibitis

et quaelibet cuitibet compossibitis , est admittenda. Eines der Beispiele: Sit

rei veritas, quod nullus homo currat; pono tibi istam „Omnis homo currit et nihit

est tibi positum" u. s. w.

318) Ebend. f. 50 v. В : De positione indeterminata, qua ponitur propositio

disiunctiva, sunt reguloe: Videndum est, an utraque disiunctivae pars sit

possibitis vel ad minus una; et si sic, admittenda est; si vero nulta pars,

tunc non est admittenda. Quando utraque pars est possibitis vel una, ubicunque

ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non

sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una

pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista, quae est consequens,

sive sit vera sive falsa, est concedenda.

319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub

conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis, dicitur, quando

aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dicatur „cedat

tempus" ; ..... v. g. sit rei veritas, quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratem

esse album, donec proponatur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,

positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aliqua positio cadit et

iterum renascitur.

320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligatus infra tempus

obligationis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur

categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regutae: Omne depositum

infra tempus obligationis est negandum Omnis propositio repugnons deposito est

concedenda Antecedens ad depositum est negandum Sequens formaliter ex

deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.

.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.

321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obtigationis obligans ad aliquem

actum cirea obligatum exereendum, .... et differt a positione, quia positio obligal ad

sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta, ut „Feto le concedere, te

esse rationale" , et alia respectiva, ut „Felo te concedere primum propositum a me".

Regulo: Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite con—

cedatur, et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.

XX. Albert v. Sachsen. 83

nemlich (s. Anra. 313) „sit verum" und „dubilatio", überlässt er über

haupt dem fleissigen Schüler zum Selbstnachdenken 322).

Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik

dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,

ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.

Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,

254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten

, gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt

in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be

dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen

gesetzten zwei Verba enthallenden Satz fordern ; die ersteren führen

sämmtlich auf distributio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,

sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser

abermals nach Occam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden

und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei

welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein

fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann

jene , wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige

fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit

322) Ebend. f. 51 v. B: Ex his, quae superficialiier dicta sunt cirea itlos

quatuor species obligationis , potest diligens scholoris videre, quid sit dicendum

ad alias species.

323) Ob rogatum quorundam schotarium deo favente quaedam scribam sophisroolo

ex parte diversorum syncategoreumatum difficultatem habentia Primo

tractabo sopilismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum,

secundo ex parte negativorum vel terminorum includentium negationem, tertio ex parte

copuloe praeteriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo illorum modorum „necessario,

possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.

324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia, secundum quod

talium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ut

„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ut „quotiescunque", et talia

ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt

indifferenter pro substantiis vel accidentibus , quaedam autem pro accidentibus

solum ; distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,

quaedam pro partibus integralibus ; distribulivorum pro partibus subiectivis

quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; distributiva

pro omnibus aliquando adduntur termino simplici, aliquando termino compo

site lntendo declorare diversa sophismata secundum dictam diversitatem syn

categoreumatum.

325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum

distribulivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino

simplici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik : 1) Omnis homo est

omnis homo (s. Abschn. XVII, Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.

242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in area Noae (s.

Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodecim (ebd. Anm. 240).

5) A est verum et В est verum, et non est nisi unum A el nisi unum B, et tamen,

qualitereunque В significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,

aliqualiter esse, qualiter В non significat esse, posito quod A sit haec propositio

„ Aliqualiter est, qualiter В non significat esse", et sit В ista propositio ^Aliqualiter

est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"

zu schaffen hat, scheint es eine Interpotation zu sein).

326) Nunc restat videre de sophismatibus, in quibus „omnis" additur ter

mino complexo sine interpositione coniunclionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho

minis currit , posito quod omnis homo Itabeat duos asinos et solius Socratis omnis

6'

84 XX. Albert v. Sachsen.

Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer itisjunctiven 327) oder

einer copulativen 32s) oder einer conditionalen 329) oder auch des Relativ-

Pronomens „qui" 3S0) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf

der supposilio relativorum beruht331), und diejenigen, in welchen

asinus currat et cuiustibet allerius hominis omnis asinus non currat. 7) Omnis paler

patris filii est paler, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Socrates, Ptato et

Cicero , el quod Socrates sit pater Ptatonis el Ptato pater Ciceronis , ita quod Cicero

sit filius et non pater. 8) Cuiustibet hominis asinus currit, posito quod quitibet homo

habeat duos asinos, quorum unus currat.

327) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione

disiunctiva interposita: 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo

currat. 10) Omnis propositio vel eius contradictoria est vera (— soll an diesem

Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire

ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est

vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; eonsequentia tenet,

et antecedens probatur; nam formetur ista „Homo est asinus", et non formetur eius

contradictoria; tunc nec ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quia

eius contradictoria non est. Arguitur sic: Omnis propositio vel eius contradictoria

est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis

propositio falsa est vera; conclusio est falsa; ergo aliqua praemissarum; non minor;

ergo motor. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed

omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo aliquid falsum est verum ;

conclusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae

missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae

— wer sollen diese sein? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi

dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum

divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod

littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius ¿con

tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho

mines el asini sunt asini.

328) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione co

putativa interposita: 12) Omnia vera el falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus

currunt, posito quod quitibet homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi brunellus.

14) Оmne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et

deum esse differant. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo

homines sunt tres homines. 18) Omnis homo el alius homo sunt (s. Abschn. XVII,

Anm. 244).

329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali

interposita. 19) Omne falsum, si est impossibite, non est verum. 20) Omne

animal, si est Socrates, differt a Platone.

330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc retativo „qui"'

interposito: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines

albi et aliqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur

, movetur , posito quod aliquod ens moveatur secundum quamlibet eius partem

et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulotiva, cuius quaelibet pars

est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.

331) Sophismata difficultatem habentia ex suppositione relolivi: 25) Animal

est Socrates el asinus est itlud. 26) Animal non est lopis et asinus est itlud.

27) Quoddam animal est Socrates el Ploto non est itlud. 2S) Quoddam animal non

est Socrates et Ptato non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibet homo est Ule.

30) Aliquis homo est et nullus homo est Ule. 31) Omnis homo habens equum equitat

itium. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est

falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus

currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo

sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius

contradictoria est falsa.

XX. Albert v. Sachsen. 85

„ulerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be

jahende Syncategorema , nemlich „totus" , für die Bestand-Theile des be

treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel

chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf

folgende zweite Hauptgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,

und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter

u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt

332) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „uterque" :

38) Uterque istorum est uterque istorum, demonstralis sc. Socrate et Platonc 39) Uter

que istorum portat tapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal unum lopidem

et alter alium. 40) Uterque istorum seit arithmeticam, posito quod non sint nisi cen

tum conclusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Ptato alias

quinquaginta. 41) Uterque istorum seit septem artes liberales, posito quod Socrates

sciat tres artes et Ploto quatuor. 42) Ulerque istorum pugnat, al vincant se. 43) Ab

utroque istorum enuntiatum est verum n. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uler

que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.

333) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „totus":

45) Tolus Socrates est minor Sacrale (s. ebend. Anm. 252). 46) Totus Socrates est

pars Soeratis. 47) Totus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunctiva est vera, cuius

altera pars est vera. 49) Omne Шum est maius sua parte.

334) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distributivorum

pro accidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sint quatuor homines tantummodo

et tantum tres qualitates, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Ploto

logicus et currat, Cicero rheloricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et

ihctoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibet u. s. w., s. Abschn. XVII,

Anm. 253. 52) Quotlibet entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).

54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) lnfinitae unitates sunt in aliquo

numero finito. 57) Infinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.

59) In infinitum continuum potest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum

in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Plotone, posito quod Socrates maneat

sub eodem gradu albedinis et albedo Ptatonis remittatur. 62) Infinitam albedinem

habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pon

dus Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Ptato, posito

quod Ptato proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates .non audiat ittam

negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus scivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque

fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend, Anm. 254. 67) Qualecunque est aliquid,

si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.

335) Secunda pars tractal sophismata difficultatem habentia ratione negationis

vel terminorum includentium negationem 68) Negalum esse animal est

verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animal. 69) Tu non potes vere

negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demoustrata ista negatione

„non" tunc haec est vera „Hoc est", lune „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,

quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio

disiunctiva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.

74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis hnmo currit, si aliquod

animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani

mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem

videat. 79) Chimae.ra est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non

homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite

de omni homine. 83) Non homo est convertibite cum hoc eommuni „homo". 84) Nihit

est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimacra sunt fratres. 87) Nihit est,

si aliquid est. 88) Si nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, tu nihit

scis. 90) Nihit est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animal.

92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es

asinus. 94) Neutrum oculum habende tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).

95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem

86

XX. Albert v. Sachsen.

involvirt ist, so dass sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die

Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunction „si",

welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht

und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird

hominem currere sequilur omnem hominem currere. 97) Nullum hominem currere sequitur

ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est

99) Julius potest scire, quod aliquis potest scire. 100) Socrates potest scire, quod

deus non potest scire. 101) Nullum animal, dum dormit, vigitat.

336) Sophismata cirea dictiones exclusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito

quod Socrates caleftat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eius. 103) Tantum

unum est (d. h. omne ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan

tum umis homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit

seplem artes liberales, posito quod Ploto sciai tres el Cicero quatuor, et quod non

sint nisi isü tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et

Ptato currant et nulta alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur

falso. 110) Tantum calidum contrariatur frigido. Ill) Socrates tantum est

asinus. 112) Non tantum chimaera currit. 113) Socrates seit, tantum tres homines

currere , posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.

114) Possibite est, Socratcm videre tantum omпеm hominem non videntem se, posito

quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum paler

est, ergo non tantum paler est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movelur.

117) Tantum homo currit, ergo tuntum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,

est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus

Socrates incipit currere, posito quod Socrates el multi alii cucurrerunt ante, sed

omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solus Socrates est albus vel niger ,

posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Ptato est albior,

posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sota duo sunt pauciora. 124) So

lum genitivum praecedit solus nominativus.

337) Sophismata ex parte dictionum exceptivarum: 125) Omnis homo videt om

пеm hominem praeter Socratem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibet

decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem

praeter se. 129) Omnis homo praeter Socratem excipitur, posito quod non sint nisi

1res homines et solus Socrates currut. 130) Quodlibet enuntiabite protalum praeter

unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones : „Deus est", „Homo est

animat", „Quodlibet protatum praeter unum est verum". 131) Оmne enuntiabite praeter

verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Ptalonem, posito

quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Plotonem.

133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter istos

fert lopidem , posito quod quitibct homo feral tapidem et Socrates et Ptato feront simul

unum tapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.

338) Sophismata difficultatem habenlia cirea diclionem „si": 136) Si nullum

tempas est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es

ubique, es in ista domo, el si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).

138) Si tu seis, te esse tapidem, tu non seis, le esse tapidem (d. h. si es tapis,

nihit seis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Ploto loquitur, posito quod

Socrates solum dirat Ptatonem loqui. 140) Si Socrates fingit. se esse hypocritam, Soerales

non est hypocrita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrates

dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam ., Socrates dicit falsum"

el nultam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, onme non ens est non substantia.

144) Si nullum A est В, onme non В est non A. 145) St Socrates non est homo

et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis

homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non

est A, est B, et nullum C est A, omne С est B. 148) Si animat est Socrates, et

homo est Socrates, homo est animal. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,

est vera. 150) Si nullo substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato

est. homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) Si A est B,

non В est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est

XX. Albert v. Sachsen. 87

der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst

„differt" und „aliud"339), dann die Comparative und Superlative mit

Einschluss der Conjunction „sicut" 340), hierauf Verba , welche an sich

einen negativen Sinn involviren 34 1) , und zuletzt noch „incipil" und

„desinit" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen

sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.

157) Si album est coloralum, magis album est magis coloratum. 158) St

aliqua propositio est falsior ista „Deus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est

deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si

A et В adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam В reddat ipsum, tunc A

est magis bonum, quam В. 161) St Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est

albus. (Es springt in die Augen , wie einfältig es sei , die logische Ursache dieser

sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)

339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrates differt

ab animalt. 163) Omnis homo differt ab homine. 164) Socrates non differt nisi ab

asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam

homo, et aliud, quam animal.

340) De comparativo et superlotivo et de „sicut": 167) Socrates est fortior ho

mine, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et Cicero fortior

Socrate. 168) Animal, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod

sint duo animalia, sc. A et В, el A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam В,

et В aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua

slello. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super

tativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut

aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Ploto sit aequaliter sapiens cum So

crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis

homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita magnus, sicut

Ploto erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliter angeantur usque

ad aliquod instans.

341) De verbis includentibus negationem: 174) Materia caret forma. 175) Anima

intellectiva qtiiescit, posito quod sit tota in loto homine, et quod pes hominis quiescal

et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (г. В. aus der Geo

metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Igno

ralo motu ignoratur natura. 178) lmmediatae sunt partes continui.

342) Sophismata de verbis „ineipit": 179) Homo incipit esse albus, quando

nullus homo ineipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt

et sunt et erunt nigri. 180) Socrates ineipit esse coloratus, posito quod fuerit niger

et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus ineipit esse in instanti. 182) Socrates ineipit

esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates ineipit esse, si est et non fuit.

184) Socrates et Plato incipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) lom

ineipit esse omne , quod est. 186) Socrates ineipit esse alter itlorum, posito quod

Socrates prius fuit et Ptato nunc est. 187) Album ineipit esse Socrates. 188) Equum

Plolonis Socrates ineipit equitare, posito quod faciant convenientiam , quod equus

Socratis sit Plolonis el e converso. 189) Socrates ineipit scire omnem propositionem,

posito quod sint tantum tres propositiones , et duas prius sciverit et tertiam de novo

sciat. 190) Socrates ineipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).

191) Unam propositionem Socrates ineipiv scire. 192) Socrates ineipit scire plura,

quam Plalo, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Ploto sciat tres et

addiscat duas. 193) Socrates ineipit scire plura, quam ineipit scire. 194) Quod est

calidum, incipiet esse frigidum. 195) Calidissimum ineipit esse frigidum. 196) Cuilibet

homini simitis esse desinit Ptato, posito quod nunc Ptato desinat esse. 197) So

crates desinit esse simitis Platoni, posito quod uterque transmutetur in nigredinem.

198) A et В desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.

199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Ploto

albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So

crates est albior, quam Ptato incipial esse albus. 202) Socrates est albior, quam Ptato

88 XX. Albert v. Sachsen.

irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die

selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der

ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög

lichkeit , Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als termini officiabiles

(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich

die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus compositus

(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).

immediale post erit albus. 203) Socrates incipit esse albior, quam Ploto incipit esse

albus. 204) Socrates immediate prius erit senior, quam Ptato immediate post. 205) So

crates prius incepit habere esse, quam incepit habere fuisse. 206) Spatium incipit

esse pertransitum. 207) Spatium incipiel esse pertransitum. 208) Socrates incipiet

pertransivisse spatium. 209) Corpus incipiet esse bipedale, posito quod augeatur con

tinue. 210) A et sua medietas В simul desinunt esse. 211) A simul incipiet esse

album et nigrum. 212) A incipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranseundum

ab A mobiti, cuius prima pars sit B.

343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia

ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel fuluri vel ex eo , quod coputa verbalis

est modificata aliquo modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo

est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit

senex, erit puer; ergo senex erit puer u. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito

quod Socrates iam sit iustus et eras furetur equum et post suspendatur. 218) Iuste

damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Deus erit eras. 221) Deus in

quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et Noa fuerunt. 223) Helena peperit

decem filios , posito quod successive peperit. 224) Omnis homo fuit in ista domo,

posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in itia domo successive.

225) Omnis homo fuit in ista domo, posito quod ante domum nulli homines fuerunt,

et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et Uli tunc fuerunt in ista

domo, et postea multi sunt generali, qui nunquam ibi fuerunt. 226)' Album fuit disputaturum,

posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus, et

quod sit disputalurus et non disputat nec disputavit.

344) De copulo verbali determinata aliquo modo: 227) Non scribentem possibite

est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit curral nisi asinus.

229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontem. 230) In omnes

partes continuum potest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.

232) Socrates potest scire plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones el

eras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus potest portare, quantum potest portare.

234) Omnis homo de necessitate est animal. 235) Omne creans de necessitate est

deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrates currit,

necessario movetur. 238) Si Socrates necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.

h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. w.). 239) Chimaeram

necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,

quod contingit esse, est ens. 242) Оmnem hominem contingit currere. 243) Ex veris

impossibite est sequi falsum.

345) De verbis „scire, credere, apparere" et simitibus: 244) A Socrates seit

esse verum, posito quod A sit itia propositio „Deus est", el quod hoc lateat Socratem.

245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates

patrem suum credit asinum, posito quod pater Socralis indual se pelle asinina ete.

247) Socrates apparet esse aliud ab itlo, quod est, posito ete. (wie so eben).

346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultatem habentia

ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio tolius propositionis: 248) Necesse

non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"

; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. Sic

arguitur in Ferio). 249) Nullum nccessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus

non esse hie, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse

Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,

aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem

XX. Hentisberus. 89

In der gleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus

(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,

gestorben um d. J. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu

composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen

besitzen 341). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus

divisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus

Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urlheile häufig Schwie

rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles

auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen

Verba ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder

Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten

sei 349). Betreffs der Insolubilia aber weist er zunächst auf das Vor

handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen

annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse

hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; tapidem esse hominem, est im

possible ; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite

non est, hominem esse asinum (ähnlich).

347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem

Titelbtatte: Tractatus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. P.egutae eiusdem

cum sophismatibus . Declorado gaetani supra easdem. Expositio [Caietani de

Thienis] litteralis supra tractatus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,

in quibus contingit malum fieri]. Qunestio messini de motu localium cum explelione

gaetani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bernardi torni annotata supra

eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractatus hentisberi

de veritate et falsitate propositionis. Conclusiones eiusdem. Am Schl. Venetiis per

Bonetum l.ocalellum 1494. fol. (Von den ,,Conclusiones" findet sich unter dem

Titel Probatinncs conclnsionum em alterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der

Commenter des Cajetanns de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text

derselben — , schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift

De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder

gedruckt Bonon. 1504. 4.)

348) D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composite ad sensum

divisum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua

cautelo, qua contingit frequentius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,

quae redueuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter inteltigendum,

quomodo sit sensus compositus et divisus; et frequenter sunt isti duo sensus

simites multum secundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad

formam arguen<ti Novem modis accidit diversitas componendi et dividendi.

(B) Qnando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione absque alio relo

tivo implicative sequenti, lune est sensus divisus. et tunc tenetur itlud verbum ampliativum

in tali propositione personatiter ; .... sed quando tale verbum vel suns modus

totaliter praecedit in aliqua propositione, tunc est sensus compositus .... et significat

identitalem instantaneam respectu propositionis sequen tis, et tunc tenetur talis terminus

ampliativus impersonaliter.

349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) mediante verbo am

pliativo „ possum" vel quorunque simiti, ut „convenit , verum, passibite , impossibite,

contingens"; 2) mediante termino habentr vim confundendi , ut „requiro, indigeo,

praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo , teneo, debeo, necessarium, in acternum,

immediate"; 3) mediante termino retativo „qui, qualiscunque, quidquid ete." ; 4) me

diante termino quandoque categorematice sumpto quandoque syncategorematice, ul „infinitus,

totus"; 5) mediante copulo „et" ; 6) mediante determinatione „ita" vel „sicut" ;

7) mediante disiunctione „vet"; 8) mediantibus lerminis verbalibus actum voluntatis

sine intellectus significantibus , ut „scio , haesito, credo, volo, desidero, appela";

9) mediante termino accidentali posito a parte subiecti respectu verbi de practerito

vel de futuro.

90 XX. Hentisberus.

gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,

vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 —), Andere hingegen dem Insolu

bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.

Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser

Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass

jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr

seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,

wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich

aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciler insolu

bile" überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich

die Bedingungen , durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar

wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus

zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle

(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunctive Urtheile

handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio

mit dem objectiven Thatbestande eine Rede sein könne, wornach wir uns

so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiler" befinden, welchen

bereits Albert (a. a. 0.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung

350) De insol., f. 4 v. A: Scribit una opinio, quod in insolubitibus satis est

possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat omnino,

sicut non est, el ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet

praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. üst

autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod

neque falsum , eo quod nullum insolubite est propositio Tertia autem opinio

tenet hanc conclusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum

tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,

quod nullus est casus possibitis, qui aliquod simpliciter insolubite qnalitereunque

includat; unde non est iste casus possibitis, quod hace propositio „ falsum est" vel

aliqua talis sit omnis propositio, et quod itlo praecise significet, quod falsum est.

Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum

positionum est suisset, secunda ponitur a dulmentonc, tertia est ricardi clientonis in

sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen R i c h a r d

Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phit. III, p. 850 ff.)

einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calcutator"

gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.

Abschn., Anm. 39; der hier genannle Dulraenton ist wohl identisch mit dem bei

Pitsens (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten

Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.

351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunctim,

deinde contra singulos Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non

in totum satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse

propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est Ule, in quo fit mentio

de aliqua propositione , quae si cum eodem casu signifieet praecise, sicut verba itlius

communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.

Propositio insolubitis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si

ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise

signifieet, sicut termini istius communiter praetendunt , casus iste nultatenus admittatur

St fiat casus de insolubiti el cum hoc supponatur, quod itlud insolubite

signifieet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sic praecise, admisso isto casu

concedendum est itlud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (В)

Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare coputative~

praecise , sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius coputati non

possit stare cum toto casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti el

XX. Hèntisberus.

und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren

Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubitare steht,

hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter

verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung

solcher Begriffe durch ihre Rückbeziehung einigermassen restringirt

werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe

„incipil" und „desinit" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit

der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig

keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),

cum hoc supponatur, quod itlud insolubite signifieet praecise disiunctive, sicut verba

praetendunt , nisi itlud disiunctum cum itlo insolubiti possit stare cum toto isto

casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum

est, quod non est possibite, quod aliqua propositio insolubitis significet praecise, sicut

verba itlius communiter praetendunt, cum toto casu eiusdem insolubitis.

352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur

ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,

quod tu scias, quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoras tibi dubiis

„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sic quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,

ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod

hoc sit hoc, demonstralo Socrate, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod

scias, quod hoc sit Socrates vel Рluф, nescias tamen, an. hoc sit Socrates, nec scias,

an hoc sit Plato. 4) Sint A, В, С tres propositiones , quorum A et В sint scitae a

te, et C sit tibi dubia, et nescias, quae itlorum sit A vel В Ad haec omnia

generaliter respondetur, quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit

schweifigster Casuistik näher erwiesen).

353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis retativis sophismata multa coneurrunt, ad

quae solvenda diversi diversa principia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relotivum

convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam

quoad modum supponendi; hi concedunt istas coputativas „Asinus est animal, et itlud

est homo" ete Ponunt autem alii, quod relotivum convertitur cum suo antece

dente, non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut

etiam ad subiectum; unde dicunt isti , quod itta copulotiva est impossibitis Sequitur

lertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne retativum

quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,

prout est retatum ad itlud; unde neganda est coputativa „Aliquid est, et quodlibel

est ittud'', et aliae huiusmodi.

354) C. 4, f. 23 v. A : lncipere dupliciter solel exponi , sc. per positionem de

praesenti et remotionem de praelerito , ul quod in praesenti instanti est et immediate

ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi

tionem de futuro Desinere etiam dupliciter potest intelligi, sc. vel per remo

tionem de praesenti et positionem de praelerito , vel per positionem de prae

senti et remotionem de futuro Qualitereunque autem intelligitur unum vel

aliud, qualecunque ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet

vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen

Einwände).

355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima cirea finem seu lerminum tam

activae potentiae quam passivae divisiones fieri solent, quae difficultatem respondendi

frequenter ingerunt Respectu termini seu finis potentiae activae per affirmationcm

de maximo el negationem de minimo disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;

quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.

In potentia enim Socratis activa, cum ipsa finita fuerit , erit dare maximum,

quod Socrates sufficit portare, aut minimum, quod non Sed potentia Socratis

passiva, cuiusmodi est virtus visiva, e converso se habet, quia non est dare maxi

mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non potest, sed maximum,

quod videre non potest , rel minimum, quod potest (auch diess wird ausführlichst

durch gleiches Verfahren erwiesen).

92 XX. Hentisberus.

und endlich eine nähere Betrachtun;; der drei Kategorien, unter welche

der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann, nemlich der

Quantität , der Qualität und des Ortes 356). Hierauf bespricht und löst

Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen, nemlich zu

nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits

von Albert behandelt worden war 357); sodann aber gruppirt er

die übrigen nach den so eben erwähnlen Gesichtspunkten, d. h.

er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358), dann

mehrere betreffs „incipit vel desinit" 35 9) , hierauf über scire und dubi-

356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt prae die amenta vel genera, in quibus contingit

motum fieri proprium; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,

quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der

Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich um don

Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uniformiler — difformiter),

sowie um die Frage, inwieweit jeder Theit eines Ganzen an der Bewegung

des Ganzen partieipire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der

Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei

dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).

357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)

sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.

2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „chloratum" sowohl Prädicat als auch

Theit des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in qnantitate. 4) gleich

mit Albert 104. 5)= Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.

8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo

morietur. 11) Tu es quodlibet vel dijferens a quolibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.

14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,

dass in A В C bis duo, nemlich A В und ß C enthalten seien !V 16) = A. 17.

17) — A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu seis, quidquid

sr.is. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) = A. 8. 24) = A. 3.

25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.

30) Socrates decipitur, nisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensan, si

aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt

folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik

(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)

besprochen gewesen war.

358) f. 188 v. A : 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communi

cantes , quarum nulta est pars Socratis. 34) Si copio propositiones „Rex sedet" el

„Nullus rex sedet" et „Tu sias" et „Tu non stas", omnia compossibitia istorum

sunt, et itlo nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et

nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) Ineipit

esse instans , quod post hoc ineipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.

39) Incipit aliquis punetus moren', qui per tempus terminalum ad hoc praesens

instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari, quae non desinit esse dissimitis

assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.

359) f. 189 г. В: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates

desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius

incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Ploto in infinitum

tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam

Ploto. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punctorum moveri, quorum

iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in duplo albius alio.

47) Socrates desinit videre omnes partes continui , et tamen nultam partem desinit

videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Ptato , et tamen nec incipit nec incipiel

esse tantus. 49) Immediate ante erit Socrates tantus, sicut erit immediate ante Ploto,

el tamen immediate ante non erunt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates

continue augebitur per totam horam, el tamen desinet augeri ante finem itlius horae.

52) Socrates desinit augmentan per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun

XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93

iare 360), über maximum und minimum36t), und zuletzt einige be

züglich des Begriffes der Bewegung 362).

Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von

Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner

ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört , aber auch dort

stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.

Derselbe neinlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und

incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem

überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglicli sei,

da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3U3),

eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz

quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Ptato, el tamen Socrates

incipiet esse maior, quam Plalo. 54) Punctus pertransit lineam prius, quam itla erit

pertransita. 55) Punctus incipit el desinit pertransire partem tineae , et tamen nec

est nec fuit nec crû pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit iio, quod So

crates incipit esse maior, quam Ptato, el tamen Socrates nunquam incipiet esse

maior, quam Ptato.

360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod

A sit altera istarum „Deus est" et „Homo est asinus". 58) A scis esse verum, et

tamen nultum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis

esse idem sibi ipsi. 60) Apparel tibi, quod hoc sit nigrum, et tamen hoc non

apparel libi nigrum, supposito, quod oculi incipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,

te scire, regеm esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam propositionem esse veram, et

tamen quaelibet propositio est tibi dubia. 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc

est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.

361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Sacrales sufficit portare. 65) Non

datar maximum , per quod antichristus potest esse futuras. 66) Non datur intensissimus

gradus, quem habet calidum. 67) Non dalur remissus gradus, quem non

'habet calidum. 68) Datur maximum, quod Sacrales non potest videre. 69) Non

datur minimum, quod Socrales potest videre. 70) Datur maximum activum, a quo

passivum non polest pati. 71) Non dalur minimum activum, a quo passivum potest

pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.

73) Datur maxima quantitas, quae poterit pertransiri in hora. 74) Datur maxima

distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) Non datur minima distantia, quae

uniformiter non poterit pertransiri. 76) Non datur primum instans, in quo A poterit

tangere B. 77) JVoii datur primüm instans, in quo tu poleris esse. 78) Non dalur

maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) Non datur minima pars magnitudinis,

quae non rarefit. 80) Non datur maxima, resistentia difformis, cuius aliquam partem

sufficit A dividere. 81) Non dalur minima potentia, quae sufficit portare A. 8¿) Non

datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.

362) f. 198 r. B: 83) Est motus uniformis quoad lempus et difformis quoad

subieclum. 84) Est motus difformis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.

85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eius intendit motum

suuvi. 86) Mobite continue velocius movetur, et tamen quitibet punctus remittit

motum suum. 87) Tatum in motu cireulori non movelur ita tarde, sicut aliqua eius

pars (weit der Mittelpunkt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie

lereien über augmentatio und über alteratio.

363) Bricot, Qaaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.

Notandum zur 1. Quaestio): Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholoo Oresme,

tenens, nullom notitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:

nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non

est nisi complexorum ; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed

haec opinio non mihi videtur esse vera, quia tunc nullos haberemus terminos mentales

de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in

seiner (noch ungediuckten) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.

94 XX. Marsilius v. Inglien.

der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können , welche das logische

Unheil bereits hei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).

Von grossem Einflusse aber auf die Lilteratur der Summulae, d. h. des

Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen

Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer

sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien

entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commenter zu

Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und

aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.

proprietales lerminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings

nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind

für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestiones zu De interpr.,

sowie der Üriginal-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den

Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und Insolubüia s. unten

Anm. 424 f.

Auch Marsilius gehörte der occam istischen Richtung an, welche nun

mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be

nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen

(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein

Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinilät den Syllogismus

und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen36"); aber im Gebiete

der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand

punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung

(vgl. ob. Anm.^64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf

fassung der Universalien kund 370). Und wenn er auch in der Frage

über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker

364) Quaestiones Marsitii super quattuor libros sententiarum. Argent. 1501. fol.

365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana

lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.

366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit U und V

bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiler Theil (unter forttaufender

Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel : Clorissimi phitosophi Marsitii de lnguen

textus dialeelices de suppositionibus , amplintionibus , appeltationibus, restrictionibus,

atienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore mendaque

purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismaübus ete. (ich citire nach V).

367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quaestio

nibus libri Periermenias. lieber eine hebräische Ucbersetzung der Quaestiones zu

Isag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.

368) S. Sent. I, Cju. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum

tenent eliam in divinis terminis, dummodo fiat debita distributio in praemissa

regutante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de

nullo, quia sic videbitur non repvriri instantia; itta signa distributiva sunt

„Оmne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nuttae res, quae sunt,

Оmue idem, Nihit idem" Aristoteles nescivit huiusmodi trinitatis mysterium et

ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.

369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen „ substantia" .....

dicitur a verbo „substo" ; verum it lud substare sumpsit phitosophus non pro

esse subieclum realis inhaesionis, sed pro esse subiectum denominalivae praedicalionis

(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim termini praedicamenti substantiae

in omnibus terminis concretit aliorum praedicamentarum substare.

370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXV1U r. B: Si esset homo universalis, ut

phitosophus videtur imponere opinioni Hatonis , qui praedicaretur nomine suo de

quolibet singutari homine, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".

XX. Marsilius v. Ingben. 95

betont, als Occam 37 1), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der

intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).

In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio idеn

tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,

und eine praedicatio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz

ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen

satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz

teren die praedicatio formalis in nominalistischem Sinne genommen

werde und daher auch denominativa oder adiectiva heisse 373). Die

Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von

Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile

des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-

Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen . Möglichkeiten

der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig

keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht

die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst

ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan

hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich

als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-

371) Ebend. III, qn. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore

hominis sit forma corporeitalis substantialis distincta contra animam eius intellec~

livam. Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.

372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum

opinio , quod formae substantiates elementorum non suscipiunt magis neque minus,

nec manent in mixto in acta, sed quod materiae eorum manent cum qualitatibus consimitibus,

.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis

reputo probabilem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essentiatis

perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.

373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicatio

identica, quaedam formalis, quam veteres vocabant per inhaerentiam , moderni vero

denominativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum

secundum suam rationem proprium immediate dicitur de subiecto, ut „Homo est

albus"; identica dicitur, quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed

mediante aliquo expresso vel intellecto , ut „ essentia est generans", quia ratio generandi

non immediate convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.

374) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmativa et

negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est tut tus" est affirmativa

et negativa, conceditur, quod est negativa, et negatur, quod est affirmativa;

quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Socrates est non iustus" , et quod se

inferant, non est bona consequentia, quia, licet affirmativa forte inferal negativam,

tamen negativa non infert affirmativam Quando dicitur: haec „Socrates animal

non est" est affirmativa et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est

affirmativa; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce

ditur, sed non sequitur „ergo est affirmativa" . Ad Petrum Hispanum, quando dicit,

quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem

intellexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur coputam;

in atiis aulem generaliter negativa dicitur, cuius copulo negatur; et sie est de ista.

Quando dicitur: haec „Nullus homo est animat" est negativa et affirmativa,

dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie

est negativa tantum valens, quantum hace „Quitibet homo non est animat" ;

sed si littera „nulta" tencretur infinitanter et in sensu improprio, tunc esset affir

mativa tantum valens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animat".

96 XX. Marsiiius v. Inghen.

cisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung

der Lehre für die verschiedenen Arien des Urtheiles bewegt sich bei

ihm nicht so fast in der Redeweise der Consequentiae , sondern in der

älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass

das erwähnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des

Unheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu

führt, dass bei den negativen Lirtheileu Albert's Unterscheidung eines

modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund

sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsiiius

vorerst das allgemein verneinende Urtheil 370), hierauf das particular oder

singulär verneinende 37 7), dann das allgemein bejahende37S), hernach in

bunter Unordnung einige exponible Urtheile, nemlich nur die excepliven

und die reduplicativen und „incipil" 37 u), dann wieder das particular be-

375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum proposilionum categoricarum

utroque termino ordine contrario purticipantium unius ad aliam formalis consequentia

Conversio dicitur simplex non ex eo, quod caveat compositione , sed

ex eo, quod sereatur eadem quantitas; simititer dicitur conversio per accidens

non ex eo, quod accidentaliter teiical, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu

ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et

de verbis personatibus est consequentia formatis, dum tamen subiecto tam conversae

quam convertentis praeponatur hoc udditum „quod est", ut „Nihit, quod est В, est

A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgl. Anm. 368.

37b) Ebend. Qu. 11, f. 6 v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto

non convertitur ; .... unde non sequilur „Оmnis sol ptaneta non est, ergo omnis

ploneta sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpliciter;

„Nullus homo est antichristus" simpliciter non potest converti nisi in

hanc „Nihit, quod est antichristus, est homo" Omnis universalis negativa in esse

de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus ampliativas, de modo lo

quendi consuelo, in qua praedicatum est sine aliquo syncategoremate, el ubi subiectum

non atieno restringitur, potest converti simpliciter.

'¿Ti) Ebeud. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam

sunt de modo loquendi consuelo, atias de modo loquendi inconsueto, in

quibus praedicatum praecedit negalionem, ut „Quidam homo animal non est"

hopo sitio particutaris negativa non potest formatiter converti in atiam particulorem

negativam de modo loquendi consueto Polest converti quandoque gratia maleriae

solum, ut „Aliquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite non est

homo" Potest formaliter converti in particulorem negativam de modo loquendi

inconsueto, quia optime sequitur „Aliquod animal non est homo, igitur atiquis

homo animal non est" Singutaris negativa de singuluri praedicato convertitur

simpliciter, ut „Socrates non est Ptato, ergo Ploto non est Socrates"; de prae

dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per accidens in universalem

negativam, ut „Socrates non est asinus, ergo nullus asinus est Socrates" ; de

modo loquendi inconsueto convertitur in particulorem negativam, ut „Socrates homo

non est, ergo homo non est Socrates".

378) Ebeud. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus ploneta est

luna, ergo omnis luna est infimus ploneta" ; .... sed non est conversio, saltem proprie

dicta Universalis affirmaiiva de tnesse de praesenti et de recto, in qua nullus

ponitur terminus umpliativus, cuius praedicatum est terminus captus sine atiquo signo

syncategorematico, potest converti per accidens conversions propriissime dicta.- Vgl.

Occam, vor. Abschn., Anm. 940.

379) Ebend.: In convertendo exceptivam littera „praeter" debet mutari in

„aliud", ut „Omnis homo praeter Socrntem currit, ergo aliquod currens est homo

alius и Socrate" In convertendo redupticalivam totum praedicatum ex una,

conditione , super quam cadit reduplicatio, debet reduci ad subiectum In con

vertendo universalem affirmalivam de „incipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"

XX. Marsilius v. Inghen. 97

jahende 380), ferner die Urtheile, deren Verbum im Futurum oder im

Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus

vorkömmt 382), sowie —*- eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,

deren Subject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die

modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die

Möglichkeits-Urtheile 3S5) und die Nolhwendigkeits-Urtheile besonders her

vorgehoben werden 386). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich

in suum participium, ut „Omnis homo incipit currere, ergo aliquod incipiens

currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.

380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particutaris affirmativa de praedicato singutari

convertitur per accidens propriissime in singulorem, ut „Altquis homo est Socrates,

ergo Socrates est homo" Omnis particutaris de praedicato communi capto sine

aliquo syncategoremate , et m qua nullo est aliena restriction polest converti simpliciter

conversione propriissime dicta.

381) Ebend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae

expresse, aliquae occulte, quia praedicatum in eis est participium praeteriti, ut

„homo est corruptus". Eodem modo est de Ulis de futuro Aliqui volunt tales

propositiones exponere per disiunetivam, ut „Homo moriebatur" exponunt sie „Quod

est homo vel quod fuit homo, moriebatur" ; et minus bene Oportet in conversione

ißtarum frequenter mutare copulom, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dicimus

„Quod moriebatur, est vel fuit homo" ; simititer „Aliquod animal curret" oportet

dicere „ Aliquid, quod erit currens, est vel erit animat" Propositiones de prae

terito et futuro convertuntur simititer sicut illoe de praesenti, addito, quod fiant

mutationes copuloe (Qu. 16, f. 8 v. B) Copulo existente de praesenti et praeditato

existente participio praeteriti vel futuri vel termino terminalo in „bite" vel in

„tivum" subiectum ampliatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum

temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmativa, in cuius praedi

cato ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpticiter , sicut afßr

mativa de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negL.ivae

convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.

382) Ebend. Qu. 18, f. 10 г. A : Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,

antequam convertuntur , debent resolvi in propositiones de verbis personalibus,

vi „Taedet animam meam vitae meae" resolvetur in hanc „Anima mea habet taedium

de vita mea" et tunc convertitur sic „Habens taedium de vita mea est anima mea".

Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut itlo de

recto. Vergl. ebd. Anm. 942.

383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina

primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime

sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito , quod idem homo proferat

ambas,.

384) -Êbend. Qu. 21, f. 12 г. В: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)

compositae modificatae his modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad

partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse

animal, est falsum; ergo aliquod animal non esse hominem, est falsum" Modi

ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad

dictum converti sicut itloe de inesse ; bene possunt converti supposita in ante

cedente constantia propositionis, pro qua supponit dictum consequentis.

385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. В : Propositiones divisae de possibiti, in quibus

nutlo ponitur negatio, convertuntur sicut ittae de inesse In quibus ponitur solum

una negatio praeposita modo, convertuntur sicut itloe de inesse In quibus po

nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itloe de inesse In quibus

duae ponuntur negationes, una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut

itloe de inesse.

386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo

affirmuto convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur

duae negationes, con\ertitur formaliter In qua nulta ponitur negatio, non con

vertitur sicut itlo de* inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam

Pbanvl, Gesch. IV.; 7

98 XX. Marsilius v. Inghen.

auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard

von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens

zu Gottes Vorherwissen 3s7).

Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert

(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche

Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibüe

remotum und das durch dieselben Bezeichnete als seibile remotissimum

gegenüberstellt 3SS). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die

vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,

Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die

Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntniss der betreffenden

Slellen des Averroes (Abschn. IX, Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)

den Galenus als Urheber dieser Neuerung 389). Gelegentlich des Dictum

de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen

(ob. Anm. 302) die Begriffe „prior isticus" und „poslerioristicus" 390).

Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb

lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"

erreichbaren Präcision 39 1), sondern bemüht sich auch, die besonderen

Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 392) oder

aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 393). Be

sonders aber scheint ihn der Syllogismus expositorius, vielleicht im Bin

de possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subieclum Negativae

de necessano, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut itloe de

inesse.

387) S. Sent. I, qu. 40, art. 1, f. CLX1V ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:

Dicta sexdecim venerabais Ricardi de Capsali de futuris contingentons (gedruckt

in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.

Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch

hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.

388) S. An. pr. I, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est seibite: seibite propinquum, et

vocatur conclusio demonstrata ; seibite remotissimum , et vocatur res significata per

terminos in conclusione positos; seibite remotum, ul terminus. ..... Sí demonstretur

ista „Homo est risibite" , ista propositio ipsa est seibite propinquum, et iste terminus

in ea positus est seibite remotum, et res signata per terminum „bomo", i. e. animat

rationale, erit seibite remotissimum.

389) Ebend. Qu. 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiac

volens falcem suam in messem alienam mittere posait quatuor figuras Quamcunque

conclusionem quarto figura infert, eandem prima figura ex eisdem praemissis

transpositis infert multo evidentius et clorius.

390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Diet de omni vel dici de nulta nihit est aliud,

quam praedicatum diet in praedicari descendendo sive affirmative sive negative

Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den

so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum. vere affirmari

de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.

391) Ebend. Qu. 25, f.. 14 r. A: ßuatuor modi primae figurae tenent gratia

formae praeponendq subiectis praemissarum et conclusionum hoc additum „quod est".

392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particuloribus bene sequitar syllogistice

expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmaliva

cum retativo identitatis; valet ex maiore affirmativa et minore negativa concludendo

de modo loquendi inconsueto ; valet, si aliquis terminus distribuatur in

maiore; valet capto medio affirmative in maiore et distributo in minore.

393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes

finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.

XX. Marsilius v. Inghen. 99

blicke auf eine Stelle Holkot's (ob, Anm. 26), interessirt zu haben; zu

nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"

auf394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög

lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss

weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in

nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber

dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen

Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. dgl. 39 '), während er die Berück

sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Infinitation

sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert

(Anm. 297) entlehnen konnte 308). --— Den Inhalt des zweiten Buches

der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare

3").

Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im

Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106). von welchem er bei der

etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum

ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan

394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XL VI v. B: Syllogismus expositorius est bonus,

inquantum regulotur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.

(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singuloriter lento sit bona consequentia

ad ipsum sumplum cum huiusmodi dici de omni, ul „Haec essentia divina est

pater", si debet ex ea fieri itlotio, oportet quod accipiatur loco i'stius „Omne, quod

est haec essentia divina, est pater".

395) S. An. pr. 1, qu. 8, f. 4 г. В : Utrum syllogismus expositorius affirmativus

valeut in omni figura (v. A) Principium, per quod tenent syllogismi expositorii

tffirmativi, est hoc: Quaecunque sunt iadem uni tertio, sunt eadem inter se

Ista propositio, si sic intelligatur : „Quicunque termini coniunguntur in eodem

tertio termino discreto et pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de

omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod

syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur : . . . . .

quod medium sit terminus singuloris et retentus singuloriter ; quod ipsum acci

piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem

de omni valeal consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus

expositorius negativus valent in omni figura (B) Principium, per quod huius

modi syUogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid

negatur de uno, etiam negalur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particuloriter;

conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum etiam

requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form

knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Trinität.)

396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.

397) Qh. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposilionibus

mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex

praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex Ulis de

necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conclusio de inesse

In prima figura ex maiore moduli divisa et minore de inesse sequitur conclusio modalis

divisa In secunda figura, si um praemissarum fuerit de modo negato,

sequitur conclusio de inesse In tertia figura ex maiore universali moduli sequitur

conclusio modalis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 - 997.

398) Qu. 51, f. 28 r. A: Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in .

quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ex terminis mfiniíis Multi

syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variato penes finitum el infinitum, qui

nihit valerent sine hoc variatione.

399) In 22 Quâstionen, f. 28 r — 37 v.

400) In obigem (Anm. 365) mil V bezeichnetem Drucke f. 151 A: Supposilionum

alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam

7*

100 XX. Marsiiius v. Inghen.

(s. ob. Anm. 99 u. 106) die supposilio simplex sowie die immobilis

weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik

gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder

nus'' bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint4ü1).

Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört

lich aus Buridan entnommen 402). Auch die supposilio relativorum

bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar

hernach bei Buridan in schöner und wohlbegrfindeter Ordnung folgt

(ob. Anm. 111— 113), bringt Marsiiius, während er lediglich das dortige

Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht

zuerst von der ampliatio 404), dann schiebt er plötzlich die appellatio

ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appel

latio pro formali significato und appellaiio pro ratione zuspitzt 405),

und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück , was Buridan bezüglich der

ampliatio und reslrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40U),

quaedam est discreta materialis, et est acceptio termini discreti stantis singutariter pro

suo significato non ultimalo JVoia, quod „ signifie alum non ultimatum"

termini vacatur ipsemet terminus, sed „significalum ultimatum" termini dicitur

res, quam tatis terminus significat Alia est suppositio personalis discreta

Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formaliter, licet stet pro pluribus,

ut non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem".

(f. 154 B) Suppositio communis dividitur, nиm quaedam est determinata, quae

dam confusa Dividitur aulem suppositio communis delerminata, nam quaedam

est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Suppositio vero confusa est

acceptiv termini communis in propositione pro aliquo vet pro aliquibus disiunctim vel

copulotive, de quo vel de quibus talis terminus verificutur mediante copulo

(f. 156 A) El dividitur suppositio confusa; quaedam enim est suppositio confusa tantum,

et dividitur: quaedam est materialis, quaedam personalis. ..... Sed suppo

sitio confusa distributiva dividitur conformiter in personatem el materialem.

401) f. 161 B: Sed cirea dicta dubitatur, an suppositio simplex sit ponenda.

Dixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposilionem

simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; ego vero res

tales universales a singutaribus distinctas non opinar esse; ideo suppositionem sim

plicem- talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes

dixcrint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabal

pro concepta mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,

Anm. 254). Mihi autem non apparet huius dicti magna utttitas vel necessitas, quia

terminus vocalis vel scriptus pro tali conceptu mentali supponens supponit pro suo

significato non ultimato ; ideo talem terminum sic supponentem reputo supponere

materialiter (f. 162 A) Sed de supposition* immobiti , quam quidam moderni

posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibet terminus supponens confuse distri

butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"

terminum „homo" stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob

restrictionem indicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrate Propter istam

ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.

402) f. 162 - 164 В. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen

hier nur Nr. 13 u. 14.

403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.

404) f. 168 A. S. Anm. 112.

405) f. 175 B: Duplex est appeltatio; aliqua est termini pro formali significato,

aliqua vero est appeltaiio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,

aliqui aulem sunt connotativi. S. Anm. 111.

406) f. 180 B. S. Anm. 112.

XX. Marsilius v. Inghen. 101

dann lässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzl noch

die alienatio als besondere Species erörtert 408).

In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder

holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen

tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der

dortigen grundsätzlichen Betonung der significalio in gleichem Wortlaute

an 409) ; aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese

Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von

Albort, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein

lheilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis

und malerialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische

und eine nicht- syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit

acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz , unter welchen wir

einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),

und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer

Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be

ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,

schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor

aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.

Abschn., Anm. 1018— 1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung

407) f. 181 B. S. Anm. 113.

408) f. 182 B. S. ebend.

409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.

410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dimditur

primo in formalem et materialem. Consequentia formatis est, quae tenet in omnibus

terminis qualitereunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Consequentia

materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia

ccrtae significationis Secunda divisio consequentiarum: formalium alia syllo

gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus, notum est ex phitosopho

primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; ideo de hac consequentia nihit in

praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est Omnis consequentia

bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.

411) f. 187 A: Restat .ponere consequentiarum regutas primo generales

i) ex opposite consequentis infertur oppositum antecedentis 2) quidquid

repugnat consequenti, etiam repugnat antecedenti 3) quidquid sequitur ad con

sequens , sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit

etiam consequens 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibitc

, est bona 6) omnis consequentia, cuius consequens est simpliciter necessarium,

est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere

impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.

412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium

regulos 1) arguendo a tota copulotiva ad alteram eius partem principalem est

bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunclivac ad totam disiunctivam

3) ad universali ad suam indefinitam 4) a tota disiunctiva cum negalione

unius partis ad alteram 5) a tota conditionali cum positione antecedentis

ad positionem consequentis.

413) f. 189 В : Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diversae

consequentiarum regutae, deinde ponendae sunt reguloe, quibus ab exponentibus arguitur

ad expositum vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione

ad definitum, a nominis interpretatione ad interprelatum terminis eodem modo

el personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymum

3) a nomine totius ad nomen partis ... . 4) a nomine partis, sine qua

102 XX. Marsilius v. Inghen.

aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, für deren

Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam

bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.). In

solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz

für die Exceptiv-Sätze 4U) , die Exclusiv- 41s) und die Reduplicativ-

Sätze416), für ,,incipit"iiT), „di/fert" 418), „infinitum" 410), die ComioiMm

non esse polest, ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius

suum 6) о superiori ad iñferius negative 7) a parte in modo ad suurn

Шum sine distributione 8) o toto in modo cum distributione ad partem in modo

negative 9) a tolo coputato ad partem copuloti non valet consequentia

10) a parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad

nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a

nomine causae finalis ad nomen effectus 14) о nomine causae formalis ad nomen

effectus 15) о propositione affirmativa de praedicato infinito ad propositionem

negativam de praedicato finito 16) a propositione affirmativa de praedicuto

finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedi—

catum coniunctum 18) a coniunctis ad divisa, dummodo unum coniunclorum

non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente

per transpositionem eam convertendo 20) a propositione, in qua unum

contrariorum affirmatur , ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab

affirmatione unius privative oppositorum ad alterius negationem 22) in

terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.

414) f. 194 B: Cirea secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis

tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes propositiones

in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen

wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exceptivae in quadruplici

reperiuntur differentia: „Оmnis homo praeter Socratem currit"

„Omnis homo praeter Socratem non currit" „JVon omnis homo praeter Socratem

currit" „Non omnis homo praeter Socratem non currit" Regutae: 1) A

qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A

prima et secunda ad unam suarum exponentium est bona consequentia 3) A

tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.

415) f. 197 В: Quando arguitur ab exclusiva ad suam praeiacentem, consequen

tia est bona. Alia reguta: Ab exclusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis

est bona consequentia, si fiat exclusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,

Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX if.

416) f. 199 A: iVoia, regulos de exceptivis positas etiam convenire reduplicativis

; praeter itlos tamen ponitur regulo specialis: Ab affirmativa de subiecto redu

plicalo ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,

art. 3, f. CCCC ff.

417) f. 201 A: Qe propositionibus de „incipit" reguloe: 1) A qua

libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab Ulis, quae disiunctive

exponuntur , ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius

non valet.

418) f. 203B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia

u. s. f. JVofa, de consequentiis ittarum proportionabititer poni regutas, sicut

positae sunt de exceptivis; est tamen regulo alia: Ab inferiori ad superius respectu

termini, super quem cadit hoc verbum „differt", non valet consequentia.

419) f. 204 B: Infinitum alio modo capitur syncategoreumatice et sie in

magnitudinibus sic exponitur u. s. f. Regulo: 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus

categoreumatice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur

aliquota, esse infinitam 2) Ab esse infiniti syncategoreumatice capti ad esse

infiniti categoreumalice capti est bona consequentia. - - i

XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. 103

parative und Superlative 420), für „omni«"421), „ioitts" 422) und

„sicut" 423).

Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der

Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle

bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be

nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria

enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel

satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund

sätzlichen Auffassung des Jnsolubile eine dem Buridan entgegentretende

Meinung aussprach 425).

Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von

Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch .seine Thätigkeit eigentlich der

Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem

sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 42й).

Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geh.

1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner

Zeit42"). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus

Lombardus425) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru-

420) f. 205 A : Videndum de comparativo Reguta : A comparativo ablotivo

praeposito ad eundem abtativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)

Restat nunc dicere de superlotivo a. s. f. Reguta : A supertativo ad comparativum

terminis eodem modo retentis non valet consequentia.

421) f. 207 A: Nihit aliud est dicere „omnes" collective, Reguta: A signo staute collective ad suppositum termiqnuianmontovtaaleteolcloecntsieo.

quentia, ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam

in terminis est bona consequentia A qualibet collectiva ad suam praeiacentem

est bona consequentia.

422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure calegoreumatice ; quandoque

vero syncalegoreumalice ; tertio modo capitur partim calegoreumatice partim

syncategoreumatice Regulo : capiendo calegoreumatice est consequentia bona a

propositione, in qua ponitur „Шum"; capiendo syncategoreumatice dimisso

lermino „tolus" non valet consequentia.

423) f. 208 A: Sicut" est simititudinis adverbium Reguta: Ab affir

mativa, in qua ponitur hoc adverbium, ad propositionem , in qua ponitur alterum

comparatorum , est bona consequentia.

424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LXIII г. В fortgefahren: Mar

sitius autem universaliter et simpliciter admittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.

199) iuxta huius artis prineipium, sc. quod omne ponibite, si ponalur, est admiltendum

(s. Anm. 194).

425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angeführten Stelle tautet f. LXIV v. B:

Marsitius autem oppositum sustinens dicit , quod non solum signifieet, Socratetp dicere

falsum, sed eliam signifieet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.

ob. Anm. 350).

426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus

Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in

der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener

Universität (Wien 1865) S. 402 ff.

427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu

ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.

u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.

428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros

sententiarum una cum loudibus Theologie. Et quibusdam queMonibus de potestate

Ecclesie in suis vesperiis disputatis. Am Sehl.: Impresse arte Nicotai wolff

alemani. Anno 1500. 4.

104 XX. Peter v. Ailly.

ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange

eine zweite, betitelt „Conceptus" , und in entfernterem die „Insolubilia"

stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),

und hiezu noch ein „Traetatus Exponibilium" 430).

Was zunächst die mit dem Occamismus verflochtene Frage über das

Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch

d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,

für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,

Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der

gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität

zu einer eigenlhümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).

Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration

erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr

scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch

entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen

Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen

kann 433).

Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so

liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheil be

fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in

welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischer

Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald

hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemit doch jedenfalls

d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen

und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als

auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer

Thiere anerkennen 435) und dalier auch eine grundsätzliche Bemerkung

429) Destructiones modorum significandi. Conceptus '.t insolubitia secundum mam

naminalium magistri Petri de allyaco. S. I. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte

„secuudum viam nominalium" sind natürlich nur ein Znsalz des Herausgebers oder

Druckers.

430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlyaco. Am Schl. : Parisius

Impressus a Guidone Mereatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).

431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;

quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata Nullus terminus personalis

supponit immediate pro essentia in divinis; nullus terminus essentialis supponit

immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediate

pro qualibet re in divinis (R) Nullo res potest esse tres res, et concedentes

, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni

vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini naturali.

432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis

evidens aut evidenter demonstrabitis, ipsa tamen est naturaliter probabitis.

433) Ebend. Ш, qu. 1, art. 2 Z: Non repugnat, quod aliquis habeat demonstrationem

sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam, quamvis perdat fidem

aequisitam, sicut aliquis potest habere fidem cirea prineipium et notitiam evidentem

cirea conclusionem seu per experientiam, non tamen potest simul habere fidem aequi

sitam cirea conclusionem et notitiam evidentem.

434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeiten: Logicus considerat voces sub

ratione veritatis et falsitalis cognoscendae et respectu passionum logicalium.

435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Nolitiarum tam sensualium quam intellectualium

quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complexarum autem alia

distans, ut propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quae nec est vera nec

XX. Peter v. АШу. 105

Occam's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder

holen436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.

Anm. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst

einer Gewöhnung mit einer species naturalis (-— diess ist Occam's

idolum, s. ebd. Anm. 759 , welches bereits Gregor v. Rimini in die

species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver

bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es

nur Ideen der singul3ren Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede

platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitates"

entfemt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne

er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,

wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,

d. h. überhaupt dem sermo , angehören 439). Und in der Frage über

intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von

Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form

selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen , das futurum

contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der

falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 u. 229) Animalia bruta

habent aliquam notitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experiei\lia

multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis

possibitis, quarum una solet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.

436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conclusionis aequisita per experientiam

el notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt einsdem speciei, quia non est

inconveniens , distinctas causas habere cosdem effectus specie Si primo sciatur

conclusio per experientiam ct postea eadem per demonstrationem, fiel unum ex

gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.

437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loqueado

non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam

colligantia seu mutua eoncomitantia inter conceptum naturalem hominis et conceptum

huius vocis „homo", propter quam uno concepta moto per obiectum suum, sc. quando

auditur ista vox „homo" , statim movetur alius conceptus sive species naturalis

hominis.

438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patel, quia

solo singuloria sunt extra producibitia et nullo alia; et si Ptato aliter senscrit, non

est in hoc sequendus Quod ideae non sunt universalium, palet, quia nullo sunt,

nisi ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus

extra communes et per praedicationem universales.

439) Ebend. Qu' 6, art. 1 F: Distinctio potest intelligi dupliciter ; uno modo

proprie, et lune ex natura rei non est nisi plurium realitatum, quarum una non est

alia ; alio modo improprie , quando sciticet aliqua res est plures res, .... et

potest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad plocitum Talis

distinctio formalis nunquam est nisi ralione distinctionis realis , cl nunquam est

in crealuris (H) Formalitas est quasi quaedam conditio totius propositioni/, quae

non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione;

sed de re et de formalitate, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,

tamen loquimur mediante propositione ; et ideo concedo, quod essentia et retatio ex

natura rei distinguuntur formaliter; tamen itlo formalitas non est in re ex natura rei.

440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma potest suum formabite intensius et

remissius denominare sive facere ipsum magis ej, minus tale , nisi per intensionem et

remissionem ipsius formae in se nova alicuius suae partis aequisitione vel

deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's

in der theologischen Frage betreffs der Individuation der Engel s. b. D'Argentré,

Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.

106 XX. Peter v. Ailly.

Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.

Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das

principium identitalis 443) und den Syllogismus expositorius 444).

Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sieh durch

seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir neinlich schon

bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,

77, 225,261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein

entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will

D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,

dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung

ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,

welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm. 129 — 134) über „modus

significandi" entwickelt hatte 445). Und es mochte eine solche Polemik

dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule

der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge

funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe

aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung

der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen

441) Ebend. Qu. 11, art. 1 В: Si aliqua propositi(l enuntiat, aliquod possibite,

quod erit, fore, ipsa est determinate vera Nulta propositio singuloris de inesse

affirmaliva vei negativa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera

Istae propositiones non. sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",

„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute

possibites: „Nihit, quod erit contingenter, erit contingenter", „Aliquod, quod erit, non

erit" (J) Dcus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera

contingentia el inter itia aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.

442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio

„possibite non nccessarium" Copulotiva ex partibus de possibiti non requirit ad

eins veritatem unam coputativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars

divisim sit possibitis.

443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum principium debet esse complexum .... et

omnium complexorum notissimum et ex terminis communissimis .... et propositio

hypothetica vel saltem non pure categorica, sicut itlo „Aliquid est vel nihit

est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.

444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit expositorius et

bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una re et non pro

pluribus.

445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem, qua

importabiti onere exonerati in regionem scientiae talibus longinquae libere proficiscantur

Primo recitaba breviter radicabitia ponentium tales modos significandi

distinctos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et

probationibus dectarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo

opinionis contrariae rationes.

446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars orationis , aliquid additur,

et itlud additum vacatur modus significandi Vox post impositionem est con

tracta ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo

aliquod accidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid

vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius

scientiae , sub qua prius non cadebat, causat aliquid , quod prias non

polerat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post

impositionem est in praedicamento relotionis Post impositionem vox est coacta,

et ante fuit libera et vaga Post impositionem vox est signum, igitur relutivum,

ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,

XX. Peter v. A illy. 107

nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder

ein eigener modus significandi passivus**1) , noch ein eigener modus si

gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im

Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus

significandi, falls man ihn in die vox verlege, Gefahr laufe, in der Luft

vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über Signum

oder eonsignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den

Hinweis auf die Sprach- Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega

tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines

modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),

ad cuius varietatem variatur congruitas orationis Si voci nihit adderetur per

impositionem , non posset dan, a quo causaretur congruitas; non posset dari

illiquid, per quod nomen differret a verbo. '. Eadem res praecise significatur per

hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „itle" Multa sunt nomina , quae

simplicifer nullom rem significant, ut „chimaera". Est dare modum intelligendi,

ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est

agere , et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi

ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,

et sequeretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.

447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi

Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....

capio hanc orationem „deus est dens", quia hic non est modus significandi

passivus; et si dicatur, quod intendant, tales modos esse in rebus naturalibus

et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;

loquor enim de ista oratione „deus est dens" , quae est res naturalis, in qua ponitur

verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis

Arguo in rebus naturalibus , ut, si hoc nomen „Socrates" signifieet Socratem,

tunc secundum eos in Socrate est talis proprietas, qua significatur Socrates; .... et

tunc quaero, utrum itlo proprietas significetur. per aliam proprietatem , ita quod

ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; si aulem sint finitae tales

proprietates , non posset nlterius imponi aliqua dictio ad significandum itlom rem.

448) De modo significandi activo .... quaero , quid causat talem modum

Ipsa res significuta non causat, quia lopis non facit , quod haec vox „lopis"

ipsum signifieet; .... nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam

significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando

intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem

in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activusrest in voce

subiective , sequitur, quod accidens esset subiectum accidentis ; item cum vox

sit in aère subiective, sequitur, quod modus significandi activus saltem mediate erit

in aire subiective et sic aliquando cum vento affiabitur el evanescet. Vgl. bei Bu

ridan, ob. Anm. 77.

449) Si ratio signi vel consiqni constitueret vocem, diclionem vel partem orationis

formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;

consequens est falsum, ergo et antecedens Item posset argui de istis dictionibus

„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt

proprie dictiones et partes orationum congruarum Si intellectus accipiat modum

significandi a proprietate rei, ergo, ubi nullo est res vel proprietas rei, ibi nullus

est modus significandi.

450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sic

esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio , quia talis intentio

potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est principiorum, nee

sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda

sine ratione cogente (dieses von Occam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,

Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,

quod dicitur de modo inteitigendi passivo, sc. quod sit ipsa proprictas rei , arguitur

108 XX. Peter v. Ailly.

legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung

betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 ff.), dabei aber den

„mentalen" Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als

wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge

sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher

Nothbehelf bezeichnfet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von

solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime

u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).

Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die

Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den

terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als

eine lebendige Erweckung („Vitalis immutatio") des potenziellen Er

kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em

pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis

und conceptus und actus intelligibilis und notilia apprehensiva und

Signum rei sämmtlich als sYnonym 453), so dass er sogar den conceptus

sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietales, sicut patet de prima causa

et de multis aliis subiccth separatis Item apparet totaliter voluntarie dictum,

quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.

451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto

diias divisiones el иnam declorationem. Divisio prima est, quod signorum aliud est

mentale aliud vocale et aliud scriptum ; .. . secunda est , quod signorum quaedam

significant naturaliler et quaedam ad plocitum Decloratio ponenda est , quare

et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad

exprimendum exterius alteri, quod per conccptum nullo modo potest ostendi ;

ista expressio fuit homini necessaria eo , quod homo est animal politicum et sociale;

ideo inventae fuerunt voces, ut praecise id ad ptacitum significarent alteri ex

terius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus , interius significant

Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nullo vox

humana sufficit ad aliquem conccptum manifestandum.

452) lstis habitis ponendae sunt aliquae conclusiones : In orationibus

mentalibus est vera et propria congruitas et proprium regimen Congruitas,

regimen et constructio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et

per se et primo .... magis intrinsece, quam alicui alten orationi ; sunt in

oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod

regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus

casus, ita genitivus, dativus, accusativus et ablotivus Nomen est

ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sic ista vox „chimaera"

est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel

vocale vel scriptum Cuiuscunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est

conceptus , quia voces subordinantur talibus conccptibus Nomen mentale

est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter

perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundario requisitus ad compo

sitions orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte aus folgt hierauf

noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.

