GESCHICHTE
DER
LOGIK
iM
ABENDLANDE.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT UND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÖNCHEN.
V1ERTER BAND.
LEIPZIG,
VERLAG VON S. EIRZEL,
1870.
,& 24 MAY 1941 m.i
VORWORT.
I
Oft dachte ich bei mejiter, Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.
Leben des Sophokles): „Keine 'Mflhe ist vergebens , die einem Andern
Muhe ersparen kann; ich' habe, das Unnutze nicht unnutzlich gelesen,
wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf. Zu
gleich aber lag hierin fur mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand
so zu behandeln , dass wenigstens in nSchster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden mflsse. Daher strebte ich nach
möglichster Vollstandigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, wflrde ich dankbarst
begriissen.
Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und
steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. Ob ich beziiglich der Dar
stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benutzer beurtheilen.
Sicher hatte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder
abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
einen Entwicklungsgang darzustellen , welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren forlschleicht und seine
litterarische Vertretung in dem Zeiträume von der Mitte des 14. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefahr anderlhalbhundert
iv Vorwort.
Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent
lich Neues darbieten konnte, war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material Oberhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war, darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Prantl.
ÜBERSICHT DES INHALTES.
Seite
XX. Abschnitt. Ueppigstes Wuchern der scholasti
schen Logik 1 — 150
Zurücktreten der früher üblichen Controverscn und Ueberwiegen
einer Forthitdung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund
lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf
des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einftuss Occam's auf
den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik missbitligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica fideiau, folgt aber imUebrigen dem Occamismus und beschäf
tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubitia 7. Forthitdung
und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.
Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer
Conceptualismns 15; prineipium identitatis 18; seine
Summula 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheite 22, reichere Ausbitdung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),
Spuren seiner Insolubitia, Obligatoria und Consequentiae 37.
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
platonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbitdung der Lehre betreffs Obligatoria und fnsolubitia
durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40 ; ausführ
liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radulph
Strodus 45 (termini officiabites 50 und impositio 55) und durch
Richard Ferabrich 56.
Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen
60, sein Terminismus betreffs der Universalis 63, Bereicherung
der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheite 70,
Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, plaulose
Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die Insolubitia 79,
die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.
vi Uebersicht des Inhaltes.
Seite
Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberus
89. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.
Forlgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occamistischen
Logik durch Marsitius von Inghcn 94; seine Lehre vom Urtheite
95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Aitly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Glaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundlage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men
talen Urlheites 110; ähnlich betreffs der Exponibitia und Conse
quentiac 115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheite 120, terminorum probatio die suppositio und die ex
ponibitia umfassend 122; propositio zweiter Haupttheit 129, über
gehend in consequentia 132, Wahrheit der Urtheite 134, katego
rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubitia 138, Sophis
men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.
Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermocinalen
142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien
144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Terministen 146. Ein Beflex dieses letzteren
Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.
XXI. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re
naissance 151 — 172
Erwachende Kenntniss der Schriften Plato's und Cicero's; eloquentia;
versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.
Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;
gleiche Richtung Boccaccio's 155.
Piatonismus und Antiplatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessarion,
Gemistos Plethon, Gennadius Scholarius 156.
Leonardus Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähuliche Acusserungen
des Aeneas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laurentius Valla 161. Rudolph Agricolj) hält die
Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist
der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius
Valla 172.
XXII. Abschnitt. Reiche Nachblflthe der scholasti
schen Logik 173— 29S
Buchhändlerische Verbreitung älterer und ncuerer scholastischer
Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts
Uebersicht des Inhaltes.
173 ; ein forlbauendes Nachuelen der bisberigeu Scholastik und
allmatige Gestaltung ciner neuen Parleistellung 174.
Forlleben des Tbomismus bci Jobanu Capreolus 174, des Scotismus
bei Nicolaus Dorbellas 175, und des occamistischen Terminismus
bei Petrus Mantuanus 176 (scin bohler Formaiismus iri
der Syllogistik 178) und bci Paulas Pergulensis 180; syneretistische
Bichtung des Apoltinaris Oflredus 181.
Gegeniiberstellang der Antiqui und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Thomisten bei Heimerich von Campen 182.
Allgemeinere Bedeutung des Gegeusalzes zwischen Antiqni uud
Moderni an den damatigen Universitaten 185, Paris 186, Heidelberg
188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freiburg, Tiibingen, Ingolstadt,
Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern
dieses Gegensalzes tiegt wesenttich nicht in der Universatienfrage,
sondern im Unterrichts-Materiale 193.
Weitere Pflege des Scotismus durch Nicolaus Bonctus 194,
Petrus Thomas 195, Johannes Angticus 196; die Litteratur der
scotistischcn formatitates vertreten durch Antonius Sircctus 196
und Stephanus Brutifer 198.