453) Terminorum alius mentalis alius vocalis alius scriptus. Terminus mentalis

est conceptus sive actus intelligendi animae vel polentiae intellectivae ; terminus vo

calis est vox significans ad plocitum; terminus scriptus est scriplura synonyma in

significando voci Terminus in tota sua communitate est signum, quod ex

impositione , quam actu habet vel ex natura sua, polentiae cognitivae eam vitaliter

immutando aliquid vel aliqua vel aliqualiter nalum est significare Vitalis im

mutatio est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentia cognitiva

vitaliter pereeptiva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum

rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam

vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo

XX. Peter v. Ailly. 109

in einen incomplexus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei

jenem terminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestandtheil

des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus calegorematicus,

s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „significatione

tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et

officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient

oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indica

tives in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines

mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur

in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in-

Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-

Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter

minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in jie übliche prima und

secunda intentio ein , welch letztere darin gefunden wird , dass ein Be

griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst

nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes

ist 457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen

modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der

üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"

Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen

Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung 459).

dicimus conceptum esse signum rei Terminus mentalis, conceptus, actus intelligibitis,

notitia rei appreliensiva idem sunt.

454) Notitia appreliensiva incomptexa est conceptus rei incomplexus, com

plexa est conceptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est complexione

distante, alia complexione indistante. S. ob. Anm. 435.

455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „ significatione tan

tum" est conceptus nuturuliter significans aliquid vel atiqua non poten* reddere suppositum

verbo personali modi fiuiti nec appositum respeclu nominis nominativi casus;

„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit signifient, potest tamen esse

appositum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simut"

est , qui naturaliter significal aliquid et potest esse suppositum verbi personalis modi

finiii et appositum nominativi casus.

456) Terminus mentalis improprie dictas est conceptus vocis vel scripturae, ....

et, licet signifieet naturaliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo

, potest tamen cum hoc significare ad plocitum et subordinan alleri conccptui,

v. gr. conceptus huius vocis „homo" naturaliter proprie significal ittam vocem

„homo" , sed ad plocitum significal omnes homines et sie subordinatur in significa

tione Uti conccptui, qui naluraliter proprie est repraesentativus omnium hominum.

457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius

est secunda intentio Secunda intentio est conceptus sive actus intelligendi solum

naturaliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est

significata ad ptacitum per alium terminum.

458) Terminorum mentalium propric dictorum aliqui naluraliter significant nominaliter

et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et

tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus oralionis Item aliquis na

luraliter est nominativi casus , alter genitivi , et sie de aliis Quare sequitur,

quod regimen el construetio naturaliter conveniunt terminis mentatibus proprie dictis

et non per aliquos modos significandi eis additos.

459) Terminorum mentatium proprie dictorum alter est absolulus, aller est connotativus

Connotativus est, qui praeter itlud , pro quo supponit, naturaliter

atiquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privative connotat Quitibet ter

minus connotativus habet plura significata, et ad minus habet duo, sc. unum formale

110 XX. Peter v. Ailly.

Hierauf aber lässt D'Ailly in völlig parallel gehender Rehandlungsweise

den terminus vocalis folgen ; er defiuirt nemlich vorerst denselben als

eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und

weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen

(vgl. Anm. 435), hei den Menschen aber die willkürliche Feststellung

der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 4eo).

Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum

ultimatum", um die significatio non ultimala als die der Allgemein-

Begriffe zu bezeichnen401). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)

spricht er neben calegorematischen und syncategorematischen Worten

auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sâmmtliche adjectivischen

Verba rechnet 402). Zuletzt führt er die Unterscheidung der

prima und secunda impositio 463) und abermals die Eintheilung in ab

solute und connotative Worte an 464).

Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er

scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die Insolubilia,

und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen

Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten

Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden

hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Unheiles

ausgeht465). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet

aliud materiale ; materiale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod

connotat,

460) Terminus vocalis est vox significativa, .... i. e. quae apprehensa ab auditu

ex impositione, quam ac lu habet, nata est potentiae cognitivae eam vitaliter

immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.

Et dicitur „potentiae eognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus

aliquid significatur, sed etiam brntis Significare ad plocitum non

est atiud quam institutio facta per voluntatem et per plocitum alicuius tolius ctrmmunilatis

vel alicuius habentis aueloritatem et gerentis vicem totius communitatis.

461) Terminus vocatis dicitur significare ad plocitum ultimate rem ittam, ad

quam significandam ullimate est impositus; et dicitur significare ad placitum

non ultimate Шum conceptum sive terminum mentalem proprie dictum, cui in signi

ficando subordinalur , v. g. terminus vocalis „homo" significal ultimate omnes singu

lores homines et significal non ultimate conceptum naturaliter repraesentativum om

nium hominum.

462) Terminorum vocalium quidam est mere categorematicus , ul „homo", alius

est syncategoremalicus , ul „omnis" , alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus

, qui sc. potest resolvi in duos terminos, cuiusmodi est „nihit'' vel

„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particutaria in neutro genere,

.... ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" Omnia verba adicctiva, ut „lego,

curro" , sunt partim categorematica signifie atione et partim syncalegorematicti ,

et in mente eis vere respondet conceptas complexas.

463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intentionis,

quod idem est, aller est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae

intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significat rem, quae est

signum alterius rei ca rutione, qua est res significata per aliquem terminum.

464) Terminorum vocalium alii sunt absolutl , alii connotativi; sed hoc convenit

termino vocali per impositionem, quia sc. subordinatur in significando termino mentali

proprie dicto.

465) De vocatis insolubitibus multi diversa et adversa censuerunt In

tanta sententiarum varietate viam quaerens evadendi et evacuandi diffiruttatem nutlum

adhuc inveni a qupquam esse demonstratam , quae ad plenum satisfaciat meae menti.

Quapropter .... mu dum probabitem explonare tentabo, per quem radix difficultatis el

XX. Peter v. Ailly. Ill

gliederung in proposilio mentalis, vocalis, scripta derartig, dass die

letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet

seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und

in der auf solche Weise übergeordneten proposilio mentalis allein findet

er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche

Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)

die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit461"). Diese bevor

zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur

Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusanimengesetzt-

Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter

dieser Ansicht einen „doctor subtilis et solemnis" erwähnt, so weist,

da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng

liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet

sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf

das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle

Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu

„composilio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der. äusserlichen

significatio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 46 8). Uiedurch

radicalis ipsius solutio poterit apparere Haec materia duas habet difficultates:

unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, aliam

specialem de veritate et falsitate propositionum reflexionem habentium supra se. Cirea

primum duo sunt videnda: primum quid sit proposilio .... proprie dicta, et quare

sit proposilio vera vei falsa; cirea secundum duo sunt videnda: primum quid sit

proposilio habens reflexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,

quae commúniler dicuntur insolubitia.

466) Proposilio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod

vocalis et scripta subordinentur sibi iuvicem, sicut multi ponunt; nam scripta

immediate repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non

diversificantur in liominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant

naturaliler et sunt naturaliler propositiones et non ad plocitum Proposilio men

talis proprie dicta est oratio mentatis naturaliler vera aut falsa Proposilio ad

plocitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed

mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.

467) Oritur dubitatio fortissima, utrum proposilio mentalis sit essentialiter composita

ex pluribus notiliis particutaribus, quarum una sit subieclum, atia praedicatum

et alia coputa Fuit una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet

in hac sententia partem negativam, unde primo ponit, quod nullo proposilio mentalis

de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,

quod esset possibite, duas propositiones mentales naturaliler et non ad plo~

citum significantes esse omnino simites et eiusdem rationis specificae, quarum una

esset possibitis el alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur

haec vocalis „Оmnis albedo est qualitas" , est possibitis et de facto vera; itlo vero,

cui subordinatur ista vocatis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis

Ulterius ponit praedicta opinio, quod affirmatio et negatio non debent dici in intellectu

actus compositi seu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentiatiter

ex talibus notitiis partialibus distinrtis, quarum una sit subieclum, alia vero praedicatum.

S. ob. Anm. 45.

468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi

omnino continere veritatem Omnis proposilio mentalis hypothetica est ex pluri

bus notiliis partialibus essentialiter composita; quaelibet proposilio conditional

mentatis est una consequents, et quaelibet copulotiva habet antecedens et consequens,

ex quibus componitur ; quitibel syllogismus componitur ex praemissis et

conctusione Patet, quod praedicta opinio non est vera de qualibet proposilione

mentali yeneraliter Sed nulla proposilio mentalis categorica est essentia

112 XX. Peter v. Ailly.

hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich

die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiies, denn diese

können nun weder in der significalio noch auch, wie Buridan und Albert

v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der supposilio

liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiies, d. h. in

der mentalen Auffassung eines objectiven Sachverhaltes409). Und indem

er gegen den Begriff eines „complexe signifieabüe" , welchen wir bei

Gregor v. Kimini (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche

als blosses Moment der significatio lostrennt , bleibt ihm die Einheitlich

keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier

sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine

Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)

genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47ü). Nun kommt er

auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich

selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und

unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten

liier composita ex pluribus partialibus notitiis Affirmatio vel negatio in intelleclu

seu quaevis mentalis oratio non debet dici complexa propter hoc, quod sit com

posita ex pturibus notitiis partiatibus essentialiter Oratio mentatis non debet

dici complexa, quia aequivalet in significando pluribus vocibus vel scriplis oralionem

vocalem vel scriptam componentibus JVec propositio mentalis debet dici com

plexa, quia compositionem significat in entibus extra animam Alia et alia ratione

dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis el scripta, nec oportet,

quod, sicut oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis

habeal ptures tales partes proprie dictas, sed bene aequivalet in significando pluribus

notitiis, quae improprie possunt dici partes; non tamen dico, quod hoc sit ralione

compositionis, sed solum ratione significationis.

469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro

positio non est ideo vera vel falsa, quia significat verum vel falsum ad extra;

no» ideo, quia eins subiectum et praedicatum supponat pro eodem vel non pro eodem.

Quaelibet propositio significans ad ptacitum ideo praecise est vera aut falsa,

quia sibi correspondet mentatis proprie dicta vera vel falsa, et ideo praecise

est possibitis vet impossibitis, quia correspondet sibi talis mentalis proprie dicta

Quaetibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa,

si sit vera, ideo est vera, quia, quatitereunque per eam secundum significationem

totalem significatur esse vet fuisse vel fore, taliter est vel fuit vel eiit;

et ideo est possibitis, quia , qualitereunque per eam secundum significationem totalem

significatur esse vel fuisse vel fore, taliter potest esse vel fuisse vel fore.

470) Est una opinio , quae ponit, quod significatum propositionis adaequalum et

totale est complexe signifieabile verum vel falsum Sed nultum est nec potest

esse complexe signifieabile verum aut falsum ad intcllectum praedictae opinionis

Quidquid est aut potest esse, est comptexe signifieabile Nihit est significatum

adaequalum seu totale alicuius propositionis mentalis proprie dictae , quia quaetibet

tatis ratione suarum partium, quibus aequivalet in significando , plura significat ud

invicem distincta Quidquid significatur per aliquam propositionem mentalem

proprie dictam secundum eins totatem significationem, etiam idem significatur per

atiquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem

contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio el alio modo Si

vero obiiciatur, quod inter articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicotaum

de Alticuria unus est iste „Hae propositiones „„Deus est"" el „„Deut non est""

idem significant, licet alio el alio modo", respondeo, quod multa fuerunt condemnata

contra eum causa invidiac, quae tamen postea in scbotis publice sunt confessa, tamen

dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel etiam

de vocalibus ad plocitum significantibus.

XX. Peter v. Ailly. 113

der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver

legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenthümliche Verhältniss,

dass ein Uilheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene

Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's Xnsicht,

welcher die lnsolubüia mit der sachgemässen significatio der

Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch

jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene

Gränze hinaus 472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde

gelegte ¡falsificare se ipsas" , je nachdem dasselbe unbedingt in allen

Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete 473). Hierauf kehrt er

wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und

theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obiective) und eine gegenständ

lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den

mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-

471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflexionem el de

ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel aticuius

repraesentatio potentiae cognitivae ; dico enim „cognitivae" et non „ intelle clivae",

quia ..... etiam potentiae sensitivae potest aliquid repraesentari Propositio insolubitis seu insolubite est propositio, quae signi(fs.icaotb,. sAenme.sse46f0a)l.

sam; non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter

potest solvi, ul dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),

sed quia difficultas provenit ex eo , quod talis propositio significat, se ipsam esse

falsam. Ideo palet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,

ticet non e xontra Nulta propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur

terminus appropriate significans propositionem, sicut sunt termini „verum, falsum,

universale, particutare, affirmativum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.

472) Ex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae

ponit, quod omnis propositio significat, se esse verum, et falsitas opinionis

cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa categorica significat,

se esse propositionem, et significat, idem esse , pro quo supponit eius subiectum et

praedicatum, el falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eius reverentia , sc.

quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad -extra, quam

vocat materialem significationem, et atiam de suis terminis et de se ipsa, quam vocat

formalem; sequitur contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec

significat, se ipsam esse falsam: „ Socrates proiiciet Plotonem de ponte, posito casu,

quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiicietur de ponte, et solus proferens

verum transibit pontem, et tunc veniet Ploto et profert Socrati dictam proposi

tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubitia , quae

tamen non sunt, quia non significant, se ipsas esse falsas, ut „Socrates seit se

errare", „Socrales fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrales maledicil

Piatoni" , et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum

insolubitium.

473) Solum ponam distinctiones de propositionibus falsi ficantibus se ipsas, quia

de Utis est specialis difficultas et non de aliis Quaedam significant, se esse

falsas, de per se, i. e. omni casu cireumspecto , quaedam de per accidens, se. expositione

alieuius casus; unde palet. error quarundam dicentium, quod nullo pro

positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam si'

gnificant directe et tales sunt itlae, in quibus affirmatur Ule terminus „falsum" de

termino supponente pro se ipsis , quaedam vero significant indirecte seu consecutive.

Propositionum significantium , se esse falsas, indirecte sevv consecutive quaedam

significant immediale, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi

tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae eui mediantibus aliis

propositionibus, quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi

tionibus, a quibus ipsae significantur.

Pbanvl, Gesch. IV. 8

114 XX. Peter v. Ailly.

stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 474), woraus

das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,

dass die ganze insolubüitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im

eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen

mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen

Urtheilen erscheinen könne 47S). Auf dieser Grundlage erledigt sich

dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung

oder Lösung der Insolubüia, welche darin beruht, dass in Folge der

Parallelisirung eines mündlichen Unheiles und des ihm entsprechenden

mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und

hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi

nologie proposilio plures" anheimfällt 476).

474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere propositioni

mentali proprie dictae kepraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri

dupliciter sicut et significatio, sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat

regem obiective, conceptus vero mentalis, quem habeo de rege, significal

regem formaliter, quia est formalis cognitio regis Significare aliquid obiective

nihit aliud est, quam esse obiectum alicuius cognitionis formalis; significare vero for

maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alicuius obiecti Quaelibet

res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nutlo res

creata potest esse propria et distincta cognitio formatis sui ipsius Nullo propo

siti vocalis vel scripta potest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter,

guia nulla talis potest esse formatis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet propositio

vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.

475) Роnam aliquas conclusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt

extraneae et mirabites : Nulta propositio mentalis proprie dicta potest significare,

se ipsam [esse falsam Impossibite est intellectui primo formare propositionem

universalem mentalem proprie dictum significantem, omnem propositionem mentalem esse

falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictam,

quae signifieet, suam contradictoriam esse veram Nullo propositio mentalis

proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reflexionem

supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,

quia cêrtum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa ";

pro solutione vero pono aliquas conclusiones : Pars propositionis mentalis

proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere

pro contradictoria itlius propositionis , cuius est pars, nec potest sup

ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlom propositio

nem Pars propositionis ad plocitum significantis non potest supponere pro pro

positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo reflexionis

propositio vocalis vel scripta ouf mentalis improprio dicta potest habere reflexionem

supra se Patet, quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel

scripta aut mentalis communiter dicta, quia nullo insolubitis est mentalis proprie

dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars

potest supponere pro lota propositione, cuius est pars.

476) Nunc videndum est de talium propositionum veritale aut falsitate, et per

hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter

dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem

mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu

bitis et alicuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi

invicem correspondentes significant idem el pro eodem supponunt Qualitereunque

per insolubitem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas

mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex

eo, quod [alsificat se ipsam Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam

esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men

talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.

Peter v. Ailly. 115

Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat

D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den

Consequentiae hineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,

um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly

eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der exponiblen

Sätze geben wollten, von sich gewiesen 477), stellt er entsprechend

seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass

sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je

ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über

nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen

den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen

exponiblen Ausdruck 480), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-

Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige

Regeln vorausschickt481), um dann drei dubitationes folgen zu lassen.

lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera el alia falsa, correspondent

inconiuncte Quaelibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et

eius contradictoria est simul vera et falsa Aliquae sunt propositiones omnino

simites in voce et de terminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter

falsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent

contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla propositio insolubitis vel

eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim

pliciter impossibitis Ad nullom propositionem insolubitem vel eius contradictoriam

est danda unica responsio, quia secundum Aristotelem secundo Elenchorum ad

propositionem plures non est danda unica responsio.

477) Cap. 1 : Sunt quae dam categoricae , quae formaliter aequivalent hypothelicis

Aliqui dicunt, quod de numero talium propositionum sunt omnes , in

quibus ponuntur termini privativi, negalivi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabite,

non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ul „chimaera, vacuum", imo omnes

propositiones, in quibus ponuntur termini relotivi vel generaliter quicunque termini

connotativi Sed si itlud est verum, apparet mihi, quod ita potest dici de qualibet

propositione categorica.

478) Ebd.: Prima dubitalio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio

hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem

mentales Non solum propositiones sunt exceptivae vel exclusivae in voce, imo

etiam in mente, unde intellectus formal exclusivam mentalem Uli vocali correspondentem

Ex quo sequitur, quod talibus propositionibus non correspondet

eadem mentatis, imo uni una et alteri altera.

479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma

liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singuloribus Palet

de itta, in qua .ponitur aliquod tale signum „uterque, neuter" Non valet de

Uta, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quitibet",

quando coniunguntur in terminis rectis, ul „Quitibet homo currit" ; quia aliqua

universalis est possibitis , et tamen copulotiva composita ex suis singuloribus est

impossibitis.

480) Ebd.: Tertia dubitalio est, utrum Uta sit categorica vel hypothetica „Socrates

dormit Plotane vigitante" Sciendum est, quod abtativus absolutus se

cundum grammalicos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", vel per „quia".

481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumitur exceptive, quandoque

vero tenetur consecutive Dictio „praeter" aliquando lenetur exceptive, aliquando

distributive Ponendae sunt reguloe: 1) Nunquam exceplio debet fieri

nisi a toto in quantitate 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva non

negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negatio negans,

quamvis praecedat diclionem exceplivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat

supra signum universale 4) Non semper loco itlius oralionis „non omnis" po

nitur convenienter haec oratio „aliquis non" 5) Aliquae sunt propositiones urn

s.

116 XX. Peter v. Ailly.

Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,

wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die suppositio confusa

distributiva noch in eine absoluta und eine limitata eintheilten 482J; der

zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 48 3),

sowie der dritte die Umkehrung derselben 484). In völlig analoger Behandlungsweise

folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen

allgemeineren Gesichtspunkten 48ä) und dann gleichfalls in drei Zweifeln

versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descerniendo sub termino

distributo propositionis exceplivae non debet poni exceptio in singutaribus , per quas

descenditur 7) Syllogizando ex propositionibus exceptivis oportet, quod medium

mane av in propria forma in atraque praemissarum 8) Ubi non potest salvari

proprietas locutionis ponendo dictionem „praeter", loco itlius debet poni „alius"

9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debet primo fieri descensus sub

itto termino communi , super quem cadil itlo dictio exceptiva, sed sub termino, a

quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua ittud,

a quo fit exceptio, eontinetur sub itlo, quod excipitur.

482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt termini in propositione ex

ceptiva Atiqui dicunt, quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem

confusam tantum, et subie c tum habet suppositionem confusam et distributivam ;

tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva, quia quaedam est ab

soluta, .... alia timitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo con

tento distribuitur ratione alicuius termini additi; el hoc modo subieclum propositionis

exceplivae supponit, ut Uli dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva

affirmaliva, cuius subiectum determinate supponit, sc. itia, in qua dictio exceptiva

negatur Cuiustibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subieclum

habet suppositionem confusam et distributivam absolutam Si exceptiva fuerit

negativa, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive Ter

minus discretus supponit semper discrete; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum

non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu

nem, tunc, si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse

el distributive. ... In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem

modo sicut subiectum el praedicatum suae praeiacentis'. Cuiustibet exceplivae,

cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.

483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex

ceptivae Omnis exceptiva, in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per

unam copulotivam , cuius una pars est coputativa affirmaliva el atia negativa

Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradicit uni, in qua dictio exceptiva non

negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam Uli, per quam

sua contradictoria exponitur.

484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo propositiones exceptivae convertuntur.

.... fíullo exceptiva formaliter convertitur in aliam exceptivam, sed in unam

non exceplivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est tatum

aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, el parte extra capta et termino, supra

quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est" Quod dictum est, habet veritatem

in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua

dictio exceptiva negatur , non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur

der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur

theite angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socratem

non currit. Non omnis homo praeter Socralem non currit. Non omnis homo

praeter Socralem currit".

485) C. 3: Videndum est de propositionibus exclusivis Dictio exclusiva

quandoque se tenet a parte subiccti et quandoque a parte praedicati et quandoque

cadit supra totam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exclusivam.

A propositione de inesse affirmaliva ad aliam affirmativam de eodem subiecto

et praedicato cum dictione exclusiva capta proprie est bona consequentia Si

dictio exctusiva capialur improprie et addatur verbo, tunc excluditur a subiecto omne

XX. Peter v. Ailly. 117

erörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und

ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus

drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae" und „gratia

causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),

dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge

handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinil" schliesst er

sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt

itlud verbum, quod importat actionem distinctam Proportionabititer potest dici

de itlo, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum In Ulis, in quibus cadit

supra totam propositionem , si dictio exclusiva capiatur secundum impropriam

significalionem , adhuc exclusio potest esse duplex: una, quando praecise excludiv,

praedicalum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando excludit praecise

pluralitalem maiorem, quam sit expressa per subiectum.

486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositione ex

clusiva Subiectum, si sit terminus communis, supponit confuse tantum; si tamen

sumatur cum signo distributivo, supponit confuse et distributive Exclusiva

affirmativa, in qua dictio exclusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio

exclusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso

487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exclusivae

Omnis talis exponitur per coputalivam compositum ex eis, quarum prima est affir

mativa praeiacens remoto signo exclusiva et secunda .est universalis negativa

Omnis itta, in qua dictio exclusiva negatur, exponitur per unam disiunctivam.

488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exclusivae convertantur Non

convertitur formaliter in alteram exclusivam in affirmativis Sed negativa,

in qua dictio exclusiva non negalur, potest converti in exclusivam negativem

simitem Affirmativa, in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in

universalem de lerminis transposais Affirmativa, in qua dictio exclusiva ne

gatur, potest converti in affirmativam exclusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls

(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Eotgegensetzung.

489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dictiones „inquantum,

secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando autem

specificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.

490) Ebd. : Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativae Af

firmativa, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia conco

mitantiae, debet exponi per coputativam affirmativam compositum ex quatuor propo

sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn; XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,

Anm. 924); si reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ter

minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulori Negativa,

in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae ,

debet exponi per coputativam affirmativam compositam ex quatuor propositionibus

ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gratia causae, loco conditionalis debet

capi causalis Omnis itlo, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra

dicit universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negatur, et est

exponenda per propositionem contradictoriam, i. e. per affirmativam disiunctivam

compositam ex quatuor partibus contradictoras.

491) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in reduplicativa.

Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicut in

praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, terminus reduplicatus

supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit

determinate et confuse tantum.

492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur Re

duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmativam, sed in

unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subiectum est aggregatum ex praedicato

prioris et Ulo termino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".

Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.

1I8 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicoletlus Venetus.

die Regeln der Exposition 4 93), worauf er noch Zweifel über die Untheilbarkeit

des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkehrung

der betredenden Urtheile folgen Iässt 49e). Zum Schlusse erwähnt

er noch das Verbum ,fit" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es

der Naturphilosophie angehöre491).

Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho

lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus

Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im

Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor

geführte Reihe von Autoren die Ueberschrifl, welche ich dem gegenwär

tigen Abschnitte gab, als gerechtfertigt erschienen sein, so wird ohne

Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.

493) C. 5: Restat determinare de propositionibus, in quibus ponuntur verba

„incipit" et „desinit" Quaecunque propositio, in qua verbum „incipit" non

negatur et verbum „esse" negatur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in

qua verbum „desinit" affirmatur; et e converso Dicunt uliqui, quod aliter exponuntur

in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282); sed videtur

rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum

Propositio de verbo „ incipit'1 potest dupliciter exponi; uno modo per

propositionem de praesenti et remolionem de praeterito, alio modo per propositionem

de futuro et remotionem de praesenti lilo verba „incipit" et „desinit"

indudunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem Negativa

de „incipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunctivam compositum ex

partibus contradicentibus partibus itlius coputativae, per quam exponebatur affirmativa

sibi contradictoria Multae propositiones de „incipit" et „desinit" sunt distinguendae

penes amphibologiam ex eo, quod de virtule sermonis habent unum sensum et

unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem

Ista consequentia non valet: „Socrates incipit scire omnem propositionem;

„deus est" est propositio; ergo Socrates incipit scire proposjtionem „deus

est"" JVon sequitur: „Socrates incipit esse albus; ergo Socrates incipit esse

coloratus".

494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstrelur per litteram „hoc" et litteram

„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit et immediate ante hoc non fuit".

Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut

nec momenta in motu. Per itlud „nunc" , quod est tempus praesens, non demonstratur

tempus indivisibite ; possumus uti tempore praesenti pro ita magno

tempore sicut plocet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.

495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni

bus de „incipit" et „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem

modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui

sequitur itia verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente

alia suppositione Una suppositio est, secundum quod contingit descendere cum

pronomine demonstrative, alia est, secundum quam sic non contingit descendere.

Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipit" et

„desinit".

496) Ebd. : Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „incipit"

et ,,desinit" JVon convertuntur in propositiones simites Proposilio de

„incipit" debet converti in unam de praesenti et de futuro disiunetive; simititer itlo

de verbo „desinit".

497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis

ei aequivalentibus , ut „producitur, generatur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,

generari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut

propositiones de „incipit" exponuntur per plures categoricas , ita simititer propositio

nes de istis verbis „fit, factum est, fiet" Multa autem essent hic dicenda de

expositione dictorum verborum, sed itlo magis spectant ad phitosophiam et supponunt

aliqua, quae non pertinent ad logicam.

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119

Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Casuistik aller

Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen

der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften

doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos

reichhaltigen Literatur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste

Menge verschiedener , ¡opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten

Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt

sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,

da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Coramentare

verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „moderni",

sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that

(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie

in den Umkreis seiner Beschäftigung 498). Für uns hier kommen nur

seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commenter zur zweiten

Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel

ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge

druckt wurde501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der

Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr

der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel

„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten

geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).

498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et eorr., de anima, Eth. ad

Nie, und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.

499) Pauli Veneli expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetüs 1477 u.

wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht

nothwendig, da sie nur eine fteissige und distinguirende Erläuterung des aristote

lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,

Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).

500) Logica magna Pauli Veneli. Am Schl. : Pauli Veneti opus, quod magna

logica appeltatur correctum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de

Fossano Impressum Venetils impensis Octaviani Scoli 1499. fol.

501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. I.

s. a. 4. Pauli Veneti summutae ineipiunt; am Schl. per Gulielmum Tridinensem de

Mont. fer. Venetils. 1488. 4. Tractatus summulorum logicae Pauli Veneli; am Schl.

Venetils per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneti summutae cum commentariis

Menghi Faventini ac quaestionibus eiusdem; am Schi. per Franciscum de Macerata

revisa. Venetils per Otinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti

ete. Venetüs 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.

502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Tract. 1: Terminus, Propositio,

Praedicabitia, Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,

bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,

Ampliatio, Appellotio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Tcrminorum pro

bationes (was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligaliones.

Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. 1 und deren Widerleguog,

und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.

503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schl. Expliciunt dubia emen

data .per manus mgstri Secundi Contareni Venetüs per Bonetum Locatellum.

1493. fol.

504) Schon i. J. 1474 in Maitand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid

ratio possit logices arguta probandi Dogmata , de Vcneto littore Paule doces. Sodann :

Praeclarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schl. Papiae p.

m. Nicoloum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am

Schl. emendata per 'mgstrum Secundum venetum Contarenum Venefüs per Bo

netum Locatellum. 1493. fol.

120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik

grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die

zweite die proposilio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Einzeln-

Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach

mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er

sofort als calegorematicus im Gegensatze gegen andere Ansichten den

jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur

Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit

alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategorematicus hingegen

ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung

(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die

Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva

können je nach Umständen beides sein507); auch ob die Syncategoremata

als Theile des Suhjectes und beziehungsweise des Prädicates zu

betrachten seien, kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden

Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis"

absieht 508). Was hierauf die significatiо des Terminus betrifft, wird

unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen

Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die

significatio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,

505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo

in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia clorius appareat.

506) Ebend. : Terminus calegoremalicus est signum tam implicite quam explicite

simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivum, sed alterius a se et

suo consimiti per se in notitiam deduetivum Verba non sunt termini categore

matici, cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategoremalicus est

signum officii executivum , nullius a se et suo consimiti sine nova impositione per

se signum Sequitur , quod aliquis est terminus simplex, qui nec est categoremalicus

nec syncategorematicus , ut „vel" aul copulo verbi substantivi aut termini

„A, В, C" et huiusmodi Item sequitur, quod terminus calegoremalicus non dicitur

esse, qui significative acceptus potest esse subieclum vel praedicatum aut pars

subiecti vel praedicati distributi propositionis categoricae , sicut aliqui ponunt (s. bei

Peter v. Aitly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter tauten diese Definitionen

in d. Summuta log. I, 1: Terminus calegoremalicus est Ule, qui tam per se quam

cum alio habet proprium. significatum; syncategorematicus est terminus habens

officium, qui per se sumptus nullius est significativus.

507) Log. magna f. 2 г. В : Dubitatur primo , utrum adiectiva aliqna possunt

esse termini categoremalici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici diffe

rentia; quaedam enim non significant a se et suis consimitibus distinctum, ut „omnis";

.... quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus" ;

.... quaedam significant huiusmodi significata per se el non respectu ad aliud, ut

adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini

syncategorematici; .... secundo modo sunt categorematici , sed dependenter ;

tertio modo possunt esse categorematici independenter.

508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremata „ omnis, nullus, quitibet"

et simitia possunt esse partes subiecti vel praedicati Prima opinio dicit,

quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animat". Secunda dicit, quod

aliqna syncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicati, sed littera

„ omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera „non" est pars praedicati ;

sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „hämo" est solum praedicatum (B) Quia

huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas mititare videntur,

restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht

sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121

insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter

v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine . bevorzugte

Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh

rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benützte Gleichniss

vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt 509). Doch wird der

Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift

lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei

D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu

ralis signifteatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst

verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst

gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu

der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all

dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm

liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren

ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueherordnung,

nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des

singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh

rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrales, ledig

lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver

neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen

haeeeeitas an511).

509) f. 3 v. B: Terminum voco significare naturaliter , qui aliquid significat et

impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam

rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare vel conccptum primum

in anima causare (s. bei Peter v. Aitly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur

significare ad plocitum tripliciter. Uno modo, prout littera „ad ptacitum" est

accusativi casus el rectus immediate a littera „significat", non solum terminus vocalis

vel scriptus significat ad ptacitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 г. A)

Secundo modo . quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel voluntatis,

ut nunc signifieet vel nunc non significet ; el sic quitibet terminus vel scriptus vel

mentalis significat ad ptacitum Tertio modo , quia ad voluntalem primi instituentis

ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel significavit Sicut imago

depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474),

cireulus vem ante tabernam mnum significat solum ex institutione et non ex conve

nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sic ter

minus mentalis significat ex convenientia et simititudine accidentali ad talem rem, sed

terminus vocalis significat solum ex institutione.

510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas ma gis

appareat: Primo, quod termini vocales vel scripti se ipsos naturaliter significant;

secundo, quod tales res a se distinctas significant ad ptacitum; tertio, quod termini

mentales significant naturaliter res a se distinctas ex quadam convenientia et simiti

tudine <?.-*'5 v. B: Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter

minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, neс aliquod

superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat

suum per se superius, sed nutlum inferius Tertia dicil, quod iste terminus

„homo" significat animal, corpus, substantiam , et istum hominem ct omnem hominem

imaginabitem praeteritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio

inter celeras probabitis est ' f. 3 r. A: Quitibet terminus secundarie signi

ficat, quidquid terminus inferior vel superior significat primarie. S. nnten Anm. 559

am Sehl.

511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est Ule, qui

est pro pluribus supponibitis, terminus vero discretus Hie , qui tantum pro uno

(В) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative acceptus natura'

122 XX. Paulus Nicolettus Vcnetus.

Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als

ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil

bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität

derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnet,

den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm

mediati heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder

als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prädicativer Weise unter

sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,

oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile

einer weiteren Begründung unterliegen 5 12). So führt er zunächst betreffs

des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver

schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.

enthalten, gerechtfertigt werde813). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,

liier vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natu s praedicari de

pluribus , quorum unum non est nec fuit nec erit pars alterius ; simititer terminus

sinqutaris est Ule, qui significative acceptus natur aliter vel secundum modum suae

unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Nego , quod iste

terminus „Socrates" vel „loannes" sit terminus singuloris; imo est ita bene com

munis, sicut terminus „homo", et cum dicitur, quod Socrates est nomen pro

prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam, concedo tamen grammatice

loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones: Prima dicit, quod homo est

Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullut homo potest esse So

crates nec Ploto ncc sic de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo

est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).

(В) Ista tertia opinio inter celeras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae

opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior, quia

quitibel infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus

communis reliquo communior Hespondetur, quod communitas termini non altenditur

penes multitudinem significatorum , sed ideo dicitur aliquis terminus re

liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.

512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo

notanda est particutaris distinctio terminorum Immediati dicuntur termini simplices

vel pronomina demonstrativa in singutari numero el adverbia demonstrandi,

ul „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum

et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo

talis propositio est immediata „hoc est", quia non potest probari per aliquid notius.

I. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba

et adverbia et participia habentia inferiora secundum praedicalionem; alii aulem

sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),

ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composi

tiones secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae

Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem el officiabitem, ut palet de

isto termino „necessarium". Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.

513) f. 13 r. B: Redeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.

IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus

et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in

qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa

sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulori affirmativa

in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animat"

sic resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animat"

(v. A) Indefinita vel particutaris negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum

affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria;

tertio modo per universalem negativam sibi subalternantem, ut „aliquid non currit"

probatur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum

de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123

um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an

Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit

eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe

seine individualisirte Geltung durch „Aöc" nachweise. Die Supposition,

deren Definition auf die obige des terminus categorematicus zurückgreift

(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impro

pria und eine propria unterschieden, deren letztere entweder materialis

oder Simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi

nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der

termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und

der complexi, bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu

einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non

quiescenter umgestaltet wird515). Aucb die supposilio simplex wird

mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei

nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,

eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,

die Begriffe der prima und secunda impositio , sowie der prima und

secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das

von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der

communicabilitas zu Grunde legt518). Die suppositio personalis wird,

est per assumptionem sui contradictora Universalis affirmativa debet exponi per

suam subalternam et universalem negativam sibi convenientem Multiplicity con

tingit exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subiecti

simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas

exponendi de subieclo composite vel disiuncto (f. 15 v. A) De obliqua

mihi videlur posse dici absque distinctione aliqna.

514) f. 16 г. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro

aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inter supponere et significare; ter

minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum in

finita significare Dividitur suppositio in impropriam, ut „Anglia pugnat" (s.

Buridan, ob. Anm. 105), et proprium, quae dividitur in materialem ac simplicem

et personalem. (Vgl. Summul. log. II, 1.)

515) Ebend.: Suppositio materialis est significatio termini in propositione extrema

liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.

(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius

signi materialitalis (v. A) lsta opinio in parte vera est et mihi conformis in

mullis, sed est nimis stricta, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per

sonaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali

videtur consimite esse ponendum (B) Est igitur aliter dicendum, pro quo notandum,

quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum

incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,

ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab

his possunt significare per solom impositionem novam, ut „к, В"; quidam significant

significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel

sua consimitia , per limitationem signi , ul „homo" Terminorum complexorum

quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,

ul „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in

complexi sumpti primo vel secundo modo aut etiam complexi non quiescenter signifi

cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo

materialitalis; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sic possunt. (Vgl.

Summ. log. II, 3.)

516) f.. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ex

tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo

consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est acceplio termini vocalis vel scripti, quae

124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

nachdem sie in entsprechender Weise deflnirt worden, ganz nach üblicher

Tradition eingetheilt 517). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach

dem Vorbilde Buridan's (ob. Anm. 112) die ampliatio völlig in die Lehre

von der Supposition , wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus

(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen

die appellalio, welche er dreigliedrig als appellatio lemporis und ompliationis

und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin

weggelassen 51 9). Betreffs der suppositio relativorum zählt er vorerst

fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus

accipitur pro intentione animac, eut non imponitur ad significandum Resurrexit

quidam modernus solum suppositionem admittens personalem et asserens in suis

scriptis, nultam suppositionem materialem existere seu simplicem (Marsitius, Anm. 40 J,

nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae

atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) luxta quaesitum, quis sit

terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis, descriptiones , quae

nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in loto verae Est

igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus

simplex unitivus polentiae cum suo obieclo adaequalo non ratione sighi communicabitis

aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est conceptus simplex

unitivus polentiae cum suo obieclo adaequalo sub ratione signi communicabitis aul

incommunicabitis Terminus primae impositionis est signum tam implicite quam

explicite simplex ad plocitum significativum absque nova impositione sui adaequati

significali non sub ratione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus

secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ratione signi communi

cabitis aut incommunicabitis.

517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione

non maxime abstracti nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter

unitivi pro distinclo a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et

commvnem Discreta est significatio termini singutaris aut termini communis cum

pronomine demonstrative (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam

et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa el distri

butiva. Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis

Confusa distributiva quaedam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)

518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitalem suppositionis , quae fit respectu

diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se

respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:

Terminus supponens a parte subiecli respectu verbi ampliativi indifferenter supponit

pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. В : Terminus sequens verbum

ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine

ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur f. 25 v. A : Respectu terminorum

distrahentium de praeterito el futuro vel aliorum participiorum verborum ampliativorum

terminus supponens respectu verbi de praesenti distracli per participium alicuius

verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponerel respectu eiusdem verbi amplia

tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de termino distrahente,

ad quarum quamlibet est diversimode respondendum , ul „Antichristus est futurus,

Aliquis homo est mortuus, Adam est praeteritus". (Vgl. Summ. log. II, 8.)

519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :

Appeltatio est acceptio termini in propositione habentis respectum ad naluram verbi

vel participa Appellotio lemporis est acceptio termini in propositione pro aliquo

secundum solom signifie ationem verbi vel participa Appeltalio ampliationis est

acceptio termini ampliative sumpti limitati per terminum ampliativum praecedentem

Appeltatio formae est acceptio termini in propositione limitali per terminum praece

dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosce,

et tamen non cognoseo patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre

Socratem. Propositionem hypothelicam scis , et tamen nescis aliquam propositionem

hypothelicam.

.XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125

Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln

über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer

Supposition 521).

Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probatio lerminorum

zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia

unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der

ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise

mit „differl" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er

je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter

scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),

520) f. 26 v. В : De suppositione relotivorum diversae sunt opiniones

Prima dicit, quod relotivum convertitur cum suo antecedente simititer tam quoad

signifieationem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio

ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro itlo , pro quo praedicatum in

propositione , in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei

Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258) (B) Tertia ponit, quod relotivum non simpliciter

convertitur cum suo antecedente, sed prout habuerit respeclum ad subiectum vel

ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relotivum significat ittud, quod

significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relotum

ad suum antecedens, vel saltem non magis confuse, quam suum antecedens

f. 28 г. A : Quinta ponit, quod retativum relatum ad suum antecedens respectu alicuius

actus competentis cuitibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut

suum antecedens.

521) f. 28 v. A : Reprobatis his opinionibus restat opinionem veram et probabitem

pertractare Retativa accidentium et retativa diversitatis non habent eandem suppositionem,

quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secun

dum varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Coreus est niger, et quitibet

Atthiops est talis"* Relolivum identitatis in eadem categorica semper supponit

eodem modo sicut suum antecedens f. 29 г. В : Relotivum identitatis hypothetice

relotum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.

(v. B) Relotivum identitatis hypothetice relotum ad suum antecedens supponens

discrete vel determinate supponit eodem modo f. 30 г. В : Si antecedens relotivi

identitatis hypothetice reloti supponit mobititer affirmative, relolivum supponit etiam

mobititer (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius

partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probatio est ittalio

categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)

522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius

prosequendum, et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausfuhrlichst

folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni homine, et tamen ipse non

differt ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni

homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nulta homine differt

omnis homo. Socrates differt, differebal et differel ab asino, et tamen non ab omni

asino Socrates differel vel differebal. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)

523) f. 34 г. A : Sequitur de dictionibus exclusivis Propositio exclusiva

primi ordinis est itta, in qua nota exclusionis determinat implicite vel explicite tam

subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" ; secundi ordinis est, in

qua nota exclusionis determinat totum praedicatum cum coputa, ut Iste homo tantum

currit"; tertii ordinis, in qua determinat solum praedicatum, ut „Tu es

tantum homo" ; quarti ordinis , in qua determinat partem praedicati aul

subiecti, ut „Ego video tantum Socratem" ; quinti ordinis est, in qua dictio

exclusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundtage dieses Un

sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten

die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia

beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)

524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itia, in qua terminus,

a quo fit exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ut „Omnis

126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 52 5);

dann reiht er „sicut" an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)

beigezogen fanden 52e), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,

bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)

verwerthen kann 52 e). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorematisch

bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „totus" 529),

homo praeter Socratem eurrit" ; secundi ordinis dicitur itlo, in qua non

ponuntur in eadem parte propositionis , imo inter ea mediat coputa, ut „Omnis homo

carrit praeter Socratem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition folgen

Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtbeiten (f. 39 r. ti):

Aggregation ex termino, a quo fit exceptio, et opposite termini extra capti supponit

mobititer Purs extra capta stat confuse tantum Terminus, respectu cuius

fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regeln,

welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)

525) f. 41 X. A. (Vgl. Summ. log. IV, 12.)

526) f. 42 r. A : Restat, de altis dictionibus vim confundendi habentibus pertractare,

et primo de dictione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum

immediate sequentem confundit confuse et distributive in comparatione ad praedicatum

propositionis dependentiae, t e. propositionis sequentis litteram „sicut". Hieran

knüpfen sich dann die Sophismen: Quantuscunque fuit Socrates, tantas fuit Ploto, el

tamen Socrates non fuit tantas, quantus fuit Ploto. Impossibite est, quod Ploto curral

ita velociter uniformiter praecise , sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam

non est ita albus, sicut erit Ploto, et erit albior, quam erit Ploto, et tamen non erit

albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito potest esse antichristus corruptus, sicut ipse

generabitur, et tamen non potest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabitur.

527) f. 43 v. В: Et cumparativus habet vim confundendi Exponitur per

attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitity

sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque ex

trema. Hierauf die Sophismen : hi infinitum minor te est aliqua pars lua, et tamen

non in infinitum motor aliqua parte tua tu es. Ploto erit albior, quam Socrates, et

tamen Ploto nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit albior, quam

Ptato incipit esse albus, et tamen solummodo per finitum ipse erit albior, quam Ptato

incipit esse albus. In infinitum citius erit atiqua pars pertransita, quam A, et tamen

non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.

log. IV, 7.)

528) f. 47 v. A : Quitibet terminus superlotirus cuiustibet termini communis

immediale sequentis est mobititer confusivus in ordme ad suum positivum

Quando construitur cum genitivo pluratis, polest dupliciter exponi; uno modo

per suas praeiacentes et negativam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et

negativam de comparativo f. 48 г. В : Quando construitur cum retatione impli

cite vel explicite, ul „A est maximum pondus, quod Socrates potest portare", „A est

minimum pondus , quod non potest portare" , „A est maximum , quod non polest

videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sic exponitur „A potest portare

el nullum maius" , secunda sic „A non potest portare nec aliquod tantum",

tertia sic „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sic „A potest

videre et nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche

Erörterung über „ maximum, quod sic" und „minimum, quod non" an. (Vgl. Summ.

log. IV, 8.)

529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque

categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „totus"

syncategorematice, quando toli propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So

phismen, wie z. В.: Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates atiqua sui

parte est minor. Totum, quod est in mundo, est in oculo tuo vel in bursa tua u.

dgl f. 57 г. В : Categorematice sumitur, dum coputam principatem determinare

non potest , quando copuloe postponitur vet eidem introcluse et restricte z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoo.nituIrn,

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127

„semper" 530), „ab aeterno" 531), „infinitum" 532), und „immediate" 533);

hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung

verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus

spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen

Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritatis" die Rede

sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus

führt535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),

manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.

(Vgl. Summ. log. IV, 15.)

530) f. 57 v. В : „Semper" sumitur categorematice , dum verbum principale de

terminare non potest , quando a parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit

semper" ; syncategorematice tenelur, quando in coputam principalem suam virtutem

emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)

531) f. 58 г. В : Quaecunque dicta sunt de termino „semper", possunt convenienter

applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)

532) f. 58 v. B: „Infinitum" tenet categorematice, quando principale verbum

determinare non potest; .... syncategorematice, quando . determinat. Hiezu die

Sophismen : Sicut infinita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinitum tempus fuit

finitum, et tamen nullum tempus finitum fuit infinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)

533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominalster, quando

cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;

adverbialiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur

„Immediate" terminum sequentem se confundit confuse tantum Exponitur pro

positi denommata ab eo per suam praeiacentem el universalem negativam. Hier

über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post

hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)

534) f. 63 г. В : De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Huiusmodi

verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 г. A :

A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composite subiecto consimili

cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum

verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam , quod nullus ter

minus connotans indivisibititatem debet ingredi probationes itlorum, sicut „instans",

quia nihit eis corresponds in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem

pus, cito, nunc" (vgl. Peter v. Aitly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,

quod dupliciter exponuntur , uno modo per positionem de praesenti et remotionem

de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et positionem

de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,

quod exponuntur per disiunctivas et coputativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)

535) f. 65 v. A : Propositio respeclu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non

habet, sed habet causas veritatis, quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,

unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum

determinatione diclionis „immediate" ; .... secunda causa est una copulotiva unius

de praesenti negativae et allerius de futuro affirmativae cum simiti determinatione.

f. 66 r. A: Qualecunque erit atiquid, quale ipsum iam non est, ipsum incipit

vel incipiet esse tale Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando

non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)

Quaetibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est

pro instanti verificabais, ut „Tu es" (B) Quaelibet propositio de praeterito vel

futuro verbo substantivo est pro instanti verificabais, nisi determinetur per terminum

siynificantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est

pro instanti verificabais, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu

tanges Socratem et Ptatonem , igitur in aliquo instanti tanges itlos" f. 67 v.

B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum

argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis

causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So

phismen.

128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt 536); und

hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchtheil der logischen Lehre mit

neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur

„proposilio descriplibilis" , zu welcher auch die üblichen juristischen

Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehören537); hin

gegen auf den Adverbien beruht die proposilio de modo exponibilis" 53S),

und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur

„proposilio officiabüis" 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol

cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com

positus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und

auch Uentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei

nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus compositum dann

eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangebe, hingegen

sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).

536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus compositus et di

visus originem sumit, sequitur pertractare Terminorum officiabitium quidam sunt

nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum"; quidam

sunt verba, ut „scio, dubito, credo, imaginar, opiner, haesito , volo, nolo, pereipio,

intelligo, existimo, promitto , apparet, significat, potest, contingit" et alia infinita;

quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, creditum" etc.; quidam sunt adverbia,

ut „possibititer , impossibititer" ete. Horum terminorum quidam habent officiari, ut

praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui

dam exponi, ut adverbia.

537) Ebend.: Propositio descriptibitis est itlo, in qua aliquod praedictorum verborum

vel participiorum existens primum probabite in propositione incomplexum de

terminat, ut haec propositio „Ego scio A propositionem" sic describitur et probatur:

„Ego scio significatum pñmarium A propositionis, quod scio primarie significan per

A, igitur scio A propositionem". ...(B) Ab his potest homo exemplum sumere, qualiter

alias propositiones de atiis verbis officiabitibus describere debeat, ut „Promit to

tibi denarium", i. e. „Promitlo tibi ius alicuius denarii praesentis, praeteriti, futuri,

possibitis, imaginabais". (Vgl. Summ. log. IV, 4.)

538) f. 71 r. A: Propositio de modo exponibitis est itlo, in qua aliquod prae

dictorum adverbiorum existens primum probabite in propositione verbum principale de

terminat, ut „Necessario omnis homo est animat" exponitur sie: „Omnis homo est

animal, et non potest esse, quin omnis homo est animat". Zar Erläuterung folgen

acht Sophismen. (Vgl. Summ. tog. IV, 2.)

539) f. 73 r. A: Propositio officiabitis est itlo, in qua modus nominalis , verbalis

vel participialis existens primum probabite in propositione complexum determi

nat, ut „Possibite est, te scire A" sic officiatur et probatur: „Haec propositio est

possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire

A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und

sonach (f 75 r. B) als „Conclusiones credulitatis1' bezeichnet werden. (Vgl. Summ.

log. IV, 3.)

540) f. 76 r. B: Omnes Uli modi superius explicati, sc. nominalis, verbalis,

participialis et adccrbialis, sensum compositionis et divisionis exprimere possunt;

sed qualiter , est difficuttas. Dicunt quidam , quod , quandocunque modus simpliciter

praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus

nominalur ; sed quando mediat dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,

quando modus praecedit, est sensus compositus, sed quando medial vel finaliter sub

sequitur, est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,

quandocunque modus praecedit dictum calegoricum vel liypotheticum, facit sensum com

positum, et quando mediat verbum dicti et primum extremum , tenetur in sensu di

viso (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabiti fre

quenter [atlit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 129

Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über

„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen 54t).

Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich

im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Ur

lheiles, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig

läppischen Einwand zurückzuweisen 542), wie bei der Eintheilung in

kategorische und hypothetische Urtheile 54:i). Das kategorische wird zu

nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in

Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (ob. Anm. 173)

trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunc

tive, copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 544).

Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier

neu der Begriff einer „negatio praegnans" hinzu, welcher sich auf die

exponiblen Urtheile bezieht 54s), und in gleichem Sinne wird von terminus

541) f. 82 v. A: Quia in tractalu praecedente pluries tangebatur, licet indecise,

de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem clorius tradendo

scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum -ab ali-

-quo sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con

tingens de necessitate eveniet. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte

Folioseiten füllt, ist ein forttaufendes Schulexercitium, in welches alle moglichen

Sophismen verftochten werden.

542) f. 101 r. A: Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aul falsi

significativa .... (v. A) Contra arguitur .... per istam oratioriem „Bu est Ba"

Respondelur, quod „Bu est Ba" non est^ propositio , el nego, quod sit enuntialio per

fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)

543) f. 101 v. В : Propositio in categoricam el hypotheticam dividitur

Propositio categorica est itlo, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicatum

et copulom (f. 102 г. A) Contra divisionem arguitur probando , quod aliqua

est propositio, quae nec est categorica nec hypothetica ; el ponitur, quod tu incipias

proferre propositionem .... el sic continuabis, quousque erit totaliter prolota;

ideo sic propositio immediate post erit categorica vel hypothetica (B) Respondetur,

quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius

subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,

welche mit gleichem Glück beseitigt werden.

544) f. 102 v. A: Propositionum calegoricarum quaedam sunt de subiecto am

pliativo et praedicato ampliativo, quaedam nec de subiecto ampliantur nec de

praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae

dam de extremo ampliativo et non subiecto nec praedicato lltarum de subiectis

ampliativis quaedam sunt de praesenti , quaedam de praelerito, quaedam

de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam

de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec de extremo.

.... lltarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel cuniunctionis,

quaedam cum interpositione lltarum sine interpositione quaedam sunt

de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , .... quaedam ex recto et obti

que lllorum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunctivo ,

quaedam de extremo coputalo, .... quaedam de conditionat o , .... quaedam de locali,

.... quaedam de lemporali, .... quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). . . . Ca

legoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam

nec de secundo nec de tertio.

545) f. 102 V. В : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego

ricarum quaedam est affirmativa, quaedam negativa Affirmaliva est itta, in qua

verbum principale vel copulo implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro

positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sicut

exclusivae et reduplicativae , in quibus non negatur nota denominationis et quaecun

que exceptiva propric negativa Non praegnans est quaecunque negativa non

Pbanvl, Gesch. IV. 9

130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

praegnans bei der Eintheilung gesprochen , welche auf der Quantität be

ruht540), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz

folgen 54 7). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei

chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus

der modalen von der Quantität abzusehen sei; den Exceptiv- und den

Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs

des hypothetischen Urtheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen

seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und

das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.

Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,

wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,

man im. Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis

vel non se habens aliquo dictorum modorum, .... et haec dividitur, quia

quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est itia, cuius

contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non potest esse ve

rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.

105 r. A : Ce quolibet dicitur alterum contradicloriorum incomplexorum et de nullo

eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativo ad affirmativam de

praedicato infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae

dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto el in suppositione personali

est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir

mativam de praedicato infinito debito medio est bonum argumentum.

546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, .... quod quaedam

est universalis, quaedam particuloris , quaedam indefinita, quaedam singutaris

Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali

determinatus vel pluribus eidem aequivalentibus f. 109 г. A : Particularis

est itlo, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particutari determinatus

vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferentibus (B) Indefinita

est itlo, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina

tus Singutaris est itta, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate

aul terminus calegorematicus solo pronomine demonstrative determinatus f. 112

r. A: Ab universati affirmativa ad suum singutare cum debito medio est bona consequentia

(B) Ab universali negativa ad quamlibel suarum singulorium est bona

consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particulorem tam affirmative quam

negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)

547) f. 113 r. B: Dicto de quantitale propositionum iam restat, easdem in

figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocate. Dabei werden nun in

weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetzung und

Subalternation in ausdrücklichem Anschlnsse an Petrus Hispanus angeführt, und in

gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benützung des

Memorial-Verses „I'rae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich

auf die modalen Urtheite angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia

der Urtheite und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die

Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)

548) f. 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim

plex, quaedam per accidens, et quaedam extra quantitatem sei* praeter quantitatem.

.... f. 123 r. A: Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita

transpositio extremorum copuloe , cuius allerum' extremum tam implicite quam expli

cite caret quantitale logicali; et isto modo convertuntur exclusivae et modales in

sensu composito (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico

de reduplicativis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheite

die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam

vitae meae" sei umzukehren „ Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei

Marsitius , Anm. 382) oder „Album fuit Socrates" ergebe „Socrates aliquod album

fuit" u. s. f. (Vgl. Summ. I. I, 11.)

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 131

liludinaria, einer comparativa, relativa, inhibiliva, electiva, subiunctiva,

expletiva и. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst

die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Urtheil55ü),

um sodann bei dem copulativeii eine Unterscheidung zwischen

„copulatim" und „collective" 5bl) und ebenso beim disjunctiven zwischen

„disiunctim" und „disiunctive" durchzuführen 552). In gleicher Weise

spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionatim" und „conditionaliler"

; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform

nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens

nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae

und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an

(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig

tröstlichen Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-

549) f. 124 v. A: Nunc de hypotheticis sollicite est trnctandum Quidam

quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81

u. 273), alii septem (Strodus, Anm. 190), alii decem (Feribrigus , Anm. 214), atii

qualuordecim , et sie ultra. Sed obmissis his dico, quod tres et non plures sunt

species, sc. coputativa, disiuncliva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatui

ralionalis. Non enim video , quod temporalis , localis et causalis sint hypotheticae,

quin etiam aliac, quas formant aliae notae adverbiales et coniunctivae ; et sie simi

litudinaria esset hypothetica, ui „Scripsi, sicut tibi ptacait", et comparativa,

item retativa .... et inhibiliva, ul „Cireumspicit, ne sibi concludatur", item electiva,

ut „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunctiva, ul „Ego feci, quod

bene respondisti" , et expletiva, ut „Licet movearis, non curris" , et sie per

atias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et ntitis parum.

550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis inteltigatur , volo

declorare Temporalis est itlo, quae a nota temporis implicite vet explicite sumit

denominationem De primo ordine sunt ittae, in quibus nota temporis pe

tendo principium propositionis impedit quantitatem, ut „Quando ego disputo,' lu re

spondes" ; secundi ordinis sunt itloe, in quibus nota temporis non impedit

quantitatem , ut „Ego dispulo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die

Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Einlheitung werden dann auch tocalis

und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheitsarten die exple

tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich

f. 127 r. A: Expletiva propositio est itia, quae a nota sic vocata sumit deno

minationem; .... istarum quaedam est alicuius quantitatis, quaedam nullius; exemplum

primi „Licet movearis, non curris", exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".

Item quaedam sunt affirmativae , quaedam negativae ltem quaedam primi or

dinis, ut „Licet sis asinus, es honw" , quaedam secundi, ut „Tu es homo, licet sis

asinus" u. s. w.

551) f. 127 v. B: Nota coputandi sumitur coputative, quando categoricas coniungit,

coputatim vero, qnando pruecise terminos unit Nota coputationis sumpta

coputatim sumitur divisive, quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur

coputativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co

pulotiva; exemptum primi „ Socrates et Ptato currunt, ergo Socrates currit et Ptato

currit", exemplum secundi „Socrates et Ploto sufficiunt portare hunc tapidem". Für

diese beiden Arten werden nun Regeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor

auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur

Wahrheit, гиг Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nolhwendigkeit eines coputaliven

Unheites gehöre. (Vgl. Summ. log. 1, 13.)

552) f. 131 r. B: Nota disiunclionis sumitur disiunclim, cum solummodo ter

minos coniungit , disiunctive vero, cum categoricas unit; exemptum primi „Tu es

homo vel asinus'', exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus". Die hierauf

fotgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von

Consequentiae an. (Vgl. ebend. 1, 14.)

9*

132 XX. Paulus Nieolettus Venetus.

meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditional Urtheil selbst sehr

verschiedenartig sei ; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die

Wahrheit dieser Urtheilsform 553).

Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae

macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)

erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt

desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort

die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit

drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma

liter formalis, und in malerialis , wovon aber nach seiner capriciösen

Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma

und bona de materia 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und

553) f. 134 г. В : JVoia conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel

terminis clouditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit et unit; exemplum

primi „Оmne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal, si est rudibite,

est asinus" , excemplum secundi „Si tu es homo, tu es animat" .... (v. A)

Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non

potest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur

in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite , quod antecedens sit

verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod

non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem

sit verum. ... (B) Quarti .... quod non sit possibite, antecedens esse verum, con

sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti ....

quod si ita est, sieul est significabite per antecedens, necesse est sic esse, sieul est

significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod

non sit possibite sic esse et sic non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi

consequentis SepLimi quod non sit possibite sic esse el sic non esse

demonstratis significalis antecedentis el consequentis Octavi .... quod consequens

intelligatur in antecedente Noni .... quod significalum adaequatum consequentis

intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod

requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,

Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienler vel universaliter

assignari, quia conditionales in multiplici differentia proponuntur

Ad veritalem afftrmativae significantis iuxta compositionem suarum categoricarum re

quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sic

significantibus el demonstrando per litteram „sic" significata consueta antecedentis et

oppositi consequentis (В) Ad veritalem affirmativae non significantis ex compusitione

suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni conditionali vere

sic significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen

conditionalen Urtheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con

sequentiae. (Vgl. Summ. log. I, 12.)

554) f. 139 r. B: Ui de conditionalium materia plena habeatur nolitia, de rationalibus

est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntiatio hypothetica

implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo!' vel

„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam translotum est,

ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs

dieses ganzen Abschnittes Summ. log. III, 1— 7) tam affirmativ arum quam negativarum

quaedam est bona et quaedam est non bona seu malo. Consequentia bona

significans iuxta compositionem suarum partium dicitur itia, cuius contradictorium

consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans

non ex compositione suarum partium dicitur itia, quae uni bonae est immediate subordinabitis

(B) Consequentia bona formalis est itia, cuius contradictorium con

sequentis sic primo significando polest antecedenti formaliter repugnare (f. 140 r. A)

Consequentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for

malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re

pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam fot%aliter oder for

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133

willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon

öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)

mit geringen Modifikationen die Eintheilung der Termini in impertinentes

und pertinentes auf, deren letztere entweder disparati oder consecutivi,

und zwar diese wieder entweder convertibiles oder sequela tantum

sind 55ü). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von

Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und

Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia

ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be

ziehen 557).

malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris", des

zweiten „Tu es homo, igitur es risibitis", des dritten „Tu es homo, igitur es ani

mat") Consequentia bona materialis est itia, cuius contradictorium consequentis

sie primo significando potest antecedenti malerialiter repugnare, ut „Tiullus deus

est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse

quentia bona de forma dicitur itta, cui quaelibet sitn simitis in forma est bona, ut

„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itta, cui

non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum pater est, igitur non tantum

paler est".

555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A

coputativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab expo

sita ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem

ittam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar

gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel particulorem

Nullo consequentia solum malerialiter bona tenet de forma (f.

142 v. A) Si contradictorium consequentis est ittativum contradictora antecedentis,

consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est

verum (B) Si antecedens est necessarium, etiam consequens est necessarium

(v. B) Si antecedens est possibite, etiam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur

ad consequens , itlnd idem sequitur ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat

cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est

bona scita a te esse bona, .... et antecedens est concedendum a te (v. A) St

antecedens est scitum a le, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) Si ante

cedens est a te dubitandum, consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.

179 f., 285, 411 f.

556) f. 147 г. B: Termini impertinentes sunt, quorum stat unum indifferenter

negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impo

sitione, ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,

quidam consecutivi Disparati dicuntur Uli, quorum unus non potest de alio ve

rifican nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum

quidam sunt convertibites, ut „homo" el „risibite" .... quidam sequelo tantum

sine convertibititate, i. e. Uli, quorum unus est Ulotivus alterius et non e contra,

ut „homo" et „animat".

557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparatorum,

ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum .... f. 148 г. A : Quandocunque

sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam

valet argumentum (В) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione totius extremi

est bonum argumentum (v. B) etiam ab uno correlotivorum ad reliquum. ....

f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu

mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis

tributive vel confusive non valet argumentum, .... (f. 154 v. A) sed negatione postposita

est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum

debito medio negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori

ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum

f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse

quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe

rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.

134 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der consequentia,

nemlieli zu syllogismus, Obligatoria und Insolubilia, folgen nun

in eigenlhümlicher Weise Erörterungen über Walirhcit, Unmöglichkeit

u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene

grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter

welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des signi

ficatum adaequatum zu Grund legt 058); eben dieser aber veranlasst ihn,

von Neuem die verschiedenen Meinungen über significatio näher zu be

trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate , dass dem negativen

Urtheile als solchem keine Ohjectivität entspreche und dasselbe daher

hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren

Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen

stande des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde

zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem

Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),

sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung

mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem significatum

totale des betreffenden Terminus, sondern das significatum adaequatum

der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenlhüm

lichen Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Ohjectivität und

des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-

558) f. 158 г. В : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes

diversi diversimode variis viis procedunt Prima igitur via coucludil : Ad

neriiatem propositionis affirmativae requiritur, subiectum et praedicatum supponere

pro eodem; requiritur, quod ipsa significat tali ter , qualiter est; omnis

propositio affirmative significat, se esse verum; quaelibet affirmaliva de praesenti,

cuius subiectum pro nullo supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert

v. Sachsen, Anm. 231). .' (v. B) Secunda via ponil: Si haec propositio vel

Uta quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. ... .. (f. 159 r. B)

Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat hace propositio vel itlo

quacunque demonstrata, itlo propositio est vera (v. B) Quarta via ponil: Si est

lotaliter, sicut propositio significat, itia est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab

gewiesene Ansieht, sowie die des Peter v. Aitly , Anm. 469) (f. 160 r. B)

Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod

non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des

Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad plocitum

significans praecise vara est vel falsa, quia sibi corresponds mentalis vera

vel falsa (s. gleichfalls Peter v. Aitty a. a. O.) (v. A) Septima via ponit: St

propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octara via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioc iesntd,icateisvta vpeerar.

fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectus (В) Ultima via,

quam inter ceteras repnto sustinendam, ponit: Si alicuius propositionis significatiim

adaequatum est verum cl non repugnat, ittam propositionem esse veram sic signifi

cando adaequale, itta propositio est vera (s. die von Peter v. Aitly angeführte Mei

nung, Anm. 470).