Einflussreiche Thatigkeit terministischer Scotisten, nemtich:
Nicolaus Tinctor 198, Thomas Itricot und Georgius Bruxellensis
199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die
nachweisbare Eselsbrucke 206 und die Exponibitia mit Memorial-
Worten 208) ; der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfeit 210.
Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Scotisten
in den Erganzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bearbeitung
der Sgncategoremata 215 und die drei Tractate Obligatoria,
Insotubitia, Consequentiae 217; die Parva logicatia und
der Parvutus antiquorum uud modernorum 219.
Conservative Beaction der Thomisten. Heiurich von Gorkuni,
Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Koln der Hauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus soplusmatum 225 , Promptuarium argw
mentorum und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Koln
die Albertisten Gerhard Harderwyk und Aruoldus de Tungris 228.
Einzelnc Antiqui: Pbitipp Mucagata, Joh. Lintholz, Paulas Soncinas
229; mit syneretistischer Anwandlung Johannes a Lapide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritates 231.
Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die
Majoritat fiir sich. Zunachst blosse Erklarer der bereits vorhandenen
Litteratur: Johannes Wesset, Martinus Magister, Gabriel Biel
231, Faventinus Blanchellas Mcngbus 232, Cajetanus de Thienis,
die Mainzer Summula 233, Otivier von Sicna 234, Jacobus Biccius,
Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventiuus 235, Simon
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, Antonius
Sitvester, Jacobus Almain 238.
^Uebersichl des Inhaltes.
SodaDD eine Reibe von Autoren, welebe die terministische Logik
ausbauen nnd bereichern : Johannes Rautin, ISicokius Au,nns,
Stephauus de Monte 238, Johannes Parreut 239, Jodoc Trutfeder
Isenacensis 241, Barthoiomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Hagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsachiicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 und besonders
sein Schuler Johannes Majoris 247; des letztern Schuler:
David Cranston 251, Anton Coronel 252, Caspar I.ax 255, Johannes
Dullaert 256, Rohert Caubraiih 257; eine weitere Sohuler
Generalion derselben in Withelm Manderston 257, Jobanncs Dolz
260, einem Anonymus 261, Ferdinand von Enzinas 262. Riickwirkung
dieser Schule auf Deutschland: Heinrich Greve 263, Johannes
Gcbwiter, Michael von Brcslau, ein Anonymus 264, Johann
Altenstaig 265, Kourad Pschlacher 266, Konrad von Buchen Wimpina
267.
Gleichzeitig Fortfiihrung des Scotismus durch Petrus de Aquila
und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formatitales
durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibon,icus 269 und Antonius
de Fantis 270; ledigtiche Nachtreter des Scotisnius: Jobannes de
Colonia, Johannes de Monte, Michaet Parisieusis und Hicronymns
Nuciarelti 271 ; ein scotistischer Syncretist Uieronymus de Marcho
271.
Desgleichen biosse Nachtreter des Thomisiuus: Dominicus de
Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Franciscus Tagius, Michael
Saravetius, Franciscus Sitvester, Martin Pottich, Erasmus
Wonsidel 273 ; Rartholomeus Manzolas witl die terministiscbe *
Logik auf Thomismus zuruckfubren 274; Petrus Bruxelleusis ein
Ueberlaufer vou d.en Terministen zum Thomisnjus 275; Magnus
Hundt Albertist und Tbomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.
Terministische Sy.neretisten : Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Ctichtoveus 280, Carolus Rovitlus mit reatistischer Tendenz 282,
Georg Rreytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderoi beizuzahlen
283 ; Jobann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln-
Ausfuhrung die Modernen beniitzend 284. Die nun ubtiche Voranstellung
des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklektioismus
in Giorgio Bepegno 290.
Vollends Eklektiker: Johannes vonGIogau 291, Sitvester Manzolus
de Prieria 292, Gregor Beisch und die logica memorativa des
Thomas Murner 294, Johaun Turmayr Aventinus 295.
Schlassbemerkungen 297.
XX. ABSCHNITT.
UEPPIGSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Ahstrusität, ja — wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhundertes waren
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden, welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hinlciten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Be
deutung der Universalien , der prima und secunda intentio , sowie in
Bezug auf principium individualionis oder pluralitas formarum u. dgl.
ein. Von derlei Contrnversen haben wir nun seit der Mitte des 1 4. Jahr
hundertes fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuscbliessen , und allmälig liess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite , um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt halte.
So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Tenninisten tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates
terminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, lnsolubilia,
deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode
sich uns bemerklich gemacht hatte , werden jetzt , wenn nicht der aus
schliessliche , so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin ist derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende
Gesichtspunkte zu excerpiren , ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
Peantl, Gesch. IV. 1
2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.
Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-
Seiten in den Baum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein
sicht nähme, aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger
Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschiehtschreiber mit Recht
verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in
das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver
werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch
darum, weil derselbe auf die Incommensurabiiität des Dogina's und der
natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser
Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
denselben3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seiten der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria
oder (richtiger) de Autricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen , in welchen wir nur scharf gezogene
Folgerungen der Auffassung Occam's erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung •(vor.
Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien, als die denselben entgegengesetzten, sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebet ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so berufe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867"; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue archeotog.) nicht beliebt, an
Stelle einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht-lateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstauet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechthar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst bitligen , wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Renaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2—16).
3) Bulacus, Bist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.
XX. Nicolaus de Autricuria. 'J homas v. Strassburg. 3
zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes
der blossen Logik sieh lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
Atomismus zu liegen scheint 4). Vereinzelt allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thalsache fest, dass trotz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die oc'camistische Logik
das entschiedenste Uebergewichl erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.
So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commentar zum Petrus Lombardus verfasste 5),
in den üblichen Ilaupt-Controversen einen thomistischen oder wenigstens
halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anschloss ; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben
sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischcn Behandlung
fähig sei6); und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
Intellectus 7). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik
4) Die bctrefl'enden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten
Ausgaben des Petrus Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulacus
a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentre, Coli, iudic. d. nov. error.,
Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla ecrtitudo haberi potest;
Ma lamen modica potest in brevi tempore haberi, si homines intcllectum suum convertant
ad res, non ad intellectum Aristotclis et Commentatoris (d. h. Averroes)
Vidi in dictis Aristotclis et Commentatoris mitle quaestiones determinatus, per
quas videbatur mihi, quod ita jwssent teneri rationes oppositae, sicut propositac ab
eis Cum notitia, quae polest haberi secmdum apparentia naturalia, posset in
modico tempore multum admirari, quod aliqui student in Aristotelc et Commentatorc
et usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae descrant res
morales et causam boni In rebus naluralibus non est nisi motus localis
disgregationis et congregationis atomalium. Einen anderen specicllen Satz werden
wir unten bei Peter v. Aitly benützt finden, s. Anm. 470.
5) Thomae ab Argentina, cremitarum divi Augustini prioris generalis, commenlaria
in I\ libros sententiarum. Genuae 15S5 fol. Etf gehört jene ganze Leicht
fertigkeit, mit welcher K. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge
schrieben ist, dazu, um (Bd. HI, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
Occamisten zu bezeichnen.
6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Dico, quod theologia est vere
seientia, quia itlc habitus, qui probat aliquid de suo subicclo non minus infallibiti
ralione, quam oeconomica vel politica seientia de subiecto suo, itlc, inquam,
habitus est vere scientificus Forte dicelur contra me , quod itla, quae
traduntur in theologia, non ostenduntur demonstrative Respondeo: aut per
demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem , et sie solum mathematica
esset seientia; aut inteltigis sgllogismum efficaciter concludentem , quamvis pro
cedat ex aliquibus suppositis, et sie raliones iheologicae possunt dici demonstrationes.
7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus
dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequato. Possumus enim considerare
intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem .... sine influentia superl*
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occam , sowohl betrefls der Universalienfrage 8) als auch in Bezug
auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,
Anm. 519 *f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anm. 380) an; und nur
folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse iiber die Individuation
der Engel unter Hindeutung auf die occaraislische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorilat
folgt er auch in der Frage uber unitas formae * *) , und betreffs der
naturati; atio modo secundum suato capacitatem obedientialem deo inftuente et
supernaturatiter cooperante Si sumitur primo modo, eius obiectum adaequatum
est ens phantasiabite mediate vel immediale; et appelto ens phantasiabite immediate
, quod proprie cadit sub phantasmale ; sed mediate , cuius cognitio argutive vel
itlative vel quocunque atio modo deducibitis est ex phantasmate Si aulem capacitas
intellectus sumitur secundo modo,.... eius obiectum adaequatum tst ens inquantum
ens, sive ens universatiter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.
8) L. I, dist. 37, qn. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universatia non dicuntur esse
ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universatia
sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuantibus , quae sunt hic et nunc, et per
consequens abstrahunt ab ubi el a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicul natura
universatis non generatur per se, sed generatur ad generationem altertus, puta , ad
generationem particularium , ut ait auctor Sex principiorum (s. Abschn. XIV-, Anm.
461 f.), sic etiam non movetur per se, sed si sibi competit atiquod moveri, hoc
sotummodo sibi competit ad motum alterius, sc. ad motum particularium Nulla
substantia spirituatis est in loco circumscriptive.
9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individuationis;
unus in rebus materialibus , atius in rebus immaleriatibus Circa primum
est advertendum, quod appellando principium individuationis ittud, quo radicatiter
contingit , ptura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturati, sic
quantitas est principium originale sive radicale ipsius individuationis, quia pro tanto
pturilicantur atiqua in eadem specie , quia divisa,est eorum materia ; sed secundum
modum» quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem
Supematurati tamen modo distincta individua materiatia per divinam potentiam
possunt fieri in eadem specie sine omni quantilate.