559) f. 162 г. A: 0"'« in praecedentibus de significalo adaequato propositionis

tangebatur , ideo de eodem restat videre Multae versantur opiniones. Prima po

nit, quod significatum propositionis vere est modus rei el non res (B) Secunda

ponit, significatum propositionis vere esse compo&itionem mentis vel intellectus componentis

aut dividentis (v. B) Tertia opinio, quae est communiter doctorum

ordinis met et pruecipuc magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significalum pro

positionis est aliqualiter esse el complexe significabite, et dicit , quod hoc nomen

„aliquid" et sibi synonyma „res" et „ens" passant accipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135

quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un

möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der L'rtheile gegenüber sieben

verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen

glaubt 56ü). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der

genannten Modalitäten hinzu, l insoferne jede derselben entweder ex terminis

oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens

oder per se, und letztere wieder entweder malerialiler oder formaliter,

und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter

solum, plus quam formaliter, formalissime56i).

.... (f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adaequatum significatum totale alicuius

propositionis mentalis proprie dictae , quia quaclibet talis ratione partium , quibus

aequivalet, significat plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per

aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significalionem,

etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Aitly, Anm. 470) (f.

164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed

quia in maiori parte conveniunt asserentes plura , quae nostro iudicio vera sunt,

.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negalivae

significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan , Anm. 77)

(v. B) Nullius categoricae affirmativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si

gnum correspondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua

nter (f. 165 v. A) Cuiustibet propositionis adaequate complexae significabite,

quod in natura ponitur, a suo incomplexe significabiti aliqualiter distinguitur, et volo

dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione

significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intellectu appiehenditur,

non dicitur esse tale, quod toto signo coneipitur Significatum'

adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale nominatur , nam „homo" si

gnificat hominem, animal, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus

fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).

(v. A) Significatum adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria

ratione, quo nihit posterius sie coneipitur sub formali denominatione Significa

tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite

egreditur a significatis adaequatis partium.

560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititate , necessitate et contingentia

propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis

ex eo , quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,

quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est

vera, et contingens ea, quam stat esse verum vel falsam indifferenter Secunda

ponit, quod dicitur possibitis ex eo quod, qualitereunque est significabite per eam

sine nova impositione , sic potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im

possibitis, necessaria, contingens). ... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite

est i ta esse, sicut propositio significat adaequate, propositio est possibitis n. s. f.

(ebenso) Quarta ponit, quod est possibitis, quia, qualitereunque per cam

secundum totalem significationem totaliter signifie atur , ita est [(vgl. Peter v. Aitly,

Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibitis oratio indicativa perfecta univoca,

per quam sie adaequate significantem potest intellectus reddi verus (Ii) Sexta

ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, itia est possi

bitis.- Septima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise

, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise,

est impossibitis; contingens est, еx qua non sequitur impossibite Haec

opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regutae nimis prolixae sunt et diffici

les, ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.

Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos

sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, itlo est possibitis u. s. f. genau ent

sprechend bei den übrigen drel.

561) f. 169 r. B: Ui praedicta ctarius innotescant, divisiones expedit

declorare Propositio impossibitis ex terminis dicitur itia, quae esset im136

XX. Paulus Nicolettus Venetus.

Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen

Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur

Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlich dass in der

ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,

Fapesmo , Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von

Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus

sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 5C2). Was das Verhältniss

des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn

licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung

der Supposition aus der Affaire503). Zuletzt spricht er auch noch von

einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den

regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er

sonderbarer Weise gerade die Exelusiv-Urtheile für solchen Zweck be

sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden

conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 564).

Hierauf gebt er zu den Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge

steigerte Definitionen der positio , der depositio , der admissto und der

obligatio selbst vorausschickt, bei welch -letzterer er Gelegenheit nimmt,

vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in

gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem

jiossibitis, licet suum significatum adaequaluni non sit impossibite , ut „Haec propo

sitio est impossibitis" se ipsa demonstrata lmpossibitis ex suo signifieato dicitur

itlo, cuius impossibititas consurgit ex suo signifieato. ut „Homo est àsinus"

(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per accidens , i. e. quae

aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im

possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naturaliter

quam supranaturuliter, quaedam secundum quid, i. e. naturaliter solum.

Impossibitium per se quaedam implical formaliter conditionem, quaedam mateterialiter

solum; .... implicantium 'formaliter quaedam implical formaliter solum,

quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime. Genau wörtlich ebenso

werden dann auch die übrigen drei eingetheitt, und zum Schlnsse folgt das Exercitium,

ob Ein und das nemliche Urtheit zugleich möglich und unmöglich, oder zu

gleich nothwendig und zufällig sein könne.

562) f. 172 r. A: Sequitur consequenter syllogisticam dectarare materiam, quae

inter celeras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regutaris tres habet fi

guras modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)

Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara,' Cetarent, Darii, Ferio, Fapesmo,

Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem

et Petrum Hispanum ponentes novem modos Bespondetur , quod ipsi talia non

posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propter addiscentes , ut citius caperent

modum syllogizandi. (Vgl. Summ. log. I, 17.)

563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis

est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen

tialia, quidam personalia, quidam notionalia.

564) f. 176 г. В: Voco syllogismum irregularem itium, qui nec in modo nec

in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conclusioncm

cum simititudine regulorium figurarum lstorum syllogismorum quidam sunt boni

et quidam non ; itii enim non valent, in quibus oppositum conclusionis stat cum praemissis

(v. A) In exclusivis contingit in qualibet figura simititudinarie syllogis

mus (В) Consurgunt syllogismi irregutares ex nota conditionis habentes simititudinem

cum reguloribus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi syllogismus

irreguloris faclus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethins,

s. Abschn. XII, Anm. 155).

XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137

definirt er auch lempus obligalionis , sowie impertinens und perlinens

unter casuistischer Eintheilung des letzteren 565). Nach einigen ganz all

gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze

gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch

noch durch nolitio, scientia, credulilas u. dgl. vermehren wollten, seiner

seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich posilio, deposilio und

suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,

Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von

suppositio nicht näher sprechen wolle , da diese nicht eigentlich eine

oratio tentativa sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch

dazu , dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,

welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,

hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln

565) f. 177 r. A: Positio est enuntialio composita implicite vel explicite ex posito

et signo positionis (B) Depositio est еnuntiatio implicite vel explicite composita

ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio .... composita ex ad

misso et signo admissionis Obligatio est retatio limitons ad aliquid enuntiabite

vel sibi simite aliqualiter sustinendum , .... quia obligatio non videtur esse in aliquo

praedicamento , quam in praedicamento relotionis ; oppositum ponit unus magister

dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam

descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol

gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio compositu ex signis obligationis

et posito vel deposito una cum admissione , qua tenetur obligatus in tempore obliga

tionis concedere positum et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua opponens

obligal respondentem ad sui voluntatem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,

und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligationis et obligate (s.

Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alieuius enuntiabitis ad sustinendum

secundum aliquem stalum (vgl. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem

pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;

desinit obligatio, si opponens dicat „Cedat tempus obligationis" et respondens dicat

„ Admitto" , vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admittit,

vel ubi opponens et respondens se transferant ad aliam materiam

vel ex turbatione dimittunt disputationem , vel si opponens vel respondens infra

disputationem desineret esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur

esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itlud,

quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est

pertinens positioni tantum , alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per

tinens obligalo tantum, alia pertinens obligate et bene concesso vel bene negato , quod

ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.

log. V, 1-7.)

566) f. 178 r. B: Maleria obligationum non est nisi materia consequentiarum

stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deccptorio tentativa.

.... Infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans relorquendae.

... . (v. A) Nunquam conti adicloriae infra idem lempus sunt concedendae Pro

positione semel conecssa infra idem tempus, quotiescunque proponitur, est semper concedenda

Extra tempus obligationis rei veritas est fatenda Tres sunt spe

cies obligationum et non plures , sc. suppositio, posito et depositio. Suppositio est

enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis el supposito

(В) Plures quam sex species ponunt aliqui, sc. positio, impositio, depositio, sit verum,

petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulilas et huiusmodi (f.

179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per accidens ratione

positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputalio

deceptatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.

138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.

und Beispielen zuerst über die posilio 5CT) und dann ebenso über die

depositio zusammengestellt wird 56S).

Endlicb zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,

wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver

schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit

grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen

uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die

jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,

dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)

ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich

zurückbeugt (reßexio supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine

eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificat), wodurch eben zugleich

viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er

567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per accidens impossibite scitum esse tate

est admittendum (В) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob

ligationis propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito

obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito

obligato repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est

concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum

Omne sequens ex posito obligato el opposite bene negati est concedendum Ad

omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non

sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si

possibite obligatum est , licet falsum , non propter hoc est negandum necessarium per

se nec concedendum impossibite per *e Qualibel parte copulotivae concessa concedenda

est coputativa ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus

obligationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen

negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondet

Durante tempore obligationis non est certificanda quaecunque quaestio Eadem

propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.

In tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi

quod concedendum vel negandum limitat obligatio Propositio de terminis auten

tice impositis ad significandum polest per sotam positionem aut impositionem fieri

aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulos intendo ar guere

et argumenta eadem resolvere, ut eis dem fides firmius debeat adhiberi, und diess ge

schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.

568) f. 191 v. A : Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tale

in depositione est admittendum Omne possibite, contingens , per accidens necessa

rium vel impossibite in depositione est admittendum Omne depositum sub forma

depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne

gandum Omne contradicens deposito est concedendum. . . . .- Omne sequens ad

contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposite contradictorio

depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con

cesso opposito bene negati est concedendum Omne antecedens ad depositum cum

concesso opposite bene negati est negandum (B) Ad omne sequens et ad omne

impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum

contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen

wieder erläuternde Beispiele.

569) f. 192 r. B: Huic operi finem jmpositurus ultimum insinuandum sophisma,

quod insolubite nuneupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).

Prima opinio ponit , quod insolubite solvendmn est per faltaciam figurae dictionis;

secunda, quod per fallociam secundum non causam (v. A) Tertia

opinio dicit , quod Socrate diccnte „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicil" , licet

sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus

protalionis Quarta opinio ponit, quod nullus polest diecre, se dicere falsum,

nec aliqua propositio potest esse, ex [qua insolubite posset generan (s. Buridan,

XX. Paulus Nicolettus Vcnetus. 139

es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie

er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums

häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent

wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei

hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche

consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob

Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrates dicens,

si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,

quod insolubite nec est verum nee falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.

Marsitius, Anm. 425) Septima ponit, quod est solvendum per faltaciam aequivocationis

Octava ponit, quod nullum insolubite est verum vel falsum, quia

nullum tale est propositio (В) Nona ponit, quod insolubite est verum vel fal

sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima

solvit per faltaciam secundum quid Undecima ponit, quod omnis propositio

insolubitis siqnificav, se esse verum el se esse falsam, intelligendo de adaequato

significato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,

est ista, quod insolubitis est propositio, dc qua fit mentio in aliquo casu, quae, si

cum eodem casu praecise signifieet, sicut termini praetendunt, sequitur , ipsam esse

veram et ipsam esse falsam (s. Hentisberus, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadecima

(diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura

puncta: Nulla res creata potest distincle repraesentare se ipsam formaliter,

sed bene obiective; nulta propositio mentalis proprie dicta potest significare, se

ipsam esse veram, .nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non

potest supponere pro ipsa propositionc ; omnis propositio insolubitis est propo

sitio vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta ; cuitibet insolubiti correspondet

aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima

opinio, quae est fundamentum mnltarum praecedentium et ideo plus subterfugere,

quam respondere, conalur , ponit insolubitia solvenda penes faltaciam accidentia

(В) Pro dectaratione quintaedccimae opinionis infertur: Omne insolubite aut

oritur ex aclu nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam

habent reflexionem supra se, quaedam non; habentium reflexionem supra se

quaedam habent immediate, quaedam mediate; et quaedam se ipsas ponunt,

quaedam se destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant

de per se, quaedam de per accidens; quaedam sunt totaliter ittativae suarum

falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non

insolubitis est itia, quae non est totaliter nec partialiter Hlotiva suae falsitatis

Propositio insolubitis est propositio habens supra se reflexionem suae falsitatis lotaliter

vel partialiter ittativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae

non sunt.

570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolnbitium

responsionem manifestum, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol

cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.

571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta tentativis.

Primum äubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mata. Diese Frage

nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige

zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. В.: 1) Album fuit hoc, ergo hoc

fuit album. 2) Chimaera non est animal, ergo ' aliquotl non animal non est non

chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album evit homo; ergo aliquod animal

erit album. 4) Omne, quod curret , incipit currere ; Socrates albus curret ; ergo So

crates albus incipit currere. 5) Socrates erit albus, el nihit aliud a Socrate erit

album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod. est A, desinit esse verum, et nihit

aliud ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exclusum

est exclusum, et nihit non exclusum est exclusum, ergo tantum exclusum est ex

clusum. 8) Socrates non excipitur , et omnis homo alius a Socrale excipitur, ergo

omnis homo praeter Socratem excipitur. 9) Nihit non Socrates currit, ergo tantum

Socrates currit. '0) Contingens est, le non currere; ergo contingens est, le currere.

U. s. f. in ähnlicher Weise.

140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.

Ein Urtheil . zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate

Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573) , und

ob contradictorisclie Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein

können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"

noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils

schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner

seits wieder zu erörtern 575).

Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"

Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeilgenosse

des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger

Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in

572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et

falsa. Unter den fünfzig Beispielen, an welchen auch diese Frage verneinend be

antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete

Discussion, angerührt werden; es tautet: Pono, quod A sit itta propositio scripta

„Omnis homo est animal" , el В itlo „Homo est animat" scripta sub A parum

distanter ; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc

complexum „Et e contrario", quae sit С propositio. Isto posito arguitur sic: C pro

positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est

independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videlur,

quare plus ab A, quam a В; igitur ab utroque dependet; sed A est propositio falsa

el В propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich

denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der

selben gestaltet sel. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.

573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparan de se invicem

possint verifican. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo

est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino

est asinus; lu es aliud ab asino ; ergo tu es asinus oder Immediale post hoc eris

asinus: sed tu es idem, quod immediale post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.

574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse

simul vera aul simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus

welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können : lsta sunt contradictoria

„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuins hominis omnis oculus non

est dexter", et ista sunt simul falsa in casu, oder: Haec sunt duo vera „Cuiustibet

contradictionis altera pars est vera" et „Alicuins contradictionis nulta pars esl vera",

et haec invicem contradicunt, oder: Haec sunt duo vera in casu „Socrales dividet A

lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.

575) Sophism. aur. f. 2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scriberem

sophismata , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc

dulcius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge

druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht

eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem

reichen Materiale schöpfte , welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)

und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vortag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2

b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,

21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:

14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.

Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,

221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6

b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) tautet: Semper erit aliquis

homo; 35) Immediate post hoc tu eris; 36) Tu incipis esse in hoc instanti ; 37) Tu

desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibet; 39) u. 40) sind = b. Alb.

109 u. 125; 41) Sucrates, inquantum homo, est animat; 42) u. 43) sind = b. Alb.

171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum; 45) u. 46) sind = b. Alb.

33 u. 231; 47) Necessarium est contingens ; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;

50) = 142 b. Alb.

XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 14t

welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick

der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts

anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,

propositiones , argumentatio formalis und malerialis, consequential,

insolubüia und obligatoria handle 576).

Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte

Johannes Gerson (geb. I363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe

Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes

der Logik liegt 577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen

Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten

De conceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae

cum logicabiS). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche

seit der zweiten Hälfte^ des Mittelalters hervorgetreten waren , in der

höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein

mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich

auch der nominalistischen Richtung eine Berechtiguug zugestanden wird.

Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die

Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu

lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität

alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An

sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird580), so

will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen

und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu

Mägden der Theologie erniedrigen581). Indem er sich völlig jener Ein-

576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B: Logica tres

habet partes, quia sc. considerat de terminis, de propositionibus et de argumentis

Argumentationis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicut syllogistica ,

alia est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuius modi sunt consequentiae;

rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubilia, non quia solvi

non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione implicationis , ex quod falsificant

se ipsa; ulterius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam

docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti

cavere.

577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn

sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar

stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannis Gerson, Professor d. Theol. u.

Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." getiefert hat.

578) Ich citire nach dêr Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den

Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.

579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro

prium habet logicam et sensum litteralem atiter, quam speculotivae scientiae; liaec

directio vel lex praeservavit liactenus praecloram universitatem Parisiensem a pluribus

eiroribus, dum scholosticos suos semper ad certam regulam fidei loqui iussit et compulit.

Utinam in aliis studiis haec disciplina simititer teneatur. Malo libertas est,

male et erronee loqui posse.

580) De concept. (Vol. IV) p. 801: Conceptus complexi formantur in utero

valionalis animae (in der ganzen Schrift De concept. wendet Gerson häufig das Wort

„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius

per semen fidei simplicis et incorruptue, quam per semen phitosophiae.

581) D. cone. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Metaphysicalis inquisitio non solum

inutititer, sed et damnose quaeritur fieri per homines saecutaribus scientiis aut officiis

civitibus occupatos, qui non capiunt, quae subtitia sunt; scandalum enim est Ulis vel

142 XX. Johannes Gerson.

tlieilung der Philosophie anschliesst. welche wir bei Albertus Magnus

(Abschn. XVIi, Anm. 362) und hei Duns Scotus (Ahschn. XIX, Anm. 87)

trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia

582) , und als synonym mit „sermocinalis" gebraucht er auch

den Ausdruck „nominalis'' bbi) ; es habe neinlich die innere mentale

Auffassung in Folge des Zusammenlehens der Menschen (s. bei Peter

v. Ailly, ob. Anm. 460) jhre unerlässliche äussere Ergänzung durch die

significatio ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet

der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik584), d.h.

er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)

als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585) , entfernt sich

aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er

die scolistischen „modi significando nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),

sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der

Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt 5SU).

Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen

Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen

Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings

in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.

35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung

der „Zeichen1. auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentiones,

während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,

Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren" Ü8T), so dass mit

dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelligibilis verirrisio

Theologica perscrutatio non renuit aequisitiones aliarum scientiarum, tam

speculotivurum quam moralium quam etiam sermocinalium, ul est logica, sed assumit

eos «i lmaltas sapientiae in obsequium suum.

582) De concept. p. 796: Sub ralionali seu sermotionali phitosophie sunt-grammatica,

togica, rhetorica.

583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales seu sermonicales de qualibel scienlia

possunt formari per verba exteriora ad placitum significantia.

584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter signifi

cantes non suffecissent ad conscculionem sententiarum phitosophicarum , si non

fuissent inventa nomina ad ptacitum significantia, unde grammatica , logica, rhetorica

sumpserunt initium. Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in

anima Intentio secunda dicitur, quae repraesentat conceptus , ul genus et

species , et nomina conceptuum. Conceptus mentates ab exordio habiti sunt, ex

quibus potuerunt forman varii conceptus complexi interius , et bine exterius nomina

ad ptacitum significantiu institui propter civilem inter homines communicationem in

amore funda tam Jta fuit togica quaedam mentalis prias , quam vocatis aut

scripta.

585) ße mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significalio dici potest intellectus consiitulio

vel aeluatio seu formatio vel adaptatio, unde significare est aliquid intellectui

repraesentare.

586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composita est

grammatica et logica, unde consurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum ,

suppositionum , obligationwn cum suis annexis in togica, declinationes ete. in gram

matica. *

587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non

causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primus el

secundas intentiones sibi format, quae res in anima singutares sunt, ticet universal itatem

repraesentent.

XX. Johannes Gerson. 143

bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's

unter üblicher Bekämpfung Plato's in die thomistisch-aristotelische Aus

druckssveise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,

auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die

universelle aplitudo der Dinge ergreift 5 S!t), d. h. dass das Universale

wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des

Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer

salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus

schliesslich auf Gott zurück51"), und schliesst sich den hierauf bezüg

lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an , stellt aber in ähnlicher

Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistisch daneben das

so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig

entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen

formalilales ein, welche ebensowenig als die Universalien in

einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern

der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien593); denn sowie an Stelle

einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's

588) De concept. p. 801: Conceptiones aliquae dicuntur immediate fieri in utero

intelliijentiac humanae, non quin requiratur obiecti praesentatio et luminis spiritualis

irradiatio et species intelligibitis, quae mediat inter potentiam el obiectum.

589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiac humanae non fiunt per impressionem

idearum separatarum, quae non sunt deus, ut Ptato dicitur posuisse (s. Anm.

591), nec per sotam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit, nec per influxum

solum intelligentiae vel separatarum intelligentiarum , ut Avicenna posait (s.

Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,

ut alt! fabuloii sunt (wer ist hiemit gemeint? am ehesten könnten wir an Gratiadei

denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 u. 676), sed conflalur ex omnibus verus catholicorum

modus, quod anima in sui prima crealione est sicut tabulo rasa (die aristo

telische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,

Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiani suam a

sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.

Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),

et proinde scientia est de necessariis et aeternis, quia non accipit intellectus res ut

in acta, sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.

379 ff.), quae aplitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,

sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vet in deo.

590) De simplifie. cordis (Vol. Ilt), p. 458: Universalitas derivatur el fundatur

in rebus singuloribus ; alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in operationc

intellectus abstrahentis simititudines rerum, in quibus essentialiter seu quidditative

conveniunt, ab ubi et nunc.

591) Tract. XI super Magnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo

quaedam vita, eliam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, noл quidem extra

deum, prout Aristoteles arguit Platonem ideas posuisse, sed in deo.

592) De cone. met. c. log. p. 825: Universalia reatia extra animam ponere alibi

vel aliter, quam in deo, est haeresis expresse damnata (p. 826) et reprobata

pluries I'arisiis; (p. 827) Universatium huiusmodi realium positio damnata fuit

novissime per sacrum Constantiense concitium contra Has et Hieronymum Pragenses

combustos Concedendum est, quod universalia stmt apud intettectual non in

essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.

593) De concept. p. 805: JVora oportet ponere in relotionibus aid respectibus

distinctiones essentiales a suis fundamentis , sicut nec universalia realia distincta a

singutaribus, sed sufficit, quod per actionem intellectus taies retationes et universatitates

consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter

v. Aitly, oben Anm. 450).

144 XX. Johannes Gerson.

genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter

minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die formalilates in

üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter

der Logik als blosse „Termin islen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)

verspotten zu dürfen glauben, daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent

lich einen noch weit ärgeren termin istischen Unfug treiben 595).

Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in

einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten

auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht590), so

tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des

Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale

Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgL

Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und

gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen

ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel

deutigkeit sich bewegen und auch von Nicht-Seiendem sprechen kann 598),

so dass die significatio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig

verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren

Vorbildern) auf mehrere, seien es vier oder sechs, „transcendentia"

führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen

594) Ebenel.: Conceptiones distinctionis septuplicis, quam aliqui se trahere dicunt

ex Scotistis, refcrri possunt ad tres dumtaxat modos iuxta Occamistas , quorum unus

solum reperitur in divinis, alius solum reperilur in creaturis, tertius est

modus distinctionis rationis, quam fabricat intelleetus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,

Anm. 802 u. 817) Distinctio ralionis, quae formatis dici potest, consurgit ex

parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ralio

alterius vel e contra.

595) Led. II contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam

essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel

atias mitle imaginandi vias secerncre, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,

ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione cirea cam (s. Peter v. Aitly, ob. Anm. 439).

Quot ibi prioritates, quot instantias, quot signa, quot modeitales, quot rationes

aliqui ultra Scotum distinguunt Ita quidem contentiosi, dum logicos culpant

vocantes eos, qui secum non sentiunt, terministas, ipsi longe grandiorem terminorum

congeriem multiplicare compeltuntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for

malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticet personarum ete.

596) De concept. p. 806 : Concipiens res naturales polest duabus viis quasi

contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoscibilium

a priori, altera est ex parte cognoscentiиm a posteriori. S. bei Albert v. Sach

sen, ob. Anm. 302, und bei Marsitius, Anm 390.

597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dicimus „rationis", dicuntur per

se noli, dum conceptus simplices, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus

complexionem evidentem in lumine rationis intelle ctivae, ut de quolibet „esse vel

non esse".

598) De mod. signif. p. 820: Uns simpliciter est solum unum ens verum,

primum et bonum, et istud est secundum metaphysicum extra omne genus; logicus

vero potest univocationes el analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout

voluerit; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e contra.

599) Ebend. p. 817: Significatio metaphysicalis multum distinguitur a significalione

grammaticae vel logicae vel rheloricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis

(Anm. 582 ff.). Beiio est, quia significatio metaphysicalis consista in solo intellectu

vel ratione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcen

dentes, i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, . . . .. vel sex, ut

alit volucrunt (s. Pseudo-Thomas, Vor. Abschn. , Anm. 355, und Mayron, ebend.,

Anm. 534).

XX. Johannes Gerson.

Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und

Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch

nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver

söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectale

millelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen

schaft 600), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei

Seiten der Betrachtung dar , deren eine auf supposilio malerialis beruht

und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere

der supposilio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach

der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn

man nicht in heillose Irrthümer verwickelt werden will601). Kurz, an

dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale

und andrerseits obiectale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie

die Vertreter eines logischen Unfuges thun , bloss in den „lerminus"

verlegt werden darf 6u2), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich

eine reale und eine logische Beziehung 603).

So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik

hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer

den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn

600) De conc met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam

aliquam , si non consideretur in suo esse obiectati retato ad ipsum ens reale

Secundum hanc considerat'onem diet possunt formae revum non reales, sed intentionales,

conccptibites vet intelligibites.

601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt consideran dupliciter

: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, atio modo per respectum ad res, quas

significant luxta primum modum accipitur suppositio materialis vet etiam natu

ralis secundum antiques, iuxia secundum modum sumitur supposilio personalis seu

formalis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. liuridan,

Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Maisilius, Anm. 401) Si considerentur

secundum suppositionem materialem, tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam

vet etiam rheloricam, quae constituunt terminam phitosophiae sermocinalis ; si vero

fiat aeccptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias. .....

Modus significandi seu ratio obiectalis dum spectat ad reales scientias, non accipiuntur

pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro

rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaerantur

penitus excludi in consideratione scientiarum quantumeunque realium, sicut est

metaphysica vel physica, consequitur implicatio et insana deccplio cum erroribus absurdissimis

Reales scientiae, sicut metaphysica et physica, res liabent extra ani

mam pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinatis logica respicit significationes

et modos significandi in ordine ad verum vet falsum , quae sunt in anima.

602) Ebend. p. 825: Quodlibet ens creatum dici polest habere duplex esse: ....

unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uti soil's

terminis grammaticae , lagicae vel rhetoricae, ticet grammittica vocet hoc esse obiectale

modum significandi, togica modum coneipiendi, rhetorica modum ornandi Et hic

est lopsus grammaticorum vel logicorum, qui non accipiunt distinetionem istam de esse

duplici creaturae, sed defendant se per ampliationes et connotationes et modos signi

ficandi quasi materialiter.

603) Ebend. p. 827: Ratio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneeptihus,.

sed tendit in rem extra tanquam in suum principate significatum vel obieelum

vel substratum; alioquin.diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vel rationis

logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectas, ad intra

sciticet et ad extra.

604) Ebend. p. 828 : Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem

vel logiculem traditionem sнbsternendo eam sibi, non contemnendo nec ab ea contraric

Pbanvl, Gesch. IV. Ю

146 XX. Johannes Gerson.

überflfissig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,

da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-

Lehre nicht ausgenommen, genügt 605). Die leeren subtilitates sind

ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen

Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen"

, welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll

ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie

beide kennt607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen

aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit

eine übermässige Subtilität eingerissen , so dass diese Leute sich den

Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes lerministae und nicht

reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere

Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze

Gebiet des terminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus

schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen

führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes

der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen

recedendo ; alioquin saepe fit, ul metaphysieare volentes sint vel garruli vel

errantes Non est dicendum per singulo de suppositionibus , ampliationibus,

appeltationibus , paralogismis fallociarum , quorum omnium ignorantia vel contemplus

causat ittaqueationes errorum et nebulos falsitatum.

605) D. mod. signif. p. 820: Non oportet per omnia fallociarum genera discur

rere, quarum dissolulio etiam cirea divina facitis apparebit, si principium syllogismos

per dici de omni et per dici de nullo regutans fuerit bene secundum traditionem logicae

Aristotelis intellectum.

606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029: Vitandae sunt et explodendae

araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in subtitissimorum,

sed fragitium, ßorum contextione se ipsas eviscerant. Debent autem solida

esse et fortia documenta sapientiae nec tam -cassae sublititati quam plonae veritati

deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod

sophisticae sublititati plus aequo deditus veritatem aut obvolvere aut obfuscare videretur

lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepit, ul nec inutilium

et supervacaneorum perscrutatione frustra se torqueat nec in his acumen sui

obtundal ingenii.

607) D. concept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicationibus

grammatica et logica, vel si lotius accipit ens sub diversis analogiis, noй est

nostrum, inter formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe

procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputalione

fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholosticis cognoscenda.

608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia

sub specie subtititatis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,

dum omissa communi logicí, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,

ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per

negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,

dum repugnantes eos vacant rudes et terministas nec reales in metaphysica,

quasi sine terminis loqui possint.

609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam

studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referai

ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?

Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabiies modos solo seit et potest

logica resolvere definiendo , dividendo, terminorum denique connotationes cum modis

significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas

detegendo.

XX. Johannes Gerson. 147

bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der

Terniinisten , sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio materialis

verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio

personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua

lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische

Verwirrung gerathen 0 1 !). Ja gerade auch die Formalisten {formali

zantes) kamen dadurch auf Irrwege , dass sie das esse obiectale misskannten,

welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit

der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens

reale unveränderlich ist012). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt

einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat

der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man

den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und

der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta

physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von

esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche

und eine sermocinale Seite hat014).

Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,

ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen

610) D. concept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.

611) D. cone. met. c. log. p. 824: Subtititas metaphysicantium si vera sit, con

sista in acuta resolutione entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma

liter acceptum; ruditas autem terministarum , si consistere velint in significatis seu

modis significandi solum materialiter ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis

rationabititer contemnuntur Subtititas metaphysicantium et generaliter omnium

phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoci

noli, ut sermocinalis est, simititer et reali, ut realis est Alioquin fit in contemnentibus

vel ignorantibus confusio Babylonica.

612) Ebend. p. 822: Ens non mutatur in suo esse reali neque . diversificalur per

mutatiovem vel diversitatem sui esse obicctalis. Et hic est lopsus volentium forma

lizare vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo itlud esse, quod habent

obiectale , quasi si quis vellet intelligere sine intellectu vel ratiocinari sine ratione.

Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec

signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,

non rerum ipsarum.

613) Ebeod.: Ens consideratum seu reliclum prout quid absolutum seu res quaedam

in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud intelleclum

iuxta diversitalem intellectuum et ralionum obiectalium etiam, prout raliones obieclales

non accipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pф rebus quasi formaliter (vgl.

Marsitius. ob. Anm. 373), ut, sicut significatio est .¡uasi forma dictionis et modus

significandi quasi forma significationis , sie res ipsa diceretur quasi materia vel sub

stratum vel subiectum rationis obicctalis vel modi significandi. Quae consideratio

ctavis est ad concordiam formalizantium cum terministis, si perspicaciter nec proterve

videatur.

614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica fiel per

distinctiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.

Altera distinctio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo

rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vet respicit, ut res est signum

quoddam ; simitis est distinclio de modo significandi, quia vel significat rem, ut res

est, vel ut signum quoddam. Proportionabitis est alia distinclio de lerminis primae

intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinctionibus haec unica, quod

consideratio rei, ut res est, spectal ad metaphysicam, consideratio vero rei, ut tantummodo

signum est praesertim in anima, spectal ad grammaticam vel logicam.

10*

148 XX. Johannes Gerson.

occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen

hatten, den ganz passenden Namen „Terminisien" erhielten und ihre

Gegner von ihnen „Formalisiert" genannt wurden. Diese letzteren waren

nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scolisten; aber

einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht

gänzlich spröd gegen die formalité es verhielt (s. Pseudo- Thomas,

Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und

andrerseits ist von grösstem Belang , dass der Gegensatz gegen die Terministen

auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),

so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der

philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,

wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.

enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen

, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occami

stischen Terminisien, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende

Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht

aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi

schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen

seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundion in der Gegenüber

stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.

Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges

Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch

in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so

mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)

noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des

Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Nemlich die Univer

sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom

(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be

hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu

beantworten 618). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-

615) Abgedruckt bei D'Argentré, Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2,

p. 220 ff. : Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitati

litteram per serenissimos principes sacri imperii inclylos electores ipsis destination;

qua vigitanter examinata videtur eins tenor ad certos articulos posse summarie perstringi

Secundus est, quod in facultate artium per magistros nunc regentes

non legitur doctrina, quae in principio fundationis studii legehatur (d. h. se't dem

J. 1388), quae in aliis quoque universitatibus Almaniae legitur Tertius est,

quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae , puta sancti Thomae et

Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, et si doc

trina talium doctorum non sit in se mata, transcendit tamen iuvenum capacitatem ;

unde even.it, quod iuvenes huius doctrinae subtiiia dicta el alta principia non intelli

gentes el nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt in

errores perniciosos; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doc

trina emanavit (s. ob. Anm. 152 — 156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod

magistri moderniores, ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hutusmodi

periculum provide praecaventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum

humitiorem el ad alios terminos el modos loquendi, ex quibus nullum derivari possit

erroris contagium. Sextus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate

desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institulum. (In den

Statuta facultalis artium v. J. 1398 war es offen getassen, die „Summutae" ent

weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,

Die alte Universität Köln. 1856. I. Thl. Beitagen, Il. 64 u. 71.)

XX. Die Universität Köln. 149

schauung eine Denkweise eingewirkt , welche den Standpunkt Gerson's

einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der

Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus

(Anm. 589 ff.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen

Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt

hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle

(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung

des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz

liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk

liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,

wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller

Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und

Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,

Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,

über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer

sität016), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf

der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —),

dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög

liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-

616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta

tuta facultatiS artium legere libros phitosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab

exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel

Aristotelem vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Boethium,

ThemistCum aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunqve

alium, prout eis visum fuit ad declorandum materias Nemini praecluditur

via modernorum; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum

dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholores, dum ad tentamen seu exa

men veniunt , recipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,

Alberti Magni, Alexandri de Hales, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium

antiquorum est in se bona et itlibata et nullotenus inculpanda luvenum informatores

in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Datis duobus

discipulis aequalis indolis, ditigentia et exereitio paribus, aequaliter antiquorum et

modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu allerius difficultas

multum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes

universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem

remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac

doctrina subortas esse didicimus Hace doctrina non fuit damnatae memoriae

Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime

potest Pragensium error et Wiclefistarum exterminan, prout in nostra Coloniensi universitate

docet open's evidentia Buridanus, Marsitius aliique plures in itlo doc

trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur

veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes

dubiorum conflando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non

constat nobis discurrendo per singulos universitates Almcniae, Italiae, Franciae, Angtiae,

quin permitteretur magistris in facultate artium uli doctrina doclorum praenominatorum

Praecepto promulgato scholores relicta Almania Parisius , ubi nullo

alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlusirissimi

principes in hac materia loquuntur, prout ctam ab aliis minus iuste informantur,

desiderii nostri esset, quod informatores tales patam ad tueem comparentur ;

nemo enim ignorat, ad litteratos huiusmodi difficultatis decisionem pertinere

¡taque omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus, quatenus

dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese

ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a О. mit Stillschweigen

übergangen.

150 XX. Die Universität Köln.

berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver

sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die

eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu

wollen und den Universitäts-Lehrkörpern die ihnen überall gegönnte Frei

heil der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert

zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente

ganz besonders an dieser Angelegenheil interessirt, liegt darin, dass in

der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die

Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche

erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des

Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und

Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus

und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei

„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,

wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur

ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht

untreu wurde.

XXL ABSCHNITT.

DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.

Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be

trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig

ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen

und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch

lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt

des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.

In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste

Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn

der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit

ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der

schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und

zwar derartig, dass wohl die letztere Richtang sich mit ausgesprochenem

Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der

zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung -einfach die Augen

verschliessen und ungestört dociren und Schriftstellern zu können glaub

ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor

Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der

Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende

Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium

und den Betrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis

sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike

den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-

Mystik davontragen konnte. -

Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr

für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden

(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird — ), dass das

verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen

hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die

Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und

zwar der ganze Aristoteles , nebst den griechischen und den arabischen

Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war

152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.

und fortan den allbeherrschenden Bildungsstoff für die Philosophirenden

darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Ürganons die

Uebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert

den Aristoteles besessen, durch maniehfache Fehler entstellt waren; ja

wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari

stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Abschn. XVII,

Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine

Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber indiesen

Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden

Materiales erforderlich, um den Aristotelismus, welchen man seil zwei

Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst

ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,

dass im Gesammtgehiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der

betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt

schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dal. immer Hand in Hand

gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung

schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für

die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst

nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz

haften Dilettantismus Cicero's, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug

auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal

ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen

und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und

überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten

und verwilderten Aristotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be

geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch

knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe

ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.

Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen

Renaissance als solcher liegt ]) , möge bezüglich der Logik , auf welche

wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere

Gesichtspunkt betont sein, dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen

die scholastische Weise möglich war; entweder neinlich konnte man in

einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und

hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den

litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder

man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu

entgehen, die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die

blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir

diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor

spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des

16. Jahrhunderts zeigen wird.

Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei

den ersten bahnbrechenden Persönlichkeilen die Abneigung gegen die

scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und

stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,

1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.

XXI. Petrarca. 153

gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften2) mit Bitter

keil darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche

als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit

mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer

den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch

ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo

sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die

Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten

zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel

cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die

blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise

sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle

viele Leute, welche nie einen Blick in die Litteratur warfen, bis in

die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen

machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe dès

Unterrichtes , welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist

und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.

Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern

fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch

ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser

2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.

3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae

(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et

loquaces dialectici dehonestant, quod nisi sic esset, non haec tanta tam subito pullulosset

seges inutitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc

dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,

p. 1021.

4) Ebeod. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae

faltacious alis attollitur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvilur,

sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.

5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cithedram ascendii nescio

quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum loudibus ad

coelum toltunt; tinniunt interim campanae, strepunt tubae, volont annuli, finguntur

osculo, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa

piens, qui stultus ascenderat.

6) De sui et mult. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implu

mes alos vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot

quamque ridicutae phitosophantium vanitates, quanta oppositionum contrarietas, quanta

pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae differentiae, quaenam belta,

quanta rerum ambiguitas, quae verborum prolixitas, quam profundae quamque inaccessibites

veri lotebrae, quot msidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus obstruentium,

ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam

Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).

7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris

meis vehementissime permotum, quasi artifieium suum ego damnaverim Nolunt

apparere, quam frivolo sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus

exereent et votatitia verba iactantes quasi ventis telo committunt; cum his suo more

contendere temerarium est, quippe qui summam voluptatem ex contentione pereipiunt,

quibus non verum invenire propositum est, sed alterean Si veritatem sequeris,

id genus honrinum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore

protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur, quaeso,

Aristotelicos dici iuvat , et non potius pudet ? Quis ittas conclusiuncutas non

rideat, quibus littcrati homines se simul et alios fatigant, in quibus omnem aetatem

154 XXI. Petrarca.

glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle

nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer

unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (— res —)

entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen

sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo

sophen, sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann n); ja

gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden

Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die

Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthuraes Hilfe und Erfrischung

bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindconterunt

Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque

phitosophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intelleelum,

signal veri viam, monstrat vitare faltacias Si dialecticae scholos, quod in eis

pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure ncc par impar ludere nec arundine

tremulo equitare pudeat Quid autem , quaeso , ad omnem disciplinam tam

utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum litterarum prima cognitio, in quibus

omnium studiorum fundamenta consistant ? .... Ut nihit elementarlo sene turpius, sic

nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eructare coeperit, fuge, consulo , ac

iube itium disputare cum Encetado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus

et cornutis semper affluat syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus

omnium О doctrinam novam et exoticam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli

incognitam!

8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristotelis splendore lippos atque infirmes

praestringente oculos multi iam in erroris foveas lopsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.

9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis, an et tu contra Aristotelem mu

tis? Contra Aristotelem nihit, sed pro veritate aliquid, sed contra stultos

Aristotelicos mutta quotidie in singulis verbis Aristotelem inculcantes solo sibi nomine

cognitum.

10) De contempta mundi I, p. 336: Diabeticorum garrulitas nullum finem ha

bitura diffinitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,

veram sibi-rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra loboratis

, ha miseri, et inanibus tendiculis exereetis ingenium? Quid obliti rerum inter

verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte

versamini?

11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca's Gegner), qui

nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec

tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod petebam; iam disputare non

vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inter haec ergo (erwi

dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem

(p. 1099) Audis, sophista ventose, paree, quaeso, logicae nobitis, parce,

si te sophistam voco; res ipsa me cogit; ubi enim res video, verbis contrariis fidem

non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris

fortassis, ut falear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego te phitosophum credam,

cum mereenarium mechanicum sciam.

12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholosticos , genus hominum vigitiis

ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius

ad iudicandum; cum multa laboriosi ssime legerint, nihit examinant, et quid in. re sit,

dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta

fastidiunt Redde mihi Pythagoram , redeat Ptato, renascatur Homerus,

reviviscat Aristoteles, revertatur in ltaliam Varro , resurgat Livius, reftorescal Cicero;

non modo segnes loudatores invenient, sed mordaces etiam et lividos detractores

(p. 572) P,espice hos, qui in altereationibus el cavitlotionibus sophisticis totum vitae

tempus expendunt seque inanibus semper quaestitmeulis exagitant. Et praesagium

meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruel, unum sepulcrum

nomini ossibusque sufficiet.

XXI. Petrarca. Boccaccio. 155

schaft gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo

teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen

Verächter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato's

hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Rede

weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken14); dass frei

lich Plato, der grösste Philosoph, von diesen winzigen und niedrigen

Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen

aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst15).

Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)

in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können

wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,

in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge

schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten

werlhlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach

lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres

Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch-physikalischen

Disciplinen von vorneherein verzichten 16).

Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als

die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Jag

gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem

mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-

13) Her. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus

obsequar furentique vulgo, an vera potius e lotebris in apertum eruam. De

huius quidem ingenio nulla Iis movetur, de eloquentia apud mullos ambigitur

(p. 415) lllos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo , quem semper in

ore habent , simites esse nullo modo possunt, itium sibi simitem nituntur efficere dicentes

eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi

in altis nullo verborum eloritas habitare possit.

14) De sui et mult. ignor. p. 1037 : Eloquentia apud itlos hoc moderno phitosophico

more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nec redit

in memoriam Ptato eloquentissimus hominum nec dulcis ac suavis (s. die bekannten

Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. l\, 2), sed ab his scaber factus, Aristoteles; sie

a suo desistunt duce, ut eloquentiam impedimentum probrumque existiment.

Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auctoritätsgtaubens

in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.

15) fier. memorand. I, p. 401 : Nec sum nescius, a Piatonis loude quosdam

plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophes discordare, qui ....

seditiosum vulgus et ignavum magnis clomoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.

Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Ptatonc quid dicam, qui maximorum homi

num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.

16) De geneal. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353 : Sunt, qui ante vi

sum schotarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,

putant se phitosophos esse ..... et quadam ficta gravitate verborum et morum ponderositate

non nisi de apicibus rerum verba faciunt et, dum responsa

prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiunculis frivolis in contrarium el auditis

doctorum replicationibus atque conclusionibus , quasi non satis Ulis satisfactum sit,

quatientes paululum caput praetereunt Se auditoresque implicantes suos

artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,

Aristarehum, Euclidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa

quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis

dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuri~

tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. Florent.

1724, Vol. IV), p. 56.

156 XXI. Bessarion, Pletlion, Scholarius.

mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.

Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei

vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Pia to

il i ker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer

hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son

dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson

ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und

der römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in

Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso vverthlos

als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch

ungedruckle) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trape zuntius,

mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas

näher beschäftigeh müssen , als wüthender Feind Plato's seine „Comparatio

Piatonis et Aristotelis" geschrieben hatte 17), antwortete darauf

einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem

Piatonis" und andrerseits Georgios Gem i s tos Pie t h on

(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Aristotelis philosophiae

differentia" 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er

widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius

Gennadi us Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Кaтa

vcûv Пкц&юрoд anoQv&v Jjr' 'Aqiaгozè'Хvi" 20); und auf diese antwortete

sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „Щoд ràç 2%oXaçiov

V7viQ 'Aqiaroгilovç évxiXr¡tyeig"2t). Neben dieser Polemik verfassten

Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare , welche

jedoch sämmtlich ungedruckt sind22).

Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute

mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker

in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato rïur durch Aristoteles

und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei 23) , den Aristoteles be

schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls

17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibl. graeca.

Vol. X, p. 726.

18) Gedruckt bei Aldus, Venct. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius

und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.

19) Der griechische Text soll gedruckt sein Poris. 1541 ; mir ist nur die la

teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.

4. zugänglich.

20) Herausgegeben von M. Minas, Paris. 1858. 8.

21) Herausgegeben von W. Gass, Gennaditis und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,

p. 54 ff

22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich

auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 ff.), Schotarius aber zum

Organen überhaupt mit Einschlnss des Gitbertus Porretanus, welchen er auch ins

Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen ubertrug er die Summula

des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber

setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch Wegelin, Augsburg

1604. 8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Schotarius herrühre, ist zweifel

haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.

23) Pletho, De Plot. el Ansi. diff., Prooem.: Nostri temporis homines ct praccipue

maior pars eorum, qui ad occidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem

magis quam Plolonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.

XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157

auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzterer wirklich die

sämmtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,

den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten

die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,

dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode

überhaupt sei 2e). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien

betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will

in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik

gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-

Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine

andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des

gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich' in

Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen

Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich

ontologische Seite der Universalien , welche auch dem Bessarion als die

einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den

24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum

esse totu/n opus de methodo dialectica ; at constat, Arehytam ante ipsum logicam

artem contexuisse, cuius praeceptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim

principia disciplinarum logicarum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in

suis scriplis est usus.

25) Bessarion, In calumn. Plot. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus

fuerit, Plotonem ne figuram quidem aut modum aliquem syltogismi tenuisse nec prorsus

aliquid scripsisse , quod vim demonstrationis haberet, quam vera igitur haec ca

lumnia sit, primum videamus. Cum triplex sit syllogismi genus, demonstrativum,

dialecticum et quod a fallende sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Ptato

non tractavit? quod alios non docuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam necessitatem

nemo melius, quam Ule, explicavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in

Phaedone, in Phitebo, in Sophista.

26) Georg. Scholor. bei M. Minas, p. 8: El [ir¡ áiá ye Idqi aioгéX-nv , ovx

av opvaixtlд <f iXoaotflaд гo rwv ávíhQшnaiv fiегеТ/е yévoд' fie&ô3ov

Sk âiaitxrixt¡д Xttl navroд Imaxr¡fioiixov rqónov i)fr¡Qevo[iSv Sv otlzaj

пávv, iSaie xcA r¿ (pavXórctra пooпfir¡acи av гojv ctoteraiv , шдnщ vvv

ivioi гоVго 7iáa/ovai à'ià гo (fttvХov vofitaai yAqiaгoгéï.rrv ôuov Tí <îta-

Хexiixijд tartqr¡fiévoi xcù áXr¡9sCaд.

27) Pletho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus

maxima solel contentio moveri. In his vero non quidem Plotoni consentiemus , sed

Aristolelem etiam hac in perte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam

иgere, in aliis vero non id conficere, quod voluit, demonstrabimus Cum Plotonici

suas ittas species rebus sensui subieciis non synonymas, sed aequivocas esse velint,

ipse praeter itlorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Hie

namque nec sensit nec vult , inesse quumpiam rebus aeternis causam eius, quod sint

atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Plotonicis

proeliatur.

28) Ebend. C 4: lncurrit autem eandem ignorantiae accusationem Aristoteles

ciium hanc ob causam, quod simpliciter universum minus facit particulori, dum sin

gutares et individuas essentias primas et principales appeltat, species autem et genera

ipsarum secundas substantias casque primis inferiores ac minores Nobis hoc

plocere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alicuius hominis gratia universum

hominum naturam, sed universae hominum naturae gratia singulos crealos conditosque

homines Nos hand unquam eo adducemur, ut singuloribus universalia minora

dicamus, doncc non totum sua parte minus et partem suo loto maiorem videamus.

29) Bessarion, De nal. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:

Natura causo est Instrumentatis et ita moveri solel, ut mens suo consitio ratio

158 XXL.Bessarion, Plethon, Scholarius.

aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen-

Iehre durch Gründe rechtfertigte 3ü), so wusste man von der anderen

Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen

dein Idealen und dem Realen besiehe 3 1)- Nicht besser steht es mit

etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker

daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als

Homonymon gilt32), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Ver

lheidigung unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari

stoteles (s. Absehn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer

Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),

artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist

neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio inier Ptalonem et Aristo-

Mem differentia est; hinc enim perdifficitis Uta et perobscura de ideis quatstio oritur.

30) Georg. Scholor. a. a. 0., p. 125: 'Efafiagrdv (fr¡ai ЛЦ&ш? Япюto-

гéXnv гr¡v xaS-' еxaaгa ovalar fiàXXov ovolav xaï noaiinv Myovгa, i¡irov âe

xai âeviCnaд гa tojv ovaiujv yévr¡ xaï e't'à'n p. 126: ¡IXáitov гa yévr¡ xaï гa

tlân xaï гa xaSôXov vnvTl&ti xt/ujQÍaíiai tiov xaSёxиогa où гф Xáyta fxóvov,

àXXà ár¡ xaï гф that 'Moyoд âé 1огм r¡ (Maiд aйгn "O ovaiatâшд

$vt0гС гint, àâvvaгov avгov xt/шyle&ai Ovâî nдoд гo vlvae гa

xuè-éxaaгa й yivtáaxta&at aváyxn ie&évm гa xathóXov xt/шQiafiéva

}i).V ovâ' aváyxn nпoд гг)1> riàv и1о&пгo}v yfvtaiv гàд làéaд TideVcti,

àoxtl yào гo xa9óXov noiovv гф átuiiíMvai гr¡v vXnv nшд (làvnд гr¡д

пoшгnд aUlaд xtvovanд p. 130: jlqj&aqva âta/uévei гa itàe noay-

|u«tw)> tlâv il/ ге Tg ¡f iiati âià ytvéavmд гlj diaSo/jj xaï Iv toit тцигéдoч

volд âi' àqyaeoéaeojд xaï aÏгià elatv ¿v r¡fiiv (шаi r¡fjr¡д avlà noшгoг ùnà

гoй vov ytrâfitva p. 131: Eiâtàv fitv ovv ntoi xaï yvvtôv xaï öXojд

vojv xaSóXov гoiavvr¡ гtд Ипюгoг(Хиид (fofo xtxoárnxev.

31) Pletho bei W. Gass, p. 110: ^iXXà гo ЯoюгoгéХn atpáXXov xaï toйд

Иo1aгoг£Хи n eoï гovtuv nooд^ovгaд íxetvó Iavi fiáXiara, oгi ovx Ivevónaav,

шд anav yévoд Xóyoj fiiv iníar¡д imo гojv eidojv fieгé/егai tшv iavгov,

гф âî noáyfiaгi ovx lnt(sr¡д.

32) Ptetho, De Plat. et Ar. diff., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocationem,

quam Aristotetes ut magnum quiddam existimatur invenisse Atqui .... non

utique recte raliocinatur Quam imbecitles nulliusque momenti sunt Aristotetis

raltones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.

33) Georg. Schotar. a. a. O., p. 92: HXt¡&шv t/i¡aÏ, xaxшд anocfqraaS-ai

гov lAqiar oг éXnv ntoï гoй ovtoî, iàд ôftшvvfiшд fieгé/Cгai ' el yào ein 6¡J.aj-

Wftov, ovx av tir¡ ev p. 94 : Нoюroг^Хцд ât ditXó/ievoд axgißéaгeoov

гà jieгa^v tojv xu&apojд ófiшvv¡¿ojv xaï awtovvfimv anХcoд xaг' àva-

XoyCav ajvófiaaev , a xaгa/onaг1xШд ÍW ó've xaXtl ó/Jióvvya, äдnto to

£фиГ xaгa гe гoй aХn&oйд xaï toй yvyvaflftévoV фдavгшд âe

xaï гo bv.

34) Pletho a. a. O., C. 7: Alia quoque ab codem lollitur nolio, quam alioqui

omnes et recte quidem amplectuntur, quod contradielio nunquam possit siiuul vera

reperiri; Ule vero contendit, indefinitam conlradictionem veram simul posse deprehendi,

quod tamen. manifeste a ratione abhorret.

35) Pletho bei Gass, p. 112: ТoСгo ^ЛoюгoгéХovд xaï xaгayíXaaгov гo

Ix гшv ot) Xeyofiévcov гo vojv ànoifâavшv tptiâoд f¡ àXr¡&etuv à'iiovv xç(-

vvaxrai xaï ovx Ix fjoveuv XtyofiévшV гСд yào ovx olâev, ojд xaï afiixoàv

fiÔQtov Xôyov eaS-' tilv ngoдгe(rev elд ToiíifíiTÍov гог Xóyov 7itQiéi oeiptv.

p. 113: £oï âi áf¡ гС xàxttvo áйгигш. гo, tl yt icwroj' tin гo „ovx

IaгÏv äv&Qtonoд Xtvxóд" гф „otjätlд 1аг1v âviï-ntonoд Xvvxóд" , Ovo anoqáatiд

/ut(í àvгl((áatl àvrixiюfrat; nwд yào, ti гavгov, dijo xa) ov^ï

/iáXXov iià гoйгo xaï fila ánóqiaaiд ; o¡)' ov xaï гoйгo aot ttд tov éfjeгov

äSwv Xoylaae&ai ;

XXI. Bessarion, Plelhon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159

Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung

des Zukunfts-Urtheiles 3e) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen

den Grundsatz „conclusio sequitur partem deteriorem" in der Lehre von

den modalen Schlüssen 37).

Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die

Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der

gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da

mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die

Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der

Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten

in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „eloquentia"

der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener

geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato

die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son

dern so0"'- ' m Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,

wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der

Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober

flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,

versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich

nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son

dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der

scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.

Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich

Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus

genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge

nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten

Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,

36) Pletho, De Plot. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione

ait, prineipium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed

in eo ptane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.

37) Ebend. C. 8: Est praeterea aliud axioma, quod sic habet, conclusionem

semper imitari eam ex praemissis, quae minor appellotur, et necessaria minorem

simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, altera necessaria

altera simplici, necessariam ait fieri conclusionem. S. ebend. Anm. 562.

38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Feuerlin, Nürnb. 1734.

p. 20: In hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideratione quam quis

facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22 : Sunt permulti phitosophiae

magistri, qui se eam docturos esse potticentur. О praecloros nostri temporis

phitosophes ! siquidem ea docent , quae ipsi nesciunt , quos ego nequeo satis mirari,

quo pacto phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures

soloecismos quam verba faciunt, cum loquuntur ; itaque ego itlos stertentes quam loquentes

audire maHem Proferunt dicta in Iiis libris, quos Aristotelis esse dicunt,

verba aspera, inepta, dissona, quae cuiusvis aures obtundere ac saliare possent. lloec

dicit, inquiunt, phitosoplius ; huic contradicere nefas est; quasi vero aut Ule solus

phitosophus fuerit aut eius sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanctissimo

adyto suo ediderit p. 24: Non puto, itlos ne minima quidem in re, quid

Aristoteles senserit, recte teuere p. 25 : Praesertim, cum hi libri, quos Aristotelis

esse dicunt, tam magnam transformationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristotelem

ipsum deferat, non Ule suos esse cognoscat p. 26: Studiosum eloquentiae

fuisse Aristotelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse , Ciceronis scntentia

est; nunc vero hos Aristotelis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et mo

lestos in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ut praeter

Sibyllom aut Oedipodem nemo intelligat.

160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.

welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (— diess ist

ein Liehlings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei

Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).

Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio

tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung

Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand

einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 1).

In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius

Pircolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,

welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,

politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen

Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine

eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen

hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden43), ertheilt den

Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und

Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess

lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 44);

und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien

(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst

man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig

nur eitle Sophistik betreibe45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-

39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae una ars ad disputandum

pernecessaria est. An ea florens regnum olitinet neque ignorantiac bello calomilatem

ullom peipessa est? Minime vero; nam etiam itlo barbara, quae trans oceanum ha

bitat, in ittam impelum facit. At quae gentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorre

seo : Ferabrich, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten

griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürtich auch hier ein

Schreibfehter vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,

Suisset (s. ebend. Anm. 35Ü am Schl.), atiique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis

(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,

inquam, in dialectica, quod non Britannicis sopliismatibus conturbatum sit?

40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel soli facerе passent sa

pientes? ubi Ciceronis complura volumina? О miseram atque inopem conditionem

horum temporum p. 36: Non potes tres viros, quos his temporibus

nostra civitas tulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum ftirurcham,

¡ohannem Boccatium, qui tanto consensu omnium ad coelum tolluntur.

41) Leonardi Aretini de studiis el litteris ad itlustrem dominum Baptistam de

Malolestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aecipict, quem virum deus immortalis

quanta facundia, quanta copia, quam perfectiim in litteris, quam in omni taudis

genere singulorem praestiterit, admiran nemo suffieiet.

42) S. Georg Voigt, Enea Sitvio de' Piccolomini u. s. Zeitalter. 3 Bde.

Berlin 1856—63. — Ich citire nach der Basler Gesamml-Ausgabe der Werke

v. 1571.

43) Epist. 402, p. 935: 0«i praeter commentaries in Alexandrum grammalicum

et Brunelii poctae fabutas et Buridani vulgarium diabeticorum sophismata .... nihit

unquam legissent, epistotas meas tucem esse in lencbris putuverunv.

44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,

Vol. II): Tcutones omnes canceltariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca

nonici iuris periti dicuntur, aut quos vocant mayistros artium, qui praeter garrulom.

et loquacem dialeclicam nihit atiarum artium didicere. Florentini eos assumunt,

quibus Ciceronis et Quintitiani praeeepta notixsima sunt, poetarum et oratorum imbuli

doctrinis, atque cos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.

45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem hui us gymnasii (d. h. -Viennensis) vi

tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non

XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161

leles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,

dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen wurde;

denn der Mangel an „eloquentia" , welcher dem ächten Aristoteles nicht

angehaftet« haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).

Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig

richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der

Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die

massgebende gewesen sei 47).

Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung

der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius

Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine

ganze schriftstellerische Thätigkeil (bes. „De donatione Constantini") so

vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel

„Dialecticae disputationes" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium

der Logik dar, welche er kürzweg als scientia rationalis definirt, wobei

der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).

Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in

blindem Auctoritätsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth

beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht

durch die barbarischen Araber in Händen habe 5 1) ; und so will er an

magni fructus ferunt; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime

examinantur , ceterum neque musicae neque rhetoricae neque arithmethicae curam gerunt;

oratoria et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne studium in

eleuchis est vanisquc cavitlotionibus Qui libros Aristotelis et aliorum phitosophorum

habeant, raros invenies ; eommentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich

ebenso Hist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).

46) Asia, 71, p. 351: Tyrannion grammaticus .... et librarii quidam scriploribus

utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristotelis minus emendata ediderunt.

Quod si graeca exemptaria corrupta fuerunt, quid de his putandum est, quae

in lotinum conversa sunt, Uta praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicalur

quam quod dici velit nosse loborant. Quippe si revivisceret Aristoteles, multa

sua esse negaret, quae nos Uli attribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipu

los suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum

cos confundit, qui Aristotelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam

converterunt.

47) De liber. educat. p. 989 : Cum inter praecepta rheloricae sitere dialectica

non consueverit , — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum

quaerere tum ralionem reddere et defendere et acensare conantur —, non ab re fuerit,

regem puerum dialeclicis iniliare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ul logicae, quam

disserendi ditigentem rationem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis

partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate

tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tantum probabitibus aut

apertissime falsis argumentationibus disputatio decurrit. Non tamen in hac re quosdam

Viennae magistros imitatione dignos dixerim ; nimis enim multum temporis in

sophisticis et cavitlosis exponunt argumentis, ul apud eos logicae studium non utititale,

sed morte terminetur.

48) S. auch Zumpl in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.

49) Laurentii Valine Romani dialecticarum disputationum libri tres cruditiss.

opera loannis Hoviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren

Drucken abzusehen).

50) III, 1, p. 246: Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua

definitione nos, ne scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam

breeiter et usitato modo definiamus, potest dici rationalis scientia.

51) Praef. p. i- Quo minus ferendi sunt recentes peripatetici, qui interdicunt

tibertate ab Aristotele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus,

Pbanvl, Gesch. IV. 11

162 XXI. Laurentius Valla.

Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit

und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische

Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe

torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,

dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar

bietet 82). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher

üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich

in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).

Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti

iianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus

generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist

der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die

übliche scholastische Logik gerichtet ; denn Valla bestreitet die sog. (ran-

(p. 5) ceteros phitosophos pro asophis habent unum Aristotelcm amplectentes ,

cum eum solum cognitum habeant, si modo cognoscere est, non propria, sed in aliena

lingua lectitare, ne dicam non sincera, quia plerique cius libri compte transtati sunt

et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur lotine Avicenna et

Averroes ptane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeca vix tincli. . . .

(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi discipulos et iuriiurando

adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum superstitiosum atque

vecors.

52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soteo dubitare de plerisque scriptoribus

artis dialecticae, ignorationisne eos an vanitatis an malitiae incusem an de his

omnibus. fiam cum itlorum errores non parum multos considero, quibus non minus

se ipsos quam ceteros videntur decepisse , vel negligentiae vel infirmitali humanae

attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omne paucissimis tradi

praeceptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse putem, nisi inanem arrogantiam

At quod indignissimum est, cum captiones , cavittationes , calumnias

video, quas et exereent et docent, non possum eis non succensere paloestrae pro

mititiae disciplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id

quod ex comparatione rhetoricae diiudicari potest. Nam quid aliud est dialectica,

quam species confutationis? Haec ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex

quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VII], Anm. 23). Dialcctici est syllogismo

uti. Quid non orator eodem utitur? Imo utitur , nec eo solo, verum eliam enthymemate,

epichiremate, adde etiam inductione. Sed vide, quid interest : dialecticus ulitur

nudo, ut sic loquar, syllogismo, orator autem vestito.

53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse

.... in hoc, quod eos a loqueis vindico caplionibusque sophistarum, qui nova

quaedam vocabulo ad perniciem adversariorum confinxerunt relicta veterum consuetudine

loquendi, non alia malignitate , quam Uli, qui in proeliis spiculo veneno tingunt;

.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus, sed sub eodem

imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolint posthac dialectici

Uli atque phitosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perse

verare, sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere. I, 3, p. 24:

Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitalissima lo

quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et siticibus strata. III, 14, p. 299:

Quo minus tilos tolerare possum, qui etiam ab arte et ab usu deficientes volunt esse

diversa „Video Plotonem" et „Plotonem video", „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab

aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.

54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affectalo magis , quam necessario

numero (p. 9) In quorum translotione quem potius quam Quintitianum

sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt ge

nera principalia, sed non, ut isti vacant, generalissima, quemadmodum et spe

cies specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et

species specialis, sicut nec materia maleriatis ete.

XXI. Laurentius Valla. 163

scendentia'°5) , die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 5e),

die grammatische Bildung der Substantiva auf „iias"57), und überhaupt

die formalilales 5S) ; nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"

und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie

bedeuten solle 59) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphyriana

eü) , entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den

Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik

und Physik b 1). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der

Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,

indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,

zu denken sei 62). Die Art und Weise , wie er dann die übrigen neun

Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht

als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des

gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss

55) Ebend. p. 10 : Altera sunt primordio. atque principia , quae isti transcew

dentia appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unum, verum, bonum (s.

vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,

unum „una res", verum „vera res" , bonum „bona res", tio ens „ea

res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabulum est et prae nimio

onere ambutare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus

transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem

negat iusto maiorem.

56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — nam adiectiva in substantivum

conversa dicuntur concreta — , disputemus (p. 22) Haec ipsa, quae nego

praedicare concrete, fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume

rus singutaris adiectivi in substantivum neutrius conversi solom qualitatem praedicat.

Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918. .

57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quidditas,

identitas , perseitas, haecceitas" ete., barbariei quodam

gurgite prolota; nam a substantivis formari nequeunt.

58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihit interest; .... esse namque

hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris

simitibus dico.

59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate

discedere simutque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit

— exterminare; sin „essentia", ab usu iam recepto recedimus; et tamen utrocunque

modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritati et consuetudini suam

cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,

quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de itlo, quod vocat

Aristoteles materiam, id vocemus essentiam.

60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphyrins distribua in corpoream et incorpoream

Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex cor

porea fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad

meam autem legem erit spiritus sive anima (p. 40) Nihit aliud est species etgenus,

quam pars et Mum (s. Abschn, VIH, Anm. 36 ff.).

61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.

62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap

peltant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;

hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim

vocatiir qualis in statua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" si

gnificat? О depraxatrix naturalium significalionum peripatetica natio!

63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est

nomine „accidens". Mihi duo tantum placet esse et in haec recidere cetera, qualita

tem et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die

Qualität und, C. 16, in naturphitosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt

11*

164 XXI. Laurentius Valla.

dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im

Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch

hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintiiianus 64).

Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das

geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu

Frau verhalten65); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn

onymen, Homonymen u. dgl. 60), und hierauf die Bestimmungen über

Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität

das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend

ist, und das singuläre kurzweg mit dem particularen, sowie das unbe

stimmte mit dem allgemeinen identificirt 07) ; die gleiche Oberflächlichkeit

zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen

zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im

Sprachgebrauchc der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf

zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er

C. 17, p. 101 : Constat, itlud, quod vocant silum, aut actionem esse aut qualitatem;

(p. 102) quin etiam itlud, quod vacant relotionem (p. 103)

Magnum et parvum , multara el modicum, longum et breve , sunt itlo quidem quantitalis

, sed tamen et qualitntis , cui maximi quique autores quantitalem subieceruni,

quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Absclm. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:

„Ubi" an aliud erit , quam aut substantia aut qualitas aut actio? .... p. 113:

Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoseimus; neque atiud est prius

et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles mugis etaborare, quam ut

scientiam suam intricet et innodet ; sicut enim substantiva nonnunquam rccipiunt magis

et minus, Ha nonnunquam adiectiva non rccipiunt.

64) C. 20, p. 127: Nunc descriplio erit dif finitio; quippe descriptio est qualitatum

omnium, quae alicui rei assunt, et eiusdem actionum explicalio (p. 129)

Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, explicat, quid sit;

optime Quintitianus ete. (s. Abschn. VIH, Anm. 33 u. 35) p. 133:

Nonne ubicunque Quintitianum nuncupo , videor velut Achillem inter heroas nuncupare

?

65) II, 1, p. 137: Oratio est vocum ex institutione artificis significantium

congrua complexio. Una quidem simplicissima, quae vel duabns dictionibus

potest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera vero plcnior,

quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syltogismus

Tertia autem plenissima, quae constat ex plurimis, qualis. est oratona. Sodann folgt

betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Redethcite und der togischen

Satztheile, d. h. Subject, Prádicat, Copula.

66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialeclicorum sunt,

quid sit denominutivum , aequivocum, univocum p. 141 : Hace omnia litterarii

sunt ludi et grammuticorum magis, quam dialeelicorum.

67) C. 3, p. 142 : Enuntialionum altera affirmativa altera negativa

Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex „non, hand", sive com

positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione

(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particuloris ; nam ea,

quam dicunt singutarem, et ipsa particuloris est (p. 144) Ea, quam indefi

nitem appellont, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit", dura

tamen et itlud meminerimus , nonnunquam accipi particuloriter , ut „Elephas hoc

facit".

68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus; nam licet maior atque amplior

significatio praedicati fere sit, quam subiecti, non tarnen amplius ac ta

tins accipitur praedicalum, quam subiectum , ideoque cum itlo converti potest, ut

„Omnis homo est animat" , non utique Шит genus animat, sed atiqua pars huius

generis ; nam Cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).

XXI. Laurentius Valla. 165

ч

„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären

Urtheiles) als singular bezeichnet69); äusserst schwach auch sind

seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss

des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische

Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung

verhält er sich, — was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 7

sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff

der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus

zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei73).

Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus , für welchen

ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende

zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich

darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem

69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enu

merantes omnia Universalia affirmativa: quisque unusquisque singuli

quique universus cunctus omnis quisquis quotquot.

Negativa signa per se nullo sunt, at composita ex adverbio el signo particutari, ut

nullus nequis .... nihit .... nemo .... neuter Adverbio sunt universalia

affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa: nunquam, nusquam,

nuspiam, necubi, nequaquam Signa particuloria sunt: Aliquis, quispiam,

quisquam, ullus, nonnullus, nonnihil. ... . Mihi „aliquis , quisquam, quispiam" pro

prie videntur esse particutaria, .... „quidam" vero non aliter se habere, quam id,

quod appeltant terminum singulorem.

70) C. 6, p. 157: Venio nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque

materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam

postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio

cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"

et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio

componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.

11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest, ut

„Non quidam legit", quod dictu absurdum est (C. 12, p. 178) In nonnullis

quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii

gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo

compositum , et idem adiectivum cum adverbio negativo, ut „iniustus" et

„non iustus".

71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis

esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae

falsae. Sed .... verum falso el falsum vero contrarium est, non falsum falso, quia

ncc verum vero C. 15, p. 186: Cur appeltant subcontrarias, quae sint ambae

verae In formuta vestra vitium est, qui vultis has esse suhcontrarias C.

16, p. 191: Idem in contradictoras , quod in ceteris, usu venit, ut ex altera parte

sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitate sive in actione (ob.

Anm. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruplex oppositio Ego omnem

negationem sentio esse privationem quandam.

72) C. 19, p. 197: Enuntiationem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum

nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntiationem modalem, tantundemque

momenti, quantum itlo sex habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, deco

rum u. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conclusione esse sicut veritatem

in omnibus partibus argumentalionis.

73) C. 20, p. 204: Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentatives, cognoscamus.

De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis

Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianisclien

Topen).

166 XXI. Laurentius Valla.

Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse eben Prämisse sei74). In

der ersten Figur, bdi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche

Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht

bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,

sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen

werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singuläre Urtheile

anführt, s. Aнт. 67), und ausserdem auch das Theilvcrhältniss,

d. h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei 76). Die theophrastischen

Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur

aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben

sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die

erste auf die zweite reducirt werden könne78). Darum hat auch der

von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit

bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen

über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren"79). Auch

die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.

74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium

syllogismi Ego dixiisem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii

argumenti per tres partes elorutio , quae sunt propositio , assumptio, conclusio.

(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in faciendo pane farina el

aqua; manus conclusio est , quae duas superiores commiscet et in unum redigit;

nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, tertiam esse itlorum

prolem (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sic facere syllogismum

„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animat"

quasi quibusdam gradibus ascendentes Дnяon in saltando quasdam choreas in

dextrum , quasdam in sinistrum agimus? u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei

spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.

75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus

delectati „Barbara" vocant, sieul et Graeci post Aristolelem suis nominibus vocaverunt,

constat e duabus enuntiationibus ete. ete. Es scheint somit auch Valla durch

seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu

haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne ans Petrus Hispanns übersetzt

zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.

76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,

ut „Tu amas omnes tuos cives , hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos

omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulores ; hoc enim negatur

fieri posse. Sed cur negatur? „Sempronius unicus huius defundi filins ab

hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius ;

ergo sum ab hoc haeres institulus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et

parte, quae in genere et specie; exemp1a: „Tota Italia est in Europa, tota Campania

est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.

77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora mullo,

quam hi quinque modi, quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt

Ñon possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exclomem: Cur non

potius concludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritalis inerat?

Quid stultius, quam ob conversionem relie a via aberrare?

78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particuloribus etiam posse fieri

puto, ut decent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram

reduci ad primam, quasi non possit et itta in hanc reduci.

79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,

sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam

vel probandam putaverunt; et quo sit turpius, sexquipartitam faciunt, cum aliae sint

quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)

Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum ; . sed quo mihi syllogismos

uegrotos?

XXI. Laurentius Valla. Rudolph Agrícola. 167

Anm. 72) von vorneherein abgewiesen 8 0); dafür aber erscheint. eine Spur

der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.

des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des

Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen

Motive dient, was über das Dilemma 83), über Eiemplum 84), über Induc

tion85) und über Enthymema gesagt wird 86).

In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agrícola (gest.

i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione diatectica81) auch in

einem kürzeren Auszuge benützt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische

Topik dar. Auch er klagt „über die Nachtheile des sophi

stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch

dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der

Jugend von vorneherein erstickt werde90); ja er greift einen Punkt auf,

welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin

allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit

die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-

80) C. 10 , p. 268 : De hypothetice syllogismo an persolverit Boethius,

quod promiserit, ipse viderit. Ego ccrte cius formutis argumentan non ausim, quippe

quas neminem video usurpasse, nec tam longa praeccptione res indiget, ut Ule fecit,

licet pluribus modis quam ab eo collectis hypotheticus fiat syllogismus, per „si", per

„quando" , per „ubi" , per „cum" , per retativa, per comparativa et alia huiusmodi.

(p. 269) Nescio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypothelicum,

sed non e converso.

81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit, ut duplici ac multiplici

assumptione et conclusione utamur , ut „Soli pygmaei ex hominibus non

erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi crubescunt, ergo non sunt pyg

maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".

82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci aiaQov vacant,

cum alius ab alio deinceps excipitur In huiusmodi materia spectandum est aliquando

attentius, quid sequalur, quid repugnet.

83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.

216 ff.

84) C. 15, p. 302.

85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIH, Anm. 54.

86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.

87) Rodolphi Agricoloe Phrisii de inventione dialectica libri omnes .... scholiis

itlustrati loannis Phrissemii, Atardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scho

lia congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.

88) Epitome commentariorum dialecticae inventionis Rodolphi Agricoloe per Bartolomeum

Latomum. Coloniae 1532. 8.

89) De inv. dial. II, 1, p. 212: Inextricabitis aliqua eruitur disputatio , quae

tempus extrahal et inani strepitu audientium ferial aurts; decent, quemadmodum

pueri solent, in aenigmate proponere, quae ne tum quidem, quum docuerint, vel ipsimet

, qui docent, vel Uli, qui didicerint , sciant p. 213: Istam miseram et

cavitlosam loquendi sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non

prodesse, sed etiam obesse plurimum

90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben l. J. 1484, gedruckt in den verschie

denen Ausgaben des „IAbellus de formando studio, cuius autores sunt

Bod. Agricolo, Erasm. Roterodamus, Phit. Melon'chthon", z. B. Coloniae 1532. 8.), p.

4: Civite ius alius, alius pontificum sanctiones, alius medicinae artem discendam su

nlit; plerique eliam loquaces has el inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam

vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel eliam , ut verius

dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,

haec subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atquc frugem

in teneris adhuc aunis enecant.

168 XXI. Rudolph Agricola.

erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg

lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm

lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine

Methode der Wahrscheinlichkeit 93) , daher er unter den Schriften des

Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,

beklagt, le'diglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des

Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will 94). In solchem

Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen95), wobei er ge

legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt

und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf

fassung einer similitude essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität

als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche

natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-

boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle

Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-

91) Ebend. p. 8: Quidquid apud autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum

quam maxime prnpriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone

Si quid scribere voles , optimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio

sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus

verbis explicare.

92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt vir

tus, vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis lotius ista et per omnes locos dia

lecticos fuderit, quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et

ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.

93) De inv. dial. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet

dicere probabititer.

94) Ebend. 1 , 3 , p. 23 : Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis

phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, altingunt,

hunc primum pueri discunt, huic ultimum senum studium immoritur Sed

videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter

atque aperte proferret, quaecunque invenerat, ut praeter loborem, quem ipsa rerum

esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiiccretur difficultas, qua necesse

haberemus, meutem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere

p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi

detur eorum conclusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur

egisse, quam ut Ciceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum

alteri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).

95) Er selbst nemlich theitt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni

und externi ein; die ersteren derselben in substantiabs (definitio , genus, species,

proprium, totum, pars, coniugata) und cirea substantiam (adiacentia, actus, subiecta),

die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effecta) und applicita (desti

nata, locus, tempus) und accidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, com

parata, simitia) und repugnantia (opposita, differentia).

96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis solent quaeri, sintne aliquid

extra animam, i. e. extra cogitationem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,

an distinguante a singutaribus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,

quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alieuius est, cuius simite potest in

alterius itidem essentia reperiri , .... ut sit universale nihit aliud, quam essentialis

quaedam in multis simititudo p. 55: Esse ergo aliquid universale extra ani

mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum

quiddam a singuloribus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua

in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali

conveniunt, differunt autem notione vel proprietate, .... quam, qui loannis

Scoti sectam tuentur, differentiam individualem vacant.

97) C. 7, p. 59 ff.

XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapèzuntius. 169

zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintiiianus an;

erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend

über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen

Inhaltes 100).

Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift

des Georgius Trapèzuntius (gest. i. J. 1486) De re diatecticat0t),

indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianischrhetorische

Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und

sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen

Topf goss. Er eignet sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt

von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,

d. h. zum Urtheile 102), bei welchem er in sehr willkürlicher Weise

enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen

'Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines

Buches anzugeben 104) , und so . berichtet er zunächst die gewöhnlichste

(boethianische) Lehre über die Quinquе voces und die Kategorien 105);

dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-

98) C. 29, p. 207: Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum naturam,

nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultra fere in animum incurrunt et aper

nares sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).

99) II, 1, p. 214: Balionem tractandi locos umis Quintiiianus conatus est expli

care et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostrorum

memoria Raimundus quidam cognomento' Lullus , qui artem quondam,

quam ex nomine itlius Lulli vacant, extulit, acuti et non segnis ingenii indicium;

sed quoniam non litteras sciebat, non ultam aliam dignam docti viri nomine pereeperat

doctrinom , et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset, perspicere, et si forte

perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; voluntatem

quidem loudes, ignoscas ingenio.

100) III, 18, p. 341 : Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum

alteram inductionem, alteram vulgo vacant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,

ut omnia, et prope ad verbum ratioeinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die

rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII, Anm. 53 ff.).

101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii

de re dialectica liber, scholiis Ioannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustralus.

Lugduni 1559. 8.

102) p. 9: Dialectica' est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);

disserere vero nemo polerit ditigenter, nisi, quae invenerit dicendaque iudicaverit, ea

sic coniunxerit, ut Ulis datis, quod intendit, necessario consequatur ; quam orationem

graeci syllogismum dicunt , tatini vero ratioeinationem appeltare possunt. Ea propositionibus

constat; omnis propositio, si simplex est, duobus terminis connectitur

(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).

103) p. 20: Omnis oratio, qua necesse est aliquid de aliquo vel asserei'e vel

negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur; sin ut

verum vel falsum, propositio appellotur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An

gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21 : particulori singulorem annectimus),

über Entgegensetzung , Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per accidens

und per contrapositionem) der Urtheite.

104) p. 31: Nunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci

voces, lotini praedicabitia solent appellore, deinde de praedicamentis et de praedicatorio

syllogismo pauca admonebimus, postremo de propositione hypothetica et syllogismo

et de definitione et divisioné disseremus nec omnino ea praeccpta contemnemus,

quae eins rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naturam complectuntur.

105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;

s. Fabricius, Bibl. gr. X, p. 726.

170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Poliiianus.

kommenere Form das Enthymema sei 106); die conditionalen Schlüsse

theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber

doch nur die ersteren für naturgemäss und erblickt in ihnen die Grund

lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu

sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmtliche drei Arten

die ciceronischen Formen an108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre

von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),

und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und

die Eintheilung 110), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in die

Rhetorik hinüberwendet111).

Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier

sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört

106) p. 64: Praedicalorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis

; qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfectas est; si vero duabus, im

perfectus est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,

wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter

minologie des Petrus Hispanus erörtert, von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)

sagt/ Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen

atque brevius omnia tibi subiicient.

107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunctionc

conficitur. Oratio ca triplex est: quae „st" rationali particulo, quae „vet" disiunctiva

, quae copulotiva „et" aut partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis

duabus partibus constat Пae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem

appellont, ordine quodam naturae inter sc referuntur ; .... in copulotiva

et disiunctiva non natura, sed eins, qui dicit, indicio disponuntur Afßrmativa

vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repu

gnat Id praeceptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices

conclusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appeltant , examinandos

plurimum valet. Est tumen et alia ratio, qua, verane sit an non rationalis , perspiciamus,

et communis ei cum conclusione simplici, locorum videlicet vis atque

natura.

108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunctiva

el copulotiva oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben

Schlussweisen, welche wir aus Cicero's Topik kennen, s. Abschn. VIII, Anm. 60.

109) p. 118: Simplex conclusio est, quae unius propositionis necessaria consccutionc

conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialectica scripserunt, multa

dantur praeccpta , quorum cognitio et difficitis est et parum utitis (d. h. die Lehre

von Consequentiae). lltud longe magis necessarium ad dicendum, locorum vim om

ni»! rationemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,

verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit

folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.

110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus; nam i ta se

habe ni, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt genera: sub

stantiate, describens, per partitionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33 — 39,

u. Abschn. XII, Anm. 103—108.

111) p. 160: Obligationem iuniores appellont, cum nec necessaria nec impossibiti

re proposita de ea sic disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob ruditatem

inscitiamque sordescere iam feccrunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,

quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,

ideireo dicitur obligalus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod

posait, esse videatur. Quam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea

sententia ulitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath

schläge und Beispiele).

112) Uebrigens s, loc. Máhly, Angelus Politianus, ein Culturbitd ete.

Lpzg. 1864.

XXI. Angelus Pontianus. 171

zu den principlosèn Eklektikern. Seine Praelectio in priora Âristotelis

analytical) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine

schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist

und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae

lectio de dialеctica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be

griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen

über er für die' verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"

anwenden zu dürfen glaubt114); ausserdem erzählt er uns dort unter

üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus

welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an

schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re

gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge

schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des

Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik

am ausführlichsten behandelte 116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss

in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter

dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den

die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den

Marcianus Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in

einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarischstoische

Sophisma, welches ^svSófisvog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.

Abschn.VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher

von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).

113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.

114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non itlo quidem, quae ars

una omnium artium maxima dicitur eademque purissima phitosophiae pars est, quaeque

se supra disciplinas omnes explicat, omnibus vires accommodat, omnibus fastigium

imponit; nec ipsa talibus minutis vacat, sicut neque litteris , sed veritate perspecta

haec ipsa ptane pervidet, sed maleriae sordes reformidans volutare in eis logicam

sj'ntf.

115) p. 529: Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fuerint

scholis, strues vobis monstrare librarias patero, ubi Theophrastos, Alexandros,

Themistios, Ammonios, Simplicios, Phitoponos, aliosque praeterea ex Aristotelis famitia

numerabitis, quorum nunc in locum, si diis plocel, Burleus. Herveus, Ocean, Tisberus,

Antisberus, Strodusque succedunt (man sieht, dass es Politiamis ebenso gut, wie

Cicero , versteht , vom blossen Hörensagen zu schwatzen ; denn der „Antisberus"

ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. b. Hentisberus). Et quidem ego

adolescens docloribus quibusdam nec iis quidem obscuris phitosophiae dialecticaeque

operam dabam, quorum alii graecarum nostrarumque iuxta ignari litterarum ita om

nem Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositalis itluvie foedabant, -ul risum

mihi aliquando , interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,

quanquam nova quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque pro ferre videbantur,

nihit tamen omnino afferebant , quod non ego aliquante antea deprehendissem in iis

ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia fuit huius beneficio Laurentii Medicis,

cuius Шum muneris hoc est, quod scio, quod profiteer p. 530: Quare ades

auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae phitosophiae primordia non iam

de lutosis barbarorum tacubus, sed de graecorum lotinorumque nitidis fontibus hauri

mecum.

116) Opp. p. 517-528.-

117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.

118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, Opp. p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)

ul mendaces notavit Epimenides, qui tamen el ipse Cretensis, ut mentiri non minus

potuerit; ideoque non mendaces Uli; sic ergo verus Epimenides; atque ita rursus Uli

172 XXI. Georgius Valla.

In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.

i. J. 1499) in seiner Schrift ,.De expedita ratione argumentando 119)

einerseits den Porphyrins nebst den Kategorien und andrerseits die Topik

zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche

er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus

Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit

der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque

vocest20), dann die partes propositions, deren er nicht drei, sondern

nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)

und endlich die Kategorien rechnet123). Von hier springt er sofort auf

das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie

die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt 125), daher uns

natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be

gegnet m).

So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand

lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.

Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der

klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst

allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und

dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus

die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung

bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.

mendaces. Vides hune diabeticorum if/evdafiivov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte

man längst ans Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Кдr¡гед àel

ijjеvaгaí, xaxà #i¡p¿«, yaariçeд àçyai".

119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.

120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.

121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum Ita

prisci, quibus accedimus polius , quam iunioribus, qui praedicatum, subiectum et co

pulom partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.

122) p. 191.

123) p. 194 ff.

124) p. 207 : Conscquens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera ostendamus

Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.

III, 8; vgl. Abschn. VIH, Anm. 26.)

125) p. 209 ff.

126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo: Syllogismus seu epichirema graece ,

at lotine hoc aggressio, Hie ratiocinatio; et epagoge a graecis dicta, a lolinis inductio.

Ex syllogismo fit enthymema, quod commentum nominamus, sicut ex induclione

exemplum atque simititude. Syllogismus constat ex propositione , assumptione , com

plexion* u. s. w.

XXII. ABSCHNITT.

REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.

Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige

Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von

einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen

Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel

des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn

man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der

Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker

kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,

welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen

Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergäbe sich

eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik ;

denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse

der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass

man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde

Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass

zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also

abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und

die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich

15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker

und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes

sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der

Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-

Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,

dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten

Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage^noch immer vergeblich —

exempta sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich

nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht

schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des

Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso

wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren

174 XXII. Joh. Capreolus.

geraein, (lass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan

delt wurden, und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit

gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine

allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die

katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun — , sich auf die unwahre Be

hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in

Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden

uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5'. Jahrhunderts

die Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt

so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster

Denuntiation nicht fehlen Hessen.

Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich

tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel

chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317J sind alle Autoren,

welche ich nun vorzuführen habe, d. b. es ist vielfach nur ein servum

pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die

Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte

und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten

sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen" Richtung nicht erweh

ren 1). Ausserdem gestallet sich durch den Fanatismus der Thomisten

eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält

nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes

begegneten ; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech

teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Rerechtigung der beiden

Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus

gelangten.

Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser

Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an

die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess

lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver

fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.

Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei

nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick

auf Mischung der Gruppen offen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein

Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die

Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche

Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein

überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von

ungefähr 1480— 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen

zur Darstellung kommen , worauf nachholend die gleichzeitigen Scolisten,

Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten

und Eklektikern zu sprechen sein wird.

So begegnet uns zunächst Johann es Capreolus (gest. i. J. 1444),

von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in

seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) hei sämmtlichen einschlä-

1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „gtaubigen"

Publicum vorzureden, dass die Lehre des ,, heitigen" Thomas gegenüber den fluch

würdigen Occamisten in „unbefleckter" Reinheit sich fortgepflauzl habe.

2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.

- XXII. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorheims. 175

gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den

reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten

Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).

Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de

Orbe Iiis oder D orb ell us (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und

häufig benützter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des

Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen

umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar

verfasste 4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der

auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden

Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.

des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei

fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über

die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende

Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn , ein paar Verse bei

zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerlhe Notiz gibt, dass unter

Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik

bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver

schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als

Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject

der Logik der Syllogismus sei8); und hieran knüpft er sogar eine von

3) Er bekämpft (Prot. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolus, dass die

Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet

hingegen grundsätztich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,

sed ut sunt intentiones" (I, bist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auffassung der

Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Poludanus, Occam,

Gregor v. Rimini в. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prot.

Qu. 4, p. 34 f. u. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.

60 ft.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip

der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.

359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.

17, qu. 2, r- 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).

4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Summuta

phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,

1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text

des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorheims: luxta

doctoris subtitis Scott mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulos Petri

Hispani breviter enodabo.

5) f. 3 v. В : Artes liberales sunt septem et continentur istis versibus:

„Gram" loquitur, „Dia" vera docel, „Rhet" verba colorat,

„Mus" canit, „Ar" numerat, „Ge" ponderat, „Ast" colit astra.

6) f. 4 г. В : Dyalectica derivatur a „dya" , quod est duo, et „logos",

quod est sermo „Dya" polest scribi per y graecum vel per i lotinum;

.. . . unde versus :

Scribe per y graecum „dya", „duo" significaba ;

Scribe per i nostrum, sic ,,de" tibi significaba.

S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 14<i, und hiezu meine Schrift „Michael

Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.

7) f. 3 г. В : Dialectica polest sumi dupliciter : uno modo pro parte logicae,

quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie

sumitur in proposito.

8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi octo modis : pro obiecto, pro famulo,

pro itlo, quod ponitur sub alio, pro itlo, eui inhaeret aliquid, pro

176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.

den Späteren häufig benutzte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",

insüferne dieselbe die entlegeneren Stofl'lheile des Syllogismus zum Gegen

stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das

Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch

hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der

7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprieties terminorum, nicht

einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sondern aus

„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei10). In der Einzeln-Erklärung

zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei

dung der scientia realis und sermocinalis 1 1) , verwerthet des Scotus

Auffassung der significatio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni

versalien l3), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,

haeeeeitas und formalitas 14), und aeeeplirt vollständig die Lehre des

Scotus betreffe der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik

und überhaupt bei jeder Gelegenheit.

Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich

der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss

reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man

tuanus, dessen „Logica" während in ihr kein einziger^ Autor citirt

wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusï und Paulus Venetus

beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,

wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die

materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobilis ausge

schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs

zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdj17). Auch werden

Шo, quod praecedit copulom, .... pro subiccto propriae passionis , pro inferiori

respeclu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :

Obiectum, tierno, positum sub, cui quid inhaeret,

Quod prius est copulo, propra, logicaliler infra,

Quod simul ars el habet ; bis sunt subiecta quaterna.

Ueber Sytlogismus als Subjuct der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.

9) f. 2 г. В (ed. Venet. 1516): Dicuntur autem isti libri logica vetus non, quia

primo fuerit inventa, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remota logicae ;

non enim ita principaliter intenduntur a logico, sicut syllogismus, de quo tractatur

in logica nova. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.

10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, auctor tamen primo

determinat de propositionibus, quia in his sunt minores difficultates, quam in praedicabitibus

et praedicamentis In septima parte tractai de suppositionibus , quae

sunt extractae a variis libris logicae; de syllogismo autem demonstrative, de quo

tractat Aristoteles in libro Postcriorum, non fecit auclor particutarem tractatum.

11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.

12) f. 5 г. В u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam): vgl. ebend. Anm.

129 ff.

13) f. 18 ff.

14) f. 27 f.

15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.

16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schl. Accuratissime emendata per

magistrum loannem Mariam Mapellum Vincentinum. Impressum per Bonctum l.ocalellum

[Verietiis] 1492. 4. (nicht pagiuirt, sowie auch der allere Bruck, Pavia 1483).

17) Nullo est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo

itlorum complexorum „Homo est species, Omne est signum, A est littera" ; sed

in nullo tali est suppositio materialis, quia nullum istorum est congruum nec est

XXII. Petrus Maiituanus. 177

bei der suppositio relativorum die relativa diversitatis abgewiesen 1S)

und ebenso Beschränkungen betreffs der- ampliatio vorgenommen19),

womit eine aus Marsilius entnommene Modification der appellatio Hand

in Hand gebt '0), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;

dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio , cognosco

eine Verwendung21). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des

Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probationes"

folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar

von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um

sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen

zu lassen 23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De verttale proposilionis"

auf die significatio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter

v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst 24), welchem er auch in den darauf

folgenden Bemerkungen über negative und privative Urlheile bezüglich

des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Ürtheiles (ebend. Anm. 468)

fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus

propositio, sicut nec „Buf est syltaba" Et consequenter sequitur ultra, quod

nulta est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in tali mentali „Homo

est species"; .... sed itla non est propositio, quia subiectum non est pars orationis

grammalice Sota suppositio personalis est suppositio Personalium alia

communis, alia discreta; communium alia confusa tantum, alia confusa et dis

tributiva, alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.

18) Nutlum est retativum diversitalis, quia isti termini „alius, diversus" in talibus

propositionibus „Unus homo currit, et alius disputat'1 non sunt retativi , quia

non refertur littera „alius" ad istum lerminum „unus homo".

19) Frustra ponitur, participium futuri temporis ct praeteriti et etiam nomina

in „bitis" terminata ampliare subiecta Terminus non ampliatur, nisi supponal,

si ampliari possit; el ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera"

, cum non supponal pro aliquo.

20) De appeltatione aliter dicimus semientes, quod terminum aliquem appeltare

formam est ipsum significare suum formale significatum respectu alicuius verbi praecedentis

vet participa, quod denotat, itium terminum verifican pro materiali signifi

cato formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.

21) Verba significantia actum mentis, ut „scio, cognosco ete." , denotant cogni

tionem rerum significatarum a lerminis sequentibus ipsa verba per conceptus synony

mos cum Ulis lerminis sequentibus ista verba.

22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per coputativam , cuius

prima pars est indefinita vet particuloris itlius universalis , et secunda pars est uni

versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distribute per signum

universale, praedicatum autem est oppositum contradictorie praedicato eiusdem pro

positionis universalis, .... v. gr. „Omne animal currit" exponitur per „ Animal currit

et nutlum est animal non currens" ete. ete.

23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be

handelt, nemlich die Exclusiv-, Exceptiv , Reduplicativ-Sätze, infinitum, totus, aeternum,

semper, differt, Comparative u. Superlative, incipit et desinit, immediate.

24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum Nim omne, quod

est quale, est quale per aliquam qualitatem ab eo distinctam; est enim quaclibet

qualitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae

aliquid vel aliqua aliqualiter repraesentare Nihit potest aliquod signum

significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunque propositionc data

non aliter, quam talicer, quuliter est, itlo significat Omne significatum unius

contradictoriorum est significatum alterius Impossibite est, quod una propositio

habeal plura significata principalia.

25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,

qui accipiuntur ex modis suis inteltigendi Figura composita vel decomposita

Pbanvl, Gesch. IV. 12

178 XXII. Petrus Maiituanus.

folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden

falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.

Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent

setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn

Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celaient, Celaront, Darii, Ferio,

Ferios , Baralipton , Celantes , Criantos , Dabilis , Fapesmo , Fapesmos,

Frisesomorum, Frisesos26); ebenso für die zweite Figur die sechszehu :

Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Cameslros

, Festino, Festinos, Fisteno, Fistenos, Baroco , Barocos, Boraco,

Boracos'11), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,

Felapton, Felaptos , Fampleto, Fampletos , üisamis, Disami , Dalisi,

Datisis, Brocardo, Brocardes, Bracordo, Br acordes, Ferison, Ferisos,

Frimeson, Frimesos 2b) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon

continetur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriplis Omnis 1Я-

tentio simplex est vera el veram rem significat Ule terminus vocalis aul scriptus

infinitus „non ens'1 , si subordinate alicui intentioni, subordinatur simplici intentiani;

sed nutta est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexa vocalia

out scripta „Non ens potest inteltigi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut

sumus locuti de infmitis lerminis, ita dicendum et de privalivis, quia Uti termini

vacuus , iniustus'1 subordinantur simpiicibus terminis eorum , sicut eorum opposita.

26) Prima figura continet quindecim formutas Primo constituitur ex tribus

universalibus affirmativis, quae potest designan per barbara. Secunda formuta

habet praemissas modo dicto ordinatas concludens particutarem affirmativam,

et ham Barbari solemus nominare. Tertia ete et ittam solemus appellore Celarent.

Potest ex praedictis concludi particularis negativa, quam formutam possemus

appeltare Cetaront. Quinta per Iianc dictionem Darii designator (warum

аЬт fügt er hier nicht ein Dariis bei ?) . . . . Sexta per Ferio. Septima concludit

ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellore Ferios. Octava,

quae Baralipton appeltatur , sequitur ex Barbari convertendo eius conclusionem

Nona formulo Celontes appeltatur Ex qua sequitur decima Celontos Un

decima per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solet

Ex qua tertia decima, quae dicetur Fapesmos, concludendo indirecte et de inconsueto

modo loquendi Quarta decima designatur per tres primas syltabas dictionis Fri

sesomorum. Fx qua sequitur quinta decima concludens directe de inconsueto modo lo

quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).

27) Secunda figura habet sedccim modos Primus signan solet per Cesare.

Secundas modus haberi potest concludendo particutarem et per Cesaro si

gnatur Tertius habetur, si concluderem indirecte, quem volumus per Cesares

signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui concludit indirecte particulorem, .... quem

per dictionem Cesaros assignamus Sequens solel Camestres appellori.

Alia est forma sequens ex itlo, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se

quitur una alia forma, quia ex prima sequitur Camestre, et ex attera codem

modo Camestros Item alia forma dici solet Festino El si indirecte concludimus,

aliam formam aequirimns , quam Festinos appettamus. Potest quandoque

sylloguari ex maiori particutari affirmativa et minori universali negativa concludendo

directe, . quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte concluserimus , alium

modum faciemus, quem Fistenos uppeltamus. Heliquus modus Baroco dieiiur.

Ex quo inveniri potest alter modus indirecte concludens, quem Barocos

appeltamus. Item potest ex maiori particutari negativa et minori -universali affirma

tiva directe concludi quem modum possumus nominare Boraco. Ex ista se

quitur Boracos indirecte concludens.

28) In tertia figura prima forma est, quam solemus nominare Darapti

Secundus modus nascitur ex primo indirecte concludens, quem Daraptis

appelle Alius modus est, quem Fetapton dicunt Ex quo sequitur alter,

qui Fetaptos esse potest, qui indirecte concludit de inconsuelo modo loquendi

XXII. Petrus Mantuanus. 179

nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden

Conlroversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,

Clamerent, damero, Üirami, Frimeo, Baraliplon, Clamentes, Clamentos,

Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos2^).

Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den

syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei

er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus

(Abschn. XX, Anm. 512) über terminus resolubilis gesagt hatte30). Nun

erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach

Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur conscquentia gerechnet

hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige

Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile

- (s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,

Et alium modum probant, quem dicemus Famplelo Ex quo alius sequitur, quem

Fampletos appello de inconsueto modo loquendi indirecte concludens Sequens

modus est Disamis Alius modus fil ex eisdem praemissis indirecte concludens,

qui Disami appellari potest. Sequens forma est Datisi. Ex qua sequitur Datisis

indirecte concludens. Alia forma est, quae Brocarda nominatur. Alius

modus est ex eisdem praemissis indirecte concludens , quem Brocardas appello

Sequens forma est Bracordo ex maiori universali affirmativa et minori particutari

negativa concludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecte concludens

potest appellari Bracordos Alius modus est quem Ferison appeltamus.

Sequens forma haheri polest, si ex eisdem praemissis roncluserimus indirecte, quam

Ferisos appelto. Alia forma est ex maiori particutari affirmative et minori univer

sali negativa , quam voto appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindi

care, si ex eisdem praemissis indirecte concluserimus , quam dico FrimesoS.

29) Figura quarta continet quindccim modos „Omnis homo est unimal et

omne animal est substantia"; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se

quitur alter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecte concludens.

Tertius modus est Ctamеrent Ex quo sequitur alla- modus, quem flamero ap

pello Sequens modus Dirami nominalur Sequens forma est Frimeo ex par

ticulori affirmativa et universali negativa indirecte concludens Alia forma est,

quam desiynabimus per tres primas syltabus dictionis Baralipton Alius modus

est Clamentes Ex quo sequitur alius, qui Clamentos appeltatur. ... Item alius

modus est, quem volumus Frimeos appeltare Sequens Drimasis appellelur

Sequens Fempesmo dicitur Item alius modus dicitur Fempasmos Penul

timas modus Frensison appeltatur, .... ultimus modus Frensisos appeltatur. Man

sieht, (tass er nicht einmat überatl an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,

nm auf die erste Figur zurückzukommen.

30) Terminorum, secundum quos probari possunt proposiciones, quidam sunt me

dian et quidam immediati Immedialorum quidam sunt a priori et quidam a

posteriori. Immediati a priori sunt termini communissimi transcendentes vet verbum

substantivum vel verbum ampliativum, .... ex quibus constituitur prineipium notissimum

a priori, sc. quodlibel ens est vel non est l'erminus vero immediatus a

posteriori est terminus singutaris demonstrativus, quo non contingit notiorem habere.

Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibites, de quibus

dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabites. Terminus resolubitis est terminus com

munis aut discretus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminam immediatum

notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabitem appello terminum

non exponibilem habentem officium cadendi super complexum per ipsum determinabite,

sicut „potest, contingit , scio, dubito, promitlo" ete Sed isti termini

„possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falswn" non sunt termini of

ficiabites nec modales.

180 XXII. Petrus Mantuaiius. Paulus Pergulensis.

welche vollständig sicli an Paulus Venetus anschliessen 31) , und zuletzt

auf der nemlichen Grundlage die Insolubilia (s. ebd. Anm. 569 ff.).

Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Subtilissimus

tractatus eiusdem de instanti", welcher die hei Peter v. Ailly (s. ebend.

Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des

Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et

desinit" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht

der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).

Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per

gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten

Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen

Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigenthümliche

Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck , das

Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch

zu erleichtern ; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,

dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen , als

sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin , dass er

den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in

tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze

die betreffenden Regeln knüpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In

halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass

die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes propositiones"

angewendet wird 30). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner

Tractatus De sensu diviso et composito beigedruckl, welcher hauptsäch-

31) Quaestio, certificalio, ptlitio, dubitatio, suppositio non sunt species distinctae

a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempta specialiter

ponemus Depositio est obligatio, qua obligalur respondens ad negandum.

S. Abschn. XX, Anm. 565 fI.

32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.

33) Compendium perelorum ad introductionem iuvenum in facultate logicae per

Paulum Pcrgulensem ete. s. I. s. a. 4. und l.ogica magistri Pauli Pergulensis.

Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).

34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novae inventionis in

rebus ipsis superesse perspexi, nisi iueunda quadam dispositione omnia logicae praucepta

adeo facititer ante ocvlos omnium studentium configurando praescribere , ut sensus

pariter et intellectus firmam quadam imagine facitilatem et memoriam omnibus

per se ferant: qua in re ittud ausus experimento permittere, ul longe amplius per

mensem studentes eruditi hoc ordine vakant, quam si per triplum aliter insudaverinl.

35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,

Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheitung des ter

minus, wobei an terminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio

geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheite uud Syllogismus ist eine Wieder

holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sctavisch an Pau

lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relolivorum, amplialio

, appeltatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst

expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae

(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge

drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).

36) lntelliguntur propositiones esse simites in veritate, falsitate, necessitate, contingentia,

possibititate , cuncedendo, negando, dubitando Dicuntur propositiones

dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis el alia

contingens vel possibitis, una concedenda et alia neganda vel dubitanda.

XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181

lieh die einschlägigen Sophismen berücksichtigt37). Ausserdem aber

schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des

Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen

der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine

herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern, welcher

doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte39). Nachdem er

hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent

schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln

des Strodus „Dubia" nebst deren Lösuug vor.

Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse

des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese

gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare

zur zweiten Analytik41), welcher mit hingebendem Fleisse und

unleugbarer' Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und

hierauf noch in eigenen „Quaestiones" die Hauptpunkte pro und contra

bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomjsmus und einer

beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be

rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im

Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76

am Schi.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie

derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema

37) Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulensis

herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.

Anm. 54O.

38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des

Strodus.

39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Bima est Ferabrich dicentis,

consequenliam esse relotionem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); se

cunda est Strodi et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,

Ha quod consequentia est ittatio intellectus inferentis consequens ex antecedente (s.

ebd. Anm. 178 u. 348); ieriiо opinio est communis dicens , quod consequentia nihit

est , sed est aggregalum ex antecedente et consequente et nota itlotionis (s. ebend.,

Anm. 284, 409, 554) Quarta vero opinio vult, quod consequentia seu

ipsa itlotio sit passio, sicut dicit Gitbertus Poiretanus, quod passio est effectuS itlo-

Hoque uclionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,

quod ¿n motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur

tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis, quo antecedens dicitur

in ferre consequens, tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et Ho

rum trium dieo consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo

modo volo consequentiam esse retationem, sed respectum; et consequentiam esse

nomen verbale significans principaliter consecutionem passivam secundum Gitbertum

Porretanum.

40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt Hanc opinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, quesosde ntuelnleondcaomn.

sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.

41) Appollinaris Offredi Cremonensis absolulissima commentaria una cum quaestionibus

in primum Aristutetis Posteriorum Analyticorum librum (ed. Ant. Honoratus).

Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commenter zu Arist. De

anima).

42) p. IB: In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,

de instrumento determinatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et consequenter

de aliis modis arguendi In discursibus ration is quidam sunt, in

quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum concluditur, non

182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.

der Terministen, nemlich mit der supposilio und auch (in einer physi

kalischen Monographie) mit „incipit et desinit) 43). Betreffs der Definition

der suppositio verhält er sich ziemlich ronservativ 44) , und entscheidet

auch die Frage über die Zulässigkeit einer suppositio mnteriaiis im

Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur beim terminus

vocalis oder seriptus vorkommen könne 4 5); zudem versucht er pröcisere

Bestimmungen über die Geltung der suppositio determinóta*6) , sowie

bezüglich der möglichen Verhinderung der dislributio 47).

Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des

schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich

eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge

hiefür ist Heime rieh de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),

welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den

Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern

und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas

v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben4"). In ersterer Beziehung

tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est defeetvs rationis Pars loaicae,

in qua de primis determinalw , iudicativa dicitur a indicio, ro quod indicium

est cum certitudinc ; vocata est etiam analelica, i. e. resolutoria . eo quod indicium

certum de effectibus haberi non posait, nisi fiat resolutio in principia sua. Pars rero

loqicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellolur, eo quod inventio non

sit omnino neque semper certitudini coniuncta , el haec hatietur in libris Topicorum

ete.

43) Am Schlnsse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantuamis v. J.

1492 ist beigedruckt: Illustris phitosophi et medici Apollinaris Qffredi Cremonensis

de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis ad versus Petrum

Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipit; und hernach folgen ohne speciellen

Titel die . ,Suppositiones" des OfTredus.

44) Non omnis aeccptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est

suppositio Suppositio diffiniiive est transitus verbi vel participa in lerminum

categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotalur

actus eiusdem verbi vel participa Et ideo supponit subiectum buius

„chimaera intelliqitur" quia littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem

(vgl. Mantuamis ob. Anm. 19).

45) Quaeritur, ntrum dabitis sit suppositio materialis Licet dabitis sit,

non tamen necessaria est ad exprimendvm conceptual mentis necessitatis absolute

Nullus terminus mentalis supponere potest materialiter Quitihet terminus vocalis

vel seriptus supponere polest materialiter.

46) Quaeritur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in communem

et discretam Est haec divisio sufficiens. Notificatio suppositionis

determinatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,

sed a signo sumpta Licet sit haec divisio per accidentalia, tamen est sufficiens.

47) Quaeritur, uirum terminus sequens vel praecedens alium distrihuere possil

vel confundere aut cum impedire a distributione Miquis terminus alium distribuere

polest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nulhis

terminus alium distribuens eidem remanens immedia tus a distributione impediri potest

per alium praecedentem vel sequentem; impediri polest, dum non remanent immediatus.

'

48) Problemata inter albertum magnum el sanctum thomam ad utriusque opi

nionis intetligentiam multum conferentia. edita a disertissimo viro Hemerico de campo

artium et theologicae professore eximio. Am Sehl.: Opera et impensis lohannis tandensis

Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)

49) Der Anfang tautet: Cum animadverterem , modernorum figmenta a doctrina

Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et principia cuius

XXII. Heimerich Campen. 183

betont er die reale Existenz der Universalien50), und zwar ausserhalb

der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"

, namentlich des Occam, des Buridan und des Marsilius zu Felde

zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re

sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls

wollen wir hiebei beachten, dass ein Feind der Neueren es ist, welcher

den Partei-Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni

versalienfrage verlegt, wahrend thatsächlich, wie wir schon früher sahen

und uns sogleich anderweitig überzeugen werden , allgemeinere Motive

libel artis et scientiae, mulliformiter deviare, et antiquorum caelum quaedam inter se

problemata neutraliter volutare, decrevi, praedictac controversiae obviare

Hic ergo est dicendorum ordo: Primo contra modernos sine argumentis haec incidunt

dubia sive quaesila: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint

separata a singutaribus et an etiam sint in sin gutaribus ; an sint materia vel forma

rei compositum ex utrisque; an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quin

que. His enim lucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promplum

erit, videre. quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vitupe

rabais nova adinventio et contraria modernorum. Deinde subiungentur problemata,

quibus inter se antiquorum peritiae dividuntur, quae sunt haec: An logica et simititer

atiae scientiae sermotionales sint practicae vel specutativac; an universale logicum sit

idem cum universali in re et ante rem; an esse singutare et individuum per materiam

sicut per completam individuationis causam designatur; an medium demonstra

tionis potissimae sit diffinitio mubiecti vel passionis. Hierauf folgt noch eine erkleck

liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,

welche uns hier nicht weiter interessiren.

50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum existens in multis, quibus dat

esse et nomen et ralionem, est Item esse divinum constituens speciem et finem

intentionis naturae est, hoc aulem est universale. '. Item esse hoc praesupponit

esse in communi.

51) Quod aulem universale sit extra animam, sic palet : Universalia sunt

de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse, sunt

extra animam Praeterea universale est res, sed res est aliquid extra animam.

52) Quod universale non sit separatum a singutaribus, sicut aiunt Ptalonici,

nec omnino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singulorium,

sicut dicunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur, quod universalia essent

monstra ad demonstrationem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,

Anm. 601 , und Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequeretur,

quod universale esset singutare Si esset universale dumtaxat quid abstractum

a singutaribus in anima, sicut quidam communis conceptus in anima et tennis simi

litude singutarium, quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dicti phitosophi

primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et necessariorum

(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis arehidoclor fuit el princeps Ari

stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicotaus v. Autricuria

gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnatam

Parisiis Occamicam discoliam cum collegis suis, sc. Bnridano et Marsitio,

qui Occam Anglicus fuit aemuletor paternarum traditionum (wohl eine Anspielung

auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum

antiquorum Universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani

mam separata a singuloribus, ul ante probatum est; ergo sunt in singutaribus.

53) Universale non est materia neque forma partis maleriae proportionata ncc etiam

hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma tolius

resultans in composito ex unione potentiae et actus sen materiae et formae Ex

praedictis palet, universalia non esse corporalia Dumtaxat sunt quinque uni

versalia.

184 XXII. lleimericli Gumpen.

zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir

aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thoraas

warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische

Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,

s. Abschn. XIX, Aniu. 698), während die Albertisten , welchen Campen

seinerseits folgen will, daran festhiellen, dass sie speculaliv sei 55). Ferner

hatte sich eine Controverse darüber erhoben, ob die Univei sahen in re

identisch mit jenen post rem seien , wobei die Albertisten mittelst einer

„identilas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's

fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten

über das principium individualionis gestritten, was Campen durch eine

Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen

will 5T). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz

beider Schulen betreffs der potissima demonstratio, wobei jedoch Campen

es gerathen findet, beiden Parteien Hecht zu geben58). Weiteres über

diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.

54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. n. unten Anm. 63 fl'. Auch darf hervorge

hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis, realis, terministu"

nicht bedient.

55) Restat nunc dissolvere problemata inter Albertistas el Thomistas Videtur

enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculotivae

Oppositum huius arguitur ex mullis secundum viam beati Thomae, quod istac

scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,

Anm. 491) ; dicuntur artes el non proprie scientiae, quia plus habent de modo

praxis, quam specutationis (ebend. Anm. 490 f.), el sunt modus generationis

(ebend. Anm. 489 ft".); sunt organicae ct adminicutares (gerade diess halte

aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque

genere est docens et ulens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung

Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter

et principaliter speculotivae Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, it a

specutativus dirigit linguam ; igitur habitus, quo regitur lingua, est specutativus.

56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativam

sie proceditur: .... Universale in re est vera natura rei, sed universale post rem est

species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quetle dieses

Motives der „Thomisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Haec quaestio est amphibologica

non possibitis una respousione categorica terminan, et ideo distinguenda

est; aut enim quaeritur de unitale universalis simpliciter aul de imitate universatis

secundum quod universale est Manet tamen ibi identilas unalogiae et proportionis

ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo doctorem meum Albertum ma

gnum Universale secundum esse vel secundum. actum suae universalitatis non po

lest mauere idem , sed salvatur idem secundum essentiam Et hoc vult doctor

magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).

57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliter autem

dicunt Thomistac , quod in individuo sunt duo, sc. esse indi visum in se, et hoc est

a materia , et aliud est esse divisum a quotibet alio , quod dicunt oriri a quantitate

(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,

Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et

haec est vera determinalio huius quaestionis secundum meutem Aristotelis et venerabitis

domini Alberti magni.

58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel

subiccti (s. b. Albert, Abschn. XVII, Anm. 475) Videlur enim, quod tale me

dium non potest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beali Thomae

huiusmodi diffinitio subieeti est Meo iudicio ingenium fidelis inquisitoris potest

XXII. Autiqui und Moderai an den Universitäten. 185

Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in

nächster Zeit (hesonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller

grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander

auftreten und sich gegenseitig. Concurrenz machen. Einen ergötzlichen

Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen

diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als

der Vertreter des Fastens uud Betens und überhaupt der Heiligkeit,

Albert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des

Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit

nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem Universitätsleben

selbst gegriffen.

In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und

entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen antiqui und

тo demi bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel

ches der Geschichte des Un i ver sit ä ts -Betriebes der Logik angehört

und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es han

delt sich uns hier nicht um die Einzelheiten der Kämpfe und Intriguen,

insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer

sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht

lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er

lassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des

selben zu durchschauen 61).

sine contradiction? utrique parti non irrationabititn inquiescere , nam subieclum

dupliciter capitur; uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantialia,

alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem cau'sarum.

59) Manuale scholorium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson

ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel

alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.

gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magi strum , qui

Albertum, quem vocitant doctorem magnum, imitatur; itlius sequar doctrinam. Bart.

Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res itta me tatet , verum nomen

Alberti praestantius est. Bart. Certc non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.

Certum est, quia plures fuerunt saneti simplieitatem prae se ferentes , si quidem mea

coniectura est, tantum ex operibus , sc. devotione et ieiunio, abstinentia sanclitatem

obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam'meruisse magnitudinis

nomen; cernisne, quod iam praeconium ad philosophiam splendidius sit? Bart.

Velim me esse cum saneto Thoma. Cam Insuda ieiuniis ceterisque praeccptis

ad beatam vitam ducentibus , et eris comes eius vitae sanctitatisque particcps ;

ex studio artium hoc non pereipitur, sed ex contemptatione divina. Bart. Nihit prodest,

verba evomere; mea sententia fert, ctaram esse doctrinam beati Thomae. Cam.

Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.

60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450 —1480 an; ich

will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch

Einreibung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-

Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen

Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.

61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,

beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärhten Angaben,

welche sich bei lac. Thomasius , De serta nominatium , und bei Morhof, Polyhistor,

II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un

tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es

völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarncke

in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Brant). In Zu186

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es

sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge

duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen

der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit

auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge

schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a

Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean

Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XL, über die Modernen ein Bann ver

hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an

Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die

uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,

namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" und „nominales" oder

„nominales terministae11 interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig

auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem

kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend einer da

mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge

schichtliche Sachtage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund

tage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge

gengesetzter Art ist Aschbach's Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner

seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit witlen alle Archive der damaligen

Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine

Geschichte der „Logik", nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Facultäten

handelt, anf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber

würde ich jede specielle Mittheitung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen

Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.

62) Butaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellorii viros moribus sanaque

doctorum realium inferius nominalorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere

tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eius commentatoris

Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Koma, Alexandri de Ales,

Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis

lemporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae

more consueto esse legendam , dogmatizandam, discendam et imitandam, ac

eandem ad sacrosanctae dei ecclesiac ac fidei catholicae aedificationem iuvenumque

studenthim eruditionem longe utitiorem esse et accommodatiorem, quam sit quorundam

aliorum doctorum renovalorum doctrina, ut puta Guitelmi Окam, monachi Cistereiensis

de Arimino , Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten

Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,

quos nominales terministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edicimus,

alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorum—

aunque sibi simitium, in eadem civitate auv alibi quoquoversum in regno nostro deinceps

nec patam nec occulte quovis modo nullotenus esse legendam, docendam et dog

matizandam aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo

partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius committentes , quatenus omnes

et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitatis supposita (die

Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina

lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat sen capi facial

sub eademque facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit

genossen, des Robert Gaguin, theilt Buläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium

celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et

ctavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vintios esse, iussit rex Ludovicus.

Putares, misellos codices arreptitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes

impetant, esse ligatos; sic indomitos leones el belluas vinculis cohibemus et carcere.

Realibus, i. e. Scolicis atque Aquinatibus tantum suus est honos et libertas,

quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.

XXII. Antíqui und Moderni an den Universitäten. 187

uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen

Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür ; dass

der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schi.)

wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer

salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe

Diejenigen nominales genannt („Uli nominales dicti sunt", d. h. eben

die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche

von den scotistischen Formalilales keinen Gebrauch machen wollen, hin

gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum

mit Einschluss der Insolubilia, Obligationes und Consequentiae legen,

während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt

sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie

wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch

die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen

das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war

in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen

Verfahrens wieder beigelegt 64).

Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel

berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der

63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Steph.

Baluzi, Miscell. IV, p. 531 f: lili doctores nominales dicti sunt, qui non multiplicant

res principalis signatas per terminos secundum multiplicalionem terminorum;

reales autem, qui e contra res multiplicatas esse contendunt secundum multiplicitalem

terminorum; v. g. nominales dicunt , quod deitas et sapientia sunt una res et eadem ;

reales autem dicunt, quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier

sog. Realisten sind eben die formalizantes , wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,

Anm. 595 u. fi07 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das

Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam

et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a qui

bus dependel Veritas et falsitas orationis et sine quibus non potest fieri perfeclum in

dicium de veritate et falsitate propositionum; quae proprietates sunt snppositio , appeltalio

, ampliatio , restriclio, distributio, exponibitia; cognoscunt praeterea obligatio

nes et insolubitem naturam, vera fundamenta argumentorum dialecticorum , et omnes

eorum âefeclus; quibus rebus instructi de unaqvaque argumentatione facititer co

qnoscunt, an bona sit, an mata (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).

Reales autem hace omnia negliqunt et contemnunt dicentes ..nos imus ad res, de terminU

non curamus" Cs. ebend. Anm. 609V Die hierauf folgende Verteidigung des

Nominalismus weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen

Verdiensie hin, welche sich Männer wie Peter v. Ailly und .loh. Gerson auf dem

Konstanzer Concilium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig

lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des

Promcmoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatem concernant, pars nominalium

semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approbata: pars autem

realium periculosa et in multis ab ecclesia reprobuta, ut palet in materia unirersalium

(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitate propositionum (à. h. die beständig

wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et

de multitudine entium sine causa In iis impertinentibus ad nominalita tem et rea

litatem nominales sine comparatione minus errant, quam alii, et semper pro uno

errare reperto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur quatuor aut

quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum sc offerunt nominales.

64) Rvlaeus a. a. 0. p. 739: I-e гoд m'a chargé faire declouer et de fermer

tous les livres des nominaux qui ja pieça furent sceellez et clouez par M. d' Avranches

es colleges de la dite université à Paris , et que je vous fisse sçavoir que chacun y

estudiost qui voudroit.

188 XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten.

Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen batte. Dort nemlich

wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die

Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452

fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden

Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern

unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über

haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg

knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver

lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via mo

derna" nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt

lag; nemlich die Modcrni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier

als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausführlichster

Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seilen

nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg

nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf

erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach

lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an

die Kategorien finden 66). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-

65) [Cas. Wundl, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]

Programma memorabitia nonnullo ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Hei

delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetheitt ist: In eadem

convocalione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et aug

mento admitteret viam antiquorum in hac universitole; et ptacuit facultati propter

diversa motiva, quod non expediret, et hoc fuit tunc conclusum. Ebend. folgt die

Notiz, dass l. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,

hingegen l. J. 1452 „realium phitosophia in hanc academiam invecta fuit", und

zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,

aber (p. 20) „nec ad divisionem eiusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,

alia alium habeat decanum, sed potius ad capitis tendal unitatem. Der Heidelber

ger Rector loh. Heinr. Holtinger, welcher in seiner Oratio secutaris „ Collegium sapientiae

restitutum" Heidelb; 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen

kommt, substituirt die spätere Terminologie: Apostatani cum appellore consueverant

qui a realistis v. or. in aliorum transisset castra Hinc obvia verborum por

tenta „Novista , Realista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",

s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae

et antiquae, viae modernorum el antiquorum; haec realistarum et Thomistarum, itlo

novistarum el Occamistarum dicebatur ; appellobantur autem nominales, quod Orcamus

el Rucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas dafenderent.

66) Manuale scholorium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. Non

solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae conseculi sunt.

Cam. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.

Offendis veritatem , nam eruditissimi viri reperiuntur inter modernos. Nonne audisti,

in quibusdam terris eos possidere integras universitates , ut Viennae, Erfordiae (s. d.

folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat Cam. Scio quidam

et intettigo, sed fama corum parva est; еloborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis

opinionibus. Bart. Non recte intelligis , nam clori sunt in enuntiationibus at

syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argu

mentationis facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.

Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicabitia Porphyrii, Kathegorias

Aristoteliï , in quibus aut parum noscunt aul nihit. Bart. Тигpe esset, tam cloros

virus itlo non intelligere; animadverte regidas consaquentiarum, in quibus usitatissimi

sunt ; intcgram observant speciem nonnullom (wohl zu lesen nolobitem) argumentalio

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 189

berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen

Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die

Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man

(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus

schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an

letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu

kommen beabsichtigte07).

In Ba sei war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,

neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via

nis et syllogismi, et cum unirersalia praedicamentaque principia sunt argumentationis,

necesse est ut pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentutione ; sed hoc

interest: Шum habent docendi modum, quam realistae Cam. Quid tamen utilitatis

in se habet modernorum via? Bart. Non tanto amore amplector doctrinam, ut

realistarum ; censeo tamen, nullius doctrinam esse spernendam Primum, quod

profuturum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum

vim, in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque ptane intetligunt, conversionesque

habent in raris propositionibus, de quibus his inferunt, qui non noscunt, plurima

inconvenientia; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se

continentes praectare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his

proprietatibus censemus , quae terminos respiciunt , ut suppositio , ampliatio , ac de

propositionibus exponibitibus ; ac navissime multos paralogismos intermiscent,

in quibus magna amoenitas est; sic etiam inter arguendum tam repente os clouditur

respon dentis , etiamsi prolervus fuerit. En habes utititalem , quam ingentem reputo.

Cam. Est, ut ais; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et cavitlosis

conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominalium,

ul cavitlosis suis veniant argumentis ; non loudo. Cam. Sed decorum est,

scire solvere, et in hoc diatecticus probatur. Bart. Quis autem dies suos in sophismalibus

omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiue et facultales, qui

bus operam impendere necesse est?

67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Cam. Arbitralus

sum, Erfordiae velut portum esse novorum omnium Quorsum iter est

tuum? Bart. Heidelberqam versus Cam. Expone modum universitatis vestrae

(A. h. Erfurt's). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,

si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aut exereere (dass

von Wien das Gleiche gitt, s. d. vor. Anm. z. Anfaug; ausserdem auch enthält

ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um

kreis der modernen Logik, s. find. Sink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.

II, p. 275). Cam. Quam ob rem? Bart. Propter dissensiones , nam litigia concituntur,

e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia ; ad evitandos vero huiuscemodi

concertationes unam viam habere existimant. Cam. Id loudandum non est, nam si

multiplex esset via, acutiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.

Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitatis nostrae

(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est longe alius, ut audio, quam vester ;

primum modernos non excludimus ; si quid boni haurire poterimus , non recusamus ;

tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est caique, resumere, quod probationibus

suis continere valent; siquidem apud nos sunt atiqui, qui Albertum sequuntur,

qui Thomam in ditigentia, qui subtilissimi loannis Scoti vestigia observant ete

Ebend. p. 44: Cam. Quae via nunc floret? Bart. De omni opinione reperies altium

cultores , at via doctoris sancti est ampliar aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,

quondam universitatem plenam fuisse modernorum dogmatibus. Barl. Sic est, et adhuc

seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hienlit wäre, da

von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed

scholores non habent inetinationem ad ipsos. Cam. Quid autem de via dices vel doc

toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres

tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun

lur; sed parva est eorum audientia.

190 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz

teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Anm. 62), wor

über sich ein lang dauernder Streit entspann os). Die Facultät wünschte

um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Kichtung, selbst

falls dieselbe die via antiqua sein sollte09); der hohe Hath der Stadt

aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu

nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),

bis auf Wunsch heider Seiten i. J. 1 492 eine Vereinigung zu Stande

kam71). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor

geschriebenen Lehrbüchern bemerken 72).

Freiburg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum

Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur

einem Befehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un

gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch

die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren73). Tübingen hin

gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren

von jeder der beiden Parteien , sowie auch zwei getrennte Bursen 74).

Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)

den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in

zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J. 1478) entgehen zu

können7"). Bemerkenswert!l ist, dass Leipzig und Greifswald von

68) S. Witli. Visclier, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 ff.

69) Eilend. p. 144: Consulunt in omni fidelitale domini de unieersitate pro bono

eiusdem, quod procurare turaverunt, et avisant, quatemis Busitiends eivitas in uniformitate

viae cántenta sit, quod, si eis moderna minus quidem ploceat, magis suadent

antiquum acceptandam, quam ambas simul iungendas.

70) Ehend. p. 146 u. 166 f.

71) Compactata unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis tam

modernae quam antiquae viarum ex utraque parte susccpta et stipulota. Ebend.

p. 140.

72) Nemlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Or

ganen nur Petrus Hispanus , Tract. I. u. IV , hingegen nach der Vereinigung lesen

wir „Marsilius aut i'etrus Hispanus" (ebend. p. 179; vgt. Abschn. XX, Anm. 615

am Schl.)

73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Lndw.-Univers. zu Freiburg i. Br.

(1857), I, p. 60: Cum praediclis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus i'rinceps

quandam Missivam misit, in qua sua Serenitas vult, ut universitas viam realistarum

assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich

tungen in der Ueberschrift (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu

Scotistarum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Uebeischriften

der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neoterieorum

(Nominalium , moderna via)'' und andrerseits „In via Scotistarum (Reatium) ; denn

dass die Scotisten wirklich zn den antiqui gehörten, wissen wir nun schon längst

(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).

74) S. Klüpfet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.

75) Rotmar u. Engerd , Annales lngolstad. Acad. brsggbn. u. fortgesetzt von

Mederer, Vol. I, p. 7u: Verum cumin cadem facultate et antiquorum et modernorum

via habealur ideove ex buiusmodi viis inter studentes differentiae suboriantur , volumus,

quod facultas habeat duo eonsitia, unum de antiqua, alterum de via modeñia ;

itaque ad quodlibet eorum omnes mugistri eiusdem viue universitalique incorporait,

et nulli alii, reripiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und der

Erneuerung der Einheit des Decanales sagt Rotmar (er starb l. J. 1581) ebend. p.

16: Duae tum temporis erant apud lngolstadienses pliitosophorum sectae, una rea

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 191

all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh

rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facullät

dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen

zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass

an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna" überhaupt gar

keine Verwendung fanden. Und wenn auch hei Greifsvvald einmal im

Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede

ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen

über Differenzen des logischen Unterrichtes wallet, sicher nicht auf der

artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen

Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)

die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst

in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche

scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der

Beschäftigung mit anderen Controversen 80).

lium, altera modernorum seu nominalium, ul arbitror; divisi igitur inter se quotidiar

n/s digtadiabantur contentionibus . ut in apertum schisma evaderent ete. Nähere

Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians-

Universität zu Irigolstadt-Landshut-Münclien" finden, deren Veröffentlichung auf die

vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichle

der Münchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.