10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individuationem substantiarum separatarum
est advertendum, quod secundum eos, qui quemtibet angetum dicunt specifice
differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportel dicere, quod
per idem angetus constituatur in esse specifico et in esse individuo. Secundum eos
autem, qui ptures ponunt angelos in eadem specie, esset dicendum, quod per proprietatem
hgpostaticam angetus constituatur in esse individuati art. 2, f. 143 r. B:
Quamvis dubium sit ad utramque partem, credo tamen probabitius esse lenendum,
quod nunc de facto omncs angeti differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,
Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.) , und ganz besonders Pseudo-Thomas
(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).
11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in homine vel in quacunque
aiia re essent ptures formae substantiales, tunc itla res essel ens per accidens, quia
non haberel unam essentiam Si ptures formae substantiales essent eiusdem rei,
tunc atiquae essent frustra, quia frustra fit per ptura, quod aeque fieri potest per
pauciora (B) lstae se habent per ordinem secundum virtualem inctusionem . . . .
usque ad animam intellectivam , quae virtutes omnium praecedentium in se comprehendit
et ideo ipsa sola posita in materia potest exercere operationes omnium ceterarum
(f. 113 v. B) Licet quaetibet pars diffinitionis dicat formam, tamen
huiusmodi partes non dicunt atiam et atiam formam reatiter et essentiatiter, sed
dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub atia tamen et atia ratione,
quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per
genus sub ratione communi el indelerminata. DieGrundlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines nnd Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70 u. 74)
durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
XX. Thomas v. Strassburg. 5
intensio et remissio formarum schliesst er sich an Durand und Burleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus
nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen Occäm (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ebensowenig
theilt er über den Begriff „supposüum" Occam's Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's 15). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotativum 17).
12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suseipit magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dal magis et minus esse subiecto
propter maiorern et minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter
et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variata eidem subiecto dal
magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.
S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L. III, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,
quae ponit, quod forma sit tota quidditas rci (v. A) Sed secundum omnes philosophos
ex materia et forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas
una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatem, sie spectat
per se ad rei quidditatem.
14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas ; quaedam
absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens
diversitati non relativae, sed privfltivae, et ista identitas non est determinati generis,
sed transcendentis , quia in omni genere reperitur, sicut etiam ipsa diversilas. Alia
est identitas relaliva, pula, qua idem relative respicit se ipsum, et illa non opponitur
diversitati relativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).
15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum creatum sie differt
a natura, quod tamen non includit in se rem aliquam intrinsece, quam non includat
natura, sed tantummodo modum rei, pula, modum per se essendi, quem consequitur
ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae taliter coniungitur, quod alteri supposito
in subsistendo non innilitur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con
stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantiae , et lamen realiter
differat a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui
tripliciter; uno modo targissime, alio modo propriissime, lertio media modo nec nimis
large nec etiam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite scu aliquo
nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sie, diffinitio non est aliud, quam distineta
expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistincle ; ista modo
possunt diffiniri negativa, privaliva ac etiam quaecunqne figmenta Secundo modo
nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et spectet ad essentiam
eins; et sie sola substantia diffinitur. Tertio modo, quamvis res diffinißtur per ea,
quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam , tamen, quia dependet ab
aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte notifieari non potest, ideo talis
diffinitio datur per additamentum ; et sie diffiniuntur aecidentia, et quia
diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo aecidentia absoluta non possunt
perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.
17) L. I, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad
seibite, quamvis ipsa sil in prima specie qualitatis Tale aecidens copulatum
6 XX. Thomas v. Strassburg. Goddam. Holkot.
Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Verhältniss
des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes 1 8). — Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert worden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit
angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occain's Trennung zwischen
Logik und Trinitätslehre nicht billigt, da das principium identitalis auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit
der Supposition zu lösen 20).
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert
Holkot (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu Petrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Determinationes quarundam
quaestionum" besitzen21), von Uccam grundsätzlich geschieden,
(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. IV, Anm. 513) quantum ad suum
proprium significalum non debet sumi in sensu copulativo, puta, quod dieat absolutum
et respectum .... .. Scientia enim non dicit qualitatem et relationem, sed dicit qualitalem
sub relatione; et ideo non obstante ilta connotatione, qua cernit respectum ad
seibite, ipsa tamen simpticiter toquendo dicitur qualitas absoluta.
18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: Dcus certa scientia cognovit
futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scientiae non
tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sit causa rerum
nisi mediante voluntate.
19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dictio exclusiva addita uni
relativorum exeludit allerum, quia, quamvis dictio exclusiva non exeludat a termino,
cui additur, itlud, quod est de suo conecptu principali, exeludit tamen omne itlud,
quod est de conecptu secundario; sed unum rvlalivum non est de conecptu principali
alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedam opinio, quae simpliciter
tenet oppositum huius, quia dictio exclusiva solummodo itla exeludit ab invicem,
quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non polest
separari ab altera nec in essendo nec in intelligendo Sed itla non concludunt,
et communis opinio tenet opposilum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden
wir Nichts derartiges.
20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 43
v. B: Dico, quod nec in divinis nec in creaturis debent contradicloria verificari de
eodem simpliciter pro eadem re. Probatur , quia hoc esset oppositum primi prineipii
de quolibet esse ; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derisioni
infidelium Talia contradictoria verificantur de eodem conceptu dei , pro alio
tamen et alio supponente ete. Was das principium identitalis betriflV, s. im vor.
Abschn. bei Mayron, Armand nnd Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).
21) Roberti Hotkot, nalione Angli, professione sacri Praedicatorum ordinis,
In quatuor libros Sententiarum quaestiones argutissimae. Quaedam conferentiae.
De imputabitHate peccati Determinationes item quarundam aliarum quaestionum.
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.
Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : Non
desunt, qui eas a diseipulis Holkol collectas pulent, aut ab ipso inter proßendum in
ggmnasio publica dietatas, cum alii etiam scriptas ab ipso velint.
XX. Holkot. 7
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naluralis eine ganz eigene logica
fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das Iden
titäts-Gesetz Verstössen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1=3
sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht als „formalis" , d. b. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein
als solches, gelte2.,2). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird
hiej- in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung in propositio men
talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Senknt. L. I, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis
deficiat in eis , quae fidei sunt Rationalis logica fidei alia debet esse a logica
naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non vidertmt,
aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae , quod
omne absolutum praedicatur in singulari de tribus et non in plurali ; alia , quod
unitas tenel suum consequens, ubi non obviat relationis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität) Estne logica Aristotelis
formalis an non? Dico, quod, si non vis vocare logicam formalem nisi itlam, quae
tenet in omni materia, tunc patet, quod non* Si vis vocare logicam formalem
itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit
instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam
singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum specificatione
diversarum naturarum. Ebenso Determ. quaest. 10, D: Est inquirendum , an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod
non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent
in omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et
tres Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan
liam in terminis, quibus utimur in divinis. Et ideo dicitnr , quod Mae regulae non
sunt formales ,. quia sermo concludens per se concludit in omni Catholicus
obligalus ad tenendum pro prineipio, quod una res est tres res, non est obligatus ad
sustinendum tales regulas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in
itla materia, pro qua dabant& ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in
materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.
ebend. E u. K.
23) Saper Scut. L. ], qu. 6, H: Proprie loquendo soll conceplus et voces
vel saltem signa ad placitum instituta sunt in genere, .... quia lantum ista incomplexa
ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel conceptus vel voces Posset esse dubium, an genera generalissima
et universaliter omnia ordinabitia in coordinationibus praedicamentalibus sint
voces vel conceplus Quod non sint conecptus, probo: Omnis conceplus mentis est
qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est conceplus mentis; ergo substantia
est qualitas. Conclusio falsa, quia nulla substantia est qualitas
(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitatis loquendo
de praedicamentis , quae sunt conceptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa
communia instituta, vel naturaliter signa, sicul conecptus, vel ad placitum, sicut
voces Sciendum tamen, quod conecptus positi in coordinalione praedicamentali
dupliciter possunt supponere; vel pro se, et sie vocatur suppositio simplex, vel pro
suis significatis, et sie voealur suppositio personalis ; et secundum hos diversas suppositiones
solvuntur argumenta.
8 XX. Holkot.
so ist auch hier zum ersten Male die. Ansicht Occam's dahin gesteigert,
dass bei der propositio vocalis, welche gar kein einheitliches llrtheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheit oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit, welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein
wohnt , nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnete „Sache" sei 24). Was über fulurum contingens
gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer
über den sgllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt^ zugleich aber knüpft sich
hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeit
der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht26). Ausserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den OUigatoria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Forlbildung etwa an
24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Veritas et falsitas non sunt accidentia absoluta
vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas propositionis
non est res significata per propositiouem , quia tunc aliqua propositio esset
vera, quae nullam haberet veritatem, ul „Caesar/ non est chimaera", ubi lermini
non supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confertur
hominibus, et de ea sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis
passet esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nec est verum
nec falsum ; sed propositio vocalB nunquam est, quia, quando subiectum est, praedicatum
non est (K) Propositio vocalis naluraliter habet quatuor ; primo,
quod producitur successive ; secundo, quod partes non manent ; tertio, quod est quaedam
multitudo vocum; quarto , quod esi naturale signum imaginationis ipsius
proferentis Sed ab impositione et ad placitum habet, quod significet homini
hanc rem exteriorem , quamcunque voluerit (O) Palet ex dictis, quod nulla
oratio vocalis est vera vel falsa ; ideo institutum est , quod sie debet iudicari
de oralione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti
prolalionis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,
quia significalio, quae repraesentat naturaliler vel phantasialiter duas voces, non facit
propositionem, sed quandam congeriem intentionum.