76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statutenbücher der Universität Leipzig

ete. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs

wald. 1857. *

77) Bei Kosegarten, II, p. 192: Notabitis insurrex.it discordia in facultate artium

super ditigentia et modo doctrinandi , unde .... rector praecedens petiit ab universi

tote praesidentiam in facultale artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipse

vellel (acere factum in facultate et introducere novum modum proficuum scholoribus

istius facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint

allgemeinerer Art gewesen zu sein.

78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.

3u9 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie l. J.

1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber

der Bibliothek der phi). Facilitât v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein

ander: Aristoteles, Aegidius, Bundanus, Thomas, Marsitius und Dorp.

79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke

a. a. 0. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccataureats-

Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die

aristotelische Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem

Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Ira J. 1476 (ehd.

p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His

panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organen die Rede ;

l. J. 1499 (ehd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge

gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt ans früheren Statuten aufgenommen , und

l. J. 15(17 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.

Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Ucbermass in „moderner" Logik

getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten

zu sein.

80) S. Monumcnta historica universitalis Carolo-Ferdinandeae Pragensis, 1831i;

dort- finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „imtiqui—

moderni" . wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I p. 48, 56, 76,

83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den

Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in

Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeiten (II, p. 133 ff.).

192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.

Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische

Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.

Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles Compendium der

Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätzlich über den

Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen

jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach

bloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio materialis) unter

Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als

Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und

aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,

sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung

der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,

d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-

Ausdruck , hingegen secundär um die dadurch bezeichneten objectiven

Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, «s

primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung

zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur

als Bezeichnungen in Frage kommen 82).

So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.'

aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,

81) Modernorum summutae logicales cum notabitibus topieorum ac disputatis

elenchorum librorum ex Aristotele , Boethio , bealo Augustino , Marsilio et ab aliis

subtitioribus sentehtiis, viris doctissimis, fideliter enucleatae ac a magistris collegii

Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.

Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.

82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos

appellemus, scire debes, quod modernos artistas dlcimus non, quos quidam vani, invidi,

mendaces, perversi ac ignari irrisores. Non itaque eos censemus moder

nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes oui

sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur

el minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis

nonnisi materialiter, non significative, sumptis mentionem faciant dumtaxal (so hatte

allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 u. 611), quoniam pre

fecto talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac tolo

nostro reperti sunt secuto Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,

qui tanquam ex singulis ftoribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum

ac veritatis scrutatoribus uberiora, utitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, Uli

in praesenti factum est a nobis, cum imitali simus Boethium, Augustinum

ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, saltem in

quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei declinare, et qui in logicis artibus,

quae Boethio auetore (s. Abschn. XII,* Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.

e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter, de

sermonum vero significatis nonnisi accessorie considerationem faciant, sieque asserant

considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ul in quadrivio ac naturali

moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser

monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi accessorie mentionem

fieri , non modo non ambigunt , imo sic debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt

nec aliquam praeier signa ad plocitum et naturaliter significativa universalitatem

proprie dictam admittendam arbitrantur, hos dicimus vere modernos. Antiqui

vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpalo gaudere videntur

atque volunt, qui et quales esse velint, corum relinquimus arbitrio et benevolentiae.

Ñon autem dubitamus, \quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint

et crescant.

XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 193

folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsaehen entsprechende

Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui'' und „moderni", welch letz

teres Wort auch durch „lerministae" ersetzt werden kann. Die antiqui

sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomistisehe und

scotistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche

der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hiedurch bei einem

übermassigen Betriebe der proprietates terminorum und der damit ver

bundenen Sophismen, Insolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den

nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen

(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des

Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere

Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung

durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,

so ist diess nur in jenem Sinne zulässig,- in welchem man auch von

scientiae reales und scientiae sermocinales sprach ss), d. h. die antiqui

beschäftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen

Disciplinen (Metaphysik , Physik , Ethik) und schätzten daher jene Theile

der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar

holen (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver

weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Wert

formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.

Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war

es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen

den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber

dieses Thalbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei

sprechen können, wenn die Thomisteu (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber

auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den

Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einem

theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu

können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perfid ist

es , wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten

Ilasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben

„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien

gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl

einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch

lange nicht schlechthin verneinen s4). Für eine richtige Auffassung der

Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes

am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört So);

und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen

Anschauung des Publicums. die Universalien überhaupt nicht die brennende

Tagesfrage wafen, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine

bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er

werben , oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie

83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.

84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die

gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen

Eindruck.

85) S. Anm. 66.

Pbanvl, Gesch. IV. 13

194 XXII. Antiqui und Moilerni an den Universitäten. Bonetus.

anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit

möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgehrauch geschichtlicher

Darstellungen vorschlagen, hei den Worten „antiqui — moderni" zu ver

bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch

den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver

meiden.

Aus dem Umstande aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten

sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes, nicht

aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die

Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei

nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder

sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo

sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz

zu verschmähen sei.

So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotistcn, welche

einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja

gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu

Occam hinüberleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren

finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten"

oder als „scotistische Tcrministen" bezeichnen können.

Zunächst nemlich begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben

abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus

als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nico laus

Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine

„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar

zu den Kategorien besitzen87), einen merkwürdigen extremen Realismus

scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein be

grenztes und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von

sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be

schränkung (contrahibilitas) durch die artmachenden Unterschiede bis

hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in

analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich

bemüht89) und den nemliclien grundsätzlichen Standpunkt auch bei der

86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44

r. B.

87) Habes Nicholoi Bonetti viri perspicacissimi quattuor volumina: Metaphysicam

videlicet, naturalem phylovophiam , praedicamenta , nec\non theologiam naturalem.

Recognita nuper per Laurentium Venerium ete. Am Schl. Venetiis per

Bonetum Locatellum. 1505. fol.

88) f. 77 r. A: De subicciis immediate contentis sub natura, quae sunt decem

prima genera, perscrutandum est Substantia est ens limitatum in se indepen

dens et dependentiam cuiustibet accidentis , quantum est ex se, terminons Ipsa

est prior omni accidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione

(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiae divisivae et constitulivae

Quaedam sunt materiales, ut differentiae individuales contrallentes ipsam

substantiam ; contrahibitis est namque substantia per liaecccitates ad propria individua,

in qua immediate descendit. Aliud genus contrahentium sunt differentiae essentielles

el quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et se liabent ad ipsam suo

modo sicut forma ad materiam.

89) f. 78 v. В : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurabite vel

mensurans ; quantitas per se continetur sub natura et ente. f. 81 v. B: Quntitus est

XXII. Bonetus. Petrus Thomas. ' 195

Relation90), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien91) verwerlhet,

flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus

der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz

besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.

Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De

conceplu enfis" geschrieben haben muss92), verfasste eine kleine Mono

graphie „Formalitales" 93) , wobei er dieses uns schon längst bekannte

scotistische Thema (s. bes. Abschn. XIX, Anm. 529 !f.) derartig ver

wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen

Seite der Kategorien die Eintheilung der distinctio anknüpft94), um hier

auf das Wesen der distinctio rationalis, formalis, realis, essentialis, se

totis subiective, se totis obiective zu erläutern 95); auf die Kategorien

ens limilatum absolutum a termino, secundum quem qualiu dicuntur; forma namque

indistincta et unita subiecto communient sibi suum affectum formalem, qui non est

aliud quam ipsa forma participata; non euim oriuntur et pullulont effectus formates,

cum non distinguante ab ipsa forma, nisi dicas , quod album signifieet utrumque el

subirelum et formam.

90) f. 82 v. A : Retatio est ens duplici esscntiati dependentia dependens ,

sc. ad fundamentum el ad terminum. Per unam convenit cum aliis accidentibus, ....

sed per secundum differt ab accidentibus absolutis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,

Anm. 484) Relotio essentiatiter dependet a subiecto dependentia distincta realiter

a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 г. A) Quia retatio fun

damentals , ut mobititas vel risibititas, est aliquid positivum extra animam, cum sit

demonstrabais de eo , cuius est, ergo el retatio reatis formaliter erit quid positivum

extra animam (f. 85 r. A) Relotivum aliud est secundum esse, aliud secundum

dici; nec est eadem divisio cum itia, quando dicitur , quod retatio alia realis alia

ralionis, quia scientia est relotivum secundum dici et tamen realiter refertur áü

scibite.

91) f. 85 г. В: Actio est ens, quo producens formaliter' aliquid producit in

esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlotum ab agente el primo ab actionc t.

89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter tocalum se habet in loco taliter.

(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore

in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans

seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum, quo formaliter aliquis

dicitur 'habere aliquid vel haberi ab aliquo.

92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.

93) Gedruckt bei Nuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.

94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest accipi duobus modis; uno modo logice,

prout nominal seu importat secundam intentionem ; alio modo metaphysice , prout no

minal primam intentionem, quae substernitur secundae tanquam fundamentum reta

tioni Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero

ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei, quaedam distinguun

tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter. . r. .. Distinctorum essentia

titer quaedam distinguuntur se totis subieclive, quaedam se lotis obiective.

95) f. 30 v. B: Ralione distinguuntur per actum intellectus possibitis collectivum,

sieul diffinitio et diffinitum logice toquendo Distinguuntur ex natura rei

praecise, quorum distincta dependent praecise ex propriis rationibus lerminorum,

ut lopis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod

unum ultimate abstraclum non includit quidditative reliquum, sicut patet in divinis.

(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaccunque ita se habent, quod quodtibet

est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inclu

dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) lita distinguuntur

essentialiter, quaccunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non

oportet existere, ut homo el angelus Illo distinguuntur se totis subieclive,

quaccunque ita se habent, quod realitates eorum sunt distinctae numero vel individua

ls*

196 XXII. Petrus Thomas. Joli. Anglicus. Ant. Sirectus.

zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der

distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien

ihre Anwendung finden 9e).

Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver

fasser eines Commentares zu des Scotus Quaestiones de universalibus 97).

Er war lediglich Scotist 9S), benützte aber zu seiner casuistisehen Exegese

die gesteigerten Mittel der neueren Logik , besonders häufig die Lehre

von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An

dreas und Franciscus Mayron an, so dass er in principiellen Fragen Nichts

bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und

wahrlich nicht exclusive Belesenheil zeigt, so nennt er uns auch zwei

nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumblelon umi

Alington99), benützt aucli den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als

einen völlig reeipirten lü0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten

auch specielle Parteigänger gab, welche „Mavronisten", und solche,

welche „Bonetisten" hiessen1ü1), — ein deutliches Analagon zur Spal

tung in Albertisten und Thomisten.

In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung

mit den scotistischen Formalitales, welche zunächst Antonius Sirectus

zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung

machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo

liier, ut Petrus et Bernardus Illo distinguuntur se lotis obiective, quae

non conveniunt in aliqua una realitate seu ratione quidditativa , ul ens et

bonum.

96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)

Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta distinguuntur

realiter Omnia praedicamenta distinguuntur cssentialitcr (f.

32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiective (В) Praedica

menta non distinguuntur se lotis obiective.

97) Expositions fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.

Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus, praedicamentis et perihermeniis .

Venet. 1492. fol.

98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),

die Universität Bologna.

99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati D.umbuldon, qui

posuit, quod ignis polerat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali', quem

deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica

mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).

Bei Pitheus, De itlustr. Angl. script (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),

wird p. 414 ein hhannes Dumb let onus und p. 729 ein Robertas Al ingto n us

genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von

Johannes Anglicus citirt : Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,

Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich

Göthals und Paulus Venetus.

100) f. 77 r. B: Non toquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secun

dum opinionem propriom, sed aliorum, ut Thomae, Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)

el aliorum antiquorum, sieul etiam faciunt artistae tempore modernorum.

101) f. 66 v. A: Uta mea solutio capietur maxime a Bonetistis et

a Maronistis et Scotistis.

102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':

Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. 1. s. a. 4. und Lyplzick,

1505. fol. Formalitates de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brulifer, Venet. 1051 [sie,

statt 1501]. 4. Insigne formulitatum opus ete., nebst Brulifer und Commenter des

XXII. Ant. Sirectus. 197

distinctio formalis stattfindet, zugleich distinctio realis besteht103), und

nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie

dene Eintheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht 104), führt er die ver

schiedenen Arten der distinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be

treffenden identitas an, nemlich: ratione 105), ex natura rei 106), forma

litert01), realiter 108), essentialiler 109), se tolis subiective 110) , se totis

obiective 1 1 1) ; zuletzt gibt er praktische Massregeln , wie bei jedem Be-

Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hiberuicus, Viennae 1517. 4.

Lectura absolulissima in formalitates Scoti mit Commenter des Joh. Vallo, Paris.

1585. 8. u. Venet. 1588. Quinque itlustrium auctorum formalHatum libelli, nebst

Hibernions, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio

iñentitalum et distinctionum Sirecti auclore Francisco Arretino, Venet.

1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").

103) p. 1: Cirea formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum itia, quae

distinguuntur formaliter, distinguantur realiter. Et arguitur , quod sic Quae

distinguuntur ex natura rei, sunt distineta realiter Sicut se habet res subiecti

ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriac passionis ad formalitatem propriae

passionis Si itta, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, tunc ab

uno et eodem sumerentur unitas et pluralitas Quaecunque distinguuntur quid

ditative, distinguuntur realiter et essentialiter Quaecunque distinguuntur numero,

distinguuntur .realiter Nisi itia, quae formaliter distinguuntur , distinguerentur

realiter, tunc formalitas non esset prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.

p. 7: In oppositum arguitur ete.

104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens rationis; (p. 12) in substantiam

et accidens ; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)

ens sumitur uno modo transcendenter, alio modo transcendentissime , i. e. aequivocum

quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi

tum; .... (p. 20) in ens necessarium et ens contingens ; ..... (p. 21) in ens independens

et ens dependens (vgl. Anm. 88).

105) p. 26: lita sunt idem ratione, quae habent eundem conccptum omnino indistinctum

a parte rei et etiam indistinctum a parte mtellectus. . . . Illo distinguun

tur ratione, quae distinguuntur per actum coltativum mtellectus praecise.

106) p. 33: lilo sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita

secluso opere coltativo intellectus verificari non possunt. ..... lilo distinguuntur ex

natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria

secluso opere intellectus verificari possunt.

1О7) p. 59: Idem formaliter includit itlud , cui sic est idem, in ratione sua

formali et per se Ilta distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam formalitatem,

quorum neutra alteram includit in ratione sua formali et per se.

108) p. 69: lita sunt idem realiter, quae sic sc habent, quod unum non potest

esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione

(p. 72) lita sunt distincta realiter, quae sic se habent disjunctive, quod unum potest

esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud produclum, vel quae sunt in

pluribus rebus realiter distinctis.

109) p. 75: Ilia sunt idem essentialiter , quae identificantur realiter uni essenliae

singutarissimae Itlo distinguuntur essentialiter , quae habent diversas na

turas sive essentias realiter distincta s, vel quae non concwrunt ad rationem intrinseçam

el essentialem alicuius.

110) p. 77: Ilia sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in

aliqua realitate potentiali el contrahibiti per realitates differentiae Ilia di

stinguuntur se totis subiective, quorum realitates non possunt simul esse per modum

informantis vel per modum informabais vel per identitatem realem.

111) p. 79: Jfia sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod praedicalum

quidditative , sive itlud sit limitatum sive transcendens sive dical realitatem

potentialem sive non Ilta distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest

praedicari taie praedicatum quidditative.

198

XXII. Ant. Sireetus. Brulifer. Tinctor.

griffe die verschiedenen distinctiones und identilates nebst deren wech

selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können112).

Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru

lifer (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalilales iuxla

doctrinam Scott" auf113). Indem er neinlich die Reihenfolge bekämpfen

will, in welcher hei Sirectus die verschiedenen Arten der distinctio sich

bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der distinctio ex

natura rei und insbesondere der distinctio se totis obieclive und se

totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis

und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu

letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,

als berechtigt zuzulassen115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,

wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservaliven Scotisten

geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.

Die Reihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nicolaus

Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commenter

zu Petrus Ilispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).

112) p. 80: Pro complemento huius quaestionis dividendo in duas partes

sic procedam : in prima dabitur modus venandi distinctiones et identilates, in secunda

dabitur modus inferendi unam distinctionem et identitatem ex alia.

113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.

Venet. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).

114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doclorem subtitem, ut asserunt, sequentibus

ponuntur seplem modi distinctionum , quibus e converso correspondent

seplem modi identitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex

his inferuntur coroüaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et

penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sic ascendendo usque ad primam,

non autem e converso; secundum, quod identilates non sic se inferunt, sed

opposite modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sic de

scendencia.

115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud mullos

Scotistas , videtur tamen continere multa falsa , nec sequitur doclorem subtitem

Arguo , quod nullo sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod

distinctio ex natura rei non potest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio

una in intelleclu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc

sire conetpiendo grammatice , ut „homo" et „hominis", sive logice, ut „Aoтo" et

„humanitas" p. 106: Sequitur contra eos, quod superius et inferius distinguantur

formaliter, simititer lotum et partes, diffinitum et diffinitio, elsi solum di

stinguuntur ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul unita

non distinguerentur se totis subiective, nec etiam homo el albedo sua. . p. 1 10 :

Arguo , quod distinctio sc totis obiective non inferat omnes alias nec sit maior omni

bus aliis , quia risibite et flebite distinguuntur se totis obiective, simititer risibite et

homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis

non inferunt distinctionem formalem ldentitas rutionis non infert omnes

alias identilates p. 113: Praedicamenta sunt idem ratione et tamen non sunt

idem realiter neque esscntialiter aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum iden

titate reali stat distinctio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis

et essentiolis. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distincliones praecedentes

omnem actum intelleclus, sc. distinctio formalis et distinctio realis , quorum

prima est minor el immanifesta , secunda autem, quae est realis et maior et

manifesta, est distinctio rerum p. 124: Distinctio sc totis subieclive aut est

distinctio formalis aut etiam aliquando realis naturarum seu suppositorum.

116) Dicta tinetoris super Summulos Petri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel

blattes steht: Hoc pereelebre opusculum secundum subtitissimi docloris iohannis Scoti

XXII. Tinetor. Brieot und Georgius Bruxellensis. 199

Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 11 7), folgt

er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik

völlig dem Scotus115), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus

auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige

occamistische Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus

des Boelbjus leiten119). Bei den Exponibilia fügt er -nach

Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,

fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur" 120), und die Insolubilia

entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obli

gatoria aus Albert v. Sachsen 122).

Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren

schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseilig aufeinander bezieht, nem

lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in

viam compitatum est Ab eximio viro sacrae theologiae baccalorio formato Magistro

nicoloo tinctoris de guntzenhusen quondam In alma universitale parisiensi regente ac

scotisaute sub titi plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma

gistro Petm hyspano Tinctoris commentum per peritos almae universitatis tübingensis

magistros correctum per me Michalielem gryff Civem rüttingensem. 1486. fol.

117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen

Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel: Elucubratio commentaria in veterem Aristolelis

artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque

divi Aquinatis Tliomae dictis conformium commentariolis in unum volumen re

daría (Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theit : Elucidatio doctrinalis in

quatuor libros logicae novae Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque

divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).

Wenn aber hiebei Tinetor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nnr zu

den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Rectamen zu gehören,

zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinetor überhaupt sich

mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.

124—126 u. 463.

118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo

famosae opiniones, quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est

subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Alia opinio est doctoris subtitis

dicentis, quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio

est u. s. f., d- h. Tinetor schliesst sich an Scotus an.

119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.

Anm. 5-8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Unheites

(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheitung der Rede in mentalis, vocalis,

scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität

des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff

einer „quidditas contrahens" an Bonctus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs

des Syllogismus in Benützung der Begriffe indicium und inventio zu. Boethius zu

rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offredus (Anm. 42).

120) Am Schlnsse des Tract. VIH (d. h. der Exponibitia): Praemissis syncategorematibus

, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc

est determinandum Dictio „ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter

quae comparut (vgl. Marsitius', Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"

dicit accessum ad terminum ct negat pervenientiam ad Шиm Dictio „vix" significat,

rem verbi inesse subiecto , sed cum difficultate Dictio „vicissim" significat

interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut

„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" codem modo exponuntur,

sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"

et aliis aequivalentibus exponitur copulotive (vgl. Peter v. Ailly, Abschn. XX,

Anm. 497).

121) S. ebend. Anm. 465—476.

122) S. ebend. Anm. 311—322.

200 XXII. Bricot und Georgius Bruiellensis.

solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen

.,Textus abbreviatus logices" geschrieben zu haben 123), worauf er wahr

scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess124);

den Textus abbreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu

diesem Cnramentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen

als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt

wurde m). Ein ähnliches Verhältniss besteht bezüglich des Petrus

Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel

chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).

Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten

Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge

sprochene Vertreter der „modernen" Richtung vor uns, so müssen hin

gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,

und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu

den terministischen Scotisten zählen 12 7).

Betrachten wir zuerst den Textus abbreviatus, welcher von Bricot

allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und

zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit

123) Textus lotius logices per magistrum Thomam Bricot abbreviatus et per eundem

novissime emendatus. Basiteae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue

Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.

s. Anm. 125.

124) Am Titelbtatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super

duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nominalium

usque ad apicem eins plurimum accomodatissime. Am Schl. : Finis Qucstionum

Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticornm aristotelis. ... Parisius per

Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach

auf die Modernen.

125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretatione

textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des

Bruxcllensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate

[sic]. S. a. s. I. fol. Wörtlich den nemlicheti Inhalt hat: Expositio magistri Georgii

Bruxcllensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti lextu de novo

inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiusris fine libri odditis. Lugdnni

1504. fol. (nach letzterem Druck* citire ich). Schon der Umstand, dass nur der

Eine der beiden Drucke von „via modernorum'1 spricht, giht uns einen Wink zur

Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Rectamen nöthig ist.

126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit <&, Ж bezeich

neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze

Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus

der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii, Versoris,

Porphyrii, ceterorumque phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Brnxell.) eestiganda

flumina docens, cum omnium nominalium viventium est gemma ete. Auch hier

aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll

sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"

reimen? Vgl. Anm. 117.

127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoff

dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und

weder Buridan noch Marsitius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venctns oder

dgt. die allgemein leitende Grundtage bitden; wohl hingegen werden wir occamistische

Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen

Basis; s. auch Anm. 141.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201

Einschluss des Porphyrius m), so dass wir jede weitere Bemerkung

über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber

eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich

nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche

ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden

war, hier zum ersten Male neuen Memorial- Worten einer spitzfindig formulirten

Technik der Auffindung des Mitlelbegriffes. Im Vergleiche mit

der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine

grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert

wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,

Bafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei

besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass

offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen

ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder

dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach

richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tartaretus

und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones ßricot's

zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei

jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,

und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der

Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische

nolitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik

gegen Nicolaus v. Oresme131).

128) Beachtenswerth ist, dass Gitbertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh

rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten stets in das Organen aufge

nommen wurde.

129) Expositio ete. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche

aus Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.) , folgt ohne vorher

gebende Nennung der sogleich anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando

istae litterae A, E, I , O ponuntur in tertia sylloba, significant, qualis el quanta sit

conclusio infcrenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda

syltaba, tune A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet ist arum

Щeгaгum poni cum tribus consonantibus; A cum В, C, D, et tunc В significat, quod

medium debet esse consequent ad praedicatum, С vero, quod sit antecedens, D, quod

sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, H, et tune F significat, quod medium

debet esse consequens ad subiectum , G vero , quod sit antecedens , П vero , quod sit

extraneum. Ut patet per hos versus:

E subit; F sequitur, G praecedit, И sit extra;

Praedicat A ; В sequens, C Ad concludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsiutmexesttram.edium, quod sit con

sequens ad subiectum et antecedens ad praedicatum ; et hoc demonstratur per Fecana.

Ad concludendum particulorem affirmativam in Darapli , disarms el Datisi sumendum

est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem, ut palet per

Cageti Ad concludendum universalem negativam in Cctarent vel Cesare sumendum

est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut

palet per Bafenes. Si vero debent concludi in Camestres, medium debet esse extra

neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per Hebare Ad inferendum

particutarem negativam in tertia figura oportet medium et.te antecedens ad

subiectum el extraneum ad praedicatum, ut patet per Gedaco . Ad inferendum

particutarem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et

consequent ad praedicatum. ut palet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung

darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.

130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.

131) S. Abschn. XX, Anm. 363.

202 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.

Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,

zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich

von logica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger

Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),

wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand

der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen

hinüber, da die Logik sich wesentlich um *den terminus „argumentatio"

drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,

Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),

sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)

auch auf die Universalien anwendet135), während er daneben wieder die

sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt136). Bei den Erläu

terungen zu De interpr. zieht er wie Dorbellus die significatio , jedoch

mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält

er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 138). In

seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den

Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein

mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase

des Textes 139). Gelegentlich der appellatio kommt hier nach Buridan's

Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die

appellatio rationis in Betrachl 140). In Einem Punkte aber folgt er

wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-

132) f. II r. B: Logica naturalis est ipsa anima existens in corpore bene disposito

Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi

utitur argumentationibus vel regulis logicalibus; secundum alios est regulo applicata

ad alias scientias tradita in logica artificiali; secundum alios est habitus

genitus ex multis operibus logieae. (v. A) Logica artificialis totalis est scientia

artificialitev docens diffinire, divickre, arguere et per rationes verum a falso discernere.

(B) Haec est scientia ab atiis distincta, quia habet substantivum

attributionis ab aliis scientiis distinctum, i. e. terminum „argumentatio".

133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate

nostra docens, quomodo sit libere operandum о nobis itlud, quod principaliter

considerat Logica est scientia practica, non specutativa.

134) f. IV r. B: Triplices sunt termini, sc. mentales, vocales, scripti

(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexo quam in

complexo.

135) f. VI r. A : ln proposito est sermo de universali in praedicando, et non de

universalt in essendo vel causando f. VII v. В: Triplex est universale, sc. vo

cale, scriptum, mentale. ..... Omne universale vocale et simititer omne universale men

tale proprie et improprie dictum est accidens; nullum vero est substantia

Universale scriptum est substantia Universalia mentalia sunt incorporalia ;

scripta et vocalia sunt corporalia.

136) f. L: Sex transcendentia dicta sunt, quia nulta praedicamento complectuntur.

S. Abschn. XX, Anm. 599.

137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 и. Abschn. XX, Anm. 459 ff.

138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was

„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fecana, Cageli u. s. f. gelehrt habe. So

konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen

tare lehten, verantasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu

nehmen.

139) In der mit 3 bezeichneten Ausgabe f. 20.

140) f. 101 v. A: Appeltatio rationis est terminus aeccptus in propositione pro

suo significato iuxta diclionem significantem actum animae.

XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203

ponibüia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten

Consequentiae einreiht141).

Aus den Quaesliones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden

Commentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons

zunächst eine äusserst spitzfindige terminislische Definition des Univer

sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer

salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten

Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit

sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,

Anm. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete

Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu

Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue

Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aber

stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula

beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz

über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir

später gelegentlich treffen 149).

Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber

de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen

Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch„

etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna

gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er

141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.

142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incompletus univocus non de omnibus

quidditative dicibitis natus verifican de aliquo mediante hoc verbo potest" et de his

coniunctim pluraliter, de quibus divisim singutariter verificatur.

143) f. XXV v. A: Hace est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque prae

dicabitia", quia plura sunt genera, quam quinque, et plures species, et haec omnia

sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis

„Tantum sunt quinque praedicabitia"'.

144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi

distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallom tria

sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur

satis probabais f. LVII г.: Non numerando generalissimo habentia modos significandi

mixtos ncc distinguendo inter concretum et abstractum ampliativum et non ampliativum

et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier

auf folgt Theologisches über die Trinität.

145) f. LXXXVII v. A: Omnis negatio infinitum cadit supra copulom implicite

vel explicite. Hiedurch soll des Marsitius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei

tigt werden.

146) In der mit 'S bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur, ntrum propo

siciones de contingenti specialiter capto faciant oppositiones, aequipollentias et conse

quents cum aliis modalibus et inter se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen

bejahend erörtert wird.

147) So fugt er z. B. zu Tract. II, d h. über die Universalien, hier gar keine

quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste

reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Sytlo

gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch

zu behandeln seien.

148) f. 97 r. zur suppositio relolivorum, f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur

appeltatio.

149) S. unten Anm. 439.

150) Exereitata parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen

1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes

204 Faber de Werdea. Tartaretus.

sich occaraistisch fiber notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von

distans — indistans aus Albert v. Sachsen151), wiederholt dann aus

Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und

gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicalia'1 an, dass dieser

ganze die proprietates lerminorum betreffende Bestandlheil der vetus

logica nicht von Aristoteles selbst herrühre , sondern durch „minores

auctores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen

sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.

Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem

wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate

gorien und die proprietates lerminorum an sich speculativ seien 154),

und in gleichem Sinne nimmt er die seotistische Ansiebt über den Zweck

der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig

auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am

Schlnsse der fleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mit

Einscbluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).

Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den

Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und

1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und

ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des

Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener

Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und

zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,

gedruckten) Briefe des Johannes Hitler de Dornstetten an den Rentlinger Buch

drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des

Johannes de Werdea sehnlichst wünscht.

1511 S. Abschn. XX, Anm. 229.

152) S. ob. Anm. 132.

153) Logica nova docel principaliter de tota argumentatione et habet qua

tuor libros ete Logica vêtus agit de partibus argumentornm et habet duos libros

apud Aristotelem (d. h. Cal. n. De interpr.) ; de proprieta tibus autem lermino

rum, sc. suppositione , ampliatione, appellotione, restrictione, alienatione , Aristoteles

speciales libros non edidit, sed alii autores utites tractatus ediderunt ex his, quae

sparsim phitosophlis in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sic edita dicuntur

Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo qnod a minoribus autoribus respectu Aristotelis

sunt edita Diritur autem vetus logica, quia est de partibus ^s. oben

Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pftegte man selbst auf den

Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,

nemlich den 1. пги'ГОг interpr.. den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,

den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. El.

154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,

totam logicam esse practicam, quia finis principalis, in quem tota logica secundum

rectum rationem ordinatur, est opus liberum, sc. arguere ; nec obstat, quod

multae partes logicae in se sunt specutativae, sicut scientia praedicabitium et praedicamentorum

et parvorum logicalium , quia itiac sunt minus principales ad finem principalem

tolius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).

1551 Tolius logicae subiectum p-rimum primitate principalitatis est argumentatio

(vgl. oben Anm. 132).

156) S. ob. Anm. 141.

157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig

gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a.; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris

1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basiteae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,

1514, 1591 u. sogar noch 1621.

158) Den Text des Petrus Hispanns enthalten jene Drucke, welche ich

XXII. Petrus Tartaretus. 205

den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi

nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke üherall eine Menge

Dubia auflhürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein

leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich

scotistisch, polcmisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen

die „nominales", d. h. Occamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus

gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formalitates

und bei den Kategorien die transcendentia vorbringt 16ü).

Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae

eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus

composâtis und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar

Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen101), bietet er in der Syllogistik

Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach

wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir

eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter

scheiden sei, ob der Mittelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der

einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er

andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch

bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die

vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;

und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er

als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor

der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,

Dimari, Vimeno" an 162). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise

dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich

tiger Schlusssatz gewonnen werde163), und desgleichen aus zwei nega-

Ahschn. XVII, Anm. 143 mit ф —jf bezeichnete (ich citire nach 3); ohne Text ist

der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. 1. [sicher ebendort] 1500; Venetiis

1514 u. 1621.

159) f. 8 v. A : Est opinio nomineltem, quae stet in aliquibus dictis ; primum,

quod omnis res est singuloris et nulla est communis in pluribus existens;

secundum, quod omne universale est terminus communis ete., d. h. er exponirt ganz

sachgemäss Occam's Auffassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus

darzulegen (letzteren entwickeil er auch imCommentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).

160) f. 19 v. В u. 21 г. B.

161) f^51 v. В bezüglich der Urtheite, welche einen casus obtiquus enthalten;

s. Abschn. XX, Anm. 288.

162) f. 54 r. B: Prima figUra capitur dupliciter: uno modo lorge, ut est dispositio

trium terminorum sic se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum

et praedicatur in alia; alio modo speci aliter ; quod medium subiieitur in

nutiore et praedicatur in minore Capiendo targe quarto figura non est distincta

a prima, sed continetur sub eqj capiendo specialiter ponende est quarta figura

distincte Quatuor sunt «ЙШ quartae figurae, sc.: Bamana, Camene, Dimari,

Fhneno, et reducuntur ad modos primae figurae per sotam transpositionem praemissa

rum Sota transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene

transpositio praemissarum cum alia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem

figurarum Ideo modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae

Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et teniae, quia ad reducendum

eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vel

tertiac, quia solum indigent transpositione praemissarum.

163) Ebend.: Ex puris particulei ibus sequitar quinque casibus: (ich führe

statt der tangathmigen Formuliiung nur die Beispiele an, da auch diese altein

schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Aliquud animal est Socrates, Aliquis homo est So

20« XXII. Petrus Tartaretus.

tivcn Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der iu

veniie medii zum ersten» Male wirklicli die vielbesprochene logische

„Eselsbrücke1' (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,

dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist

eine versinnlichende Figur. in welcher die sichtlich hervortretenden Buch

staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten

den Memorial-Worte „Fecana, Cageti" u. s. w. hinweisell t65). Und

crates; ergo aliquis homo cst animat" ., Animal est homo, Asinus est idem ani

mat; ergo asinus est homo" „ Animal est homo, substantia non est animat;

ergo substantia non est homo" „Homo videl omnem asinum; Brunellus est

asinus; ergo brunellum videt homo" „Animal est homo, Asinus est onme ani

mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui dicit, quod ex puris particuloribus

nihit sequitur, intelligebat exceptis his quinque casibus ; vel potest dici, quod

non intelligebat de particutaritate propositionum , sed de particuloritate medii. Vgl.

unten Anm. 518.

164) 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)

„Nullum non risibite est homo, Nullus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est

homo" „Оmnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit

non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Оmnem

hominem necesse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo

aliquid album contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 519.

165) f. 59 v: Ut ars inveniendi medium cunctis sit facitis, ptana atque perspicua,

ad manifestationem ponitur sequens figura, quae communiter propter eins apparentem

difficultatem pons asinorum dicitur, licet intellects dictis in hoc passu omnibus possit

esse famitiaris ac intellecta.

XXII. Petrus Tartaretus. 207

wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist

reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,

den wirklichen menschenbeglüekenden Urheber nennen zu können , so

wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 16B).

Hernach folgt noch im Anschlusse an Occam eine besondere Erörterung

der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor

kommt lu7). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus

im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese

des dortigen Textus erledigt108) und sonach nicht bloss seine sonstigen

Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf

Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,

d. h. tíaralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander

setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier

Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.

In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen

scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung

in mentale, vocale, scriptum 169), polemisirt aber zugleich, wie alle

Realisten, gegen das complexum signifieabile des Gregor v. Rimini 17U).

Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietales

lerminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),

benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung

von Memorial- Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei

der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-

Ich darf es wohl dem Leser übertassen, sich jene Memorial-Worte an der

Hand der obigen Erlauterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.

166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben

des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, also in

den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta

retus selbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch

die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden

falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der

nächstfolgenden Zeit bestätigt (s. Pierre Bayle, Dicv. crit.-hist. im Artikel „Buridan"),

welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,

dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Wie. Clenard (Betgischer

Linguist, später Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistoloe, I, 20 (ed. Hanov.

1606. 8. p. 123): „Eam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventione,

i. e. libros Topicorum, qui ducent invenire argumenta; sum igitur totus in ista

dialectica ; faxit deus, ut Ate feliciter inveniamus medium, non in ponte asinorum, sed

in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais

(gest. h J. 1553), Gargantua cl Pantagruel, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. H,

p. 237): „О qui pourra maintenant racompter comment se porta Pantagruel contre

les trois cents géants? О ma Muse! ma Calliope, ma Thalie, inspire moy à cette

heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logicque, voici le

trebuchet, voici lo difficulté de povoir exprimer l'horrible battaite que feut [aicte'1.

167) f. 61 v. -A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.

168) f. 24 ff.

169) f. 4 r. A u. v. B.

170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.

171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est

de passionibus terminorum; et commvniter assignantur quinque, sc. supponibititas,

ampliabititas, restringibititas, uppeltabititas, distribuibititas, exponibititas.

208 XXII. Petrus Tartaretus.

pelten descensus 172), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine

Menge von Regeln auf173). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet

der Exponibilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der

Exclusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre

von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,

Hely" 174); ebenso verfährt er bei den,Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),

und zwar gellen für die bejahenden die Worte „Amale, Idolos, Peccata, Commodi"

175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vitare"t''6);

desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)

„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver

neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasti" 178) ; auch bei in-

172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,

qui fit per divisionem, ut dicendo „Animalium aliud rationale aliud irrationate'' ; sed

arguitivus est consequentia formalis , in qua arguitur ab atiquo termino communiter

sumpto ad eius inferiora virtute suppositionis.

173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh

nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur ampliatio sogar „incipit"

bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbitdern Regeln für restriclio (f. 62 г.),

für uppeltalio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.

174) f. 70 r. A: Regutae possunt inteltigi per suas dictiones , intelligendo per

vocales qualitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das

Ganze in möglichst kurzer Form aus) :

„Dives" „Orat"

Tantum A est В =:

A est В, et nihit, quod

non est A, est В

subeontrariae

Tantum A non est В =:

A non est В, et omne,

quod non est A, est В

„Amo"

Non tantum A non est В

= : Omne A est B, et aliquid,

quod non est A, non est В

175) f. 71 v. A :

„Amoie"

Omnis homo praeter Socratem currit

„Idolos"

Non omnis h. praeter S. non currit

176) f. 71 v. B:

„Meroris"

Omnis h. non praeter S. currit

„Dogmata"

Non o. h. non praeter S. non c.

177) f. 73 r. B:

„Adamasci"

Omne A, inquantum B, est C

„Simonia"

Non omne A, inqu. В, non est C

178) f. 73 v. В:

„Pentecoste"

Omne A, non inquantum В, est C

„Romipeta"

Non o. A, non inqu. B, non est C

„Hely"

Non tantum A est В ==:

contrariae A est В, et aliquid,

quod non est A, est В

„Peccata"

Omnis h. praeter S. non currit

„Commodi"

Non omnis h. praeter S. currit

„Amodo"

Omnis h. non praeter S. non curr.

„ Vitare"

Non o. h. non praeter S. currit

„Detrahendo"

Omne A, inguantum B, non est C

„Tonodore"

Non omne A, inqu. B, est C

„Rarefio"

Omne A, non inqu. B, non est С

„Vigitasti"

Non o. A, non inqu. B, est C

XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209

cipil und desinil sucht er nach einer versinnliclienden Figur m). Auf

einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlnsse noch die Insolubilia

in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus

trafen 1S1).

Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia

u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,

569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um

das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Ъ'ecana, Cageti

u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien

jener damals üblichen heiteren Parodien der disputation.es quodlibetares

182).

Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des

aristotelischen Organons 183), indem hier die Erläuterungen desselben

bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab

weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus' Bemerkungen über die

vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und

auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageti keine Aufnahme findet.

Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen

Liber isagogicas 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren

179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern

die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen znsammengefasst wer

den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.

180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 г. В aliqua notanda

de termino et suppositione ; f. 78 г. В de descensn nach obiger Zweitheitung (s.

Anm. 172).

181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali

täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz

behandelt; ihr Vorbitd s. Ahschn. XX, Anm. 569.

182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg

um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben

in Erfurt l. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittetalter I, p. 51 ff.

u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte

Fccana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, Anginen komi

schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:

Dindima piteus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron datisi bocardu

ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus, gargarus und associamus wegen

des „u" nicht gewesen sein, und die Beimengung von datisi bocardo ferison be

deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.

183) Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii

atque veteris logicae Arestotiiis sieul maximi parisius regentes tradiderunt , mullorum

peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad merttem subtitissimi doctoris

iohannis Scoti ordinis minorum. S. 1. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu

als zweiter Theit : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus

novae logicae Arestolitis ete. wie so eben.

184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura accipitur dupliciter: uno modo lorge, et

tunc est, quando medium subiieitur in una et praedicatur in alia, et itlo modo quarta

comprehenditur sub prima; alio modo capitur stricte et tunc est, in qua medium

subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra

quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentator Solum

ponendae sunt tres figurae.

185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod Uber ysagogicus inscribitur.

Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristotelica logicalia mirabiliter introductorius.

Pbanvl, Gesch. IV. 14

210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfell.

letzte nenn er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit

gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Eiofluss des Raimundos

Lullus in die Augen springtt86). Hierauf erläutert er in sieben Tractaten,

deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt

des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite 187) und phan

tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)

zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche

stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten

zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei

ist überall die Meinung des Scotus.

Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus

obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif

ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen

hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich

der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien t90),

und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher posilio und impositio, sehr kurz aber

depositio und petitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen

über „dubie positio" und „Sit verum" 1 9 1).

Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten

ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-

Cuius utititas agnoscitur, si benevolas accedas, studeasque diligenter. Nam eins incredibiti

ordine repente nimis quis logicus evadel , ut experientia teste a mullis tarn

probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libelta evectos.

In quo quidem libelle sunt infrascripti tractatus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt

der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediotani 1494. 4. Der Name des

Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-

Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano

genannt.

186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Raum so ver

schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier

reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,

dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-

Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicamenta , die 2.

ratio investigandarum intentionum; beide sind nach Form der arbor Porphyriana ent

worfen; die 3. als Figura universalis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat

jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit

R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum

(8), 6. periermenias (T), 7. modalium (V), 8. Priorum (x), 9. Posteriorum (ï),

10. Topicorum (Z), 11. Elenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.

187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte

Seiten.

188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,

nicht jene des Tartaretus.

189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zu

Petrus Hispanus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. В ff.

190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obtigationis

, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulus

Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligalionis. XX, Anm. 566 ff.).

191) f. 87 г. В : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubie.

„Sit verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid

esse verum.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211

nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug

nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen

zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter

richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde

als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antigua gerechnet, so dass sie

für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss

der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien , welche

wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über

triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht.

einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch

einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und

Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in

solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare

eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)

enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 158 ff.)

angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und

ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver

schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im

Folgenden zusammenstelle.

Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein

zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu

eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile

(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:

Ecce tibi sim armigeros ac arma bono con 192).

In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an

die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:

Primus Amabimus est, Edentulique secundus

Tertius Hiace, Purpurea reliquus I93).

Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,

Destruit E dictum, destruit Ique modum19*).

Omne necesse valet, valet impossibite nullum l90)

192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A— W, Y— ©; er erhält

seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und

arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciler,

per accidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben

dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass

hier die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheitsformen ausgedehnt

ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei

Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich

einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der

Form folgender zwei Hexameter:

„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Cireum"

Pone subalternam; facietque negatio signum.

193) Oder als Hexameter (in Z—<5) :

Tertius Iliace, sedet Purpurea quartus.

194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—6):

Destruit E dictum, sed destruit 1 quoque modum.

195) So in Y—в, вфЗВХ; hingegen in X lautet er:

Omne necessariat, impossibite quasi nullus,

und in Ф, ©, U, 9S:

Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.

14*

212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Possibite quidam, quidam non possibite non 1*•)

E dictum negat, Ique modum, nihit A, sed U Шum W7).

wozu zuweilen auch noch folgender kommt:

Possi contingens, impossibiteque necesSe ш).

Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über

das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 1 66 ^

werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:

Ordo subaUernus sit primus sive secundus 19e).

Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification

in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen

Urtheile dar, und somit finden wir:

Pos Impos aequi verbo simiti modus impar,

lmpos el Ne dissimiti verbo simiti mo,

Tota dissimiti Pos et Ne sequiparantur200).

In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente

mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebend.

Anm. 175):

196) So in Y, »—Й, tt—E; hingegen in X:

Possibite quidam, non possibite quidam non,

und in Z— <S:

Possibite est quidam, quidam non possibite est non.

197) Die Drucke X, S>, © —Я, U haben die sämmtlichen sieben Verse (— ab

gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165

(Abschn. XVII) eingereiht, in z— <5 sind sie vertheitt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor

Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 n. 6 vor Amn. 165. In INS

sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlnsse (nach Anm. 166) wiederholt;

Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn

der Verse betrifft, so sind 1 n. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon

erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern

beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.

A bedeutet, dass das Urtheit ohne Negation ist, £ aber, dass die Negation beim

Verbum, sowie /, dass sie beim Modus, und U , dass sie beim Verbum und beim

Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann

aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheite mit den

einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.

Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheite A, E,

I, О genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheite Socralem currere est

necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.

198) Nemlich die Drucke <g$i, *—¡Q, S geben vor dem Inhalte dortiger

Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine alchtmetrische

Erklärung der vier Vocale AEW (s. auch den Schluss der Anm. 163),

und sodann obigen einzelnen Vers (nur fugen <£$£ demselben noch 5 u. 6 der

vorigen hinzu), dessen Sinn an sich ktar ist, insoferne er die Identificirung des

possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit

des impossibite und des necesse ausspricht.

199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke <5, S— ß, I enthalten

(am Schtusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un

nützen Vers. In SR— X, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für

primus.

200) In SR— SE, welche am Schlnsse der Modalität ausser dem so eben (vor.

Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar

bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im

Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)

augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], lmpos[sibite],

Ne[cesse], aequi[parantur] und mo[do] bedenkt.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213

Tempore, natura prius, ordine, die, et honore

Causam causato dieimus esse prius201)#

für simul (Anm. 176):

Tempore dico simul, quorum generalio nunc est,

Quae convertuntur, dieimus esse simul,

Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;

für motus (Anm. 177):

Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,

Alterat et mutat, sic per loca multa vagatur,

Sex istis motus dicitur esse modis 203) ;

für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten

Anm. 218):

Affectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,

Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;

Istis praedictis fertur habere modis 204).

In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über

directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):

Dico concludi directe, quando ma de mi,

Est indirecta conclusio, quando mi de me205).

und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):

Omne genus cloudit problemalis prima figura,

Fitque negative conclusio quaeque secundae,

Tertia concludit tantummodo porficu/arero208).

Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio

terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus

Hispanus, nemlich:

Fccana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,

Gebali stant ; sed non constant Febas, Hedas, Heca.

Praedicat A ; В sequens, C praecedit, D sit extra;

E subit; F sequitur, G praecedit, И sit extra™).

Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der

ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:

Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,

Est medium ratio, per quod concluditur ergo 208).

201) In 8—I (und zwar in S—£1 mit dem Znsatze: Ai versus non sunt de

lex tu).

202) Gleichfalls in &— I (aber ohne Znsatz).

203) Nur in Я—Z (ohne Bemerkung).

204) In Я—О finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze:

metra non sunt de textu) , in Я—% aber alle drei Verse und ausserdem noch ein

vierter, welcher mit dem zweiten synonym tautet:

Quidquid cirea cor: membrum, triticum, domus, uxor.

205) In Я®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für motor und minor sind,

ist von selbst ersichtlich.

206) In Y— ©. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der

Worte Cetantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:

In sibi consimitem vult littera quaeque reduci

Ductu possibiti, Baroco Bocardo remotis.

Sie finden sich in der Interpotation bei Vine. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII,

Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch

stens als halbwahr gelten.

207) In Я®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.

208) In X—CS, Я, ®. Jedoch in Я® lautet der erste der beiden Verse:

Bafio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.

214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

und ebenso finden wir den letzten der Topen , nemlich den locus a

divisione (sicher wegeif der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von

der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt:

Per species genera, species per singulo scindunt,

Per partes tatum, voces per significatum,

Cuncta per opposita subieclum qualia scindunt,

Qualia per usias, per qualia qualia findunt 209).

Í 1 Am Schlnsse aber stellte man sSmmtliche Topen in die Verse zu

sammen :

Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,

Corrumpens, generons, usus, communiter acci;

Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque

Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;

Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus 510).

Endlich auch noch findet sich am Schlnsse der Soph i s ti k eine

ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen :

Cela, multa pele, louda, transferre memento,

Discere te finge, si vis concludere falsum:

Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,

Acci, quid, ignorans princi, con, causaque, plures1tt).

Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten

oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe

tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)

aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von

Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich

causalis , temporalis, localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem

die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre

vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er

weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse

(ebd. Anm, 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber

wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben

ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch

209) In y—©.

210) In Y—©, Я, 9S. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst

aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich

obige fünf Verse aus Я® mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;

in Y—© sind sie manigfach fehlerhaft.

211) Nur in Я®. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von

selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.

212) in ягж.

213) In l —W, Я—% (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit ausgesponneu).

214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die

Worte vorausgeschickt: Hos aulem octo modos „essendi in" distingua Aristoteles

quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius aulem (s. Abschn. XII, Anm. 92)

assignat novem, quia subdividit quintum, ul dictum est.

215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist

(suiceptibititas contrariorum), wird ein von der Urtheitsform entnommener Einwand

folgendermassen beseitigt (im Drucke 8, f. 85 B) : Neque est instantia de oratione,

quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,

tamen hoc non est secundum sui mutationem, sed rei; el ideo nota, quod verum

et falsum sunt in rebus ut in subiecto, et sunt in oratione ul in signo. Hier nun

wird in ЯФГ nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (Cat. 12, s. Abschn. IV,

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215

(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier

letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten

supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über

gangenen (ebd. Anni. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver

schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).

In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio

lerminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt

sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes

das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem

kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,

Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo

mente der Syllogistik vorführt: syllogismus concludens plura, concludens

ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis 220).

Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die

Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver

mehrte, welcher die Ueberschrift „Syn cat egoreum at a" trägt. Es

scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften

geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der

vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener

Form, enthält221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der

Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:

unde verum et falsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicut in subiecto,

et in oratione sicut in signo.

216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit

Ausnahme von Я®13», leiten dieselbe mit den Worten ein : Quae sequuntur de aliis

quatuor praedicamentis, non sunt dicta (oder data) o Petro Hispano. Aber nur @8S

fügen diesem noch hinzu: sed ab auctore sex principiorum accepta. In Г — И sind

jene vier Kategorien und in ЯФ1 nur quando weit ausführlicher erörtert, als in

den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.

217) In <£, Й— О, X finden wir: Relotive opposita dicuntur, quaecunque ea

ipsa, quae sunt, oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et

dimidium, disciplinatum et disciplina.

218) In g—& steht nach „habere membrum" auch noch: habere ornatum vel

annulum in digito.

219) In X, Ф, <9— *, Я, (Z>, U—SB lautet das erste Glied obiger Regel :

Accipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere, differentia,

vel proprio, vel accidente. Hinwiederum in Y — ©: Accipiendi sunt duo termini di

versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius

vel una species cum suo genere et suo proprio.

220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—F, Я, Z und tautet am Anfange :

Nunc restat dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum

assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz

bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä

ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass

es bei Psellus ausgefalleu sei). Prima est syllogismus concludens plura (Abschn. IV,

Anm. 608 f.), secunda est syllogismus ex falsis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),

lertia est syllogismus cireutaris (ebd. Anm. 615 ff.), quarta est syllogismus conver

sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syllogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),

sexta syllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hic autem de istis potestatibus

intendimus pertransire breviter, et solum declorabimus earum descriptiones per earum

utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,

Anm. Ш.)

221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M— Q, Ï—©, Я, ® sind die Syncategoreumata

mitaufgenommen, unter denselben aber bieten *i - Q, ЯФ eine ein

216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des

ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk

würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im

Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage

der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categorema und

syncalegorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem

Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,

welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,

dass man auf „est" , welches eine composilio bedeute, und auf „non"

zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compo

silio betreue entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz

und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,

bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren

Grund in psychischen AfFecten haben 225). Das „пon" hingegen sei

hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er

wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher

fächere Redaction dar, hingegen in ¥—99 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)

schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier

ungefähr dreimal grösser ist, und © giht wieder eine anderweitige commentirende

Paraphrase desselben.

222) Denn während die Drucke M—Q noch unbedenklich die Ueberschrift

Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in Я® der Abschnitt kurzweg als

Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summuloe) numerirt ist, bezeichnen ihn

TTZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 9199 in vorsichtiger

Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei

Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— О übereinstimmen,

doch die Syncategoreumata weglassen.

223) Ich citire nach dem Drucke 99.

224) f. 264 A: A dictionibus syncategorematicis .... eausatur veritas vel f ahi

tas in oratione ; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiicibites vel

praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibitium et praedicabitium

Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum

est praedicatum, significatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se

intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora

Ulis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod

de cetera non erit „Est" autem consignificat compositionem ; .... ideo prius

dicendum est de compositions

225) f. 265 A : Compositionis alia est rerum , alia modorum significandi

Compositionis, quae est modorum significandi, alia est qualitatis cum substantia, et

hace significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitalem (f.

266 A) Alia est composilio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,

ut in participio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum

debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et

postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inclinatur et per

istam inclinationem indicat vel imperat vel optat, et sic sunt modi.

226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntiationis;

alio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia

facit nomen infinitum, .... alia participium, ut „non currens", .... alia verbum infi

nitum, ut „non currit", alia facit orationem negativam f. 269 В : ¡Vomen

iupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, el sic praedicatur

solum de ente , oiío modo secundum negationem , et sic praedicatur

de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infi

nitum) f. 270 В: Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi

tionem, sufficit ad contradictionem.

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217

Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,

welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln227),

dann die excepliven 228) und hierauf als consecutive zuerst

si 229), dann on 230), vel23t), ef 232), nisi 233), quin23*), quanto23b),

quam236), quidquid231); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit

und desinit an 238), dann necessario und contingenter239), hernach

plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze

Notiz über den Syllogismus241).

Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur

der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und

Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig

227) f. 272 A: Exclusio intelligitur dupliciter , sc. ut concepta et ut exereita.

(B) Ad exclusionem quatuor exiguntur: quod excluditur, a quo excluditur, respectu

cuius excluditur, actus excludendi f. 273 A: Exclusio una est genera

lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent excludi: diversum

subiectum , diversum loco , diversum tempore , oppositum ex parte

praedicati, diversum accidens p. 278 B: Dictio „solus" excludit ab

aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.

228) f. 279 B: Sequitur de exceplivis Quidam dicunt, „praeter" non si

gnificare exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab

exceptione significata , sed ab exceptione exereita Excipiens est anima; alterum

est instrumentum excipiendfl, i. e. dictio exceptiva; et etiam exiguntur itlo tria:

quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A multitudine

in tolo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep

tiva f. 283 A : Eadem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".

229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem , alii

dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem et magis

antecessionem, quam consecutionem (B) Consecutionis alia est excedens, alia excessa;

alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum

prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 В:

In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente, aliquando

sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequatur quodlibet.

f. 288 A : Non sequitur verum ex impossibiti , inquantum est impossibite.

230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunctionem et importat dubitationem.

23Г) f. 292 A: Coniunctio „vet" significat comparationem rerum simul existen

tium distungendo.

232) f. 294 A: Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum

in uno accidenti de pari, quantum est de se, vel plurium accidentium in

uno subiecto.

233) f. 295 A: Communiter ponunt, quod dictio „nisi" per se et proprie tenttur

consecutive et non exceptive (В) Aliquando tenetur consecutive , aliquando

exceptive f. 296 A: In dictione „nisi1' intelligitur negatio et etiam adversatio,

et per hoc est exceptiva.

234) f. 297 B.

235) f. 300 B.

236) f. 301 A.

237) f. 302 B.

238) f. 303 A.

239) f. 307 A.

240) f. 310 A.

241) f. 311 A.

242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben И—w ; in den Drucken

J?> —Ä linden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.

Ich citire nach der Foliatur des Druckes a.

218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.

aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Àntiqui ins Werk

gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische

Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen

wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,

welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine

von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2ib),

lempus2ib) und pertinens 247) , und hierauf mehrere Regeln

und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,

indem hier überhaupt nur die posilio in Betracht kommt 248). Die Insolubilia

sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent

nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf

243) f. LV1II v. B: lnclitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo

sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios itloqueare. Primum ponitur

primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.

261 f.), videlicet „possibiti posito inesse nullum sequitur impossibite" ; secundum

habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi mon

struoso genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter

paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , se. tractatu Obligationum

et tractatu lnsolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo

quorundam terminorum restat descriptiones praemittere, secundo nonnultas

regulos necessarias apponere, deinde tertio paucorum exemplorum praclicam gratia

plenioris declorationis finaliter subiungere.

244) Ebend.: Ponitur descriptio obligationis , quae ab aliquibus dalur talis:

Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,

se. affirmative, negative vel dubitative. Potest etiam aliter describi: Obligatio est

praefixio alicuius enuntiabitis possibitis ad sustinendum, ne sequatur impoûibite ; quae

descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut

non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga

tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dicat

„pono Ubi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , doncc dicat re

spondens „admitto" , quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam

lilis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann siebt, ein juristischer Ausdruck,

vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt

über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).

245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens

immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt autem signa

obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.

246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem

respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis" vel obligaret re

spondentem modo contrario primariae obligationi.

247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur

vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari,

tamen in hac arte deservit solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex

obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati

aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo

est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et simites

dicuntur secundum hanc artem pertinentes , quod patel in processu syllogistico.

248) Es sind nur sieben Regeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus

trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „PossiMli posito nul

lum sequitur impossibite" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung

der propositio possibitis und propositio de possibiti (z. B. f. LX r. B: lsta est de

possibiti „Оmnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et

e contra , ista enim „Omnis homo est animal" est possibitis , et tamen non est de

possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. В ff. eine Menge sophistischer Beispiele.

249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch

hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditis de eo, quod

XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219

Aristoteles versucht 250), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf

Beispielen folgt281). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug

aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)

trafen 252).

Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es, dass

zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre

des Hispanus über die proprietates terminorum speciell abgedruckt und

dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).

Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",

denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht

bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung

der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben

ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"

auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).

cirea artem obligatoriam et eius practicam dicendum praeconceperam , superest de se

cundo promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti

novicii usu praccxereitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter

proponere.

250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem

cirea finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere

origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sic ait „Accidit igitur,

quod famatum est u. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae

dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, sicul „necessarium , impossibite,

decipi, scibite" possunt causare reftexionem propositionis super se ipsam et destruere

directam significationem; quia enim significatio totius resultat ex signtficalione par

tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem, consequenter

redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo su

perveniente propositio interimit se ipsam.

251) f. LXVI r. A.

252) f. LXVI v. A — LXX r. B.

253) Edttio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,

Restrictionum, Appeltationum, Exponibitium , Consequentiarum. Am Schl.: Impressum

Liplzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus

Hispanos hinzugefügten TracSaten ist sonach hier nur jener über Consequentiae auf

genommen, und dieser enthält auf Grundtage des Paulus Venetus eine ansehnliche

Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.

254) Textus parvuli antiquorum. Am Schl. : Finit tractatus Parvulus antiquorum

intitulotus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum ciiitus. Et in florentissimo

studio Lypsensi emendatus, ac per Melchiorem lotter Impressus. s. a. 4.

Und Libellus parvulus antiquorum intitulotus In noticiam logicae introductorius utitis

ac valde necessarius. Am Sehl. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitutatus per

fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio

Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen Impressus. s. a. 4. Ein jüngerer

Druck ebend.1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind

ein karges Excerpt ans Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.

255) Parvulus logicae s. 1. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum

brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schl. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.

a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schl.: Impressum lyptzk per Melchiorem

totter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich

lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheite, d. h. Qualität , Quanti

tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheit,

— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio,

hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis

mit einigen Sophismen, hernach amplialio ; sodann die Universalien und die

Kategorien nach Petfüs Hispanos, und zum Schlnsse aus gleicher Quelle der kate

220 XXII. Parvulus Logicae. Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.

Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grôsste Ansehen,

und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man

auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen

des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).

Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die

verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den T h omis ten

jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsatz

lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester

derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns

Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher

die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen

stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe

(sog. positiones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commenter etwas

später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus

gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).

Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um

d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen

Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum

Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen

goriscbe Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequents bona formatis

angehängt sind.

256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit Л bezeichneten

Ansgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates lerminorum eine Schwierigkeit

bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben

(Anm. 153) derlei Annahmen fanden , als „ex variis logicae libris extractus". Der

thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.

Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii

(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.

257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Cirea initium compendil magistri Henrici

de Gorichem artium et theosophiae professons almae universitatis Coloniensis

vicecancellorii et academici Montis gymnasiarehes primi , quo ea, quae in

libro Posteriorum Aristotelis quodam vetamine proponuntur , in lucem aurorae

apertissime secernuntur quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : lstud

est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste

riorum Aristotelis. Am Schlnsse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis

Henrici de Gorichem tandem tractations Petri Hispani incorporatum

pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.

258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von

selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr. , Arist. Categ., Gitb. Porret u. Arist.

De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. 1. s. a„ einen Venetianer

v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter

dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem ete. v. 1503 (nach

letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"

einen Incunabel-Druck s. 1. s. a. und drei den eben genannten correspondirend«

Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commenter zu Thomas Aqu. , De

ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in

Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.

1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.

1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und

V. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn XVII, Anm. 142, mit 95 be

zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe

trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commenter nur auf

die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncategoremata und die drei moder

nen Tractate {Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.

XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221

und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem

„Quaerilur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer

„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubilationes" zur

glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),

sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an , welchem er

auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er

geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik

zu stützen 2 61). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er

fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese

des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng

liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).

Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus

Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus

Thomistarum" einen Commenter zu Porphyrius und den Kategorien

schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die

Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes

neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher

kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Catalanus,

und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 205).

259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus, Thomas, Boethius

und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna ; etliche Male erwähnt er po

lemisch Buridanus und Marsitius. Aber z. B. bei der Syllogistik schenkt er den

Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich

tigung.

260) Sup. vet. art. f. 1 г. В: Docens logica est scientia specialis, lo

gica utens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae

stricte acceptae , sed genera-liter dictae f. 2 v. À : Aliquorum antiquorum secta

interpretabalur, logicam esse sermocinalem, .... alii vero dixerunt, syllogismum esse

subiectum logicae , alii, ens ralionis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 ff.).

(B) Argumentalio est subiectum attributionis tolius logicae f. 3 r. B: Lo

gica est scientia speculotiva simpliciter et practica secundum modum (v. A) Lojgica

considerat omnia, prout sunt in intellectu itlius, qui quaerit per notum venire

ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo

logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.

261) Ebd. f. 5 г. В: illoe quaestiones de universalibus determinan non

possunt per logicae facultatem, quia necesse est uti rationibus sumptis ex prineipiis,

causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedeiung der

Univeisalien ante rem, in re, post rem (im Anschlnsse an Albertus Magnus und

Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu

wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).

262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.

263) So z. B. betreffs der appellotio und distributio, wo er nur in äusserster

Kürze von „quidam" spricht , welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei

der suppositio erwähnt er die bereits vortiegenden Controversen über die Eintheilung

derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form

etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, utrum" , sondern stets sogleich

mit „sciendum" beginnt.

264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.

265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humo.norumque

actuum disciplina unius beati Tliomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam

complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doctoris huius angelici, imo

divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad

modum commenti super Aristotelis dialectica veteri quaesliones inducam; afferam

loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Petrum Aureolum, Petrum

222 XXII. Petrus Nigri.

Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansieht

desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,

so kämpft er auch gegen die Modernen , welche er sofort .¡nominales"

nennt, weil dieselben die formalitales verneinen, welche er seinerseits

im Sinne des Herveus fassen möchte 2oe). Die Logik stellt er grund

sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamislischen plaeitum der

vox beruhe207), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi

nales" oder „lerministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik

den terminus „argumentalio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die

Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von

Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel

weg2e9), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis

des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,

sondern hierin den antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten 27u);

ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „cowceptistae"

, ohne eine Ahnung davon zu haben , dass er seinerseits nur

den bornirtesten Realismus vertrete271). Auch bei den Kategorien wie

derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-

Aquitanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham , Antonium Andream atque Landulfum,

Gregorium Ariminensem, loannem Catalonum atque ex alio genere

alios Paulisias , terministas ac nominales , quorum omnium in Thomam opiniones

destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Herveum

Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricálmo, loannem Capreolum

ac loannem Neapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me

profuturum Us praecipue, qui librorum copiam non habentes poliores difficultales,

quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolutas

habere desiderant.

266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui el moderni dicuntur, quae dicit,

quod omnis passio et suum subiectum sota ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,

Anm. 405.

267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dicta, sed solum est modus

sciendi Grammatica et rhetorica non sunt scientiae proprie accipiendo,

quia sunt de entibus rationis, quae oriunlur ex placito instituentis, variabitibus.

268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subiectum ha

bitus logicae sit iste terminus „syllogismus" sive iste terminus „ argumentalio" (s.

ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. В das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,

Anm. 395 f.) in den Vordergrund.

269) f. 39 v. В : Quia logica solum est scientia secundum modum , ideo eliam

solum est practica vel speculotiva secundum modum ct indifferons ad utrumque ;

propter actum, quem elicit, assimitalur magis specutativae, quia solum elicit speculori,

quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitatur

practicae.

270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae

reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominatium, qui volunt,

quod universate non sit ens reale; concludunt igitur moderni, quod universale

sit ens rationis. .... Secunda opinio est realistarum sive antiquorum, qui dicunt,

quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seclusa operalione

intellectus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo

intellectu.

271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel accidens

Una opinio est eorum , qui dicunt, quod universale est conceptus mentis { et isti nominantur

conceplistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est accidens.

272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod liber praedicamentorum est de

decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad

XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223

besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien

abermals mit Bezug al die formalilales'113). Nachdem er noch manches

Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den

menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus

zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).

Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die

capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,

dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die

bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder

bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher

begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard

Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im

Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu

Thomas-, > ente et essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert

und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben

eine „Äpologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,

dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen

Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,

zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,

bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer

ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zn Gunsten

des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber

invicem distinctes et formaliter non coincidentes significant decem primas intentiones.

Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.

273) f. 95 г. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem genera accidentium

sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium

secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia

entia sunt eadem cum substantia realiter.

274) Den Schluss f. 135 г. В bitdet der interessante Excurs, in quo praedicamento

„magister" ponitur.

275) S. F. I. v. Bianco, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.

276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;

quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum, ex

quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odii, aliis vero occasio

detrahendi utrique doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi

magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam, qua ostensorem concordiae

inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,

autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares

des Gerhard zu Thomas, De esse el essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.

s. a., sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.

277) In der Einleitung: Tractalus quidam est editus , qui numerat contrarietates

multas, quas inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum asserit existere, et

in earum decisionibus satagit supprimere partem, quam ascribit sancto Thomae ; hic

tractalus turbal mullos inclinatos studio doctrinae sancti Thomae , qui in phitosophicis

Aristotelem et in theotogicis beatum colunt Augustinum u. s. f.

278) Prima contrarielos, quam tractatus narrat, est, quod sanctus Thomas dicat,

logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse

speculotivas ; sed assertio ista tractalus ipsius non est vera; nam etiam Thomas

manifeste ponit logicam esse speculotivam Secundam contrarietatem ponit,

quod Thomas dical universale ante rem et in re non esse idem cum

universali post rem, sed Albertus dicat, eadem esse Tertia contrarietas

est, .... quod Thomas dicat, materiam non esse causam originalem individuationis,

sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum

224 XXII. Gerhardus «le Monte. Lambertus de Monte.

erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige

von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und

sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten279).

Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im

Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und

vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy

sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es

auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho

doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden

Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 28u). Hieher gehört sein Com

menter zum Organon, getheilt in vetus ars281) und nova logica28'2),

sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 1ЬЗ). Die fleissige, aber

auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt

überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu verwerthen

und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf

Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst

genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet

er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte

nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die

Memorial- Worte Fecana Cageti u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf

nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). 'Auch

Quarta contrarietas est cirea medium demonstrationis potissimae ; verum harte

ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be

rühren nieht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.

279) Existimabant , itlos sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus

problematicus, esse saneti Thomae et venerabitis Alberti contra se invicem; quae existimatio

continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam

Thomistae et nonnulli Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alieuius allerius viae;

banc commiscebant et tamen credebant eorum diseipuli, id, quod dicerent Uli, esse

sententiam vel saneti Thomae vel venerabitis Alberti.

280) S. seine Schrift „Quaes4o magistralis de salvatione Aristotelis" . S. 1. s. a.

281) Copulota pulcherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in

veterem artem Aresto. cum textu eiusdem secundum viam divi docloris Thomae de

Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490

(Coloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.

282) Copulota pulccrrima in novam logicam Arestotelis textum simul impressum

luce clorius exponentia secundum viam .... saneti Thomae Aquinatis, quorum frequens

exereitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis re

gentes. Am Schl.: Copulota secundum processum magistrorum re

gentium in bursa Lamberti de Monte professons eximii. 1493 (Coloniae bei

H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).

283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Ahschn. XVII,

Anm. 143, unter der Bezeichnung И—т angeführt; der blosse Commentar des

Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür

zungen) gedruckt Coloniae bei Lyshirehen 1487. 4.

284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des

Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz tautet: Volumus et tenore praesentium

vobis iniungimus , ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam

seclemini eamque studeatis totis viribus ampliare.

285) f. XXXVI11 г.:

Per Fecana Darii cum Barbara syllogisabis ;

Darapti, Disamis, Datisique Cageti;

Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino;

XXII. Lambertos de Monte. ThomistiSehe Anonymi in Köln. 225

im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen

Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung

auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benützt, stellt er

sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die

drei modernen Tractate 2se).

Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall

des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher

Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel

marktschreierisch bethätigen konnte 287).

Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenlhümliche ano

nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,

welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als

auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis

(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die

sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten

bezeichnet, wobei wir beachten müssen, dass die Syncategoreumata

(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.

mitgezählt sind, hingegen über die Exponibilia litterarische Zweifel ge

äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme

finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht

kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Latnbertus als

unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercilien gelten 289). Diese

Per Hebare Celontes Camestresque, Baroco;

Per Gedaco Papes, Fris, Felop, Bocardo, Ferison ;

Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.

286) S. oben Anm. 242 ff.

287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulota zu Pevrus Hispanus

(z. B. in Ks) eine Titel-Vignette, welche den „heitigen" Thomas und seine Schüler

darstellt, wobei die gute Lehre beigefugt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti

Thomae lenuit , inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,

semper fuit de veritate suspectus; haec lnnocentius papa in sermone: Ecce plus quam

Salomon hic"; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma

sancta prece :. dirige, summo Et soli ut ploccant peclora nostra deo. Auch liess der

eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel-Vignette in

Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel

hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu

linden sel.

288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum cirea tractatus parvorum

logicalium , iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis

in praeclorissima universilate Coloniensi singulis secundis quartis et sextis feriis quam

diutissime observatum, ad perfectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime

collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein

alterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Rehrseite des Titelblattes sagt der

ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioli mei parvitalem

pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum

colligere Nec moveal quempiam, quod itlius compendii corrogator hic niisquam

invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat, nomen occultare, aut quia

nihit novi prolulit, sed aliorum sentimenta succincte el compendiose collegit Sed

quia doctrina sancti Thomae Aquinalis .... praememoratum Montem multis iam annis

irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devolissimae orationes

eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für

die incipientes, für die progredientes und für die perfccti).

289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas y.

Aquino lesen wir (— das Buch ist unpaginirt —): Cirea parva logicalia Petri His-

Pbanvl, Gesch. IV. 15

226 XXII. Thomistisclie Anonymi in Köln.

selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In

haltes des erweiterten Petrus Hispanus290), wobei aber doch wieder

gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppositio

auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige

via antiqua zurückgelenkt wird 29 ]).

puni et tres tractatus modernorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisso

tamen tractatu syncategorematum , qui ptenus est sophismatibus , quare non videbatur

necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logicalium, suppositionum

terminorum absolutorum et retativorum, ampliationum, appeltationum, restrictionum,

distributionum , exponibitium et syncalegorematum; dicunt tamen atiqui in

logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri llispani ; nec

est instantia de tractatu obliqaloriorum , insolubitium et consequential um , quia Uti

non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modernorum, ut facititer perpendi poterit pensalis

erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Alistatele editam

sub quudam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuit ac tandem pro

nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia itta principia satis plone tanguntur

el enumerantur in Copulotis , ideo itla hic enumerare esset superfluum. Est

igitur hoc opus absque Copulotis imperfeclum; quare nullus officium respondentis suscipiet

ex isto dumtaxat, sed primum lextum cum Copulotis ditigenter videat.

290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung sophismata" ,

welche ausdrucklich hei den einzelnen Ahtheitungen immer wieder gebraucht wird;

denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei

chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö

sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächtichen Lehr

sätze aus den vorhin aufgezählten Tractaten herausgehoben und jeder einzelne

durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe mcge eines der kürzeren The

mata, z. B. aus der suppositio retativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum

relotivorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisio

nes" (s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probalur, quia alia et alia relotiva habent alias

et alias suppositiones ; sed itla diversitas relotivorum nobis innolescit per divisiones et

subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum dectarationc membrorum in textu

clore ponuntur, ideo hae praelermittuntur ; et cirea retativa identiiatii Petrus Hispa

nus duo infer t corrolaria ex textu et eius continuatione satis nota (s. ebend. Anm.

215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren

erstes den Inhalt der vor. Aum. bitdet; dann folgen 5 sog. sophismata über ter

minus, 12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio retativorum,

5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio , 9 über exponibitia, 7 über

obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequential Vielleicht wollten diese Köl

ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo

dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzleren bildete,

in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durcir Thesen ersetzt werden sollte,

welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.

291) Im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen

wir: Specics suppositionis confusae qualitereunque nominatae pullulont ex aliquorum

antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,

Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividual suppositionem confusam in confusam necessitate

signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten

Autoren zumeist Albert v. Sachsen Verantassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii

vero dividunt in confusam mobitem et immobitem, alii in confusam tantum et

confusam distributivam (letztere beiden Eintheilungen waren, wie wir sahen, fast

allgemein üblich geworden) Moderni cirea terminorum suppositiones discrepant

in quinque punclis a recle phitosophantibus antiquis: .... antiqui dicunt, ficta supponere,

quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui

ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridao, ebd. Anm. 99 u.

106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt , terminum solum in propositione

supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant

suppositionem malerialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,

XXII. Thomistische Anonymi in Köln. 227

Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches

den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff

für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche

Controvers-Gegenslände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und

Lilius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken

nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisten

und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).

Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" 594)

wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja

gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),

und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cau

telen lür die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).

Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt

(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albe rti s ten als geschiedene

Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni dividunt suppositionem

confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Motiva autem modernorum,

quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Coputatis et

ibidem solvuntur.

292) Promptuarium argumentorum dialogice ordinalorum , o duobus mutuo sibi

obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis

conclusionibus tanquam sagittariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia

expostulot, eliam probleumaticum , utite et necessarium omnibus qui volunt rectum

impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum collectum, qui

dum disputant argumenta excogitare non possunt. Am Schl. : Impressum est in

Colonia per Herihcum Quentell. 1496. 4.

293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter

de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae

intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter

speculoliva. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est

esse rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt

realiter distincta. Terminus in propositione positus potest supponere naluraliter. Ter

minus non potest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum

modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer

sale est dispositio subiecti in ordine ad praedicalum (vgl. Occam, Abschn. XIX,

Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appetlota. Ens, unum,

el cetera transcendentia convertuntur ad invicem sicut subiectum et propria passio.

Passiones entis non sunt realiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche

Thesen über proprium, accidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia

sota est principium individuationis und Materia quantitate signata est individvationis

principium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Dens non est in aliquo

praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.

Medium demonstralionis potissimae est diffinitio ipsius passionis.

294) Pvkerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi , necessarius valdc

omnibus volentibus acutissime arguere ad trahenthm respondentem in oppositum suae

positionis ete. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). Wenn sodann die erste

Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re

spondendi veiicrabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hilfe-

Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchhändler-Reclame ; denn auch

der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. El. könnte nur eine höchst

entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.

295) Es handett sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,

„quod nihit est verum, quod dicit respondens" ; specielle Vorsichts-Massregeln be

treffen „omnis" und die distributio, sowie ,, sofus", d. h. bekannte Tummelplätze

der Sophisterel.

15*

ââÔ XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.

Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk

(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica 2 90) und zu

Petrus Hispanus schrieb 297).. In ersterem übt er stets eine cintheilende

Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu

reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel

nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst , welche häufig

fast läppisch zu nennen sind 298) ; auch hält er bei der invenlio medii

die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss des

Petrus Hispanus 2"). Der Conimentar zu letzterem selbst wiederholt in

der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich

daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)

wahrlich recht bequem 300).

Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger

Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch

betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der

Logik fällt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.

gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 1) und zu

296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae

Laurentianae Coloniensis, ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interpretis

sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schl. : Commentarii per honorabitem

Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per Udalricum гeй proprie

lyshirehen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).

297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit U— W bezeichneten Drucke. In der

Vorrede sagt er: Ad profectum scholosticorum, qui inclytam aniversitalem Coloniensem,

quae duorum famosissimorum doclorum, Alberti Magni et sancti Thomae,

irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)

atumnos verosque filios pascit, accedere curabunt , decrevi opus compingere

stromateum cirea processum summulorum Petri Hispani praecipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni

298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium: Utrum Cetarent sit formalis

modus arguendi. Et videtur, quod non; quia non sequitur „ Nutlum verum est falsum,

Cuiuslibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nullius contradictionis altera

pars est falsa'1 Nec sequitur „Nullus maurus valet atbum, Omnis florenus

valet maurum, Ergo nullus florenus valet album". In dieser Weise geht es dureb die

ganze Syllogistik hindurch.

299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicalum,

erit rationale, per quod concluditur universalis affirmaliva Et signal Petrus

Hispanus istam regulom per haue dictionem „Fecana'1 u. s. f. durch die sechs

üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, В sequens ete." an

geführt.

300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi

Rationalis dicitur, ut est docens, et sermocinalis ut utens. Dabei nimmt er auch

die Memorial-Verse des Dorbellus auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ

licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlnsse commentirt er auch die

drei neuen Tractate Obligatoria, Insolubitia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).

301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exereitiorum lo

gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad

profectum quorumvis phitosophiae agoniae paloestritarum , verum praesertim in gymnasio

Coloniensi, quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter

ineipiunt. Am Schl.: Reparationes .... olim per magistrum Arnoldum de Tungris sacrarum

litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentell. 1507. 4.

(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).

XXII. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229

Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht

fertigenden Beweis-Formulirung , welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in

quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk

abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecana), bemerken

wir nur, dass der Commenter zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio

beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons

galt 303).

Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven

Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagata 304), welchen wir

übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate

gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser

seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.

Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige

Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch-

Jierg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die

Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung

des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.

Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel

cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische

Quaestiones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der

Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus

mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 ff.), ohne

denselben zu nennen, das Material schöpft.

Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes

a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht

ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver

pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-

302) Reparationes lectionum et exereiliorum tractatuum parvorum logicalium

Petri Hyspani, trium quoque tractatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa

Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam tandem absolutae

feliciter ineipiunt. Am Schl.: Reparationes per artium liberalium magistrum

ac sacrae theologiae licentiatum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.

1500. 4.

303) Von den modernen Tractaten finden wir mir Obligatoria und Consequenliae

erklärt, nicht , wie das Titelbtatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die Insolubitia

fehlen).

304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum

[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagatam ordinis

fratrum servorum sanctae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum

Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.

305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio motarum de Universalis

notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripateticis phitosophis per

Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberek comportata Nuperque in almo Liptzensi

gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.

306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.

Unter der richtigeren Bezeichnung „In universatia seu Isagogen Porphyrii et Ari

stotelis praedicamenta expositio" neu hrsggbn. v. lac. Rossetti, Venet. 1587. 4.

307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Beynlin

genannt a Lapide. Basel 1581. 8. и. With. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.

Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden

tisch seien, möchte ich nicht theiten , weit ich auf die SchriftsXellerei des Trithe

230 XXII. Joli. a Lapide. Savonarola.

non 3e8) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentationes

309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistische Grund

sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 31 1). Die

Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),

während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an

Aristoteles halten313).

Eigenthümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus

Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen

wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse

ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola

will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die

üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück

kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen

fast gänzlich absieht, benützt er bei manigfacher Anlehnung an Thomas

neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)

auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit

genossen üblich war316).

mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der

Universität der dritte Rector.

308) Libri arft's logicae Porphyrii et Aristotelis cum explonatione magistri Iohan

nis de lopide. Basiteae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XVI.

309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commenteras: Tractatus

eiusdem magistri lohannis de lopide de propositionibus exponibitibus , cum tractatu de

arte solvendi importunas sophistarum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben

ist der erstere Tractat in Paris. der letztere in Basel).

310) Qu. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Qu. 2 : Logica

docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphp: schliesst

sich betreffs der Universalien ganz an Albert an; dass Gitbertus Porretanus aufge

nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.

311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der

Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).

312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubites , exponibites, officiabites,

und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv- Exceptiv- und Rednplicativ-

Sätze, ferner über ineipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 522 ff.

313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.

314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann

aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.

8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).

315) In der Vorrede : Multi tum propter logicae difficultatem tum propter librorum

Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involutiones

tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes

opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statui , breviter,

distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico

ita in шum colligere , ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praelermissis

obscuritalibus facitem ad eam viam habeant et plonum.

316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be

standlheiten des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand

des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus

Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien

(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),

woran sich die modalen Urtheite aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)

anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divisione

(p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphyriana in

XXII. Job. Wessel. Gabriel Biel. 231

Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte

Litteratur der sog. „Auctorilates" ausgegangen oder getragen, welche in

einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der

Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,

als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der

Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau

tragen 3n).

Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr

hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Reihe der

gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe, sowie auch thal

sächlich eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten

Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere

Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es

liisst sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol

chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften

zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine successive Fortbildung

der terministischen Logik vertreten.

Ueber Jo bannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der

Reformation, welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und

einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir

leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende

Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Martinus

Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).

Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,

gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst

Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),

wobei die drei aristotelischen Schlussfiguren durch die Memorial-Verse der byzan

tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse

aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum

ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele

genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die

Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo

hypothetko (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrative, dia

lectico , sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik , aus der Topik und aus

Soph. El. anzureihen, hei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De faltaciis ver

wendet wird.

317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur

der Auctoritates in der Phitosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka

demie 1867, p. 173 ff.

318) Schon aus der überaus tangen Reihe der Terministen oder Modernen

wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu

halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,

als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst

unterlegen.

319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adversus

formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rodolphum Agricotam" und

kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten , wird aber bereits in

der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opusculo desi

derata" aufgeführt.

320) Ich finde von ihm angeführt: Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii

und Tractatus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber

beider Bücher nicht habhaft werden.

232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.

nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu

sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lomhardus 32 1) lediglich

als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu

bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell

aus Occamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi

schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir

schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780— 819) aus Occam's Commentar

zum Sententiarius anzuführen hatten 323).

Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor

liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört

zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.

nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der

Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,

insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen

Quaestiones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche

er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 32 5), gibt er in erstem-

Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber

wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,

welche er in „contra", dann „replica", hierauf solutio und confirmationes

erledigt. Bemerkt mag werden , dass er für den Partei-

Gegensatz die Ausdrücke „reales — terministae" wählt326). In einer

321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinctum

contentorum in quatuor collectoriis Cabrielis Biel super quatuor

libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite

tautet: Epitomata pariter et collectorium cirea quatuor sententiarum libros.

322) Prot. f. 1 г. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabais

inceptoris Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, cirea quatuor sententiarum

libros abbreviare, tentabimus, cirea prologum et singulos quaestiones scholosticas

movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,

verba accurtare , in aliis vero , ubi purum vel nihit scribit , aliorum doctorum

sententias a dicli doctoris principiis non deviantes , quantum potero, ex clorissimorum

virorum alveariis in unum comportare.

323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares

v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplemenfum in XXV11 distinctiones ul

timas" (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.

324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der

Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum viderem,

Pauli Veneli logicam non parva indigere expositione tum propter ipsius difficultalem

tum propter aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos

commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut

cognitio ipsius non in obscurum, sed in claram lucem producta sit. Sic enim putavi

hinc tirunculis itlinc provectioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nullus

recte phitosophari queal nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque

ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidant , qui

logicam ignorat.

325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,

Strodus , Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und

Cicero.

326) Gelegentlich der Eintheitung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)

: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia

significat unam naturam communicabitem Ulis pluribus neque plures naturas communes

quoad terminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus

communis nalus est praedicari de pluribus, non quia signifieet aliquam naturam com

XXII. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233

eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. A illy (Abschn. XX,

Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Augen

blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinil" sich auf

drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an

gehört 327).

Ein anderer Mediciner 328), Namens Cajetanus de Thienis,

welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo

teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae

und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den

Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz

zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren

Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae

des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei

den Obligatoria desselben. Autors die Logica magna des Paulus Venetus

benützt.

Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer

Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer

Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren

überhaupt verheisst330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur

der Modernen. In eigenthümlicher Reihenfolge schliessen sich an die

Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei

derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass

gebend sind 331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer

sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren

munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum un am et

eandem impositionem.

327) Faventini Menghi Quaestiones et difficulties de primo et ultimo instanti.

Am Schl.: Ferrariae 1492. fol.

328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,

dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen

Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der

Phitosophie sich lebhaftest um* die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.

329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.

330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, ploniori

alque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis ocquirenda

compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristolelis,

Boethii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum virorum documentis usitatiori

simpliciorique stito recolligi compitarique.

331) In der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene

seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova lo

gica, dass erstere nur die Theile, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch

im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsitius erwei

tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen

Urtheilen treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,

sondern auch einige der späteren Memorial- Verse (ob. Anm. 195 ff.). Als 2. Trac

tatus folgt die suppositio ganz nach Marsitius und die appeltalio in der aus gleicher

Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheitung (ob. Anm. 19). Und

völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor

bitd des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,

officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienalio

(s. bei Marsitius, Abschn. XX, Anm. 408).

234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.

Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Sehlussfigur

als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des

Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)

zugleich einige Regeln der Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den

Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. El. aus Aristo

teles334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De

interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"

deutlich an der Aufnahme der „vitalis immutatio" des Peter v. Ailly

bemerken 336).

Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste

einen „Tractatus rationalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich

sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu

sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia

und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit

„lerminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus bebandelt, wenn er

auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre

vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates lerminorum

völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio ler

minorum. Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,

wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an

die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen

lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von

da geht er auf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von

332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apий Augustinum

et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 n. 84) sunt nomina et vocabuta et non res

ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabuta enhn sunt res logicales

teteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. flnden wir

die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201 — 204.

333) Im 7. Tract.: Si quaeratur , quare autores logicae artis consueverint primam

figuram adeo communiter accipere, mi sub ipsa comprehendant quartam et non

specialem fecerint mentionem de quarta, respondelur, quod hoc contigerit ideo, quia

praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae

primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulota per

- dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.

Abschn. XX, Anm. 555.

334) Im 8. Tractatns.

335) Modernorum de collegio Moguntino exereitata librorum Perihermenias clorissima.

Am Schl. Spirae 1489. fol.

336) S. Abschn. XX, Anm. 460.

337) Ohne Titelblatt: Prohemium tractatus rationalis scientiae Qlivieri medici

ad lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.

Am Schl. : Et ita finitur feliciter opus hoc tripartilum , cuius duae primae

partes ad rationalem pertinent disciplinam , et tertia ad veram philosophiam (s.

Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per

eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht

paginirt).

338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi

utites; tempus perfectionis earum etapsum est vig'mti vel amplius annorum, in

quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem

feci. Anderswo : Hateria de „incipit" ampia est cirea multa solvenda sophismata,

de quibus super regutas Hentisberi diffuse pertractatum.

339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediata.

XXII. Olivier v. Siena. Riecius. Scrmoneta. Victorius Faventinus. 235

ihm geschriebenen Commenter zu Strodus wiederholt 340) und auch ge

legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht

bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am

Schlusse gibt er einen Rückblick und verspricht zugleich besondere

Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema

tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et

activa" an 343).

Sein Schüler Jacobus Riccius von Arezzo schrieb einen Commentar

zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor

Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die

Lehre seines Originales rechtfertigt.

Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in

seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut

liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf

diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt

getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.

Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius

Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren

zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,

Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-

340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,

quod iam dictum est, sub atiis verbis commеmorem, hic persequar eundem sermonem.

341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:

Secunda positio est lohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum mit, quod

consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi

propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in

hoc parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis

(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39) Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta

positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas

necessaria significabais per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen

wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relotio

rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens deiiominatur

sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und

Petrus Mantuanus citirt.

342) Iam complemmus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et

primis intentionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter

nec non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus ;

de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces

saria posterius sermonem alium faciemus.

343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars". Hauptsächlich wird dabei

eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's

Calcutator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.

344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita

per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.

Am Schl. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre

und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste

Ausgabe der Summuta des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man

tuanus und den Paulus Pergulensis.)

345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.

346) In der Vorrede : Saepe enim genitor Ioannes, qui non minus duce dialectica

ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum

et Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae discipulos, quanlumeunque

eruditi essent, his se tueri principibus.

236 XXII. Viclorius Faventinus. Simon de Lendenana.

netus 347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),

auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben

„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen

Gegenstand 350) ; ein anderer „De unitale scientiae" enthält die Erör

terung einer wichtigen aristotelischen Stelle 35 1); ein dritter ist der Frage

gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden

könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem

Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene

Bestandtheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche com

plexa sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).

Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge

legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-

Worte (d. h. Fecana, Cageti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom

Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari

stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich

abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des

Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä

missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana

lytik führt.

Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir

aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er

wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de

Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentisberi"3S&), in wel-

347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito

ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schl. Bononiae

1504. 4.

348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Quia Paulo introductori

nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse

tractatum secundum Summulorum Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declorativum

proprietatum terminorum propositionaliter captorum.

349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De lnstanti Gualterii

Burtei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in

quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf

der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares

zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „ Bononiensis" genannt, um ihm

ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus" .

350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.

351) S. Abschn. IV , Anm. 675.

352) Tantum in tribus praedicamentis contingit motum fieri proprium, sc.

in quantitate, qualitale et ubi. Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,

Anm. 356.

353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut

sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iudicium

supra complexa principia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellontur

Tertia cirea effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale

intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conclusionem seu quaesitum

appellarunt.

354) Uabitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori ex

tremo et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so

wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),

sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere

supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.

355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.

XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237

chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs

ersten Sophismen des Hentisberus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commen

tât werden.

Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber

nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene

ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu

composito et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.

Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand

der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres

über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung

jener Regeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft

bezüglich der inventio medii begegneten ; hier nemlich sind (vgl. oben

Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen

bezeichnet. werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher

Behandlung zu den ältern (Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).

356) De sensu composite et diviso. Am Schl.: Explicit traetatus de sensu com

posite et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de londuciis

ordinis Carmelitarum, Pkitosophiam Senis ordinario legentem. Neapoli 1514. 4.

357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist

der Commenter des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.

Summuloe tturidani. Cum expositione praectari viri interpretis, nominalium terminorum,

lühannis Dorp. recognitae a magistro nostro tohanne Maiore. Cum annotationibus.

Et postitlis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's

ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina

lium opinionum recitalor genannt.

358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,

die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt

er des Dorbellns Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica und bezeichnet

auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische

Disciplin.

359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium

pro conclusione syllogisanda ex veris sunt isti:

Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,

Gebali stant; sed non constant Febas, Hedas, Heca.

Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon

oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) In duobus primis versibus ponuntur sex

dictiones , quarum quaelibet habet tres syllobas, [et ponuntur tres, quarum quaelibet

habet tantum duas sytlobas. El per hoc datur intelligi, quad sex sunt modi ealentes

ad inventionem medii Per vocalem positam in uttima sylloba dalur intelligi conclusio

syllogisanda; et per vocales positas in prima et secunda sylloba daritur intel

ligi subiectum et praedicalum conctusionis syllogisandae ; et per consonantes positas

primis duabus syltabis intelligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti

et praedicali. Diess wird dann auf Grundtage dessen, was wir über die Bedeutung

der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe

cana" gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln

eben jene seçhs schon von Bricot aufgefuhrten Schlussweisen, in welchen die Auf

findung eines passenden Hitlelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die

drei untauglichen Combinalionen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:

Septima regulo datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sic exponitur:

Si ad syilogisandum sumatur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens subiecti,

et В respectu A, i. e. consequens praedicali, ipsum non est idoneum Oc

tava regulo datur intetligi per itlom dictionem „Hedas" , quae sic exponitur: si su

matur medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecli, et D respectu A,

i. e. extraneum praedicali, tale medium non est idoneum Nona regulo intelligitur

238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.

Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte

der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im

Jahre 1515), indem er Satz für Satz dubia, confirmatio und subconfirmatio,

dann aber solutio entwickelte 380). Was Jacobus Almain aus

Siena (.gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei

stete, scheint verloren zu sein 3e 1).

Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre

Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,

beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin

gerem oder höherem Grade die Lilleratur ihrer Parteifarbe erweiterten

oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die

Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit

eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).

Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commenlar

zum Organon, welcher aus der Hand des Johannes Raulin hervor

gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge

druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen

und was dem anderen der Beiden angehöre 362). Auf Grundlage des

Textus abbreviatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne

Frage im Sinne der Terministen erörtert363).

Ein Terminist aber bis zum Excess scheint St ephanu s de Monte,

welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubüis

364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,

mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 305).

Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 36e),

per istam dictionem „Heca", quae sic exponitur: si sumatur medium, quod sit H

respectu E, i. e. extraneum subiecti, el C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tale

medium est ineptum et inidoneum.

360) Dialecticis sititoribus quaestionum pars prima super summutarum Huridani

tractatum primum a M. Anthonio sitccstro diligenti cura edita prostat. [/Vis.] Olivier

Semant s. a. (wahrscheinlich 1511).

361) Angeführt finde ich seinen Tractatus 'quinque consequentiarum ; was ich

von ihm kenne, ist Super sententias Holcot und die sog. Aurea opusculo; ersteres

ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.

362) Excellentissimi artium et lhcologiae doctoris magistri lohannis Raulin cum

plerisque dubiis Nicoloi amantis passim annexis in logicam aristotetis Commentarium

feliciter incipit Opus praeclorum parisiaca urbe impressum impensa Ni

cotai vaultier et durandi gerlier (das Druckerzeichen ist das des Gerlier). S. a. fol.

(unpaginirt).

363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sâmmtlich auf den

Begriff des terminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer

salien gelten soll. Dass Fecana, Cageti u. s. w. zur Verwendung kommt, versieht

sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.

364) Fratiis Stepliani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis

nuper edita, docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schl. Papiae

1490. 4. (unpaginirt).

365) Nisus sum arteni compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque ar

gumentan docentem; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,

quorum primus artem ad quodlibct propositum insotubititer opponendi docet, secundas

artem respondendi, tertius autem instrumenta huius aiiis ostendit.

366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio rationalis, cuius - antecedens

est una copulotiva, cuius prima pars principalis esl una disiuncliva affirmativa con

X XII. Stephaiius de Monte. Johannes Parreut. 239

geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über 367), und entwickelt

hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor

bilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere

durch ninemonische Worte erläutert 308).

Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,

gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commentare zur vetus ars 309)

vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des

Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 370). Nachdem er aus

Dorbellus die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge

nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu

satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo

derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen

Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei

wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa

„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren

stiluta ex contradictorio positionis respondentis et ex litter a „est falsa" , secunda

au lem pars praedictae disiunctivae contradictorium, consequcns vero primae synonymum.

In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran

sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheiles

anreihen.

367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheite , über

complexe significabite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini

und des Peter v. Aitly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen

Urtheile.

368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich

der exponiblen Urtheite neue Memorialworte erscheinen ; nemlich : Dabo die nones

docentes exponentia totalia atque partiatia; pro reduplicativis: Sipicabi, Sorineco,

Benepode, Trandenirpa ; pro exclusivis : Sipec, Sponac ; pro exceptivis : Casapes, Cenapa;

pro differt : Scipio ; pro ineipit et desinit: Magistrans inccpit, sicut Desinere

instabit; pro comparativo et superlativo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben

conclusiones betreffs der mathematicae proportiones, welche zur Verdeutlichung der

Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur

theite.

369) Textus veteris artis, sc. lsagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis

simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Èxereitata cirea hoc secundum

doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudl sacrae

theologiae baccaloureum formalum in alma Universitate Ingolstatensi. Am Schl.: Impressa

per locobum pentium de Leuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi

Atantsee bibtiopotae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 1492,

Nürnberg 1494, Hagenau 1501).

370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An

tonius Andreas, Mayron, Peter v. Aitly, Marsitius, den Scotisten Petrus de Aquita

(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valta.

371) Quaest. 1 De univ. Porpli.: Vetus ars non dicitur ideo vetus, quia esset

antiquior, .... sed metapliorice ; nam sicut vetus et senex praecedit prioritate temporis

iuvenem, ita partes argumentationis, de quibus tractat vetus ars, praecedunt et

sunt priores tota argumentutione, de qua tructal nova logica.

372) Ebend. : Potliceor, me secuturum in itlo materia itlos moderniores doctores,

videlicet cancellorium Parisiensem lohannem Oersonem doctorem christianissimum et

Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum

Ocean , quorum fama et lous quasi nunc per tatum orbem est diffusa; el non sine

ratione itlos imiior, quum, de quanta doctores fuerunt moderniores, de tanto solidius

scripsisse praecipue in artibus el ingeniis subtitioribus floruisse eos arbitror.

240 XXII. Johannes Parreut.

Thomisten und Scolisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer

kungen 374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler

Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern

den) Aeusserung über die Parteispaltung 375). Aus der Erläuterung zu

den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her

vorgehoben werden 376).

373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et rationis sive logicum. Univer

sale reale est res communis .... in participando, .... in causando, in intelligendo,

sc. quod universaliter omnia polest intelligere, in essendo, sc. quod in

sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Platonis dixit,

quod universale reale in essendo in qualibet specie esset una idea separata et distincta

a suis individuis perpetua et aeterna extra mentem; hoc reprobat phitosophus.

Modus ponendi universale Scolistarum est talis in re , sicul in nomine: Natura

vel quidditas, quantum est de se praeter operationem intellectus, est communicabitis

plunbus singuloribus et habet unitatem sibi propriam; haec opinio polest lotissime

impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Tliomistarum

est tatis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut

est humanitas, est duplex , sc. in polentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid

ditas vel natura, quae est in re singutari; in actu est ipsa natura denudata

per intellectum a conditionibus individuantibus Scotus tenet, quod haec natura,

quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulori; sed hoc Thomas non admitlit,

sed natura realiter distinguitur a singutari Sed ut prolixitatem vitem,

commune prineipium modernorum addueam: Peccatum est, fieri per plura, quae possunt

fieri per pauüora Dico , quod universale reale in essendo est idem realiter

cum omnibus suis individuis et singuloribus simul sumptis Et quicunque aliter

ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,

in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es folgl die oben, Abschn. XX,

Anm. 592, angeführte Stelle) Universate logicum vel ralionis est, quod non

habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriplos Secundum

logicam modernorum littera „universale" demonstrando Шum terminum „universale"

personaliter captum, qui signifient omnia universalia, est subiectum attributionis (d.

h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici~ pro uni

versali simpliciter et in genere, non pro itlo vel altero singulori universali (vgl. Ger

son^ a. a. 0. , Anm. 601); et sic praedicabite est eius propria passio et differt ab

universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Fran

ciscas Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510). _

374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt, quod universale sit

genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus

und dessen Eintheitung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im

Sinne der Modernen. *

375) Quaest. 5 : Dubitatur , quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an

res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernos et realistas.

....¡{espondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;

nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et

terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est itlud, quo mediante loquimur

de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod , quia est itlud,

quod praedicatur a nobis.

Ь76) Quaesi. 1 in Cata/.: Nolitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter

minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non potest esse in praedicamento, ut

sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia accidеn

tate et a posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine

quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch

schliesst er sich ebend. betreffs der „urdinatio" der Kategorien an Occam an

(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien

auch Einiges aus Gitbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkenswerthes

mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in

De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes.

XXII. Joiloc Trutfeder. 241

Ein peinlich ausführlicher Autor ist Jo do c Trutfeder aus Eisenach,

daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt

wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter

dem Titel „Summulae totius logicae" 37 7) und aus demselben excerpirt

eine kürzere Darstellung „Epitome seu breviarium" schrieb 378). Auch

er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit3'9) und nennt uns ausdrück

lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich anschliessen

will 380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis

stellt, für welche ein Organon erforderlich sei381), und hieran wörtlich

occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)

und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova

logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über

propo sitio , um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er^

die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)

und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den

Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch

die postpraedicamenta voranschickl, finden wir hier mehrere neue

Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage

377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum

Trutvetter Isenuachcensem Theologum ex dogmatibus velerum recentiorumque omnium

in Gymnasio nuper Erphordiensi utpote suceus e floribus, loboriosissime compitutae. Am

Schl.: Expressum ab Lupambulo Schenck Erphurdiae 1501. 4.

378) Epitome seu breviarium dialeclicae, hoc est disputatricis Scientiae, iterum

i am recusum Ploniori siquidem et praeceptorum et exemplorum fito, per lt. ludocum

Isennachensem. Am Schl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg

getassen sind hier An. post., Top. u. Soph. El.

379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidius,

Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Rob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolns, Nigri,

Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Aitly, Gregor v. Rimini,

Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsitius, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Venetus, Pau

lus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis , Prierias (s.

Anm. 727 S.) u. Laur. Valla.

380) In der Vorrede der Summuloe: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,

Themistius, Uammonius, Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis

famitia, et qui in horum locum nunc successerunt, Herveus, Ocean, Byridanus, Mar

sitius, Tisberus praenobitesque inter Neotericoteros Georgius Bruccellensis ac Thomas

Bricotus in hac disciplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compen

diaria atque etiam honestiore.

381) Perspectum itaque est, quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta

et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nullo sine ea perfecte et

artifieiatiter, quamvis usualiter, potest haberi.

382) Non de rebus neque rerum gtneribus Aristoteles (wie wenn es nicht Porphyrius

wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantibus Uni

versale nominal conceplum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt

über conccptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen

Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.

383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:

Est proprium medicus, bipes], canus quoque, ridens.

384) Für substantia:

In sub non esse, predicat un, significat hoc,

Nit contra, ncc magis, contraria suscipit in se

d. h. in subiecto non est, praedicalur univoce, significat hoc aliquid, nihit ei est

Pbanvl, Gesch. IV. 16

242 XXII. Jodoc Trulfeder.

des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile

nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibilia aus Paulus

Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von

der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den

Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln

des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebracht388),

sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,

welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und

bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet

wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen

Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in

welcher die reductio per impossibile für die einzelnen Modi in ihrer

Reihenfolge abermals durch Memorial- Worte ausgedrückt wird391). Nach

contrarium, non suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum. Aehnlich für

quantitas :

Non exigit contra ncc plus , sed dicitur aequa.

Für ad aliquid:

Oppositum recipit et plus, convertitur atque

Simul natura ponunt et mutuo tollunt,

Per patrem nalum, per natum noscito patrem.

Für quulitas:

Oppositum recipit et plus capit, atque per itlom

Dicalur simite; sunt haec tria propria quati.

Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :

Senex superior, ordo, venerabite, causa.

Für simut die obigen (Anm. 202).

385) Er spricht von significatum ultimatum и. dgl., theitt die suppositio in

personalis, formalis , simplex u. materialis , und verflicht zugleich die distribulio;

dann folgen amptiatio, restrictio, appellotio, alienatio , status, und zuletzt die transscendentia.

386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionis"

und „Passiones modalium".

387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,

officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypotheticae propositionis , wo

bei er sieben Arten desselben annimmt.

388) Non ma part pri se, mi ne pri terque directe.

D. h. Non concluditur maiori particutari in prima et secunda figura und Minore ne

gativa (non concluditur) in prima et lertia directe.

389) Er erwahnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar

bari, Cetaront, Cetuntos , Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die

vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinquе directe

concludeiites el quatuor indirecte, ut prima figura, a qua dif[ert per solom transpositionem

terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:

Bambara, Camerent, Dimari, Fimere; Bamalipton,

Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.

390) Nemlich:

Quatuor in primos primae ducendo sequentes

Maior erit minor ; oppositum conclude minoris

Verteque simpliciter; maior opposita conclu;

Celontes duc ad Frises, hine ad Darii duc.

Dann folgen die zwei älteren Verse : Servat maiorem ete.

391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus

reducatur per impossibite , considerel ete Notatur insequentibus dictionibus;

unicuique syllobae respondet modus imperfeclus sui ordinis, qui ad modum

XXII. Jodoc Trutfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243

einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex

propositionibus de praegnantibus" die sog. exponiblen Schlüsse nach

dem Vorbilde Occam's 3U2), hierauf die inv entio medii erklärlicher Weise

mit der jüngsten Formation der Memorialworte Fecana u. s. f. 393). In

der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die

ganze distribuiio und den descensus in Verbindung, letzleren noch dazu

in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh

rung, da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in

doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar

gelegt wird за4). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt

aus An. post. und Soph. EL

Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar

tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist

de Usingen genannt (hocbbetagt gest. i. J. 1 532 , seine litterarische

Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein

Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge

druckt wurde 39S), und ausserdem Exercilia zum aristotelischen Orgaperfectum

concludentem genus propositionis vocali Uli us syllabae designalum reducitur

in Aиne modum:

.... Nes-

Frisesom .... tis.

.... 0-

. . . Darii

di-

. í . . . . . . Barbara

392) S. Abschn. XIX, Aom. 1000 ff. Die dort gegebene Grundtage ist bier in

einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der Hest der

An. pr. des Arist oteles, und dann abermals eine Menge von Vnrsichtsmassregeln —

„Cautetae" — bei Syllogismen jeder Art.

393) S. ob. Anm. 359.

394) Quadrifariam descenditur: copulotive, disiunctive , copulolim, disiunetim

(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copulo

tive et disiunctive descendere est arguitive inferre hypothetic am coputalivam et disiunctivam

constitutum ex unirersis sinyuturibus termini communis, sub quo descenditur

distributive determinate. Coputatim et disiunetim descendere est arguitive inferre rategoricam

de extremo copuloto et disiuneto , et hoc modo descenditur sub termino sup-

. ponente eonfuse fonium collective et non collective. Id quod explicalur versibus :

Bisiunctive deter; copulative quoque distri;

Confuse tantum disiunetim scandeie debes;

In collectiris copulotim scandere debes.

395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Ptane und im Einzelnen zeigen

die zwei Drucke : Compendium Novum totius logicae opera et studio singutari M.

Burtholomei de Usingen in Gymnasia Erphurdiensi collectum. s. 1. s. a. 4. und Summa

compendiaria totius logicae in famathsimo studio Erphurdiensi per magistrum Bartholomeum

Arnoldi de usingen coltecta. Am Schl. : Per Nicoloum Kesster eivem

Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nämlich ist in beiden: Propositio, Praedica

244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus.

non 396). In ersterein linden wir im Ganzen die Deutliche Haltung wie

bei Trulfeder, nur ist Alles weit einlacher und kürzer behandelt 39 ') ;

in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus

enthalt, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,

welche sich völlig an Occam aiischliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;

jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,

ebenso sachgemäss als vernünftig 398); bei der Syllogistik ist nur die

moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,

nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder's über die Reduction u. dgl.

Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Commentar

der „Moderni" zum 1. und 4. Tractate, sowie zu den proprietates

terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf

bitia, Praedicamenta, Proprieties logicales (d. h. suppositio ete.), Probatio terminalis,

Argumentatio, Argumentativ probalitis ; nur fehlt der letzlere Abschnitt in dem Drucke

s. 1. s. a., sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist ;

übrigens zeigt tetzlerer durchgängig als Columnen-Titel „Parvulus togicae". Eine

zweite Gruppe bitden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schl. : In Schola

Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnatum; cffigialum Erffurdiae

per wolffganyum Sclienck. 1504. 4. und Compendium tocius logicae brevissimis figurulis

expositum in scholo Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna

tum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titel,

am Schl. Impressum Metis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich

tautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio, Proprietates logicales, Probatio termi

nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.

396) Exereitium veteris artis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum Bar

tholomeum arnotdi de Usingen instauralum atque emendatum. Am Schl.: Excussum

Erffordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exereitium novae logicae etc.

ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.

397) Nach den üblichen Angaben über ars velus und nova logica wird als

Subject der Logik der terminus „argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheite

aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über

terminus geknüpft, beim hypothetischen Ürtheile aber nur die älteren drei Arten

desselben (conditional, coputativ, disjuneliv) anerkannt; hierauf folgen die proprietates

terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trutfeder, sodann wie dort pro

batio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, officiabite) und die Exponibitia nach

Paulus Venetus; hernach die Universatien (ohne Polemik terministisch gefasst) und

die Kategorien mit den neu reeipirten Versen. In der Syllogistik verbleiht Usingen

bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur

mit Stillschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre

von Consequentiae fast gleichtautend mit Trutfeder.. Den Inhalt der An. post. über

geht er und führt nur noch in Kürze Soph. El. an.

398) Antiqui passiones logices per prius rebus altribuunt, cum lerminis

utamur loco rerum et lermini non per se, sed pro suis significatis praedicentur

Moderni passiones logicas per prius signis altribuunt, quia signa immediate propinque

et per prius subiieiuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro sc, sed pro

suis significatis, ratione cuius signata remote dicuntur subiici Quod antiqui al

tribuunt primo rei ex modo considerandi eins, itlud moderni signis rem tali modo

significantibus , quod rite intellectum a mullis liberal prolapsibus In der Ein

leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per terminos primae impositionis,

et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.

399) Commentarium secundum Moderuam doctrinan in Tractatus logices Petri

Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium

Marsitii, sc. Suppositionum, Ampliationum , Restrict ionum , Appellotionum , Consequentiarum

, Exponibilium, Itemque De Descensu, De positione propositionum in esse, De

Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Vermuthung über

den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725.

XXII. Modemi zu Petrus Hispanus. 245

die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,

dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Sallzburga, Cracovia"

die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 n. 722). Nach den üblichen

Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der

Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva

logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,

erklär!401), woran sich noch die Bemerkimg des Verfassers knüpft, dass

er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle. 402). Die Erklärung des Textes

selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden

mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.

Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der

hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur

Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)

beniitzt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur

Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in

der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei

Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizatione , d. h.

selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer

den die proprietales lerminorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,

400) Subieclum attributionis lotius logicae est Ule terminus „argumentatio" capitis

targe.

401) Liber parvorum logicalium dicitur, quia valet pro parvis de novo logicam

incipientibus ; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus

et modernis, ul Marsilio, Buridano el Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.

402) Scientia praesentis libri subordinatur phitosophiae minus principaliler imme

diate sub sermocinali, immediatissime sub logica.

403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypotheticae

affirmativae et totidem negativae, sc. conditionalem iltativam, conditionalem conventivam,

copulotivam , disiunctivam, causalem, rationalem.

404) Si prima figura capitur targe, quarta figura non est distincta a prima,

sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis

tantum, tunc sunt duodecim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celorent,

Darii, Ferio, Fapesmo , Frisesomorum, et alii sex transponendo solum praemissas in

his dictis, et Baralipton, Dabitis, Celontes, ut sic, non sunt modi saltem distincti a

Barbara, Darii, Cetarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro

praemissis et conclusibne simul et primam figuram iterum modo ut supra, tunc sunt

viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , el alii

tres, sc. Barbari, Celoront, Celontos, et sic sunt duodecim, et cum hoc alii duodecim

transponendo solum praemissas in eis, ut Babara, Didari, Lacerent, Rifero et sic de

aliis. Alio modo prima figura capitur stricte .... et ita distinguitur a quarta,

quae sic erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae

missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca

piendo modum pro praemissis et conclusione simul, tunc sunt duodecim modi primae

figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Celoront et

Cetantos Petrus Hispanus solum curovit ponere modos communiter et magis

usitatos , quibus habitis alii facititer haberi possunt Entsprechend bei der

zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt quatuor modi,

quos ponit Petrus HispM *, sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul,

tunc sunt duodecim, ...... sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, el alii duo, sc.

Cesaron et Camestron directe concludentes et alii sex indirecte concludentes

Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos

ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul, tunc

sunt duodecim, sc. sex directe concludentes et sex concludentes indirecte.

246 XXII. Modemi zu Felms Hispatius. Hieronymus Pardus.

ampliatio , appellatio als neues Thema , welches mit der amplialio in

Verbindung tritt, die Erörterung „de positione proposilionum in esse"

hinzukommt 40 5), um zuletzt über status, restrictio, alienatio, consequentiae

und exponibilia, — sämmtliches als erläuternde Wiederholung des

Marsilius —, zu handeln.

Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischen Modernen war

Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialeciíces

406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals

wichtige Materien ist Und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,

durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er

fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritate et falsitale proprositionis,

wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile

kommt408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo

dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae

unter grundsätzlicher Betonung der significatio*09), wodurch er

auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,

Anm. 285 ff.) nach pro und contra zu erörtern. Hierauf controvertirt

er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an

achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in

Verflechtung mit consequentia folgen 41 *), hernach die hypothetischen Ur

theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen

aus dem Gebiete der Insolubilia*t2), dann die ampliatio mit Sophismen

nach Albert v. Sachsen413), die appellatio nach Buridanus und Georgius

405) Refert dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio

ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis

est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius coputa

principalis est ampliativa.

406) Medullo dyaleclices edita a perspicacissimo altium praeceptore Hieronymo

pardo umnes ferme graviores difficultates logicas acutissime dissolvens de novo

correcta per honorandos magistros magistrum lohannem maioris ....nec non

magistrum ¡acobum ortiz ete. (Paris) Durand Gertier. 1505. fol.

407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam, Peter v. Ailly, Gregor v.

Rimini, Buridanus, Marsitius, Holcot, Strodus, Hentisherus, Paulus Venetus, Paulus

Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.

de Tbienis, Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,

Nicotaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch

Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häutig citirt) und einen O q u e I i n.

408) f. I г. В ff. z. В. Accepto hoc complexe significabiti „deum esse" quaero,

an includat formaliter deum out non; oder ähnlich bei „Socratem esse patrem Ptationis"

u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res

polest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquantum potest

significan per aliquod complexum, vacatur complexe significabite, el inquantum potest

significan per aliquod incomplexum, vocatur incomplexc significabite ; ideo ista, se.

„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominalionem extrinsecam.

S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.

409) f. IX v. B: Consequentia bona est itta, per quam impossibite est ita esse,

sicu significalur per antecedens vel potest sig'nificari de significatione totali, quin ita

vit, sicut significalur per consequens vel potest significari, manente significatione propositionum

et terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.

410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.

411) f. XXXVIII ff.

412) f. XL! ff. S. ebend. Anm. 549 ff.

413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.

XXII. Hieronymus Pardus. Johannes Majoris. 247

Bruxellensis 414), die modalen Urtheile auf Grundlage Occam's mit zahl

reichen Sophismen416). Hierauf folgt die Syllogistik 416) , welche nicht

etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders

betreffs der Trinität) controvertirt wird , so dass bei jedem einzelnen

Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss

macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),

und zwar als ein Bruchtheil \der consequentia durch viele Sophismen

erläutert418).

Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes

Majoris Scotus aus Haddington (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule

„Mons acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer

Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte

und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen

Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi

schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf

dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in

welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe

bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp

zum Buridanus, aufweiche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser

dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger

vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als „libri, quos

in artibus emisil" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber

414) f. LXXXIV ff. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.

415) f. CVI ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.

416) f. CXXVI ff.

B17) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXV1I v. A : Consequjtntia

debite formata secundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra

arguitur hoc modo: Non sequitur „Aliquis homo est rationalis; omne risibite homo

non est; ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur

in Frisesomorum ex eo, quod non potest reduci ad Ferio minore conversa simpliciter;

et ratio est, quia non potest itta minor converti simpliciter, nisi praedicatum distribuatur;

praedicatum aulem non distribuitur ; ideo ad bene arguendum in Frisesomorum

requiritur , quod medium distribuatur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur

ad bene arguendum in Fapesmo ; aliter argueretur ex puris particuloribus.

418) f. CXLV ff.

419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-

Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes

hinzu. Insofern aber die Quaestio des Majoris Be complexe significabitibus vorge

druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.

420) Acutissimi artium interpretis magistri Iohannis maioris in Petri Hyspani

summutas commentaria. Lugduni 1505. fol. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schi.).

Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer

Tractate (Top., Soph. El., Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister

loannes Maioris Scotus. Inclytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma

gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius

regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur omnia ordine sequenti reperies

[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.

Primus liber terminorum. Secundus liber terminorum. Summutae Praedicabitia

Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.

Tractatus elenchorum. Tractatus consequentiarum. Abbreviationes parvorum ugicalium.

Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitia. Obligationes. Argumenta sophistica. Propositum

de infinito. Analogus [sie statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum. Venundantur

Lugduni o Martino boitlon. 1516. fol.

248 XXII. Johannes Majoris.

fasste er die aristotelische und die summulistische Logik in einem „Introductorium"

zusammen421); endlieh kommen noch „Quaestiones" zar

vetus ars hinzu 422).

Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Samuel-

Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe

signifie abilïbus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob

es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla

gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol

gen zwei Libri terminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi

schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei

lungen des terminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer

den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter

Reihenfolge behandelt 426), woran sich Abbreviations parvorum logicaiium

anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Commenlar

zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits

eine Berufung auf Gerson's Aeusserungen über den Nutzen der Logik 42 s),

und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte

„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu

421) Introductorium perutite in Aristotelicam Dialeclicen, duos Terminorum Tractatus,

ac Quinque Libros Summulorum completiens , M. loliunnis Maioris Phitosophi,

ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigituntia repositum. Druckerzeichen

des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievon 1508).

422) Quaestiones Logicales Magistri loannis Maioris Hadyngthonani Theologi,

ac Phitosophi Parisiensis , lam primo in lucem emissae , cum eiusdem literati expo

sition» succineta in veterem Aristotelis Diatetiicen Ioanne Argyropito lnterpraclc.

Ebenso. 1528. fol.

423) Libri, quos in artitius 1, f. I r. A: Quaeritur, an sint ponenda complexe

significabitia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;

indicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitar ergo

modus communis rationi consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime

capiendo ens Aliquid significatur per complexiim, ergo aliquid est complexe

significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corroltaria

auf Grundtage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).

424) f. II г. A : Terminus aeeipitur dupliciter; uno modo physice, ul comenit

rebus ad extra, secundo modo, ul convenit dicibitibus. Terminan* voco, in

quem resolvitur propositio ete.

- 425) f. III. г. В die Eintbeituug in lerminus mentalis, vocalis, scriptus; f. V г. A

in calegorematicus und syncategorematicus , f. V v. В in complexus und incomplexas,

f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. VU v. A in ultimatum und non nltimatus,

f. X г. В in significativus und non significativus, f. X v. A in transcendais und

non transcendens, f. XI r. A in communis und singuloris. (Hierauf sind die divisiones

des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruckt.)

426) f. XXI r. A Eintheitung in terminus primeintentionaliter captus und secundeintentionaliter

captus, f. XXII r. A in calegoremalicus und syncalegorematicus,

f. XXII г. В in complexus und incomplexas und ersterer in distons und indistons

(s. Ahschn. XX, Anm. 103), f. XXIII г. В in significativas und non significatirus,

f. XXIV r. A in prima und secunda impositio.

427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor

den, folgen in gedrängter Kurze unter Anführung der hauptsächlichsten Regeln

zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theile der consequentia (vgl. Anm. 418),

d.inn f. XXVI r. A ampliatio und f. XXIV v. A die Exponibitia.

428) f. XXVH r. B; s. Ahschn. XX, Anm. 609 f.

429) f. XXVIII г. A : Das Wort „Summulorum" bestehe aus den Anfangsbuch

staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modestis (h)umitibus taboriosis,

acidiosis rebellibus vanitatum methodus".

XXII. Johannes Majoris. 249

den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wobei am Schlnsse

der Lehre vom Urtheile (nach Bricot's Vorgang) eine specielle Erörterung

über contingens 43 1) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über

Variation des Mittelbegriffes (nach finitum und infinitum) beigefügt

wird 432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Amn. 425 f.) über

Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über

praedicatio erörtert 433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas

Neues eine „arbor praedicamentalis" beigefügt 434). In der Syllogistik

lehnt Majoris in schärferen Worten , als wir solches bisher trafen (Anm.

333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ab 435), führt

aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische

Gegen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. EL will er absichtlich

sehr kurz bebandeln , da namentlich in ersterer Manches unnöthige

vorkomme 437).

Eine zweite Ablheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,

welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die In-

430) In der stets wiederkehrenden Form von „contra" und „respondetur"

nebst Lösung in , .propositiones" . Im Ganzen ist Bnridamis die leitende Auctorität,

und aus ihm wird auch die versinulichende Figur betreffs der modalen Urtheite

aufgenommen (s. Absehn. XX, Anm. 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor

rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung

ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).

431) f. XC v. A : Terminus „ contingens" capitur duobus modis, sc. secunde

intentionaliter et tantum valet, sicut „propositio contingens", ....prime intentionuliter

et tantum valet, sicut „res contingens", et in istis aeccptionibus capitur categorematice;

alio modo determinat coputam et est synealegorematicus .... et hic ca

pitur specialiter et tantum valet, sicut „neque necessarium neque impossibite" , h. e.

sicut „possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum possibiti. S. bei

Bricot, ob. Anm. 146.

432) f. C г. A : Dubitatur, utrum arguendo ab affirmativa ad negativam praedicato

varialo penes finitum et infinitum sit bona consequentia el e contra. S.

Abschn. XX, Anm. 132.

433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.

434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transrendentia , unter

ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien, von

deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die

wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheill sind.

435) f. CXLI v. A : Probatur, quod sit ponenda quarta figura Cirea

hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.

Abschn. IX, Anm. .99), et palet, quod Calienus solum mulliplicavit verba super Aristotelem

et non realiter.

436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;

Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus srnex est iuvenis. Der

gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der syllogismus expositorius

ausführlichst besprochen.

437) f. CLIII v. B: Quintus tractatus in ordine summulorum (d. h. Topica)

multa ponit, quae purum condueunt ad consummatiim summulistam ultra ea , quae

in atiis summutarum locis tanguntur. Proplerea indignum censui , multum ibi immorari.

Ebenso f. CLV ft. ein kurzer Auszug aus Soph. El.

438) II, f. I ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus

behandeit, daher sogar das allgemein bejahende Urtheit zu den Exponibitia gerech

net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.

Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheite versinnlichende Figuren

ibrer Entgegensetzung entworfen.

250 XXII. Johannes Majoris.

solubilia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen

grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss 439), denn die dar

auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass

der hierauf eingefügte Commentar zur zweiten Analytik , welcher uns

keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist

Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,

deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver

schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem

Uebrigen auf der damals vorhandenen Lilteratur fusst , nicht in seiner

ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel

(s. unten Anm. 459 ff.), eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind

die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei

dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,

während man Consequentiae und Exponibilia zur nova logica zählte 443);

der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus

439) f. XLVII v. B: Cirea insolubites propositioncs plures emergunt difficultates ;

sed opinionum varietas eas reddit indeterminabites ; ita quot fuerunt priscorum artistarum

capita et modernorum, lot votant in eis differentes opiniones Est una

positio tenens , quod nullum insolubite est propositio (vgl. bei Paulas Venetus,

Abscho. XX, Anm. 569) (f. XL.V1II r. A) Secunda opinio , quod quodlibet in

solubite est propositio et est verum vel falsum, saltem secundum quid, nullum

tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).

(B) Tertia est opinio, quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypotheticas

(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur

Buridanus parum differens ab hac Alberti , et pro fundamento tenet , quod quaelibet

propositio implicat unvm , cuius subiectum stat pro propositione, quae implical , et

praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XL1X r. A) Quinta

est opinio, quam insequitur Occam tenens, quod pars propositionis non polest supponere

pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio

Petri Alliacensis tenentis idem cum Occam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.

Anm. 474 ff. es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).

(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,

licet eam non ieneamus , quae nunc est communis , quod insolubites sunt categoricae

el quod in Ulis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An

sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate , se non fore veram, est vera.

(f. LH г. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod

ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.

440) f. LIX ff.

441) f. LXXXII v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et con

sequente et nota itlolionis itlotive tenta in forma vel in valore.

442) f. CIX г. A : Magistri Antonii Coronel ad suos discipulos exhortatio : ....

Tractatum de consequentiis et nonnultas insuper difficultates dialecticas in unum vo

lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in mentem, magistrum lohannem

Maioris pracceptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen

tiis inchoasse, nondum tamen Uli finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex

adii rngaturus, ut copiam exemptaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam

pelitioni meae pertibens annuU. Et quia regulos generales, deinde et speciales, sine

impugnationibus conscripsit, volui impugnationes quasdam superaddere ete. Pie Grund

tage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die consequentiae ab

inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheite

aufgenommen.

443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractatus continent, sc.

tractalum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appeltationum , atienationum.

.Et isti tractatus sunt partes veteris logicae; quare tractatus consequentiarum

et exponibitium inter hos non enumerantur, quia sunt partes novae logicae.

XXII. Johannes Majoris. David Cranston. 251

Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den

Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus

Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoria 445) , ferner „Argu

menta sophistica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben

(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis

sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine Monographie De infi

nito , in welcher alle möglichen Sophismen , die sich um diesen Begriff

drehen können, ihre Erörterung finden 447). Endlich der „Dialogus"

(s. Anm. 420) gehört nicht hieher 448).

Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben

(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen

zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon

anderwärts geschrieben 449), und die Quaestiones sind nur ein gewöhn

licher Commenter zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).

Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus

Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und Obligatoria schrieb451).

Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)

444) So werden behandelt: suppositio, descensus et ascensus, ampliatio, appeltatio,

dann positio propositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio

ralionis , dann äusserst kurz status , und noch restrirtio ; die im Titel versprochene

alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logiealium (Anm. 427)

hier noch einmal abgedruckt.

445) f. CXL г. В ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po

sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).

446) f. CXLIV r. B: JVunc adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris

impugnare quameunque propositionem volendo semper probare veritatem huius

„Homo est asinus" , quia eodem modo potest argumentan per eadem media in aliis.

Et arguitur primo sic: Bene sequitur ,,Socrates est asinus, ergo homo est asinus".

.. . Tum: Socrates est asinus ve1 Socrates non est asinus ; sed Socrates non est asinus,

ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinvs vel tu loqueris; sed tu non

loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVIII г. В (es sträuht sich fast die

Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.

447) f. CXLVIII r. B— CLIX r. B.

448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, welche in Bezug auf die

disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen

(bekanntlich hat Fr, Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittetalter, manches Derar

tige veröffentlicht). Die beiden Ingici des Dialoges sind lohannes Formann und lohannes

Dultaert (über Letzteren s unten Anm. 488 ft°.), der Magister heist lohannes

Aunandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten

Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass

„eappa" aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam

artistis.

449) D. h. er giht zunächst die Eintheitung des Terminus ebenso wie oben

Anm. 424 If., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be

sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheiles und des contingens specialiter captum

(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequentioe

wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,

die Exponibitia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).

450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorbellus

wiederholt.

451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.

452) Cirea materiam insolubitium inier doctos innumerae reperiuntur opiniones

dicentibus aliquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod

sunt propositiones plures; alii dicunt, quod sunt hypotheticae , novissimi -vero dicunt,

quod sunt categoricae (vgl. Abschn. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).

-

252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.

auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der

Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt

bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re

geln zu setzen 453); und diesen seinen cigcnthünilichen spitzfindigen Weg

verfolgt er mittelst dreier Fragen, deren erste das se ipsum falsificare

(a. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454), während die zweite

darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequitur, sondern die Logik zu

Recht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass

contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen45?). Betreffs

der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition dersellTen, welche wir

bei Pseudo-Occam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den

vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben

mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine

im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des terminus

zusammen, wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung

der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be

griffe" begegnet458).

Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus

Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen

453) Sequens opinio praecedentium opinionum 'extremarum moderativa propter

insolubites propositiones argumenta secundum regutas logicales disposita non negobii.

Ad propositionem esse insolubitem non requiritur, quod sit plures vel hypothetica ;

imo stat, ittam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymae

sequitur fulsificatio alterius Nunquam ex vero sequitur falsum Quemadmodum

non dantur contradictoria vera in insolubitibus , Нa nec contradictoria fatsa.

454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsificat, et si sic, an ad

falsificationem unius sequitur falsificatio alterius Die Antwort ist: Nullo propo

sitio est ponenda insolubitis sive se falsificans , cuius oppositum potest rationabititer

sustineri. .... Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse faisam,

secundum significationem , secundum quam est ei synonyma, sc falsificat Nun

quam sunt dabites duac propositiones omninp synonymae , quorum una est vera et

oltera falsa secundum ittam significationem , secundum quam sunt synonymae.