25) Ebend. qu. 2, Y: Restat videre, an in propositionibus de futuro in
maleria contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum et falsitas in
reliquo. Et videlur sententia Aristotelis, quod nowW.... Unde videtur, quod ncutra
pars in materia contingenti est vera vel falsa. Opinio autem theologorum huic est
contraria; credimus enim, dcum scire omnium contradictoriorum determinale
alteram partem; alias prophetia esset impossibitis, nec ei oporteret credere. S. vor.
Abschn., Anm. 1039.
26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma sgllogismi expositorii, an
valeat in omni materia. Et arguitur, quod non JVon lenet in divinis, ergo non
est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste dcus est incarnatus, lste
dcus est pater, Ergo paler est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam
sgllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabus praemissis singularibus , quarum
subiecta sunt duo pronomina demonstraliva cum aliquo lermino communi. Secundo
requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sie sit una, quod non sit
plura et quaelibet itlarum; dcus autem est plures res, quia plures personae et
etiam quaelibet itlarum; et sie intelligit Ockam, licet minus distinete hoc exprimat.
Tertio requiritur, quod Ilabeut dispositionem tertiae Hgurae, et haec forma tenel
uniformiter in quacunque materia. Secundum ista sgllogismus expositorius nunquam
posset fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina
est realiter plures res et quaelibet persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
XX. Holkot Gregor v. Rimini. 9
bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, posüio und depositio21).
Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 ff., 191 ff., 311 ff.
Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia
beschäftigt habe28), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,
307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.
Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte29), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird , wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der
Logik zu dem Motive Goddam's (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde, sich unter einander und mit den Ketzern
herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären
gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt31),
27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logicales,
quae . . . in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est prima sciendum,
quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens
est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente
„ponatur , quod ita sj(", vel aliquid aequivalens , fit respondenti una positio, quae
est species obligationis , si admittat. Secundo suppono, quod omne sequens ex for
maliter concesso est concedendum, et quod omne repugnans est negandum tanquam
impertinens Tertio suppono ex eadem arte, quod omnis positio acquivalet uni
depositioni , quia itla aequioalet respondenti, quia, si ponitur , quod tu es Romae,
(ane deponitur ista „lu non es Romae", et ideo , qui posuit unum contradictorium,
deposuil reliquum, et e contrario. Quarto suppono hanc regulam : Posito falsa
contingenti non est inconveniens concedere impossibite per aecidens.
28) loh. Maioris Scotus, Libri quos in arlibus ctc. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Accepta itla mentali „Omnis propositio mentalis est universalis"
itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,
imo nulla propositio, polest supponere pro propositione, cuius est pars Istae
sunt rationes eins (d. h. des Petrus v. Aitly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII
Anm. 439), quae fuerunt Olkot et Roseti ante tum.
29) Gregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo
Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.
vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), talem modum arguendi in omnibus tcuere
praeterquam in divinis, et causa est, quia nunquam alibi possunt (res res, quarum
nulla est atia, essf una res numero Sed haec responsio est omnino irralionalis,
tunc quia sie dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid
circa divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra hacreticos, pro libito
dicetur, discursum et omnem illationem non valere, et sie nihit ex, creditis aul
in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere. Tum quia sie dicere nihit
aliud est, quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae ralioni
plane confiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam propria confessione asserere.
31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: Notitia intuitiva rei singularis est
prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
10 XX. Gregor v. Rimini.
so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32); für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge
meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er
daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde 34). Nemlich Occam
hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. A hsch n., Anm. 757 ff.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Herveus (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter
Weise (determinate, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und
erkannt werden35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren , was Occam
(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als ficlum
bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
Omnis res creata, quam per intellectum cognoscimus , aut cognoscitur o nobis immediate
in se ipsa sie, quod nolitia itla ad nullum rem vel medium repraesentalivum
terminatur, aut cognoscitur in specie propria a se causala, aut in conecptu aliquo
proprio aut communi ficto scu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.
32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.
33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata non possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta scu conceptu simplici sibi proprio; in conceptu
autem communi iis et aliis possumus itla intelligere, non tamen distincte et in speciali,
sed confuse Unit um et quadam notitia generali communi illi et aliis.
34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,
quae dicitur affirmatio et negalio. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,
aliqua sunt, ad quae huiusmodi notitiae immediate obiective determinantur , quaedam
vero, ad quae non immediate terminantur notiliae, sed ad eorum species scu imagines
in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam intellectualis.
S. ebend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2, f. 42 v. ß : Quamvis omnis species existens in intellectu sit
abstracto ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex
tensive nec situm habens, et sie de aliis conditionibus malcrialibus et corporalibus,
non quaclibet tamen est sie absoluta in repraesentando , sed per aliquas species
verum sensibitium inextensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstraetas
singularia itla et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus
determinate In intellectu sunt species determinate aliqua singularia repraesentantes;
alioquin oportet concedere, quod nullius singularis absentis determinate
habemus recordalionem aut memoriam vel aliquam cognitionem.