455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi

falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antece

dente non habente nisi unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet

parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,

nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regutas logicates, qui

extra insolubitia non palitur instantiam, solum propter insolubitia instantiam

habet.

456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,

quod non datur contradictoria vera aut falsa Die Antwort: Non dantur con

tradictoria vera significantia , sient est , aut necessaria in sensibus contradictoras nec

in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria

falsa aut significantia, aliter esse, quam est, aut impossibitia extra insolubitia, sie

nec in insolubitibus.

457) Nemlich 1) Omne possibite est admittendum. 2) Оmne sequens ex posito

est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.

458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er thcitt den

Terminus zunächst in pertinens und impertinens , womit eine zweite Eintheilung in

absolutus , connotalivus und abstractas parallel läuft (f. XV1H r. B) ; der pertinens

wird getheitt in sequelo und repugnantia, wovon erstere in convertibitis und no«

convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si

XXII. Ant. Coronel. 253

Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Urtheile

und der proprietates' terminorum unter dem Titel „Rosarium" 4Ü0),

eine Erläuterung der zweiten Analytik401), und eine Monographie über

Exponibilia und Fallaciae schrieb 402); dass er ausserdem die Consequentiae

seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)

angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch

Buchhändler-Reelame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der

beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an

gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer

eigenlhümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge

ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er

örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Dis

ciplinen gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und

oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethiauischer

Auffassung parallel neben die terministische Erklärung, so z. ß. schon

betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre403) und desgleichen beim

Begriffe des Homonymen 404), während er überwiegend sich in terministischer

Denk- und Redeweise bewegt 405). Im „Rosarium" tritt diese

Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht

mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen

gnificationem und secundum duas vcl tres significationes; andererseits die repugnantes

zerfallen in disparati und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relotive

oder contrarie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgl. bei

Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.

459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum fraedicamentorum Aristotelis

secundum utriusque viae, realium sciticet et nominalium, principia commentaria.

Paris. 1513. fol.

460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronel, in qua De propositione multa

notanda , De materiis propositionum , De contradictoras in obliquis , De conditionatis

et conversionibus ex libro consequentiarum eiusdem assumptis, De modalibus, De

propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.

Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitulo,

Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de relotivis,

Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu et de descensu, Sextum

de ampliationibus, Septimum de appeltationibus. Am Schl. : Explicit rosarium togicae

magistri Anthonii coronel hispani de regno castelloe dyocesis segobiensis. 1512. Paris

bei Olivier Senant. fol.

461^ Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.

Paris bei Diomjsius Roca (das Druck-Privitegium ist v. 1510). fol.

462) Tractatus exponibitium et faltaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.

Ebend. 1511. fol.

463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum

per tolum librum agatur de praedicumentis et antecedentibus et consequentibus ea;

sed ralionabitius est assignare pro subiecto istum terminum „terminus in praedicamento

ponibitis".

464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocatum et aequivocans ; aequivocum

aequivocatum est res significatu per lerminum aequivocum aequivocantem ; terminus

aulem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus

ete.

465) Er benützt die Theitung in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze

über concretum und abstractiim, und spricht auch von substantia primeintentionaliter

oder secundeintentionaliter rapta (vgl. Anm. 426).

254 XXII. Ant. Coronel.

Punkten deutlich hervor 460), als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit

des Urtheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre40'). Ja er

steigert noch die lerministische Spitzfindigkeit, indem er die proposilio

mentalis in zwei Arten zerlegt 40 e), und nach seiner Neigung, überall die

unsinnigsten Sophismen einzustreuen469), auch ein eigenes Capitel de

obliquorum contradictoriis beifügt 470). In gleicher Weise zeichnet sich

auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf

Majoris beruht (ob. Aiini. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien

aus411). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht

fertigende Exegese4'2), und die Exponibüia, welche völlig dem be

treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 47a), führen zuletzt

neben allem Reichthume an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung

der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).

466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in

„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondetur — coroltarium" bewegt,

finden wir häutigen Anschluss an Occ;mi und Buridan, sowie auch betreffs der

Einheit des mentaten Unheites an Peter v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und

bezüglich der significatio au Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die lermi

nistische Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die

couditioualen Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus

(Abschn. XX, Anm. 551 ff.), sowie aus ersterem die variatio penes infinitum (ebend.

Anm. 297).

467) Duae oceurrunt opiniones, una realium a suis facta falsis imaginationibus,

alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam clorior Primo ponit,

quod retatio rationis est quidam respeclus causalus per actum inteltectus vel

voluntatis, rotione cuius fandamentum eius aliqualiter se habet, qualiter non se haberet

sine Uto .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine

necessitate ; dicunt enim , veri totem propositionis esse ipsammet propositionem.

468) Duplex est propositio mentalis; quaedam est ultimata , quaedam non ulti

mata Mentalis non ultimata est propositio, quae ad plocitum et non naluraliter

significat vere vel false ; mentalis ultimata est propositio mentalis, quae naluraliter

proprie significat vere vel false.

469) Z. B. : Dens non potest creare veritatem Uli us propositionis „deus nihit

creat" u. dgl. zu Dutzenden.

470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele : htae duae contradicunt „Asinus

cuiustibel hominis currit" et „Quitibet asinus cuiustibet hominis non vurrit" , et in

aliquo casu sunt simul verac vel falsae; ergo lex contradictoriarum nullo. Zu den

vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates

portans lapidem non movetur" et „ Socrates portons omnem lopidem movetur". Die

Lösung überall durch Supposition oder Distribution.

471) Urumilus est omnis asinus futuras et favellus est asinus fulurus; ergo

favellus est vel erit brunellus. Aehuliche Dinge in Menge durch atle Capitel

hindurch.

472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger

Prüfung der Richtigkeit des antecedens, cousequens und der sequeta.

473) D. b. er heginnt gleichfatls mit dem allgemein bejahenden Urtheite und

läset dann die übrigen Exponibitiu folgen, wobei er die Sophismen mit Schatlein

ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch

besondere Erörterungen über contingenter und omnis beifügt.

474) Expon. et fatl. f. LXVIII v. A: Licet per regutas suppositionum et syllogismorum

possint omiies paralogismi dissolvi , Alistateles tamen in libiis cleriearum

(natürlich zu lesen etenchorum) alias regutas assignant, secundum quas antiqui doc

tores dissolvunt paralogismos, quae quidem regutac ad minus secundum eocem differunt

a regulis, quibus moderni in eorum dissulutione uluntur. Und was hierauf folgt,

ist ein Commentar zu Aristoteles, Soph, El.

XXII. Caspar Lax. 255

Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war

Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich Termini*15), Oblig

ationes 476) und Insolubüia*1') , dürfen wir die erstgenannte füglich

bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was

der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben

Anm. 424 ff.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener

Schule die Terminisien gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe

(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligationes

beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheil, Trockenheit, Nüchtern

heit, Dunkelheit und Widerlichkeil der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)

und Fülle der Modernen geschmäht wird 478). Lax selbst wählt unter

den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite

rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen471'), und formulirt

auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über

praefingere und admitierei80). Nach casuistischer Erörterung der vier

hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel

auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen

vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück

licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli

gatio in positio, depositio und dubie posilio durch 482). Die Insolubüia

475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendali per ipsum cum

nonnullis addilamentis intertineal ibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi

le Feuure Parisiensis bibliopoloe. S. a. (wohl sicher 1512), fol.

476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schl.

Impressae Parisius opera lohannis de lo Roche. 1512 (am Titelblatt das Bnchhändler-

Zeichen des Le Feure). fol.

477) Insolubilia magistri Gasparis tax aragonensis de sarinyena noviter impressa

et per ipsum correcta. Am Schl. Impressa Parisius expensis Hemondi le teure.

1512. fol.

478) Iltas longuescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque purum iueundas bubulcitantium

atque bloterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter retiquerant,

ut ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,

perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ut Borysthenis dulcedinem atque

abundantiam sentire videantur.

479) Potest capi Httera „obligatio" active et eliam passive et etiam formaliter.

Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obtigatio est oratio composita

ex signo obligationis et obligate; capiendo passive tantum valet, sieul tittera

„obligatum" ; sed capiendo active sic potest diffiniri: obligatio est praefixio

atieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum. Hierauf folgen

die üblichen Bemerkungen über tempus , cedat tempus, pertinens und impertinens.

480) Praefingcre aliquam propositionem est explicare, se velle, quod secundum

aliquem certum stalum ipse defendal ei ittam Ponere propositionem est innuere

alicui, quod talis vull , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum statum

affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est

negare eam neque dubitare, sed est promittere, se responsurum ad ittam secundum

talem statum, secundum quem proponens pracfigit.

481) Dubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne

gare eandem propositionem in eodem sensu ferendo eam ad idem instans infra idem

tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise et in ordine ad unam obligalionem.

482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,

depositio, petitio, sit verum, dubie positio Positio est una species distincta obli

gationis Non est ponenda impnsitio obligatio distincta a positione Hon

256 XXII. Caspar Lax. Joli. Dullaert.

stützl aucli Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum

falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur

relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht

sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum

falsificare selbst betrifft 4S3) , während die zweite auf die Coexistenz

coiitradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in

der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be

züglich des „decipi" näher ausgeführt wird 48 6), worauf noch eine fünfte

Frage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. 453 fl'.), dazu dient, die gel

tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der Insolubilia aufrecht zu

halten 487).

Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus

Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaestiones zu den Kategorien 488) und

zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,

debel poni petitio distincta species obligationis „Sit verum" non est species di

slincta. . . . Uubie positio debet poni tertia species Tantum sunt tres species

obligation*! non coincideules el distinctae quoad rem, sc. positio et depositio el dubie

pusitio. In der Detait-Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependons,

cadens und renascens, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,

Anm. 315 ff.), auf sämmlliche drei Arten angewendet.

483) An aliqua propositio possit se falsificare aut impossibititare aut propter

reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,

requiritur et sufficit, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum

aliquam certam significutionem, rntionc cuius reflexionis ex ipsa secundum ittam signi

ficationem cum atiquibus in uliquibus sensibus potest inferri in bona consequentia,

tpsam esse folsam secundum talem significalionem.

484) An in se fulsiflcantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel

simul fatsa reperiontur Sicut stal, quod duarum contradictoriarum quaelibet se

falsificet secundum se et quamtibet sibi synonymam , imo quod dentur duae contradicloriae,

quorum nullo potest contradicere nisi ¡utsificanti se saltem in aliquo sensu,

ita poterit itl ud stare de impossibititatione.

485) An eadem propositio in insotubitibus vera et falsa coputative aut possibitis

simul et impossibitis vel contingens el necessaria reperiatur Tota difficultas dependel

ex assignatione ittius, quod requiritur el sufficit ad aliquam propositionem in

aliquo certo sensu altcui repugnare in aliquo certo Requiritur el sufficit, quod

itloe liabcant aliquas significationcs et quod secundum aliquam ittarum una sit re

flexiva supra se vel aliam, ralione cuius destruit suam compos sibititatem cum itia,

vel quod non possit dari, ita esse, sicut per tales polest significan in Ulis sensibus,

quod consequatur incompossibititas.

486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul decipi el non decipi

seu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis decipiatur, requiritur el sufficit,

quod firmiter dissentiat vero vel significanti, sicut est, in sensu vero, vel quod assenliut

firmiter fatso vel significanti, uliter esse, quam est, in aliquo sensu, secundum

quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.

487) Dubitalur ultimo, an rey utae logicales, quae communiter solent poni, sol

ventar in propositionibus insolubitibus Omnes reguloe logicales sine errore tenait

in insolubitibus eodem modo, sicut extra insolubites , et non magis patiuntur instantiam

in insolubitibus, quam extra.

488) Quaestiones Doctissimi Magistri loannis dultaert a Gandavo in librum praedicamentorum

Aristotelis. Secundum viam nominalium nunquam Hactenus in lucem

emissae. Veneunt Parrhisiis in aedibus üeruardi Aubry. S. a. (das Druck-

Privitegium ist v. 1523). fol.

489) Quaestiones super duos libros Perihermenias Aristotelis una cum lextu eiusdem

clorissima expositione magistri lohannis Dultaert de Gandavo. A magistro Ctodoatdo

cenalis Parisiensi de novo pluribus mendis abstersae ete. Am Schl. Impressae

per magiitrum Stephanum Batand. (Paris). 1515. fol.

XXII. Joli. Dullaert. Robert Cauhrailh. Wilhelm Manderston. 257

innerhalb deren er eine sehr entschiedene Parleistellung einnimmt, sowie

er überhaupt bei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terminisien

bekennt49ü). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Parlei

üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und

hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris

trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,

wenn er nicht das eigenlhümliche Verdienst hätte, den Formalismus der

Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weil

auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende

Figur entwirft491), um die gegenseitige logische Stellung der

Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des

selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den

modalen Urtheilen 492).

Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Scholle

Robert Caubrailh, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel

plätze der Terministen bearbeitete 483). In der Lehre von der Entgegen

setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,

d. h. terminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des

Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma"

haben 495), um hierauf zunächst das Verhjltniss der Contrarietät an allen

Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei

spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen

Gegensalz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver

fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung 498), sowie bei den ver

schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlielien

fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei

die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte

Unterscheidung zwischen copulatim und copulative, u. s. f. bei den

übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine

neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen

andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal

len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er

für die hypolhetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemliclien

Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).

Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston,

dessen Epitome dialectices das ihr auf dem-Titelblatte gegebene Prädicat

„compendiosa" wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan

des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im

490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hentisberus,

Bnridanus, Peter v. Aitly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per

gulensis, Georgius Brnxellensis, Apollinaris OfTredus, Cajetanus de Thienis, Simon

de Lendenaria, Martinas Magistri, Faventinus Menghus, Job. Dorp und Hieronymus

Pardus, auch theitweise Jacob Faber (s. Anm. 636 ff.), ja er spricht sogar von

einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri

und Dominiens de Ftandria (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei

gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in

praedicam. bei aequivocum sagt er : Нae diffinitiones tres positae in textu rectae sunt

secundum viam nominalium. Ponant Thomistae et Scotistae suam imaginationem.

Pbanil, Gesch. IV. 17

258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraitb. Wilhelm Manderston.

Sinne des Termiiiismus erklärt wird und sofort den Ueborgang zur divisio

und von da unerwartet rascli zur argumentatio nebst consequentiae

491) Nemlich:

Camote convraria* Mnwwt.

492) f. CХХШ v., woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden

und die verneinenden Urtheite der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der

Möglichkeit sich tindet.

XXII. Robert Caubraitli. Wilhelm Manderston. 259

darbietet 504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche

nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie

den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicalia50^). Angehängt

ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).

493) Quadrupertitum in Opposiliones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri

Roberti Caubraith omnem ferme difficultatem dialeclicam enodans, ditigenter recognitum

el tabeculis tersum. Paris. 1516. fol.

494) f. II r. A: Praesupponendae sunt acccptiones huius Oppositio logicalis subdividitur in oppositionem terminorum teetrmpirnoipos„iotpipoonsuimt.io".

495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,

vgl. unten Anm. 515.

496) Als beliebige Probe möge dienen-. f. V v. B: lstae contrariantur „Cuiuslibet

hominis albi quitibet asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibel

asinus non fuit currens", et tamen in casu sunt ambae verae.

497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propoiitionibus

de extremis comptexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),

sowie die Urtheite, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie

das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheiten führt er das Verhältnis

des subcontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).

498) Z. B. f. LUI г. В : Dubitatur super conversione istius „A est homo" po -

sito, quod, quandocunque A ponitur a parte subie cti , signifieet homines, et quando

cunque ponitur a parte praedicati, signifieet asinos.

499) f. LXVIII r. B: Notabis, hanc coniunctionem „si" trifariam accipi: ittative,

promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der coputativa der Unterschied

zwischen copulotive und copulotim; letzteres soll aber wieder zerfallen in copu

latim complexive und copulotim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiuncliva

(f. CVI ff.).

500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis , wobei unter

den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antichristus

praedical."

501) f. CXX1 und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens

speciatiter caplum (f. CXXXIX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).

502) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens

emendata, el innumeris' quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem

quaestio de futuro contingenti. Parrtiisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auftage

wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)

503) In prima parte quaedam communissima principia explicabimus ; in secunda

quasdam terminorum logicalium speciales divisiones subiungemus; in postrema parte

alias lerminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent, modo compendioso

et doctrinali colligemus.

504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem

explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione; diffinitum vero remotum est res significata

per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf

die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheite aus Petrus Hispanus,

jedoch nur um der argumentatio witlen, und dann die consequential ganz

nach Majoris (ob. Anm. 441).

505) Die Grundtage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilnng des

Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie

bei Cranston und Canbraith (Anm. 458 n. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf

die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.

ö06) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und

Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relotivorum,

amplialio, positio propositionum de inesse, appellotio formae et rationis,

vgl. Anm. 444.

507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen

nach Formulirung der Lehre von consequentia.

11*

260 XXH. Johannes Bolz.

Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher

eine Schrift unter dem Titel „Termini" 50 8), einen Commentar zum ersten

Tractate des Petrus Hispanus 5U9), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"

verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die

praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die

Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel

cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt512), dazu, an neun

verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Eintheilung

desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen

zu knüpfen 513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus

höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor

heben könnten, nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen

Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt

Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft

aber hier an die übliche Einlheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,

indem er obige similis formae proposiciones des Caubraith (Anm. 495)

zu einer „simüis consequentia" verwerthet 5 1 5). Hierauf sucht er die

508) Termini cum principiis necnon pluribus aliis ipsius dialeclices difficuUatibus

magistri iohannis Dolz aragonensis de Casteltar. Venundantur Parisius in aede Hemundi

le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.

509) Disceptationes super primum tractatum summutarum (cum nonnuilis suorum

terminorum intelleclionibus) magistri Iohannis dolz de castellor. Ebend. 1512. fol.

510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.

1511. fol.

511) Termini f. II r. A: Tractalum nostrum bipartitum esse censeo; primo ter

mini ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, succincte declorabuntur ;

demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divi

sionibus propalobitur.

512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht

dann (f. III r. B) auf das conditionale Unheil über, und lässt (f. IV r. A) dann

definitio nnd d ¡visto folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)

über complexe significabite im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).

513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in

quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis con

stitutum 4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale

6) signum ponibite in propositionc consueta 7) signum, quod ex imposilione,

quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,

Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliquatiter, pro quo in propositione

taliter poni polest 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel

praedicatum vel tanquam exereens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbis,

non autem ratione Ultima videlur clorior. Die hierauf folgende Eintheitung

des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.

514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalitate

consequentiae quid requeratur et sufficiat; in secunda tangemus regulos generales

ad omnem consequentiam syllogisticam ; in tertia de unoquoquc modo et unaquaque

figura specialis fiel mentio.

515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis

Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit dare unam in

simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requi

sitas ad atiquas consequentias esse simites Prima est, quod sit simitis qualitas ;

secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis amplialio,

simitis restriclio, simitis appeltatio Cirea haec est difficultas, utrum, si in ante

cedente atieuius consequentiae sit contradiclio, ita quod antecedens talis consequentiae

sit una copulotiva composita ex partibus contradicentibus , in quacunque alia simitis

XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261

Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen 516),

strebt aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittel

begriff nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik

hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns

sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass

auch aus zwei particularen Prämissen 5 18) und ebenso aus zwei negativen

Prämissen ein Schluss möglich sei519). Sodann aber macht er sich auch

noch daran, gegen sämmtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi

stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine

Probe anführen will 520).

Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta

sophistica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei-

, chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander

wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be

kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig

einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von

formae antecedens debeat esse ctiam una copulotiva composita ex contradicentibus.

Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor

geführt.

516) Ponemus conditiones , quae requiruntur ad hoc, quod aliqua consequentia

dicalur syllogistica Prima, quod medium sit totale extremum in aliqua praemissarum

; secunda, quod quaelibet extremitas sit totale extremum; .... tertia,

quod in conclusione aliqua extremitatum sit totale extremum.

517) Principia regulotiva syllogismorum .... solent communiter explonan pro

syllogismis , qui communiter flunt, et pro Ulis, in quibus medium distribuitur ; pro

aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur , oportet alia principia

ponere.

518) Prima regulo „Ex puris particuloribus nihit sequitur" potest habere

duos sensus ; unus est capiendo propositionem particulorem ut in quantitatibus ;

alius sensus est intelligendo regutam de medio, ita quod sil sensus „ex puris

particutaribus particuloritate medii non sequitur aliquid syllogistice" JVon est

dubium, quod regulo in primo sensu intellecta multas patitur instantias: Con

sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est

homo Socrates incipit esse animal, Ptato est et fuit animal, ergo Ploto Socrates

est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,

ergo risibitia sunt alba Non tantum homo est rationalis, omne risibite est ratio

nale , ergo non tantum risibite est homo u. s. w.

519) Secunda regulo est „Ex puris negativis nihit sequitur" Bene sequitur

syllogistice: Nullus homo est et non est animal, nullum risibite est homo, ergo nullum

risibite est et non est animal a. s. f.

520) Barbara est primus modus lste syllogismus est in Barbara: Tan

tum omnis homo et omnis и sinus utrumque ens sunt , tantum omnia alba sunt homo

el asinus, ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt Cuiustitiel hominis quodlibel

incipiens esse incipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cuiuslibet

hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum incipit esse ho

minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)

521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem

esse verum vel falsam. Am Schl.: El sie habes .... argumentationes sophisticas in

omni materia necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt

Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in eiuem Dedications-Briefe : Congestus est

iste libellus et transcriptus et tandem chalcographis datus in tucem sine certi

autoris nomine per quosdam phitosophiae amatores ete.

522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradiclionis altera pars est falsa;

sed „deus est deus" est contradictionis altera pars; ergo „deus est deus" est falsa.

262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas,

Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicaliab23)

an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegenthcile zugleich

wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter

nimmt El24).

Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent

lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre

von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit

bearbeitete 525) , ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab

sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheilsformen

abgesehen von den relativen und exponihlen Sätzen darzustellen,

dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten

die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile

seines Werkes520). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus

»

- „Dens est deus" est propositio vera vel non est propositio vera ; sed „deus est

deus" est propositio vera; ergo „deus est deus" non est propositio vera Omnis

propositio differens a vero est falsa; sed vdeus est deus'' est differais a „vero";

ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est propositio ; sed „deus est

deus" est propositio; ergo „deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig ^ar

gumenta" hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.

523) Problemata logic alia magistri Hieronymi de Hangest. Venundantur parrhisiis

a Egidio de Gourmont. 1516. 4.

524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, ne que subcontrariae

simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut

falsae. An das Beispiel: Istae contradicunt „ Socrates est asinus, si non est asinus"

et „ Socrates non est asinus, si est asinus", et sunt simul verae, knüpft sich eine

lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen

Urtheite mit dem Beispiele : Istae sunt contradictoriae „ Socrates et Ptato assentiunt

aliquibus propositionibus, quibus dissentiunt" , et „ Socrates el Ploto non assentiunt

ete." et sunt simulïverae casu; dann die signo collectiva mit dem Beispiele:

Istae sunt contradictoriae „Omnes apostoli sunt duodecim" et „Non omnes apostoli

sunt duodecim" el sunt simul verae; hierauf die disjunetiven Urtheite mit: „Omnis

homo vel omnis asinus non est animat" et „Non omnis homo vel omnis asinus non

est animat" und mit: „Оmne animal est vel non est homo" et „JVon omne animal

est vel non est homo". Mil analogen Beispielen werden dann noch die contradictorischen

Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der suppositio

materialis , suppositio rotativorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrales

sriens omnem propositionem est homo" et „Socrales sciens aliquam propositionem non

est homo"), der modalen Urtheite, der ampliatio, des futurum contingens, der uppeltatio;

und zuletzt folgen die „actus syncategorematici" mit besonderer Bezugnahme

auf die Einheit der propositio mentalis.

525) Primus tractatus Summutarum Ferdinandi de Enzinas, cum textu petri Hispani,

nuper qua potuit ditigentia recognitus. Parisiis 1528. fot. Und dazu : Oppositionum

liber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractalum petri

Hispani periment, disputantur; cum nonnullis additionibus recenter impressus atque

suae integritali restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-

Titel hat „IAber secundus de Retativis atque oppositionibus in propositionibus in

quibus ponuntur relotiva", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An

hang beigegeben; nemlich der Primus tractatus summutarum ist in der ersten Hälfte

lediglich eiu kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der

Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheite beginnt, ist es ein

Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über

gangen ist.

526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. H r. A sagt: Hoc opus in 1res libros partiar ;

in primo propositionum , in quibus nec retativum нec signum exponibite syncategorematicum

ponitur, oppositiones declarabimus ; in secundo de oppositionibus relo

XXII. Ferd. v. Enzinas. Grève. 263

Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit

sogleich eine Erörterung über „similis forma" der Urtheile 527), sowie

über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 528), und führt die

Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen, Sophis

men und Lösungen derselben durch sämmtliche Arten der Urtheile hin

durch529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die

Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relativorum

das logisch entscheidende Moment ist 530).

Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte

Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh

rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in

Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Grève, welcher eine

Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund

sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung

der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf suppositio, dislribiUio

, ampliatio , restrictio , appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes

dar ; nur bringt er bei den Exponibüia wieder Memorial-Worte der be

treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert

werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).

Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes

tivorum dicemus ; in lertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —

so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu

mal da am Schlnsse des zweiten Buches zu lesen ist : „Expliciunt duo libri oppositionum

mgstri Ferdinandi de Enzina"; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht

zugänglich.

527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.

528) f. V ff.

529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge

gensetzung bei signa collectiva, f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones

conditionales, f. XL in proposiliones conditionatae, f. XL1I in coputalivm Urtheiten,

f. LI bei uterque, f. LIX in disjunctiven Urtheiten, f. LXI bei den modalen; dann

folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.

530) Zuerst f. LXXX1V die retativa substantiae, 'dann f. LXXXIX die retativa

diversitatis , hierauf f. XCIII die reciproca, f. CIV die alietas, und zuletzt wird

dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis, quodlibet corabinirt.

531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicalia ad multa tum utitia

tum necessaria praecipue ad veritatis falsitatisque diversarum propositionum etiam

omnium artium indagationem plurimum conducunt ete. ete. Am Schl. Finiunl parva

loicalia nuper per Magistrum Henricum Grеve de Göttingen in florido studio lypsensi

disputata. s. 1. s. a. 4.

532) f. I. v. : Moderui dicunt, quod subiectum huius tractatus est suppositio et

eius propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus

, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eius passio. Auch

sonst citirt er unablassig die „Modernen" als Auctorität.

533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheite (Tantum homo

currit, Tantum homo non currit, Non tantum homo non currit , Non tantum homo

currit) dienenden Urtheite werden bezeichnet durch „Mitle, Scholos, Ploto, Fecit".

Entsprechend für die Exceptiv-Sätze : „Cavate , Pcccata, Idolo , Commoti", und für

die reduplicativen (f. L v.): „Adamasti, Solomenti, Sinonimo, Pro honore". Vgl.

ob. Anm. 175 ff.

534) Unter abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Regeln ganz

besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Absclm. XX,

Anm. 183 ff.) erörtert.

264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.

Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 83S) einen Abriss der ganzen

Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte

Monographie De natura universalium schliesst sich an Job. Parreut und

dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas

und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).

Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge

hört hieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 53S) der

üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst

er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),

sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas

Neues die Unterscheidung zwischen Syllogismus contractus und incontractus

540), und ebenso die Eintheilung des Syllogismus eoeposilorius,

dass derselbe entweder virtualiler oder formaliter auftrete541). Was

hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen

Litteratur an 54 2).

Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule

des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanatio" des Petrus

535) Magistrate Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper hasiteorum urbe

novo ere et arte emanata, castigationis lima recognita ete Natura Universatium

praectare in huius operis calce per modum quaestionis pro et contra investigatur.

Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten

Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.

536) Iste libellus compendium seu parvulus logicae intitulotur non a paucitate

consideratorum, sed a compendio verborum. Dividilur in octo tractatus partiales sumptos

et extractos partim ex libris Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.

Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheite nach Petrus Hispanus mit mo

dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quelle mit Benützung des

Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliutio,

alienatio, restriclio ganz aus Marsitins, der 5. die Isagoge völlig nach der Auffas

sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis

mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir hei obigem

Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. giht die Consequentiae in einem

Auszuge aus Strodus.'

537) S. ob. Anm. 373.

538) Introduclorium dyalecticae , quod Congestum Logicum appeltatur ; nuper

denuo revisum et accurata ditigentia fideliter emendatum. Am Schl. : Congestum per

Michaelem de Vratistavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Collegialum

finit. Impressum Argentinae per loannem Knoblouch. 1515. 4.

539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis u. s. w., wobei

er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio

bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom

Urtheite, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verflicht; beim hy

pothetischen Urtheite nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditional,

coputativ, disjunctiv, rational, causal, temporal, local).

540) Syllogismus contractus dicitur itte, qui est contractus ad aliquam specialem

materiam, incontracius vocatur syllogismus simpliciter dictus.

541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est ter

minus communis restriclus in una praemissarum per retalivum identitatis ; expositorius

formaliter est, cuius medium est terminus singutaris singuloriter lentus.

542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. El. reihen sich die proprietales

terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio , restriclio. appeltalio

und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch

die Consequentiae auf Grundtage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt

noch ähnlich wie bei Gebwiter (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu

gefügt.

XXII. Anonymus. Allcnstaig. 265

Hispanils pnlilicirt543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministisrhen

Einleitung die Parallelisirung des Petrus Hispanus und des

Organons (s. ob. Anm. 153 am Sehl.) in Form von Versen vorbringt 544),

sondern er übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem

Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets

je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt 545).

Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,

welcher für die Conventualen des oberbayerischen Augustiner-Klosters

Polling eine „Dialectica" verfasste 54e), deren Quellen und ganze Haltung

auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von

der Definition begonnen 54 8), um auf dieser Basis die Logik definiren zu

können 549) , gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile

und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlicben

Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,

543) Explonado in nonnullo Petri Bürde galensis, quem Hispanum dicunt, volu

mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elicibitium et Sophismatum

Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Maius Isenachcense.

s. I. s. a. 4.

544) Id quod multi sequentibus versiculis signare valebant:

Hespondet primus Perier. , purphyque secundus ,

Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,

Sextus Elencharum, Logicalia parva dot imus.

545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"

folgt unmittelbar das Sophisma „Оmne animal fuit in archa Noae"; sodann auf

die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"

unmittelbar das Sophisma ,,Оmnes apostoli dei sunt duodecim" ; ebenso auf „An de

finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus homini* currit" u. s. f.

durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.

546) Dialectica congesta et collecta ditigenter et non sine labore, a loanne Al

tenstaig Mindethaimensi , ex auctoribus verioribns et fide dignissimis , pro fratribus

Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regutarium ete Am

Schl.: Expensis loannis Bynman de Oringan, et tabore Henrici

Gran in oppido Hagenau. 1514. 4. .

547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,

welche durchaus nicht gewitlt waren, sich vom ,. heitigen" Thomas und den fana

tischen Nachtreteru desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,

welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen

an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, bitligte wie Parrcut

(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung

mit Wärme den Cicero und die Humanisten Filelfo und Vitlorino da Feltre, sowie

ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.

Aitly, Gerson, Gregor v. Rimini, Hotcot, Buridan, Maisitius und Gabr. Biel gelten,

wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stitlschweigend

benützt.

548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere intendimus, quid sit

diffinitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.

549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter öiffinire, dividere,

arguere , et verum a falso discernere Solet trifariam partiri a quibusdam: in

naturalem, usualem. artificialem.

550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes significandi et

praedicandi simplicium siqnorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum

naturas, species et passiones investi gabimus ; postremo argumentationum

varia genera perspiciemus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stoffes

s. unten Anm. 716.

266 XXII. Altenstaig. Psiiilacher.

spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) über Jie Arten

der Entgegensetzung der Termini551). Auch das Uehrige, was naturgemäss

zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedicatio , die

Universalien, die Kategorien und die proprietales lerminorum, behandelt

er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver

flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze

probalio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche

Exponibilia- auf; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben

Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An

schlusse vollständig dem Trulfeder 554) ; die Topik und Soph. El. behan

delt er sehr kurz 555).

In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in

Oestreich ob der Enns) , dessen Commenter zu Petrus Hispanus , zur

zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt

wurden 556). Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva

logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietales lerminorum,

sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach

gehrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er

551) Termini quidam sunt contradictoria oppositi; et sunt duo termini, quorum

unus est positivus et alter sumitur cum negatione negante vei infinitante; qui

dam sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter

practise et adaequate contrarias qualitates non potentes verifican de eodem tertio singutari;

termini relotive oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae

non potentes de eodem termino singutari respectu eiusdem verifican.

552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsitius (Abschn. XX, Anm. 373 f.)

in propria und impropria , erstere in convertibitis und non convertibitis , letztere in

disparata und synonyma (vgl. ob. Anm. 458), eine zweite Unterscheidung betrifft

essentialis und accidentalis , sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei

den Universalien verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den

Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen

Erörterungen über significatio (ultimate und non ultimate a. s. f.) auf,

steigert die durch Peter v. Aitly (Abschn XX, Anm. 482) eingeführte Eintheitung

der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non colleeliva,

und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relotivorum , ampliatio,

restrictio, appeltatio, status, alienatio.

553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quoi sunt coniunclionum vel adverbiorum,

quae possunt esse copuloe in Ulis ; scptem autem veluti frequentiores a

Tetro Hispano enumerantur, sc. conditionalis, copulotiva, disiunctiva, causalis, rationalis,

localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.

554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-

Verse sind hier aufgenommen.

555) Vgl. ob. Anm. 437.

556) Parvorum logicalium liber ; succinelo epitomatis compendio continens perutites

argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et ctarissimi phitosophi

Marsitii logices documenta cum utitissimis commentanis. Per virum praectarum Cvnradum

Pschtacher de libera civitate artium professorum Viennoe Austriae Collegam

gymndsii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum

quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introductorium. Am Schl. : Im

pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.

557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam

dantibus traditur , tum eliam quia ea , quae praesenti in libro docentur , sunt parva

magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibus Platonis, Aristotelis et atiorum

magnorum phitosophorum excerpta. Hinc est, quod tractatus Petri Hispani parva

logicalia continentes summutae vocantur.

XXII. Pschlacher. Wimpina. 267

sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er

klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig lerministischer

Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der

Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo

dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf und schliesst

sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). Bezüglich der

Proprietales lerminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes

des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones

zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes

dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester

Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubüia ent

halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).

Endlich Kon rad von Buchen genannt Wimpina (gest. im

Jahre 1531) will in seiner Congestio nova proprietatum logicalium 564)

die ganze Lehre von den proprietales lerminorum in hauptsächlicher

Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver

bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen

Definition des Terminus 566) sofort auf suppositio über, wobei er uns

mit einer eigenlhümlichen Wendung der supposilio formalis unter Da

nebenstellung einer „copulatio" , sowie mit einer sehr modiflcirten Eintheilung

der Supposition überrascht567). Eine erstaunliche Menge von

558) f. 3 r. : Subieclum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter

dictus.

559) f. 41 г.; Subiectum attributionis huius tractatus est terminus „universale"

captus secundeintentionaliter et personaliter.

560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter, tunc plures quam tres figurae,

ut etiam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 и. 540. Auch

die üblich gewordenen Cautetae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.

Anm. 536 u. 542.

561) f. 151 ff. S. Anselm. XX, Anm. 400 ff.

562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan

delt; vgl. Anm. 482.

563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatoria als auch in den Insolubibitia

(sowie ausserdem noch etliche Male') verweist er auf die Schriften eines Johannes

Holandrinus, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.

564) Congestio Textus Ñova Proprietalum logicalium cum commentatione non

vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dirto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.

565) In der Einleitung; Intendit autor, si qua obscurius aut profusius apud

Aristotelem (!) in dialeelicac libris de proprietatibus terminorum commemorantur , Ate

sub compendio tradere Congrucre videbatur, cas tractare passiones, quae magis

ex significatione, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam construetos,

i. e. vulgo parva logicalia dicta consequerentur.

566) Terminus est vox significativa ret universalis vel particulares per impositionem.

567) Formalis suppositio est aeccplio termini substantivi pro aliquo formali

significato per ipsum; dico autem ,. formale" rem sive naluram Copulotio est

aeccptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theilt nemlich die suppositio

von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gieichmässig eine reichge

gliederte Unler-Eintheitnng finden; nemlich zunächst in discreta und communis,

letztere in naturalis und accidentalis , diese letztere in simplex und personalis; die

simplex zerfällt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letztere in

simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in determinata und

268 XXII. Wimpina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.

Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln 5e8),

und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue

Memorial-Worle vor 569). Am Selilusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae

völlig an der Hand des Strodus570).

Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch

moderner Logik vorübergeführt (vgl. Aiim. 318, woselbst wir diesen

Faden fortzuspinneu begannen), so müssen nun, um nur einigermassen

eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung

festzuhalten , diejenigen „A n t i q u i" , sowie auch Syncretisten und

Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge

stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die

Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die

Mischlmgs-Formationen.

Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,

welcher in seinem „Scolellus" 57 1) nur einen Commentar zu Petrus Louibardus

mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu

vertreten ; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen

Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Seutentiarius berührt hatte,

wiederholt. ~-—

Sein Zeitgenosse Johannes Ma gistri'fffiChLj,de Magistris") verfasste

Quaestiones zum Organon572) und einen Cominéfilar zu Petrus

Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung4zum Scoconfvsa,

und letztere in confusa tantum und confusa distributiva, wovon die letzte

wieder in pro singutis generum,' pro generibus singulorum, propria und aceont',

modata. \

568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptiv-,

und Reduplicativ-Partikeln, hierauf incipit el desinit, differt , Comparativ und Super

lativ, sodarm die suppositio relativorum , distributio, descensus; hernach alle mögli

chen „ signa" (nemlich omnis , nidias, nihit, neuter, totus, quum, quidquid, quanto,

an, quin, nisi, bis), hierauf ampliatio , appeltatio, restrictio , und zuletzt die gesammte

probatio terminorum aus Paulus Veneins und Petrus Mantuanus.

569) Fur die Exceptiv-Sätze : Abbatem intrare begarda rogabat adortos in choro

devotis colloquiis ; für die redupticativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,

alpes diras, in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi

lenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anui. 182, 368, 533.

570) S. Absclin. XX, Aшn. 183 ff.

571) Ich kenne nur die neue vou Ste¡di. Novelletius besorgte Ausgabe: Petri

de Aquita Minoritani Scoteltus ete. Paris. 1585. 8.

572) Questiones veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schl.:

Que sti ones mgri lohannis de magistris super prophirio ct veteri arte arestotitis se

cundum mentem docloris sublitis foeliciter finiunt. Der zweite Thcit hat den Specialtitel:

Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris exptanative nove

logice areslotelis. Am Schlusse des Ganzen : Anis questionum et veteris et nove logice

cum textus explonalione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii

subtitisque scoti sectatoris fidelissimi. hcidelberge per Fridericum Misch. 1488.

fol. (nicht paginirt).

573) Dicta cirea summulos magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis

magistri introductoria in doctrinam docloris sublitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte

Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker

Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen

des Verfassers die Rede: о tiiro doctissimo Uto gallieo more „lohannes nw

stri" , nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes maginon

„magister luhannes de magistris" nomen sit.

XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269

tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all

gemeineren Fragen 574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln

punkte, z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.

Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus

und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit

„contra" und „ad rallones in ' contrarium") ; übrigens erläutert er als

einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumata 570).

Auch die srotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder

holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),

welcher auch Quaesliones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta

des Scotus schrieb 577), unter dem Titel „In Scott formalitales" einen

höchst ausführlicben controvertirenden Commenter zu Sirectus verfasste 578),

wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung

die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum

Thomismus hinneigend verdächtigte 579).

Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico

(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus

über die Universalien und über modus significandi bb0) auch Epitomata

in scoticas formalitates heraus5S1), wobei er den Trombeta als einen

Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,

dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den

Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten

der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus

scheidung der distinctio modalis aus der distinctio ex natura rei zu

acht unterscheidbaren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt

hatte 582).

574) Omnium conclusionum est unus habitus scientificus rationalis ab aliis distinetus

Logica artificialis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria

Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,

est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter specutativa.

575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter

est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrins). Ueber

den Ausdruck „sccundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 n. 465.

576) S. ob. Anm. 221 ff.

577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.

578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet 1514

1526 u. 1588.

579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Cirea formalitates est una propositio

disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „Omnis distinctio est aut

read's aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae

negant.

580) Lectura accuratissima Mauritii Hibernici in q. docl. subtitis super ysagogis

Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculotivae eiusdem subtitis

Scoti, ut fuma est, tractatus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm

selbst besorgten neuen Auftage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge

haltenen Vorträgen über die Isagoge noch den Commenter zur Schrift De modis

significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit

(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden

in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie

Anm. 83 n. 139 ff.

581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.

1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).

582) p. 129: Distinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est

propria, de qua loquuntur formalistae Distinetio rationis est alietas seu diversitas

l

270 XXII. Antonius de Fantis.

Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fantis schrieb

eine kleine Einleitung und Marginal-Nolen zu den formalilales des Sirectus

58a). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu

sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu

Petrus Lombard us 5S4) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel

„Totius disciplinae rationalis provincia" 5S5), woselbst er in einer langen

Reihenfolge von „difficultates1' mit anerkennenswerlher Belesenheit das

Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen bbü).

Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik

extremorum per operalionem coltativam inteltectus Identitat ralionis est non-alietas

alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura

rei est atietas , inter cuius extrema distincta potest fundari contradictio seclusa quacunque

operatwne intellectus (p. 131) ldentitus ex natura rei est non-alietus

alicuius quidditatis, de qua absotute concepta nullo modo possunt praedicata contra

dictoria formari Distinctio modalis est alietas seu diversilas, quae oritur inter

quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et atteram modum eiusdem vel

atterius quidditatis ldentitas modalis est non-alietas alicuius modi a se

ipso, et secundum atiquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est

alietas seu diversilas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem

comparalurum, quarum neutra includit aliam quidditalem per se ldentitas for

matis est non-atietas quidditatum, quarum una ex natura rei aliam includit quidditative

Distinctio realis est alietas seu diversitas entium habentium aliam el atiam

realitatem foimaliter positivnm actu existentem (p. 133) ldentitas realis est

non-alietas aticuius entitatis actualiter existentis ad se ipsum aclualiter existentem, et

dicitur esse rationis Üistinctio essentialis est alietas vel diversilas extremorum

ex natura rei aclu separatorum vel saltem actu separabitium ldentitas essen

tialis est non-alietas alicuius entitalis ad se ipsam ex natura rei ab alia acta separatae

vet separabitis Distinctio se tolts subiective est alietas , cuius extrema

ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) ldentitas se lotis subiec

tive est non-alietas eiusdem extremi ad se in atiquo individuo ex natura rei reperti.

Distinctio se lotis obiective est atietas extremorum in nullo commuai quidditativo

ex natura rei convenientium Identitas se totis obiective est non-atietas

aticuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei ^commune Uli conveniens

quidditative. ,

583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.

Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" tebenden Autor.

584) Tabulo generalis rerum seibitium sive mare magnum Scoticarum specutationum

ex untversis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar noch i.

J. 1617 Venetiis. 8. Natürlich sind daselbst alte jene Hauptstellen wiederholt,

welche wir setbst zur Darstettung des Scotus verwenden mussten.

585) Habes in hoc votumine candidissime lector difficitem totius disciplinae ra

lionalis provinciam, ubi praccipuas Aristotetis et Averrois ac subtitissimi loannis

Scoti nccnon divi Alberti sententias variis in diseiplinis excuttus pereipies ; .... habes

phitosoptiorum difficultates, quas adeo expolitas , adeo concinnas adeoque

incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elueubravit , ut nihit

hue in nostra tempestate uberius nihitque praestantius, nihit denique animo iueundius

ex peripaleticorum fontibus emanarit ete. Veneliis 1504. fol. (Trotz der Markt

schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theit mittheite, bin ich nicht

im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)

586) Er erwähnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus

(diesen besonders háutig) , Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidius, Gilbertos

Porretanus, auch Averroes und Tbemistius. Die Reihenfolge der difficultales selbst

ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofort von der Defi

nition zur zweiten Anatytik Uber, kommt dann auf die Uui versalien zu sprechen,

dann auf das Urtheil u. s. w.

XXII. Antonius de Fautis und andere Scotisten. 271

merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er

den Unterschied. zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch

im Sinne des Dorbellus versteht58**), sowie dass er für die in alberlistischer

Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An

wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die

positive Rechtswissenschaft wirft 589).

Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines servum

pecus commentatorum übernahmen, waren Johannes de Colonia,

welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb 590), Jo

hannes de Monte in Paris , welcher mit einer in üblicher Weise aus

Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend

erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine

getreue Exegese der proprietales lerminorum des Petrus Hispanus mit

Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste

592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der

Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel

cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus

hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594).

Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma

terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marcho

587) Art. 1 benutzt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisteri , dass die

Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den

scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum

albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.

588) Art. 1 : Velus Jogica appeltata est aut, ut quidam rhetoriee persuadent , eo

quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem, et nova dicta est, quia phitosophus

eam perfecit, aut verius , eo quod velus de partibus tolo prioribus exquirit,

nam lota nova logica de loto perhibetur.

589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nultam habet certam et

infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur

legistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia

lmo videtur iuris notitia nultatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium libe

rnimm cognitione distineta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,

secundum quod voluerunt reges vet imperatores condere leges ete Logica dicitur

sciendi modus scientiarum rehlium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.

590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,

ed de anima Iohannis Scoli. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. 1. s. a.).

591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit © bezeichneten Aus

gabe des Petrus Hispanus.

592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium

Petri Hispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium

opiniones dectarantes probabitiores acceptando alias refellendo. Am Schl.: Impressum

Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.

593) f. I r. : De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nominalium

dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est sub

iectum, et hoc accepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositionc

et simititer capta Ingicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum

et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par

vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est

subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinc

tiones ete.

594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe scotistischer

Schriften f. 32 r. B—33 r. B.

272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.

in Oxfor d 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch

tigen lüinfluss der Modernen bezeugt596). Eine occamistische Erörterung

über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des

Majoris erinnert5"7), geht der Auseinandersetzung der proprietales terminorum

voraus 59s). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte

Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich

net599). Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich

auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-

Darslellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Ur

lheile 600).

Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur

Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule

blinder Auctorilätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse

galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerlhes dar, als

dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst

Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er

läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta

physik , die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher

Breite jeden Satz des „doctor sanctus" rechtfertigt 6ul); ferner Thomas

Cajetauus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren

zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De

etile et essentia 6üi), sowie in seinen Collectanea de principio indivi

duations 003) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will094).

595) Compendium praeclorum quod parva logica seu summuloe dicitur ad introductionem

iuvenum In facultate logices per fratrem Hieronymum de santo mareho or~

dims minorum sacrae theologiae baccalourio nuperrime in amplissima Oxoniensi universitate

quam utititer compitatum ad mentem docloris subtitis Scoti. Am Schl.:

Impressum in alma cohniensi universitate In aedibus Quentel. 1507. 4. (Eine Buchhändler-

Rectame auf dem Titelbtatte empfiehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,

sondern auch den Albertisten und Thomisten !).

596) Neben Tartaretus, welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be

nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus

Mantuanus.

597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus , dann in categorematicus

und syncategorematicus, in absolutus .und conMotativus, nebst Bemerkungen

über significutio.

598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von

dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appetlotio, exponibitia.

599) Galienus verba multiplicat, non realiter. S. ob. Anm. 436.

600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut

significatur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.

601) Der Commentai- „In D. Tliomae Aquiualis Commentaria super libris Posteriorum

Analyticorum Anstotelis", welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De

fultaciis (s. Abschn. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Veneiiis 1514 u.

1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.

602) Einzeln oder zusammen hautig gedruckt von 1505 bis 1587.

603) Gedruckt beim Cursus logicus des Poltichius, s. Anm. 608.

604) In der Vorrede zur Isagoge : Tlwmistarum et praecipue nostrae religionis

fratrum profectui me Шum dedi Non ea mihi cupido est, ut aliorum dicta

etiam mata arguere aut ittustrium expositorum dicta omnia compitare vel necessaria

respuere aut surripere velim, sed antiquorum quandoque divique Thomae indefesse

vestigia sectaturus ..... praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs

der IJuiversatien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und

XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273

Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis

erläuterte, gehört ehen dahin005), sowie Michael Saravetius,

welcher seine Quaestiones über analogia entis, über die Universalien und

über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz

schrieb600). Den Commenter des Franciscus Sylvester aus Ferrara

(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An

schauung607).

In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen

Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (bei der

Gründung der Universität Wittenberg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der

Druck- Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), woselbst

wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss

des Gilbertus Porrelanus treffen 609). Auch Erasmus Wonsidel

(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an ; seine

Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde

sogar officiell von der Facultät approbirt 610), zeigt uns aber nur den

gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo

derner Terminologie bemerklich ist611). Im Anschlusse an Thomas

wird sowohl ens rationis 612) als] auch die Universalienfrage erörtert613).

Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus

Magnus nahezu als völlig ebenbärtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten

sahen wir oben Anm. 275 ff. u. 296 ff.).

605) Lectura in libellum Thomae Aquinatis de faltaciis. Pavia. 1511.

606) Eximii .... magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis

contra Scotistas Quaestio de universalibus Tractatulus de prima et se

cunda intentione. Romae 1516. 4.

607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.

608) Cursus Logici commentariorum nostra coltectanea. Dann folgt unter einem

Wappenschitde ein kleines Gedicht: Ouod summi quondam Sophiae tiquere magistri,

Cernis in hoc parvo, lector amicc, libro Si quid habent igitur logices compendia

lundis, Gloria Mar ti no sit referenda seni Tantum docte tibi voluii succurrere,

lector, Pollichius nostri gloria magna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Melchiarum

Latter. 1512. fol. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen",

in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher. «

609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er

in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht

natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige

Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristotelis" an.

610) Exereitium tolius veleris artis a viro Erasmo wonsidel acutissimo philosofhiae

studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab indita facultate artium

eiusdem famigeratissimi gymnasii assumptum et ad communem omnium promovendorum

utititatem institutum et approbatum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per lacobum Than

ner. 1511. fol. Hiezu als zweiter Theit Exertitium [sic] totius novae logicae ete.

wörttich ebenso. Ebend. 1511. fol.

611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans

und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).

612) Ebend. f. II v. A: Ens ralionis, inquantum stat sub intentionibus secundis,

est subiectum logices.

613) f. II v. В : Universali primointentionaliter capto pro essentia el natura in

singutaribus existente non repugnat diet vel esse in pluribus f. III r. B: Uni

versale est aliquid seclusa omni operatione intellectus, quod alias secundum doctrinam

beati Thomae dicitur res rationabitis, a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge

nommen nicht völlig richtig).

Pbanvl, Gesch. IV. 18

274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.

In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf

nahme614).

Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaeus

Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam

Pauli Veneti" ß15) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent

halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-

Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),

um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung

rder Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen

Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen 610). Manzolus, wel

cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus . führen

will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch

dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietales lerminorum nebst Consequentiae,

Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die

an Irrthümern reiche terministische Logik in ganz Italien (— sicher eine

Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei617).

614) Nov. log. I. Hl v. B: Non est ponenda quarta figura; nam non differret

a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum , quae figuram non

variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageti

u. s. f. anschliesst, aufgenommen.

615) Dubia super logicam Pauli Veneli iuxta viam realium phitosophorum praesertim

S. Thomae extricata et resoluta. Am Schl.: Dubia exactissima fratris Bartholomei

Bononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus

lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.

616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoli sagt: Causa

scribendi viro doctrina insigni fuit, ut agitatam inter dialecticos diu controversiam

tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam

voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de

rebus, realem dialecticam- constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus

existentes; Uli vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim

dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per se de terminis atque conccptibus , se

cundario autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen

Lügen der Thomisten; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten

Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullum rem constituat

universalem, sed universalia omnia terminos esse contendal Quod cernens

Bartholomeus ratus, non ultra ferendam esse terminalis insolentiam, quasi suppelias

cireumventae atque tabanti reali sic lutit , ut non solum represserit adversariam , sed

eliam expugnaverit ac profligaverit Studio igitur el opera viri praecellentis

pristinam realis vim ac maiestatem recuperavit , et velus ac pertinax dialecticorum

inter se certamen diremplum atque sopitum est.

617) Er selbst schreiht in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,

«Í, quid sentkem de his, quae a Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripta

proderem. Multa enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,

multa item, quae contra communem hominum sententiam esse vtdentur, qualia

sunt ete. (d. h. es fotgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impeliere nitebantur

, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,

errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli atlinet, a quo adeo

in sublime erersa est ac tantum virium accepit, ut per omnem Itatiam pro vera recipiatur

(in Padua wurde atlerdings l. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als

officielles Lehrbuch erktärt; s. Facciololi, Fasti gymn. Patav. II, p. 113) Contuli

me ad scribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiutus fui, quod

pauci eorum logicas composuerunt, quia svpervacaneum putaverunt, post Aristotelem,

Porphyrium, Boethium el Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non

oportuit eam togicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appeltationibus,

XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275

So will er selbst auf jene Lieblings-Gegenstände der Terministen eingehen

und füllt nun Satz. für Satz über den Paulus Venetus her, um jed« ein

zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismtis zu begrün

den und zurückzuführen el8).

Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an

Pètrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaestiones zum

Organon619) und einen Commenter zu Petrus Hispanas nebst Quodlibeta

schrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris

gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas

über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Renommisterei Ver

anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles

Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen

oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den

Schriften des Thomas vorlas; S2 1)- Allerdings war eine Folge dieser Be

kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein

wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein

zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich

überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er

von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,

und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich auslührconsequentiis

, probationibus terminorum , obligationibus et insolubitibus , quam reales

nostri praeter admodum paueos fere totam reliquerunt, terminales vero, quantum valuerunt,

dlligenter persecuti sunt JVcc mitd quispiam succensere debet, quia contra

terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria aliqui

possent, quomodo logica Pauli Veneli tanti fial ab Italis, apud quos adeo invaluit, ut

in omnibus (?) Italiae gymnasiis legatur, ita ut fas non sit i ei contradicere; nam

etsi arguta et subtitis sit, nutlo tamen est, quae longius absit a veritate oui

quae piares falsitàtes doceat.

tl18) Es sind 27.0 dubia, welche dieser Tendenz dienen.

619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristotelis logicales

libros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae

interpretis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Marnet. 1514. fol.

620) Summulnrum artis dialccticac ntitis admodum interpretatio fratris Petri de

bruxellis sacri ordinis fratrum praedicalorum super textum magistri Petri Aisponí

eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fructuosis quibusdam

quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 1508. 4.

621) Sein Ordensgenosse Michael Salmantinus schreiht an ih« (auf der Rück

seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosophandi^ ratio tibi est at

Ulis, qui »«oos suas non sine magna litterarum iactura qnotidie in valgus exponere

mm desinunt, quorum audacia eo usque processif, ut antiquorum praeceptionibus non

tam negleelis quam contemptis scioli ipsi nova excudere moliantur Posteaquam

in nominalium academiis nutritus doctior inter Utos evasisti, concessisti te ad nus.

Quidquid ingenii aut subtititatis vel acuminis in libris modernorum aliorumve

inveniatvr, id uberrime in sancti Thomae operibus priùs fuisse, liquide ostendisti.

622) In der Epistota ad lectores (von der Hand eines anderen Dominikaners),

welche der Summuta vorgediuckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des

Thomas Aqn. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de

Flandria und des Thomas Cajetanns de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch

gesagt: Etiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum doctissimi magistri

Maioris feruloe manum subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special

titel der Summula (nach der Einleitung) tautet: Fecundae plurimum et utitis summutae

Beverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum ctaram, solidem

firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.

18*

276 XXII. Petrus Bruxellensis.

liehen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs

des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei

dem gesammten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine

Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen

und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus

bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen

will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich

auf die Universalien zu sprechen , wobei er, um die Realität derselben

festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taklik den

thomistischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu

dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich

zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus" im Urtheile

sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst

ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über venias 626); zuletzt

aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz

vor 627).

623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei

spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomi

stischen Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.

Bei der inventio medii aber nimmt er (f. LXVII r. B) jene ganze moderne

Theorie auf, welche sich um Fecana, Cageli u. s. f. dreht.

624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder

holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,

als dass er beim nomen die Dreitheitung in mentale, vocale, scriptum vorbringt.

625) Duae sunt opiniones (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter

tenent nominales dicentes , terminos subiiei vel praedicari ; terminum aulem

vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam

in prologo sententiarum probabitem asserit, quod res subiieiuntur et praedicantur

(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge

oder eine Dummheit, — bei einem Thomisten freilich kommt uns Beides nicht

unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.

Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,

woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).

Sunt autem nonnulli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,

sed rem coneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et

terminis ; in aliqua propositione terminus principaliter subiicitur; alieuius

propositionis praedicatum principale est ens reale extra animam Universalis

sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfällige Gerede des

Anseimus betreffs des „ flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.

vgl. Abschn. XXf Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des

Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis

non possit esse terminus mediatus , potest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so

kommen freilich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 u. 461 , aber

wie man dabei Thomist seiu könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie

gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).

626) Propositio non dicitur vera ab aliquo 'complexe significubiti , sicut imaginatur

Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,

tamen non oportet, quod, qualitereunque per eam significatur, ita sit Si

quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem veram;

et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritatem esse propositionem mentalem tantum

; alii dicunt, quamlibel propositionem veram esse veritatem ; alii sunt reales di~

stinguentes veritatem a piwpositione (diess sind höchstens die Scotisten).

627) Patet, veritatem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro

euius terminatione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac propositione res subiiciatur

vel terminus; secundus de veritale ; tertius de necessitate; quartus de istius

propositivnis veritate „Adam est homo".

XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277

Tliomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem

Frieden vereinigt (vgl. oh. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und

296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel

cher den sog. „Parvulus antiquorum1' (s. ob. Anm. 254) in erläuternder

Bearbeitung herausgab 628), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um

Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 629). In einer

breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,

wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculaliv sei, sogar die

Auctorität des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be

züglich des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden

Parteien in einer ziemlich doctrinaren Weise631). Sodann erläutert er

in arger Weitschweifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,

welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons

parallelisirte 632), in bestündigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus.

Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die

anderen Parteien zu führen ; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt

abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 633). Irgend Bemerkenswerthes

haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).

Endlich verfasste Johannes Antonius Scolus aus Neapel eine

Quaestio de demonstratione potissimaüib), in weicherer gegenüber den

628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Pareulus Antiquorum appellolur.

In florentissimo studio Liplzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus

colteetis ex magnifico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione

P. H. (d. h. Petri Uispani) , quam publice legit, opiniones beati Tliomae, vene

rabais Alberti declorantibus , studiosis udmodum profieuis. Liptzk. Impressit Melchior

Lotter. 1511. 4.

629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogastis saepenumero, optimi adole

scentes, eam, quam ex praeccptoribus meis cirea compendium logicae, quod Parvu

lus antiquorum dicitur , conscripsi dectarationem , alicui traderem impressori librorum

ete.

630) f. Vf r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen

vetus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellns.

631) f. VII г.: Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; Ha loquitur

beatus Thomas. Argumentntio est logicae subiectum specialitatis ; ita loquitur Albertus.

Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scolus (v.) Thomas

dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,

Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scotus, quod inten

lionem secundam et non primam.

632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.

633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIII г.:

О pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanctum,

Ad portum duc, quaeso, ratem tarn fluetivagantem.

Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.

634) Die Universalien werden (f. LI ff.) thomistisch-albertistisch erklart, bei

den Kategorien findet natürlich Gitbertus Porrctanus Aufnahme; gelegentlich der

inventio medii werden (f. CXII v.) die Regeln Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne

Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung

etlicher Hauptregeln der consequeutia (f. CXV11I r.) behandelt, desgleichen im 7.

tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.

635) loannis Antonii Scotii [sie] Neapolitani de demonstratione potissima quaestio

unica. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik

(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. Ueber die Sache selbst s. Abschn. XVII,

Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.

278 XXII. Joli. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.

Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die

selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas

vertheidigte , ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus

benützte.

Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten

und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,

welche wir nicht so fast als principiose Eklektiker, sondern vielmehr als

Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der

reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen

Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit

nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangehenden Terministen sahen,

das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und

seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne

eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu

sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „termin istische Syn

kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent

lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt

zu schliessen gedenken.

Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in

Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher

in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor

mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastiseben Commenter zum

Orgarion 036) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb637).

In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern

kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz

findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller

Verderbniss (vgl. vor. Abschn., Anm. 51) gesäuberten ächten aristote

lischen ürganons nicht mehr entschuldbar sei 638), und gibt dann von

Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige. Umschreibung des

aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der

636) Jacobi Fabri Stapulensis peripateticas disciplinae indagatoris solertissimi in

libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad arehetypes recognili cum novis ad literam

commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum

successiis in lucem prodeant ferantque literis opem ete. etc. Paris. 1525. fol.

637) lntroductiones in Suppositiones , Praedicabitia, Divisiones, Praedicamenta,

Librum de enuntiatione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Faltacias, Obligationes,

Insolubitia. Gedruckt mil Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten

Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines

Freundes Bovitlus, s. unten Anm 665.

638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus adducuntur, adventitia quaedam et

peregrina, cirea quae lotos annos tam importunis quam vauis allercationibus neequidquam

conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut, cum de

logicis dissereretur , nultus logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et

extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante

id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ut a nomine legi satis

sincere potuerint; et quam tunc venia dignandi, tam nunc et in futurum culpandi

putandi sunt, qui reparatis instauralisque uteunque instrumentis ad futitia haec et

inania protabentur u. s. f.

639) In diesem gleichsam phitologischen Verfahren der Exegese nähert sich

Faber bereits jenen Autoren, welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.

Auch lieht er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,

XXII. Jac. Faber Slapulensís. 279

zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches

Material. Indem er mit der supposilio beginnt, stützt er die

Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina

(Anm. 567) erinnert 640); hierauf wendet er sich nach Erledigung der

ampliatio, restrictio und appellatio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen

er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als auf allgemein bekannte be

ruft 04 2), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er

die Praedicabilia , d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge

legentlich zu einer Eintheilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch

reichlicher als jene bei Alienstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644).

Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 045) und in Kürze

die Kategorien 64C), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem

1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser

ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),

zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Phitoponus,

s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln

Fecana, Cageti u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.

640) f. 36 ff. Er theitt nemlich die suppositio vorerst in malerialis und perso

nalis, letztere in absoluta, respectiva, propria, impropria; dann die propria in accidentalis

und naturalis; letztere in discreta und communis; letztere wieder in deter

minata und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva; endlich

letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in

Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio

relotivorum vierzehn Regeln der Supposition

641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re

strictio. f. 54 V. zwei über appellatio.

642) f. 55 v. : Termini prupositionum exponibitium eodem modo supponunt, ampliantur,

restiinguntur, aut appeltant, quo modo et in suis exponentibus.

Tanta scies, praeter cameras, vigitabis et inquam;

Fortior immanes, ignavos differ, in oris.

In exponibitibus iter est breve per exempta, per praecepta vero longum et inefficax.

643) Clichtoveus nemlich sagt f. 56 г.: Pro expositione istarum exponibitium

ponuntur duo carmina propositiones exponibites recte exponendi artem continentia, in

quibus per cuiusque exponibitis siynum huiusmoit generis exponibites intelligendae

sunt: per „ Tanta" exclusivae, per „Praeter" exceplivac, per „Inquam" h. e. „inquantum"

reduplicativac, per „Fortior" comparativae, per „Differ" propositiones de differt,

per „In" propositiones de incipit. Cuique antem signo subiecta dictio artem designat,

qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syltabarum

designat numerum exponentium, et cuiusque syltabae vocalis significat quatitatem et

quantitalem exponentis per talem sytlobam designatae Sonach z. B. „Tanta

scies" bedeutet: propositio exctusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima

est partirularis affirmativa el secunda universalis negativa, u. so die übrigen.

644) f. 64 ff. Er theitt die praedicatio in essentialis und accidentalis ; die

erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere

derselben in generis uud zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale

aber in differentiae (und zwar constitutivae und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae

und subalternar) ; dann die accidentalis in proprii (und zwar specialissimi,

subalterni, generalissimi, transcendentis) und accidentis sowohl separabitis als inseparabitis.