36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est nolitia simplex,
qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est nolitia
simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur
(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno
scitur ctiam per eandem notitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causala
est species ipsa In visione speculari, quam moderni vveant abstractiram, non
videlur res ipsa in se immediate, sed tantum mediante sua imagine Non omnis
risio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imago, sed ea tantum, qua videtur
imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem nolitia numero est intuitiva et abs
tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non
aulem omnis intuitiva est abstractiva Notitia, qua cernitur, ul est imago, est
XX. Gregor v. Rimini. 11
wenn Gregor hiefur auch den Begriff der Forra des Objectes substituirt 37).
Aber obgleich auf diese Weise uberhaupt ein etvvas grosseres Gewicht
auf die Objectivitat des Erkenntniss-Gegenstandes fallt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthumlichen Unentschiedenheit, welche uns schon bei
Occam selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Moglichkeit offen, gerade
das Zusammentreffen des subjectiven Denkgebildes (fictum , imaginatum)
und des ausseren Objectes (esse reale extra animam) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon naturlich bei den bloss connotativen Begriffen
(s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch
bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei „vacuum", zwischen
significatio und entilas unterschieden werden muss 39). Das Zusammentreffen
des subjectiven und des objcctiven Momcntes fiihrt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliquid, res, ens",
stets gefragt werden mnss, ob sie eine Aussage iiberhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten 40). — Die
Frage iiber unilas formae beantwortet Gregor vollig im Sinne OccanYs
(s. ebd. Ajim. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise41),
und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche er besonders an dem theologischen Begriffe „carilas" erortert,
intuitiva speciei el abstractiva rei ad extra (B) Imaginans aspicit atiquid el
intuetur imuginem sive cuusatam a sensibus sive fictum per animam Per imaninationem
fictam et formatam idotum est imaginutum.
37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 r. B: Speciatiter el proprie forma est
simititudo seu imago rei cognitae , per quam recognoscitur manens naturutiter in
anima; etiam postquam anima desiit actuatiler cognosccre, est apta nata ducere animam
in notitiam rei , cuius ipsa cst imago et simititudo In anima nostra sunt
tales species rerum sensibitium.
38) L. I, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Conceptus naturatiter repraesenlativus
praecise eam rem repraesentat el sigrtificut, pro qua etiam potest supponere,
num .... conceptus huiusmodi tutis cst in esse ficto et imaginalo, quatis res, cuius
est conceptuf, est in esse reati extru animam; el ideo tutis conceptus nihit atiud
significal praeler eam rem, cui cst sic simitis et pro qua potest supponere. Quapropler
conceptus connotativus, sive uffirmativus sive negativus, nihit repraesentat naturatiler,
sed ex institutione tantum.
39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia lermini .... est duplex. Una, qua cognoscitur,
quid significat itle terminus; atia, qua cognoscitur, quod itle lerminus de ente verificatur.
Et istae multum distinguuntur , nam de atiquibus hubetur notitiu prima, de
quibus secundu non habetur , sicul de ierminis „cvrpus infinitum, vacuum" ele.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nnmen „atiquida, sicut et ista atia
sibi sgnongma „ens" et „res'\ possunt accipi tripticiter. Uno modo communissime,
secundum quod omne significabite complexe vel incomplexc , el hoc vere vel false,
dicitur res et utiquid Atio modo sumuntur pro omni significubiti complexe vel
incomplexe , sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntur, ut
significant atiquam essentiam sive entitatem existentem.
41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine
lot substantiules formue, quot sunt praedicala, quae de ipso dicuntur in quid ;
non sunt tol ponendac , quot habet homo operutiones vitales ; non lot, quot
partes hahel helerogeneus Non est ponendu utia forma substantiatis in homine
praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae
substantiales elementorum non manent perfecte iniegrac in ipso mixto .... nec manent
remissae et fractue nec secundum atiquas partes suas essentiales nec sunt
actuatiter secundum se in mixto.
12 XX. Gregor v. Rimini.
steht er auf dein gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und
Benützung der scolistischen formalitates entfernt er4sich ebensosehr von
Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert 43).
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht
(Anm. 746) dahin , dass intuitio und iudicium (— über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte
seien, welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein
treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale.
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates
noch nicht besieht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anni. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur
Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver
Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der
Zustimmung auf ein „Es ist nicht so" ; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.
42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art 2.
43) 11060d. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio differat ab alia
et praedicatum differat ratione a subieclo, res tamen ipsa non differt ratione o se
ipsa nec in deo nec in erealuris (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).