645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Aum. 855.

6-16) f. 76 ff.

647) f. 101 ff.

648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cuius principalis coputa

est nota itlolionis. Notae itlotionis sunt: „ergo, ideo, igitur, itaque, si, siquidem,

utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheitung der

consequentia und vier Regeln derselben.

280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichtoveus.

um пac!i der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier

Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae

zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu

stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung

der jüngeren Formalion bezüglich des sensus compositus und sensus

divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen

Impulse , indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus

Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem

2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik

und aus Top. nebst Soph. EL cxcerpirt 653). Zum Schlusse aber be

handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition

der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsificare se

ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet 655).

Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben

(Anm. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von

Joilocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,

geh. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines

Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben

gleichfalls eine Introductio in lerminorum Cognitionen schrieb 656). In

letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu

sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;

er beginnt dabei mit der Definition des ierminus 657), woran er die

649) f. 120 ff.

650) f. 125 v.: Propositie hypothetica est propositio plures habens categoricas

paites principales sut atque invicem coniunctas. Er beginnt mit conditionalis , lâsst

dann copulotiva folgen, von welcher er sagt (f. 127 г.): sub coputativa continentur :

temporalis, localis, simititudinis , expletiva, causalis , retativi substantias, quantitalis,

qualitatis, et exponibites ; hierauf folgt noch disiune.tiva.

651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor , hauptsächlich das hypothe

tische Unheit betreffend.

652) f. 138 ff. м«к

653) f. 145 ff.

654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum

aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concederе,

negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur po sitio, depositio,

positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.

655) f. 251 v. : Insolubitc est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsifieet,

cum fatsa ponitur, videtur statim se ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo

sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut fahitas de ipsamet intelligitur.

Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se

declorat debere esse falsam, et cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5

Regeln, dann 12 Beispiele wirkticher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch

5 Sophismen zur Unterstützung eines lnsolubite.

656) Introductions artificiales in Logicam lacobi Fabri Stapulensis , per ludocum

Clichtoveum Neoportunensem collcctae, ac famitiari Commentarin dectaratae. ludoci

item Clichtovei in Terminorum cognitionem lntroduclio, cum altera de Artivm divisione,

eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).

Aelterc Drucke sind: Paris bei Henr. Stephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die lntroduclio

in lerminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge

druckt (mit Commenter des Joh. Cäsarius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.

657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid ctaudit et terminal; terminus rei est

cuiustibet rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis exkemum.

Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theite, des

terminus mentalis, vocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.

XXII. Jod. Clichtoveus. 281

Einlheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von

divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentatio 660) und consequentiae

überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-

Regeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er

läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)

als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe

bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663), und

gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische

Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren

gewonnenen Schlusssätze an 664).

658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über

materialis und personalis, complexus und incomplexus, absolutus und connotativus,

communis und singuloris, (f. 8) primae und secundae intentionis.

659) f. 9 r. ; s. Anm. 645.

660) f. 10 r. : Argumentatio est unius propositionis ex alia per consequentiae

notam itlotio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima

pars aritecedentis, minor secunda ; consequens est argumentalionis se

cunda pars.

661) f. 12 г.: Concederе propositionem est ipsam veram esse admittere

Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, et consequens simul verum esse

est necesse.

662) f. 14 v. : In disciplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus

doctrinalibus termini lignificative et non materialiter accipiuntur Ter

mini logici in secundae intentionis significatione sunt accipiendi u. s. f. ; die übrigen

Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Ob

ligatoria.

663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibitia und

ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts

punkte der Lehre vom Urtheite , u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs

der modalen Urtheile unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo

rial-Worte Purpurea , lliace u. s. f.

664) f. 161 г.: Ad quascunque praemissas aliqua sequitur eonclusio, ad easdem

sequitur convertens, subalterna et omnes conclusiones aequipollentes.

A E 1 О

i 0 ne na

no ni nan nen

en an is

ip 0 0

0 op 0 0

. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summo ponuntur

vocales A, E, I, O significantes qualitatem et quantitatem conclusionum

Subiectae autem eiusdem limitis syllobae significant conclusiones, quae anl per conversionem

ant legem subalternarum aut aequipollentiam sequuntur Vocales praepositae

litterae „p" designant propositiones convertentes per accidens; .... praepositae

litterae „s" designant convertentes conversionc simplici; vocales cum littera „n"

praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negationis praepositionem,

cum littera „n" postposita significant aequipollentem suae contrariae per

negationis postpositionem.

282 XXil. Carolus Bovillus.

Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),

in der Jugend Schüler Faher's und spätem inniger Freund desselben,

gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte

den 1. Tractatus der Introductiones Faber's 005) und steckt dahei in

terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea

lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche über

haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen

sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller

syncategoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführen 66e),

und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische

Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel

cher alle suppositio, ampliatio, appellatio u. s. f. nur in die momentane

Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und

daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal

ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur

dienstleistende (adminiculativae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für

die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will

665) Ars suppositionem lacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli

viromandui annotationibus. Darunter das Druckerzeichen des lehan Petit (Paris). Am

Schi.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovitlus kannte Niceron nicht (Memoires

pour servir à Vhistoire des hommes itlustres, vot. XXXIX), und wohl darum ist sie

auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Phitos.

des Car. Bovittus. Wurzhurg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenlhüm

lichem Wohlbehagen für den „katholischen" Phitosophen Bovillus schwärmt. Sicher

aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss

über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss

hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanas, Paris 1510. fol.)

verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen

Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovitlus innig mit Nicolaus Cusanus

zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.

666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovitlus: Quibusdam in

se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate

refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inacccssibitis Quae

igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim

cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi

et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritatis dialecticae lucem

conarentur, brevibus innotanda duxerimus, in auroram a nobis dimissa prodierunt.

667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore

realium aequisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputant Qua

autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , haec parvorum

est, ut appeltant, logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.

Qutppe si ea dialecticae dumtaxat ut congenea necessariaque sunt adscribenda , quae

veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositionum,

ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob va

rias ex temporum differentia deductas extremorum propositionis aeccptiones, ittam vero

ob actualem rei, quae tota tempori permittitur, existentiam assignaverunt. Quod ulique

non recte fecisse stalim deprehenduntur , nec enim quidem ad disciplinas momentum

habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oUivioni est, ut non

triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin perpetuum mente

potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec earundem propositionum veritas

singuloris efflogitat rei existentiam ac rursus sensualem eiusdem ipsius demonstratio

nem, in qua tamen utique universam statuant suarum suppositionum substantiam. . . .

El si rursus iidem ipsi disertissimi autores horrendas syncategoreumatum tenebras ab

XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283

bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und

mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von

Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat beim terministischen

Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.

Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt

kopf aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in

Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),

einen Parvulus antiquorum ferner Parva logicalia612) und eine

Monographie De inventions medii, sowie desgleichen De proposilionibus

modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An

merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,

Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum., dessen

Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf

nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des

Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie

derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus

Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia

völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall

omni suarum disciplinarum luce ctarissimoque radio procul dedignantur, supervacanea

iterum erit appeltalionum exponibitiumque propositionum dialeclicae steritis in

ferta executio. Quo fit . ut in totum vana appareat universa parvorum logicalium

determinatio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium

barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundat Suppositionum

determinationem excogitarunt ob singutarem rei tempore permutabitis existentiam

sensualemqne eins demonstrationem, quod nultam posse veram esse improbi assnüiantui

propositiouem , cuius non extremis res acta singutaris respondeat Conscquitur,

suppositionum scabram determinationem nullius prorsus accedere posse disciplinarum

aequisitioni aecommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditalis

sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva cипum scandente trium

phalem adminicutalivarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminandam.

668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singutaribus , quas ex

prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur

Prima unio rerum est, secunda vero terminorum.

669) So spendet auch Bovillus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo

gischen Verhältnisse der Exponibitia ; s. ob. Anm. 663.

670) Excerpta Libr. Posteriorum Aris. cum commentariolo per Magistrum Gregorium

Bredekoph de Konitz congestum. Am Schl.: per locobum Tanner Herbipolensem

in praecloro oppido Liptzensi. 1506. fol.

671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum Mam paene complectens logicen;

cum brevi facitlimaque commentatione pro novitiorum instruetione per Magistrum Gregorium

Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.

1513. 4. (ein älterer Druck 1509).

672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticct Ampliatione, Restrictione,

et Appeltatione , Insuper de Expositionc ct Consequentiis . Magister Gregorius

Laticephalus de Konitz. Am Schl.: Impressum Liptzigk per me locobum Thanner.

1507. 4.

673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens

difficultates. Hexastichon magistri Gregorii Konitz ad. lectorem ete. Am

Schl.: Impressum per baccaloureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.

674) In der Einleitung z. Pare. Ant.: Subieclum primum attributionis totius

logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.

675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.

Anm. 201 ff.) an und benützt auch bei den proprietates terminorum, welche er

übrigens sehr knapp erledigt, die probationes terminorum des Paulus Venetus,

284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.

hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück

zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),

so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund

lage der Modernen077); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er

vor der suppositio relativorum einen kleinen Abschnitt de signis in

propositione mutuo se impedientibus einreibt 678). Die Abhandlung de

inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener

Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Worte Fecana , Cageti u. s. f.

drehen. In der Schrift über die modalen Urtheilc , deren er nur vier

Arten (possibüe, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in

der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach

ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,

kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliado modalium hinzu 67!>).

Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,

welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann

Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte

bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni

versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier

darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit

näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;

dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar

zu Petrus Hispanus 68 1), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia68^),

676) In der Vorrede zu Parva Logic: Licet Aristoteles non tradiderit tractalus

parvorum logicalium in propria forma, posuit tamen principia, ex quibus habentur

Uli tractatus Tractatus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dieit

„Rerum quaedam sunt universales, quaedam particutares" Tractalus appellotionum

trahitur ex proprictate substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia videtur

significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio trahuntur ex primo Elenchorum.

.... Tractatus distribulionum trahitur ex primo Perierm.; syncategorematum

trahitur ex primo et secundo Perierm.

677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer

Eintheitung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),

hierauf ampliatio, restrictio, appeltatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der

probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbitde die

Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Unheites.

678) Interdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua, et unum

tollit virtutem alterius, et neuter terminorum distribuitur, ut „Nonnullus homo est

animat" Quando sc impediunt in propositione particutari , indefinita vel singulori

, tunc terminus, super quo se impediunt, supponit determinate; quando

in universali, praedicatum supponit simpliciter n. s. f.

679) Necessarium et impossibite ampliant coputam vel compositionem ad omne

tempus coputative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunctive.

680) Aristolelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;

Argyropito traductore ; a loannc Echio Theologo faciti exptanatione dectarata; adnotationibus

compendiariis itlustrata ; ac schotastico exereitio explicata ; videbis o Lector

priscam Dialecticam restitutam ; ac Neotericorum subtititnti feliciter coputatam. (Augs

burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelbtatt) 1517.

681) loan. Echii Thcologi in summulos Petri Hispani cxtemporaria et succineta,

sed sucrosa exptanatio pro superioris Germaniae schotasticis. Augsburg ex Officina

Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 9äJ bezeichnete

Ausgabe).

682) Bursa pavonis. Logices exereitamenta Appellota parva logieaha. a lohanne

Eccio In regio Friburgiorum arehigymnasie cantatissimo congesta ac examinata. In

XXII. Johann Eck. 285

und ein Elementarius I)ialecticaet'ss). Indem wir vor Allem seine aus

gedehnte Belesenheil rühmen müssen684), dürfen wir zu seiner allge

meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden

falls weder Thomist noch Scolist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,

d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir

wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi

schen Anm. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der

Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich

benützen 685).

Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über

notitia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und

knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 086); in der Frage

aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen

den Standpunkt Occam's687). Auch in der Isagoge schliesst er sich be

züglich der Bedeutung der Universalien an die üccamisten an 68S) und

eo contubernio, quod Pavouis Bursa nuncupatur. Am Schl.: Impressum Argentinae

per Mathiam llupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form

wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus

Hispanus (f. LXXX1V—CXI).

683) Elementarius Dialecticae d. loan. Echii. Am Schl.: Augustae Vindelicorum

in officina Mitlerana. 1517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518.4.

684) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,

Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, liobert

Capito, Herveus, Aureolus, Aut. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,

Greg. v. Bimini, Thomas v. Strassburg, Holcot, Buridan, Marsilius, Peter v. Aitty,

Gerson , Paulus Venetus , Dorp , Brutifer, Gabr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius

Bruxellensis, Dorbellus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de

Monte (als Montista Coloniensis) , die Mainzer Summuta (als Moguntinus), Johannes

Magistri, Petrus v. Aquita, Johannes Majoris, Job. de Wesalia (z. Organon f. XXXIX

v. B) , Menghus Faventinus, Parreut, Pschtaeher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,

Faber Staputensis, Clichtoveus , auch Georgius Trapezuntius und Reisch (s.

Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valta (s. Anm. 704); weniger reich

tich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er

auch den Bovillus an.

685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblalte der Ausgabe

des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu

den „Neoterici" gezählt, s. tí. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.

686) Er bespricht notitia abstractiva und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),

und seine Aeusserung (f. Ill v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält

genau den auf das Unheit gestutzten Conceptualismus des Occam (s. ebend.

Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulore" den von

deuThomisten verabscheuten occ;imistischcn Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).

Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über logica naturalis, usuatis, artificiatis,

wobei im Anschlusse au Atbertus Magnus und Scotus (Abschn. XVH, Anm. 363, u.

Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der scientiac sermocinales

bezeichnet wird.

687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqna sui parte est speculotiva, pro aliqua

sui parte est practica; vetus ars principalis est specutativa Cum autem

finis principalis logieae sit argumentation sequitur, lotam togicam principaliter esse

practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.

688) f. XIII г. В : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo

et significando f. XV r. A: Piima est opinio Platonis cum suis ideis; ista

tum a phitosophis quam a theologis est reprobata Secunda est opinio Scoti.

(f. XVI r. A) Tertia est sententia Occham, Gregorii Ariminensis, Buridani, Marsitii,

Gubrielis (d. h. Biel), Gersonis et communis viae iSeotericorum f. XVII г. A ;

286 XXII. Johann Eck.

macht bei der Frage über das principium individuationis die ganz an

nehmbare Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein

principium universalisaiionis handle 089). Die Erläuterung des " aristote

lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu

Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt 690), führt

ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer

Entschiedenheil, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die

Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding

ten Stromung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem

Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein

Schluss erreicht werden könne692). Die modalen Syllogismen behandelt

er völlig nach Occam693), und die inventio medii ausführlich nach der

modernen Tradition des Fecana, Cageti^*). Die Erläuterung zu An.

post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden

Top. und Soph. El. erledigt.

Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,

woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti

schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit

Einschluss des Petrus Hispanus erklärt 695), folgt er in der Einleitung

Non sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel con

ceptas, quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significalionem et

repraesentationem. Vgl. Anra. 699.

689) f. XVII r. B: Nullum est principium individuationis , nisi quod est princi

pium effectivum ret; unde vere phitosophantes rectius universalisationis, quam

individuationis, piincipium perquirent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.

690) Er gibt dabei stets zuerst als explonatio textus eine getreue Wort-Um

schreibung, dann folgen annotaliones zur näheren Erklärung und hierauf explicatio

schotastica, d. h. Exercitien, häutig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate

gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotativa, bei der Lehre

vom Urtheile die Unterscheidung in comptexa und incomplexa, sowie bei den mo

daten Urtheilen den sensus divisus und compositus , noch dazu unter Verwerthung

der consequentiae (f. LXXXV1I1 ft*.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien

den Gitbertus Porretanus bei Seite lässt; das Gegentheit hievon s. Anm. 700.

691) Pars II, f. XII r. A: Multi derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in

messem alienum ponendo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et

Averroes testatur , ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus

renarral longe aliam sententium Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunl

(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden

Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et taudare.

Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recentiores

ferme omnes novem ponunt, quatuor piimos indirecte conäudentes, reliquos

directe, isto pacto ete. (s. Trutfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise

die Mainzer Summuta, Anm. 4U4) Quomodo prima figura bifariam

usurpelur, in Summulir disquirito (Anm. 701) Hespondetur , quartam figuram

esse ponendam ab alds distinct am; patet, quia figurarum distinetio sumitur ex diversa

habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta

peculiarem habitudinem; ergo est distincta figura.

692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.

693) f. XVII r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 ff.

694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)

von der oben erwähnten Figur des Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis

adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit."

695) In summut. V. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II г.: Inprimis plurimum

vobis (d. h. dem Sebast. Ilsung und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et

XXII. Johann Eck. 287

dem Dorbellus, dessen Memorial- Verse er wiederholt, bringt aber dann

bei Gelegenheit der significatio, welche er nach Weise der Modernen

behandelt; eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum

und ein impurum vor606); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er

in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faber Stapiilensis nur drei wesent

liche Arten an 69 7), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der

Lehre Occam's 698). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so

entschieden terministisch wie in der Erläuterung des Organons, wobei

allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.

XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte 099); gelegentlich der

Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominativum zu einer

Unterscheidung der praedicatio, welche eine Verwandtschaft mit jener

bei Altenstaig zeigt700). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht

positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son

dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso

wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinflusst

ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus

Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be

denken701); bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder

phdosophiae facultas, quae vestris auspieiis reiectis sophismatum quisquitiis ac protixis

logica commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristolelis se confert phitosopliiam,

Summutas tamen Petri Hispani Burdegattensis non negligens, ob quam rem

nec inventus ipsa nec alma facultas unquam pro mentis condignas vobis vices rependere

potest.

696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddamest

purum sen merum universate, quod nihit aliud incluctil nisi actum universatem; sed

impurum est, cui correiponds actus et conceptas Affirmativa pura: omnis,

qui tibet, quicunque, quivis ; impura: uterque, ubique, semper, quotlibet, ab aeterno.

Ñegutiva pura: nullus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nutlotiens.

697) f. XVI v. B: Tres sunt species propositionis hypotlieticae communiter usitatae

et irreducibites ; plures enim sunt atiae , sc. temporalis el localis, quae

reducuutur ad coputativam, et causalis el rationatis reducuntur ad conditionalem (s.

ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.

6У8) f. XX r. B, wosetbst er auf jene occamistischen Modalitäten scitum, opinatum

u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus

und compositum verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).

699) f. XXIII r. A: Deftnitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est ter

minus categorvmalicus univocus incomplexas formatiter communis nat us praedicari

secundum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomplexum,

quod natum est ex modo signiftcandi dici, i. e. praedicari de pluribus

essentioliter distinctis divisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,

sed differunt rat ione ; .... nam universale difftnitur per „esse in", i. e. significad,

et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.

700) f. XXX r. B, woselbst-er die praedtcatio zunächst in essentialis und acci

dentalts theitt, erstere dann in quidditntiva und qualificativa, tetztere in convertibitis

und contmgens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützi er hier zur Eiklärung

der tetzten Kalegorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.

7ul) f. XL VIII v. A: Distingue de prima figura, quia large accipi potest pro

sytlogismo, cuius medium subiicitur in una et praedicatur in atia; stricte vero deft

nitur esse ea figura, cuius medium subiicitur in maiori et praeßicatur in minori. Si

primo modo loquamur de prima figura, tunc inctudit quartam; si vero stricte

usurpetur , tunc sunt quatuor ftyurae Aristoteles quartam ftguram praetermisit ,

quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi solo transpositio

praemissarum.

288 XXII. Johann Eck.

die Memorial-Worte Nesciebatis u. s. f. 702). Den Schluss machen in

kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. '03).

Die übrigen Tractate des Petrus Hispamis finden zur Vervollstän

digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel

„Uursa pavonis" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon

durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Lilteralur

der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des

aristotelischen Orgaoons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,

beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,

welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf

Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber

de Werdea (ob. Апш. 153) den Wortausdruck „Parva logicalia" aus

dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliehes seit Dorbellus

überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber uuter den betreffenden

Traetaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica105). In der

Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,

sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren

der Modernen 7ü(i). Bemerkt mag werden, dass er supposilio collectiva

als eigene Species zählt707) und neben der alienatio auch der „remotio"

702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.

703) Gelegentlich der Soph. Et. benutzt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische

Figur aus Car. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc ed. Paris. 1510, f. 185), welche

entsteht , wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreiht und mit

dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreiht, welche ihre Mittelpunkte

in den Ecken des Dreieckes haben.

704) f. LXXXIV г. А: Нee quemquam moveat eloquens itta bestia Laurentius

Valta in errante diatectica sua suppositions tanquam inutites reprobans iet nullum

discrimen fore affirmans inter has „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuit

mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) ... Sed putrescat Ule quidem inscitia

sua, cum doctis omnibus ludibrio habeatur.

705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: tres sunt

logicae partes secundum venerubilem inceptorem Withelmum de Ocham, sc. terminus,

propositio , urgumentatio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt

termini, quare, cum Uli tractatus passiones termini considerent, non iniuria parva

logicalia appelloti sunt. Ceterum non ignoro, quosdam opinari, parva dici respective

ad magnam logicam Aristotelis, quibus non omnino refragor Isti tractatus per

tinent ad veterem artem, tractatus vero eonsequentiarum ad novam logicam.

706) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in

möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen

Lummeutar folgen lässt. Inhalttich verflicht er mit der suppositio occamistische

Lehren und auch die Angaben Buridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),

sowie die moderne Eiutheilung in significatum uttimatum und non uttimatum, ferner

descensus und ascensus; auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die

amplialio als eine Art der suppositio, nimmt stalus und alienatio auf, und bespricht

auf Grundtage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appeltatio formae et

rationis.

707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principes et praecipui non

posuerunt, ut Ocham, Marsitius, quo nullus in logica acutior, Buridanus, ...

Georgius Bruxellensis et atii comptures ; alii eam affirmant, ut iam communis scholo

Viennensis el Ertphurdiana tenet, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch

scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir tinden die suppositio

collecliva ausdrucklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und hei Prierias (unten

Anm. 735), theitweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),

höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).

XXII. Johann Eck. 289

eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequenlia,

welche er in einer modificirten Weise definirt 7Ü9) , unterscheidet er

ülativa und probaiiva als besondere Arten 7 tu) und nimmt in hewusster

Absicht die gesammle Lehre der probationes terminorum aus Paulus

Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte Tanta

scies u. s. f. auf711). Die Obligatio behandelt er, abgesehen von der

Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dein Vor

bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die Insolubüia unter Erläu

terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).

Der „Elementarius dialeeticae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche

Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher

Eile hingeworfen wurde714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander

wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit

Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg

eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge

der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts hemerkenswerthes dar, da

im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken

vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns

aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch

die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" hei den

Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus

übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den

ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-

708) f. XCVIII r. A: Remotio est terminus non supponens propter aliquid additum,

quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis ptagis vapulobit."

709) f. C г. В : Consequentia est oratio habens implicite vel explicite antecedens

et consequens et notam ittationis affirmatam.

710) f. C v. В : Consequentia iltativa tantum est, in qua antecedens de neces

sitate infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens

non de necessitate infert consequens, tamen probat probabititer et topice ; illotiva et

probativa simul est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat.

711) f. Cit v. A: Ordine congruo imitaturi Paulum Venetum expediemus maleriam

probalionum, quia probatio, de qua hic agitur, est consequentialis ; f. CШ г. A

die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.

712) f. CVI r. A: Obtigatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam

secundum atiquem stutum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs

Arten, nemlich positio, depositio, casus, impositio, pelitto, sit verum. Vgl. Abschn. XX,

Anm. 311 ff.

713) f. CV111 r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.

714) Im Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeltingen : Dialectices

elementarium pro tirocinium in logica agere volentibus extemporarie effudimus

potius, quam scripsimus.

715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Einlhei

lung desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien; dann folgt das Ur

theit, wobei das hypothetische in sämmtliclien sechs Arten (condit., ration., causal,

copul., disj., temper.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu

Petms Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.

Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug

aus An. post., Topik mit Einschluss der „prohativac consequentiae" , d. h. die

probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. El. Zutetzt

gibt Eck unter dem Titel ,,De modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge

meine Kegeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligatoria

angehören.

Pbanvl, Gesch. IV, 19

290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.

besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,

welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man

mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).

Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Rörner Giorgio

Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices1 1l) noch ein sehr

fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung , und so möge er

denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer

kung über den Unterschied zwischen logica und diatectica1 lb) beginnt

er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher

Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der

Hand des Petrus Hispanus) zu eilen , hernach aber noch einen Auszug

aus Boethius de divisione und de definilione einzuschalten719). In der

hierauf folgenden „argumentatio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik

an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus

Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene

bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu

gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse

für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten

Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das

Material der modernen Terministen einzutreten721).

716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)

und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns

diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anm. 550) und auch

bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.

717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripta

a Georgio Benegno Arehiepiscopo Nazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facite

principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur ete. Romae 1520. fol. (Zu An

fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht

mehr).

718) f. III г.: Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi

ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut

plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appeltatur , accipitur

Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum principia viam

Habens.

719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe

nutzt liegen getassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.

720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in

maiori el subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opinioni

adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,

Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute cam am

pfe» sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem

prorsus respuo; eadem enim est prima et quarto, in utraque etenim est eadem habitudo

medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syl

logismen nnd fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothelico bei

(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageti (f. LVII).

721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus

Pcrgulensis (f. LVIII , s. ob. Anm. 38 ff.) , lässt dann Topica folgen (f. LXV v.),

womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetns

; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre

von suppositio, ampliatio und appellotio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem

Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er

noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Veuetus auf (f. CXV), und

reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem

XXII. Johann v. Glogau. 291

In dem Umstande aber, dass neben einer syncretistischen Verein

barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch

gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,

gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf tiefere Diffe

renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines

Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben

den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige

Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer

kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum

pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachblüthe

der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,

welche chronologisch jener nemlichen Periode angehören, die uns zuletzt

bisher beschäftigte.

Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,

gest. i. J. 1507), welcher ein Exercilium novae logicae , jedoch nur

An. pr. und Soph. EL enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll

ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem

er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas

und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und

somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und

Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen

Commentar in der üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt

mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. EL, woselbst er eine Menge

der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag

werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des

kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten

anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),

er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den

Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von lnsolubitia (f. CXL1V).

722) Exereicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et Elenchorum Mgri

Joannis de Glogavia pro lunioribus recollectum ac noviter emendatum. Am Schl.:

In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter recognitae ac impressae.

1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Бoгe Chivalo am Ende der vorletzten

Seite bedeuten doch wohl den Drucker).

723) Das Titelbtatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte Liber posteriorum

analeticorum ; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ui Aristotelis

in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad intelligendum sit facitis

quaestionumque Magistri lohannis Versoris intellectus sit planior et addiscentibus levior,

ego magister lohannes Glogaviensis almae florentissimaeque universitatis studii Cracoviensis

maioris collegii artistarum collegiatus .... nodosam et perplexam .... sententiam

in leviorem modum recolligere institui. Aegidii Romani, Thomae Aquinatis, Alberti

Magni , Pauliqtie de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et exptanationes

adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Haller civis Cracoviensis

1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in ducali opido Lipsensi per

Baccatarium wolß'gangum de Monaco. 1499. 4.

724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.

725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus

in Beispielsätzen erwähnten Oertlichkeiten (s. Anm. 399 f.) witl ich die Vermuthung

nicht unterdrücken, dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar

verfasste, vielleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter

der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprünglich eklektischen Standpunkte

aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.

19*

XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.

sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus

nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cageti u; s. f. aufnimmt 726).

In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarisehen Gegner

Luther's bekannte Sil ves ter Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).

Derselbe will in seinem Compeiidium dialecticae121), welches in Folge

von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste72*),

in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,

vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere

reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben

Anm. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni

versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung

lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida Veritas" und „vetustas"

parallel stellt, hingegen den nominales oder lerministae oder

sophistae das Gebiet der figmenta und der disputatio zuweist, will er

in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache

als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 720). So will

er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litte -

ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums

hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst

insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 73)).

Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des

Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei er vollständig den

Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Universalien

726) f. 45 г., woselbst er auch die Worte wiederholt : quae figura communiter

propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.

727) Compendium dialecticae fratris Sitvestri de prierio Sacri ordinis praedicatorum.

Am Sehl.: VenetHs arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.

728) Apologia magistri sitvestri de prierio in dialecticam suam cum explonation:'

clarissima totius materiae intentionalis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Rogerium.

1499. 4.

729) Comp. dial. am Anfang : Adolescentium lobori compaliens realistarum ac

nominatium doctrinas , quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium suppetit,

in unum conserui, qualenus studiosus quisque solidam veritatem simul et disputandi

solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod retalio

est in rebus intelleclis excogitata (ai nomen, oratio et argumentalio) formaliter vel

sub suo formali sumpta, secluso docendi ordine tractans tribus tibris opus omne

distinxi iuxta triplex rationis operatum. In der Apol. spricht er sich ähnlich aus :

Diffinitiones ac regutas sic sum moderatus, ut cum mea doctrina quisque, quam voliterit,

viam tueatur; cum enim suppositio usus termini sit, hic quidem hune usum

solum in propositione esse profitebitur, Ule vero forte eй am extra ; nam si quempiam

ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine

eius itloto auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel solo terministarum

figmenta vel solom realistarum velustatem noverunt Asseverant, quod

in Albertuccium tam patentia furta commiserim , a quo Insolubitia Obligalionesque

subripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realista

rum sophistarumque doctrinas, me scribere non infitior.

730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge

nommen, s. ob. Anm. 82.

731) Tractatus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consequitur,

secundum quod reperitur [in signis seu terminis simplieibus communibus ad

terminos primae et secundae intentionis.

732) Qaaenfar igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae de

claran cirea materiam intentionalem Adducam aliquas aucloritales Thomae,

XXII. Silvester de Prieria. 293

den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedicabilis)

mehr in occainistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den

Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus

drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 7 34). Hier

auf folgt die suppositio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben

den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der ampliatio,

reslrictio und appellatio (mit Ausschluss der distributio) im

Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt 735). Darüber, dass er die pro

prieties lerminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er

sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um ter

minus simplex handle 736). Die secunda operatio rationis aber, d. h.

die Urtheils- Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be

handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was

er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Hanpttheil, welcher die

Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenlhümliche

Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).

Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).

et pnnam aliquas coltationes inter Herveum et Capreolum. Zu dieser thomistischen

Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge

nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in

Cremona 1497 n. noch 1649).

733) Universale est res intellecta ut apta nata esse in pluribus ut res

Praedicabite vero est res intellecta ut praedicabitis de aliquibus. S. Abschn. XIX,

Anm. 765 ff.

734) Tractatus de eodem (à. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis

lerminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be

merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,

Quantität, Qualität, Retation.

735) Er theitt nemlich die suppositio zunächst in matwiatis und formalis,

letztere in impropria und propria, diese letztere in simplex und personalis, diese

letztere in discreta und communis, letztere in determinata und confusa, letztere in

collectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,

endlich letztere in absoluta und accommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe

dingt oder bedingt ist).

736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus

tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servalurum in ipso exordio

statim proßear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut potius sentio, suppositio

passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id egi,

quia certum quidem est, suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in

propositione neene, dubium. Im Campend. ist ihm das Urtheit als Gegenstand des

2. Buches: ens rationis, quod secundum operationem rationis consequitur.

737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheite die Un

terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,

Anm. 286), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (con

ditional, disjnnctiv, coputativ, causal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und

ausserdem die Behandlung der exponiblen Urtheite als aequivalentes hypotheticis (s.

ebend. Anm. 279)

738) Liber lertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationem consequitur.

Dabei wird mit den Consequentiae aus Marsilius unter Benützung einiger

aristotelischer Topen (besonders causa und effeclus) begonnen, dann folgt sehr

kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach

Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus

obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),

nemlich Exclnsiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-Schlüsse ; dann die modalen aus

Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völtig nach Albert v. Sachsen.

739) Am Schlusse der Obligaliones : Pro maiori autem intelligentia diclorum

294 Gregor Reisch. Thomas Murner.

I

Gregor Reisch (in Freihurg i. Br. lehrend, später Beichtvater des

Kaisers Maximilian, gest. i. .). 1525) hat in seiner vielbenützten Marga

rita philosophica, d. h. einer Encyclopédie zum Bedarfe der Studirenden

der philosophischen Facilitât 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der

Hauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder

nen Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu

sammengestellt 74 1).

Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers

Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)

merkwürdige „Logica memorativa" 742) , merkwürdig durch die logisch

pädagogische Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk

samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei

bringen konnte , nachdem man ihn dort wegen seines üherraschenden

Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das

ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge

fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er

scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von

aliqua notabitia subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe naeh Erläuterungen

zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.

740) Margarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft

bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus

gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccataureats- und Magister-Examina deut

lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorge

druckt, wovon der die Dialectica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als

Titelbtatt flgurirt.

741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomen, verbum

aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)

und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131) , hierauf die Lehre vom Urtheite

aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich

an Aristoteles hält, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen

(mit Aufnahme der Regeln Pecana , Cageli u. s. w.), sondern auch die modalen

entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Soph. El. excerpirt;

sodann aber folgen unter dem Titel passiones terminorum in kurzem Auszuge aus

Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositio , ampliatio,

restrictio, appeltatio, distributio und Exponibitia.

742) Logica memorativa Chartitudium logicae, sive totius dialecticae memoria;

et novus Petri hyspani textus emendalus ; Cum iueundo pictasmatis exereitio ; Eruditi

viri f. Thomae Murner Argentini ; ordinis minorum; theologiae doctoris eximii. Am

Schl.: Argentinae industrius vir Ioannes gruninger impressit. 1509. 4.

743) Auf der vorletzten Seite : Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego

magister Ioannes de Glogovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Collegiatus

testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis

filium hanc chartitudiorum praxim apud nos finxisse , legisse et

.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes et indocti .... sie

evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praediclo patre oriebatur,

quiddam magicarum rerum infudisse potius , quam pi accepta logicae tradidisse

Ad expurgationis responsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,

sic a nobis approbatum , quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce

iudicaremus.

744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae") flgurirt folgender Holzschnitt:

Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem

duac praemissac als zwei Hosen hervorgehen; der das Horn hallende Arm bedeutet

argumenta; auf seiner Brust ist conclusio geschrieben; syllogismus ist sein Waid

messer, quaestio der Bogen in seiner rechten Hand ; seine beiden Beine sind praedicabitia

und pruedif amenta; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner

XXII. Tliomas Murner. Äventinus. - 295

sechszehn Gegenständen -angereiht, welche' für alles Folgende als mneraonische

Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann

aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische

Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede

dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist 747), so

dass nach Murner's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung

und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge

prägt werden soll 74S). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be

trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,

äusserst Weniges hinzu 749).

Endlich als ein Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo

hann Turmair, genannt Äventinus (geb. i. J. 1474, gest. i. J. 1 534)

gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der

vertías und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die

Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden faltaciae hinweg; im Vor

dergrunde rechts wuchert das Kraut der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde

steht das Gestrüpp der lnsolubilia und Obligatoria, hinter welchem sich die sitva

opinionum erheht, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Occamistae, Scotistae, Thomistae,

Albertistae).

745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Chartitudium gelten, vor

läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntiatio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein

Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialecticus,

6) ein Kurhut faltacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,

9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appeltatio, 11) ein Rabe distributio, 12) der

Halbmond expositio, 13) eine Katze exclusio , 14) ein Wappenschitd exceptio,

15) eine Kaiserkrone reduplicatio, 16) eine Schtange descensus.

746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bitder

zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem

Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte

vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im

Kartenspiele) deutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,

Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,

Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier

u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann

7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,

Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein

zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich

dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll

ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem

uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint

mir nicht. statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens

ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto

nicht schöpfen können.

747) Jedes einzelne Kartenbitd enthält eine Menge von Emblemen und Sym

bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmtlich als mnemonisches

Mittel zur Festhallung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.

748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da

es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreiht er

selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen

Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung riebst Regeln herzusagen sich für

sich allein einüben könne.

749) Nemlich bei sonus ete. einige Bemerkungen über significatio und intentio

prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheite die Unterscheidung zwischen terminus

communis und singuloris, sowie auch die ttmkehrung und die Modalität hier aus

führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Euthymema , und

bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.

296 XXII. Aventinus.

Universität Ingolstadt war 750). Er knüpft dabei, offenbar durcb thomistische

Litteratur veranlasst (s. ob, Aпш. 84 u. 625), an eine Notiz über

lioscellinus an und berichtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk

liches Wissen betreffs der objeetiven Dinge anstreben, während die

„Neuen" oder „nominales" sich im Uebermass auf die sprachliche und

begriffliche Seite werfen, und nachdem er sachgemäss hervorragende

Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus

welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützle Quelle

eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und

Moderni betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungskreise

Gereons angehörte (s. Absehn. XX, Anm. 595 und was ich dort

nach Anni. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie

berührt er den Parteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer

salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen

Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-

750) Aventinus, Annal. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hisce quoque temporibus

fuisse reperio Bueclinum Britannum ete. (s. Abschn. XIII, Anm. 317)

Eo nnmque autore duo Aristotelicorum Peripateticorum genera esse coeperunt , unum

itlud vetus, locuples in rebus promandis, quod scientiam rerum sibi vindicat, quamobrem

reales vocantur; alteram novum, quod eam distrahit, nominales ideo nuncupati

, quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse

assertores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; itlius Thomas

Aquinas ¡talas et lohannes Duns Scotus, huius Withelmus Occomensis , cuius sepulcrum

mnrmoreum apud nos in floiaria Monachii in templo Eranciscanorum monstratur

(— niclil mehr vorhanden — ), Marsitins Haidelber gensis academiae , loannes tíuri

danus Viennensis gymnusii institutor, Gregorius Ariminensis Viennae hum a tus, antcsignani

sunt. Alios et tot munitos Peripateticas famitiae phitosophas et proximos

quosque a prioribus dissentientes praetereo ; aliis subinde aliae opiniones, alia ptacitu

sunt ; ita fit, ut nulli duo concina'nt Veterani scientiam utpole aemutam naturae

de rebus sive in rebus existere (nempe notatio naturae et sensus animadversio peperit

artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente, cogitatione dumtaxat distinguunlur,

diversa quoque esse contendunt, sicul est numerus et res, quae numeratas sunt (s.

bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tinnum caterea haec; quae sotum intclligentia et

cogitatione separantur, idem esse rensent, nec en/m aliud numerum, quam res nume

ratas, caccitatem, quam caecum esse, ipsis ptacet; hi scientiam quoque potissimum

de dictionibus el nusquam nisi in animi nvtionibus atque rationibus esse docent. ...

lie ideis quoque digtadiantur Aristoteles primus huiuscemodi

species lobefactavit Stoici nultum talem ideam in natura rerum sed noliones

in animo esse dixerunt Antiqui Aristotetis opinionem, recentiores Stoicorum

sectantur. Istaec nova Aristotelicorum secta a veteribus paene explosa et exsibitata

a Withelmo Occomensi rursus excitata, ancta , atque de integro instaurata est ; haue

ob causam a suis vener abitis inceptor vocari solet. Vicitque manus Wilhelmi adeo,

ul celeberrima Athenaea Galtiarum Lutetia (ob. Anm. 406—530), Germaniae magnae

Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscnrum Angitostadwm (Anm. 75 u. 369 ff.),

Noricoium Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in ittius verba iururint. Exstat in

Rncelinum superiorem epigramma decastichon, quod nun nitoris cultusne, sed testimonii

gratia subscribo:

Quas Buceline doces, non vult dialectica voces,

lamque dolens de se non vult in vocibus esse;

Bes amat, in rebus cunctis vult esse diebus ;

Voce retraetetnr ; res sit, quod voce docetur.

Plorat Aristoteles, nugas docendo senites

Bes sibi subtractas per voces intitulotas ,

Porphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.

XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297

griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus

anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris

(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreut) und

Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit

einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In

der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling

schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),

und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine eintheilende

Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass

er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianischer Auf

fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand

verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der

erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in

deutscher Sprache zu reden 752).

Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen

und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,

auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.

In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die

Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische

Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich

Oui res abrodit, Ruceline, Boethius odit.

Non arqumentis nulloque sophismale sentis,

Res existentes in vocibus esse manentes.

751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyclopedia orbisque doctrinarum

hoc est Omnium artium. scientiarum, ipsius phitosophiae index ae divisio, scriptores

eaxnndem rerum. Ex Piatone Aristotele Cicerone Varrone Ouintitiano Lactantio divo

Hieronymo Divo uurelio Augustino Themystio Boethio Severine Alberto magno cpiscopo

Ratisbonensi Albino (d. h. Alcuin) praeceptore Caroli magni. Ioannes Aventinus Thurinomarus

lectori ete. Am Schl.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana

1517. 4.

752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione; dieselbe

wird eingetheilt in grammatica (de oratione recta) und rhetorica (de oratione quatenus

persuadet) und dialectica (de oratione. ut ait Cicero, ratione conclusa, s. Abschn. VIII,

Anm. 23 ff.). Hierauf theill er die Phitosophie in adminiculotiva und principalis,

wobei er von erstirer sagt: Adminiculotiva, quae et minus principalis logica ab

Aristotelc in Topicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.

Anm.. 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, quod non de rebus, sed de

rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae , quae in rerum

cognitione versatur ; ideo et ab eodem Aristolele modus sciendi vacatur et a quibusdam

peripatelicis. Dann theilt er abermals die phitosnphia minus principalis in

Grammatik, Rhetorik und Dialektik , welch letztere er folgendermassen beschreibt:

Dialectica est ditigens ratio disscrendi dispvtandique , „reden non den sachen auff

bedertay parthey und weg aussrechnen" , officium dare, modum viamque sciendi, docendi,

discendi, i. e. docere facere raliocinationem , „lernt mass, weis und weg,

rechnung machen, w 'e und von wan sy sein sot"; graeci syllogismum vocant ; finis,

investigare rem ignotam , ,,wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das

er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore

investigat feram. Libet propter imperitos crassiore uti musa ac vernaculo sermone

„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,

pass nachgedencken, mues aussrechnen, item kans nit aussrechnen"; ita cuiusque rei

ignotae notitiam aequirimvs per ratiocinationem, quam docet facere dialectica. Huius

scientiae princeps est Aristoteles, Uli etiam Cicero sentit; a ]peripateticis vocabulo

peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.

298 XXII. Sclilussbemerkungen.

eine neue Parteispaltung zwischen Aristolelikern und Ciceronianern, welche

uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.

Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er

losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil

derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als man gemeinig

lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch

Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so

eben an uns vorüberzogen, äusserst ähnlich sind. Da mir, jedoch über

wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so

wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer

Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort

spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter

licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig

erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen

Fortschritte herlaufende zu betrachten.

REGISTER.

Absolulum — connotalivum 5, 109.

actus intelligendi — sitjnifiaimti 15.

intelligibitis 108.

adiecliva distrahentia 51.

adminiculativus 282.

admissio 136.

admittere 255.

adversativa propositio 52.

Aeneas Sylvius 160 f.

aequiparantia 66.

Aequipollenz 74, 130, 179.

Agricota Rudolph 167 ff.

Aitly Peter von 103 ff.

Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.

Alberlisten 184, 223, 227 ff.

Alexander Sermonela 235.

alienatio 30, 101.

Alington 196.

Almain Jacob 238.

Altenstaig Joh. 265 f.

Amans Nicotaus 238.

amplialio 30, 67, 88, 100, 124, 129,

177, 246, 279, 293.

modalium 284.

Andreas de Novo Castro 246.

Angelus Politianus 170 f.

Anglicus Johann 196.

Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.

Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,

182, 185 ff., 253, 255, 292.

S. auch nominales und reales.

Antonius Coronel 252 ff.

de Fantis 270 f.

Sitvester 238.

Sirectus 196 f.

Scotus 277 f.

Trombeta 269.

Apollinaris Offredus 181 f.

appellotio 26, 30, 68, 100, 124, 177,

246, 279, 293.

ralionis 202, 259, 288.

apprehensio simplex 15.

a priori — о posteriori 78, 144, 240.

aptitudo 143.

Aquita Petrus de 268.

arbor praedicamentalis 249.

Aretinus Leonardus 159 f.

Argentina Thomas de 3.

argumenta sophistica 251, 261.

Ariminensis Gregorius 9.

Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.

Arnoldi Bartholomeus 243 f.

ors opponendi 40. S. auch modus.

auctoritates 231.

Arentinus 295.

Barbara, Cclorent u. s. f. 76, 178, 242.

Barbus Paulus Soncinas 229.

Basel Universität 189 f.

Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.

Manzolus 274.

Begriff vorangestellt 289 f.

Begriffe entgegengesetzte 252, 266.

Benegno Giorgio 290.

Benediclus Victorius Faventinus 235 f.

Bernardinus Petri 237.

Bessarion 156 f.

Biel Gabriel 231 f.

bis 28.

Btanchellus Faventinus 232.

Boccaccio 155.

Bonetisten 196.

Bonetus Nicolaus 194 f.

Bovitlus Carolus 282 f.

Brestau Michael von 264.

Breytkopf Gregor 283 f.

Bricot Thomas 199 ff.

300 Register.

Brulifer Stephanus 198.

Brnxellensis Georg 199 ff.

Petrus 275 f.

Buchen Konrad von 267 f.

Buridan Johann 14 ff.

Cajetanus de Tbienis 233.

de Vio 272 f.

Campen Heimerich 182 f.

Capreolus Johann 174 f.

Capsalis Richard von 98.

Casinensis Samuel 209 f.

Caspar Lax 255 f.

cassatio 41.

casus 42 f., 137.

casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,

254, 293.

Catalanus Joh. 221.

categorema — syncategorema 216. -

categoremalicus 109, 120, 123.

Caubrailh Robert 257.

cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.

certificatio 53.

chartitudivm 294 f.

Ciceroniamsmus 159 ff., 169.

Clichtoveus Jodoc 280 f.

Clienton 90.

Colonia Johannes de 271.

communicabititas 123.

complexe significabitc 11, 112, 207, 246,

248.

complexio distans — indistans 26, 62.

complexum — incomplexum 26, 93, 104,

109, 123, 236.

compositio 111, 216.

conceptistac 222.

Conceptualismus 17.

conceptus 28, 108.

complexus -— incomplexus 109.

nominalis 15.

concomitantia 117.

conditionatim 131.

conditionatum 44.

confuse 10.

connotativum 5, 30, 62, 109.

consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,

73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff.,

170, 179, 181, 204, 219,

227, 233 ff, 239, 242, 246 f.,

250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,

288 ff.

simitis 260.

probativa 289.

comingens 203, 249, 251.

ad utrumlibet 24.

contrahibititas 194.

coputatim 131, 257.

copulotio 267.

coputatum 44.

Coronel Anton 252 ff.

Cranston David 251 f.

dccipi 256.

Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,

265, 290.

demonstratio potissima 184, 277 f.

quia — propter quid 78.

depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,

210, 255.

descensus 208, 243, 247.

desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,

127, 180, 209, 233.

ditemma 167.

disiunctim 131.

disiunclum 44.

disparatus 49, 52, 133.

disputatio 292.

quodlibelica 209, 251.

disquiparantia 66.

distons -— indistans 204.

distinclio 195, 197 f., 269.

distrahens terminus 124.

distrahentia adiectiva 51.

distributio 182, 243, 261.

divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.

Dolz Johann 260 f.

Dominicus de Ftandria 272.

Dorbellus Nicotaus 175 f.

Dorp Johann 237.

dubie positio 210, 255.

dubitatio 41, 43, 83.

Dultaert Johann 256 f.

Dulmenton 90.

Dumbleton 196.

Eck Johann 284 ff.

Eintheilung s. divisio.

Eklektiker 291 ff.

Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254,

291.

eloquentia 152, 155, 159, 161.

ens mentale 64.

ralionis 222, 234, 273, 293.

reale 234.

enthymema 170.

Enzinas Ferdinand von 262 f.

Erasmus Wonsidel 273.

Erfahrungs-Beweis 35.

Erfurt Universität 189, 297.

Ergänzungen zu Petrus Hispanas 211 ff.

Esel Buridans 17.

Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.

esse obiectale 145 ff.

exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,

208, 249.

exclusiv6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,

208, 249, 263.

exemplum 167.

experientia 105.

experimentum 35.

expletivus 131.

exponibitia 86 ff., 102, 115 f., 125 f.,

177, 199, 204, 208 f., 225,

Register. 30 t

230, 239, 242, 249, 254,

263, 268, 279, 293.

exponible Schlüsse 167.

extremum complexum 44, 129.

disiunctum, copulotumu.s.f. 44.

Fabilr Johann de Werdea 203 f.

Stapulensis 278 f.

Fabrislen 257, 280.

faltacia secundum quid 41.

falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,

280.

Fantis Antonius de 270 f.

Faventinus Benedictus Victorius 235 f.

Blanchellus Menghus 232.

Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,

224, 228, 237, 243 f., 274,

276, 284, 286, 292.

Ferabrich Richard 56.

Ferdinand von Enzinas 262 f.

fit 118.

Flandria Dominicus de 212.

forma intentionalis 145.

formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.

imitas 4, 11, 17, Зч, 94.

formalistae — terministae 146 ff.

formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,

148, 163, 176, 195 ff., 205,

222 f., 269 f., 295.

formaliter — formalissime 135.

Franciscus Sylvester 273.

Tägius 273.

Freiburg i. Br. Universität 190.

futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,

129, 190, 259.

Gabriel Biel 231 f.

Galenische Schlussfigur abgelehnt 98,

234, 236, 249, 272, 290.

aufgenommen 179, 205, 207, 242,

245, 264, 274, 286 f.

Gebwiter Johanu 264. ,

genus generalissimum 162.

Gennadius Scholarius 156 f.

Georgius Bruxellensis 199 ff.

Gemistos Plethon 156 ff.

Trapezuntius 156, 169 f.

Valta 172.

Gerhard Harderwyk 228.

Teerstege de Monte 223 f.

Gerson Johann 141 ff.

Glogau Johann von 291 f.

Goddam Adam 6.

Gorkum Heinrich von 220.

Gregoiius Laticephalus 283 f.

тon Rimini 9.

Greifswald Universität 190 f.

Grеve Heinrich 263.

haecceitas 121, 176.

Hagenauer Commenter 244, 291.

Hangest Hieronymus von 262.

Harderwyk Gerhard 228.

Heidelberg Universität 187.

Heimerich de Campo 182 f.

Heinrich von Gorkum 220.

Grève 263.

Oyta 103. '

Hentisberus 89 ff.

Heynlin Johann 229 f.

Hibernicus Mauritius 269.

hie el nunc 143.

Hieronymus v. Hangest 262.

de Marcho 271 f.

de Nuciarellis 271.

Pardus 246 f.

von Prag 39.

hoc 25, 56.

Holandrmus Joh. 267.

Holcot Robert 6 ff.

Hundt Magnus 277.

Jacobus Almain 238.

Faber Stapulensis 278 f.

Magnus Toledanus 140 f.

Riccius 235.]

identitas 269.

analogica 184.

idolum 10.

imago 10.

immobititatum 58.

immutatio vitulis 108, 234.

impertinens 43, 53, 80.

impositio 53, 55 f., 81, 210.

dependens 81.

prima el secunda 63, 110, 123.

ineipit s. desinit.

Individuation s. prineipium individ.

Induction 35, 167, 234.

inesse 33.

inferius ad superius 49 ff., 57 f., 133,

263.

InfinitatioQ im Syllogismus 34, 77, 99,

249.

infinitum 251.

Inghen Marsilius von 94 ff.

Ingolstadt Universität 190, 297.

insolubitia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff,

103, 110 ff., 138 ff., 180,

203, 209, 217 ff., 238, 246,

250 8., 255 f., 267, 280,

289 f., 293.

instantia 35.

institutio 41.

intensio et remissio s. forma.

intentio 142, 210, 222, 292.

prima et secunda 63, 109, 123.

Interpolationen zu Petrus Hispanus 211 ff.

intuitio 12.

inventio — iudicium 181.

inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,

243 f., 284, 286, 292.

Jodocus Clichtoveus 280 f.

Trutfeder Isenacensis 241 f,

302 ítegister.

Johannes Altenstaig 265 f.

Anglicus 196.

Antonius Scotus 277 f.

Buridanus 14 ff.

Capreolus 174 f.

de Cotonia 241.

Dolz 260 f.

Dorp 237.

Dutlaert 256 f.

Eck 284 ff.

Faber de Werdea 203 f.

Gebwiter 264.

Gerson 141 ff.

v. Glogau 291 f.

Heyulin a Lapide 229 f.

Hotandrinus 267.

Magistri 268 f.

Majoris Scotus 247 f.

de Monte 271.

Parreut 23У f.

Raulin 238.

Venator 235.

Versor 220 f.

Wessel 231.

Isenacensis 241 f.

indicium 12.

Juristisches 15, 28.

Kartenspiel 294 f.

Kategorien 25, 65 f., 162 f., 203, 214,

222 f., 241, 253, 279, 293.

der Bewegung 92.

Köln Universitat 148 f., 223 ff.

Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.

Lambertos de Monte 224 f.

Landult'us 221.

Lapide Johannes a 229 f.

Laurentius Vatta 161 ff.

Lax Caspar 255 f.

Leipzig Universität 190 f.

Lendenaria Simon de 236 f.

Leonardo Bruni 159 f.

Lintholz Joh. 229.

logica artificialis 202, 204, 241, 245.

fidei 7.

formatis 7.

memorativa 294 f.

naturalis 7, 202, 204.

usualis 202, 204.

lumen naturale 104.

Magistri Jobannes 268 f.

Magnus Hundt 277.

Jacobus Toledanas 140 f.

Mainz Universität 192.

Mainzer Summula 233 f.

Majoris Johannes 247 f.

Manderston Wilhelm 257 ff.

Mantuanus Petrus 176 ff.

Manzolus Barthol. 274.

Marcho Hieronymus de 271 f.

Marcus 60.

Maricalmus Witli. von 221.

Marsitius von Inghen 94 ff.

Martinus Magister 231.

Molenfelt 210.

Pollichius 273.

Mauritius Hibernicus 269.

maximae propositiones 168 f.

Maxime 78, 168 f.

Mayr Johann 284 ff.

Mayronisten 196.

M.izotinus Sylvester 292 f.

Memorialversc zu Petrus Hispanns 211 f.

-worte bei den Exponibitia 208 f.

im Syllogismus s. Barbara.

Mengbus Faventinus 232.

mentale — vocale — scriptum 61, 106,

108 f., 202, 207.

Michael von Brestau 264.

Paris 271.

Saravetius 273.

mititia scholostica 52.

mobititatum 58.

Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und

reales.

modus disputandi et solvendi 289. S. auch

ors.

intelligendi 107.

loquendi consuetus — inconsuetus

74, 96, 293.

significandi 106 f., 109, 142, 145,

269.

Molenfelt Martin 210.

Monte Gerhard de 223 f.

Johannes de 271.

Lambertus de 224 f.

Stephanus de 238 f.

Mucägata Philipp 229.

Murner Thomas 294 f.

Muttersprache 167, 297.

negatio praegnans 129.

Negation 20, 49, 95, 165.

neoterici 285.

Nicotaus Amans 238.

de Autricuria 2.

Bonetus 194 f.

de Orbellis 175 f.

von Oresme 93.

Tinctor 198 f.

Nicolettus 118 ff.

Nigri Petrus 221 ff.

nominales 142, 205, 292.

und reales 186, 193, 222, 276,

295. S. auch Antiqui und

reales.

non 216.

notitia 10, 108, 241, 285.

abstractiva — intuitiva 60, 201.

Novo Castro Andreas de 246.

Nuciarellis Hieron. de 271.

obieclate — reale 145,

Register. 303

obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 ff., 57, 80,

89, 103, 136, 170, 179 f.,

210, 218, 233, 251 t., 255,

267, 280, 289 f., 293.

Occam Pseudo- 41 ff.

Occamismus 2.

Offredus Apollinaris 181 f.

Olivier von Siena 234 f.

Oquelin 246.

oratio tentativa 137.

Oresme Nicolaus von 93.

Oyta Heinrich von 103.

Pardus Hieronymus 246 f.

Paris Universität 186 f., 297.

Pariser Cursus des Organons 209.

Parisiensis Michael 271.

Parrent Johann 239 f.

Parva logicalia 204, 219, 225, 245, 250,

254, 266, 283, 288.

Parvulas antiquorum 219, 277, 283.

logicae 219, 264.

modernorum 219.

Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.

Pergulensis 180 f.

Soncinas 229.

Pergulensis 180 f.

pertinens — impertinens 49, 80, 133,

137, 218.

petitio 42, 82, 210.

Petrarca 152 ff.

Petri Bernardinus 237.

Petrus von Aitly 103 ff.

de Aquita 268.

Bruxellensis 275 f.

Hispanos Interpotationen zu 211 ff.

Mantuanus 176 ff.

Nigri 221 ff.

Tartaretus 204 ff.

Thomas 195 f.

phitosophia realis — sermocinalis 148.

Piccolomini Enea Silvio 160 f.

Platoniker 156 ff.

Plethon 156 ff.

Politianus Angelus 170 f.

Pollich Martin 273.

pons asinorum 206, 292.

Portu Hibernico Mauritius de 269.

positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,

255.

dependens cadens — renascens 82.

propositionum de inesse 246, 259.

posterioristicus 78, 98. S. auch о priori.

potestates syllogismorum 215.

praedicatio 249, 266, 279, 287.

essentialis — accidentalis 62.

identica — formalis 95.

praefingere 255.

pracgnans negatio 129.

propositio 243.

terminus 130.

Prag Universität 191.

Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.

principium exctusi tertii 18.

identitatis 18 f., 49, 106, 144.

individuationis 4, 17, 78, 184,

286.

universalisationis 286.

prioristicus 98. S. auch a priori.

probatio terminalis 233.

terminorum 122 f., 177, 234,

267, 283, 289 f.

promptuarium argumentorum 227.

propositio mentalis —vocalis — scripta 7 f.,

12, 111, 254.

descriptibitis , exponibitis , officiabitis

128.

plures 114.

rationalis 46.

simitis 180, 257, 260, 263.

Pschtacher Konrad 266 f.

rpevâôfievoд 171.

Pseudo-Occam 41 ff.

quod est 76 f., 94 f., 98 f.

Radulph Strodus 45 ff.

ratio obiectalis 145 ff.

ratiocinatio 169.

Raulin Johann 238.

reale — obiectale 145.

reales 232. S. auch Antiqui und nomi

nales.

in metaphysica 146, 148.

und moderni 239.

und ierminates 274.

realistae 292.

reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,

130, 208, 217.

reflexio supra se 112, 138.

Reisch Georg 294.

relativa 29.

retativi termini 49, 52.

Renaissance 151 ff.

res 38, 154.

praedicabitis 276, 293.

restrictio 30, 100 f., 279, 293.

Rhetorik 162.

Riccius Jacob 235.

Richard v. Capsalis 98.

Feribrigus 56.

Suiseth 90.

Rimini Gregor von 9.

Robert Caubraith 257.

Holcot 6 ff.

Rosetus 9.

Samuel Casinensis 209 f.

Saravetius Michael 273.

Savonarola Hieron. 230.

Saxonia Albertus de 60 ff.

Schotarius 156 ff.

scientia rationalis 161.

realis — sermocinalis 176,

304 Register.

seto, Jubito и. dgl. 50.,

scitum, opinatum н. dgl. 32, 99.

Scotisten 194 If., 268 ff.

terministisclie J98 fI'.;

Scotus Johannes Antonius 277 f.

Majoris 247 f.

seusus compositus — divisus 20, 22, 24,

31, 75, 88 tt'., 128, 180 f.,

205, 280, 284.

sequeta 133.

sermo 105.

sermocinalis 142, 148, 161, 245.

Sermoneta Alexander 235.

si 257.

Siena Olivier von 234 f.

signa 61, 142, 164, 203.

se mutuo impedientia 284.

signatum conclusionis 13, 78.

significare quiescenter 123.

significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,

120, 134, 442, 144, 176 f.,

202, 246, 286.

naturalis 121.

obiectiva — (ormalis 113.

significatiim adaequatum 134.

totate 13, 134.

ultimatum 27, 99, 11О.

universate 287.

signum — consignum 107.

Sitvester Antonius 238.

Franciscus 273.

de Prieria 292 f.

simitis consequentia 260.

forma propositionis 180, 257, 260,

263.

simititude 56.

essentitilis 168.

Simon de Lendenaria 236 f.

simut 19.

Sirectus Antonius 196 f.

sit verum 44, 83, 210.

Soncinas Paulus 229.

Sophismen 83, 92, 139 f.

sophistae 292.

sorites 167.

species intelligibitis 142.

naturalis 105.

repraesentans 10.

Stapulensis Jacob Faber 278 f.

status 30, 100.

Stephanus Brulif.r 198.

de Monte 238 f.

Stiputation 15, 28.

Strodus Radulph 45 ff.

subiectum 175.

Suiseth Richard 90.

summuloe 248.

superius ad inferius 52, 57 f., 133.

suppositio 25 ff., 39, 66 ff., 99 f.,

116, 123, 176, 182, 207 f.,

226, 267, 279, 282, 288,

293.

suppositio materialis 192.

personatis 145, 147.

sustinere 41.

Syllogismus contractus — incontractus26i.

exponibler 243.

expositorius 8, 13, 50, 98 f.,

106, 179, 264.

hypothetischer 170.

irregutaris 136.

kategorischer 31 ff., 76 f.,

98 ff., 136, 165 f., 1691'.,

178 f., 205 f., 236, 242,

245, 247, 249, 260 f.,

267, 281, 287, 291. S.

auch Galenische Schlussfigur.

mentalis 13.

modaler 31 ff., 77,99, 166 f.,

286.

resolutorius 179.

Sylvester s. Silvester.

syncateguremata 62, 83 ff., 215 ff., 225,

269, 282.

geminata 83.

mixta 26, 110.

syncategorematicus 120.

Syucretisten terministische 278 ff.

tubuta rasa 143.

Tägius Franciscus 273.

Tartaretus Petrus 204 ff.

Tecrstege 223 f.

tempus obligationis 42, 53, 137, 218.

terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.

nominales 186 f.

terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,

252, 257, 259 f., 267, 280 f.,

292.

communis 121.

exponibitis 1 22.

mentalis 108, 121.

officiabitis 50, 79, 88, 122,

127.

praegnans 130.

resolubitis 122, 179.

singuluris 121.

vocatis 110, 121.

Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,

146.

thesaurus sophismatum 225.

Thirnis Cajetanus de 233.

Thomas Bricot 199 ff.

Cajetanus de Vio 272 f.

Petrus 195 f.

v. Strassburg 3.

Thomisten 220 ff., 272 ff.

Tinctor Nicotaus 198 f.

Totedanus 140 Í.

Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.

Register. 305

tractatus de modo opponendi et respondendi

227.

transcendentia 144, 162 f., 205, 234.

transumptivus 27.

Trapezuntius Georg 156, 169 f.

Trombeta Antonius 269.

Trutfeder Jodoc 241 f.

Tübingen Universität 190.

Tungris Arnoldus de 228 f.

Turmair Johann 295 f.

Tysberus 89 ff.

ultimatum significatum s. significatum.

unitas formae s. forma.

Universalien 7,16, 38, 63 f., 105, 142f.,

157, 168, 183, 203, 205,

222, 239, 264, 276, 279,

285, 292 f.

Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.

Urtheit 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff, 129 ff.,

164 f., 169.

Entgegensetzung 257 f., 262.

hypothetisches 21, 44, 52, 54,

58, 70 ff., 130 f., 214, 246,

257 f., 266, 287, 289.

modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,

247, 280, 284, 287.

ümkehrnng 74 f., 95 f., 130,

179, 205, 257.

Usingen Bartholomeus von 243 f.

vacuum 11, 26 f.

Valla Georg 172.

Laurentius 161 fl.

Venator Joh. 235.

.Venetus Paulus 118 ff.

ventus 107.

verificatio 25.

veritas 276.

Versor Johann 220 f.

verum — falsum 31.

veteres — moderni s. Antiqul.

vetus logica 176.

via antiqua — moderna s. Antiqul.

realium — nominalium s. Antiqui.

Victorius Benedictus 235 f.

Vio Thomas Cajetanus de 272 f.

vox 104, 222.

Werdea Joh. Faber de 203 f.

Wessel Johann 231.

Wiclef 38.

Wien Universität 189, 297.

Wilhelm Manderston 257 ff.

Wimpina Konrad 267 f.

Wirthshaus- Zeichen 61, 121.

Wonsidel Erasmus 273.

Zufällige Merkmale 62, 69.

Pbanvl, Gesch. IV.

i

Leipzig, Druck von С. P. Metzer.

4

л

LEIPZIG

DRUCK VON С. P. MEL Z ER.