Et ideo itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum unam rationem differt
a se ipsa considerata secundum aliam jrationem , de virtute sermonis non e?t verum,
sicut non est verum illud, quod res considerata secundum unam rationem non
est ipiamet considerata secundum aliam ralionem, sed debet intelligi, quod ratio
una, secundum quam cousideratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen
importans rem itlam secundum unam rationem differt ratione a nomine importante
eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinctio be
treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A : Notitia simplex intuitiva et
iudicium affirmativum vel negalivum sequens sunt diversi actus, .... sed tales duos
actus contingit esse simul; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante
intuitiva itla tanquam eius causa effectiva partiali; igitur quando itlud primo causatur,
ipsa tunc actu est.
45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmatio et negatio in intellectu non
dicuntur actus compositi essentialiter ex lalibus notitiis partialiter distinctis, quarum
una sit subiectum et reliqua praedicatum, sed aequivalent in significando pluribus
voeibus vel scripluris propositionem vocalem vel scriptum suo modo componentitnis.
S. bei Occam Anm. 770 f.
46) Ebend. f. 5 r. B: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam
enim est earum, quae sunt rocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab exterioribus
voeibus in animam derivatae vel per ipsam ficlae, et istae non sunt
eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in latino ...
Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium , quae nvllarum sunt simititudines
vocum nec secundum itlarum diversitatem in hominibus habentibus diver sificantur,
sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naturaliter significantes
Hoc autem genus... subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum intuitivis notiXX.
Gregor v. Kimini. 13
Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllogismus nicht elwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien 4 7), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien, da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse48), so dass hier
nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,
sondern das significalum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet49). Was aber das diclum de omni und den sgllogismus exposüorius
betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occam an f0),
wie in der Lehre von der Definition 5 1). Hingegen die Frage über das
fulurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —
tiis quaedam ex aliis ab illis mediate vet immediale causatis causantur
Quaedam vero sunt, quac non ex talibus.... causantur, cuiusmodi sunt enuntiationes,
quibus quis enuntiat mente et iudicat, sie vel sie esse aut non esse, non cognoscens
tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sie se habent, quod
propositiones primi generis non sunt nolitiae formaliter neque assensus (über
assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntiationes vocales,
quibus sunt simites. Secundi autem generis propositiones sunt et notitiae et assensus.
Tertii autem generis quaedam sunt assensus, sed non notitiae Illi sali
sgllogismi mentales , qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,
dicuntur et sunt demonstraliones ; alii vero .... solummodo dicuntur demonstrationes,
quae sunt veris demonstrationibus in significando subordinati.
47) Ebend. f. 5 r. A: Conclusio demonstrationis mentalis proprie aeecptae est
assensus de sie esse, sicul ipsa significat Circa taliter demonstratum vel scitum
non sunt ponendi tres actus distineti in anima ad enuntiandam conctusionem et ad
cognoscendum et ad credendum scu assentiendum, sed .... idem actus est conclusio,
notilia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamel
conclusio demonstrationis mentalis proprie aeceptae et actus cognoscendi, sie esse,
sicul conclusio enuntiat, nec non actus assentiendi; eidem namque aclui omnia ista
competunt.
48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,
ergo habitus conclusionis non est habitus praemissarum scu prineipiorum, quia
non apparet possibite, quod aliqua nun propositio mentalis in nobis naturaliter acquisita
sit affirmativa et negativa, universalis et particutaris, et de diversis praedicatis
et subiectis ; constat autem, quod demonstrationis aliqua est propositio uni
versalis et aliqua particularis, aliquando etiam aliqua est affirmativa, aliqua negativa,
item de diversis praedicatis vel subiectis Nuito per se uno numero aelu potest
cognosci, sie esse, sicut enuntiant praemissae et conclusio.
49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B : Conclusio demonstrationis non est obieclum
scientiae acquisitae per demonstrationem .... nec res extra Significatum totale
conclusionis est obiectum scientiae.
50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut sgllogismus sit regulalus per
dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universalem in prima figura,
nisi per eam denotetur, quod, de quocunque verificatur subiectum, de eodem verificatur
praedicatum Ad perfcetionem sgllogismi expositorii requiritur , quod
quitibet terminus sie sit singularis, quod non praedicetur de pluribus; quantumeunque
autem sit singularis, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.
Abschn., Anm. 967 u. 978.
51) Ebend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A : Accidentia diffiniuntur tantum
per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicla. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod dcus
praescial fulura, et quod futura sint contingenter futura. Dico, quod sie
(f. 139 r. A) Ista propositio „Quia dcus praescit, ideo res sunt futurae" , si sjl
causalis et non' aequivalens praecise huic conditionali „Si dcus praescit, res sunt
14 XX. Gregor v. Rimitii. Joh. Buridan.
Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Abschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als materialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass
er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification
berichtigt54).
War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Schulbuches , d. h. des Sententiarius , der Occamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung 'ist Johann Buridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der
Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-
Standpunktes enthalten und in der Summula , wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden , aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan, welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturae",
et nomine praescientiae non includalur beneplacilum vel dispositio, absolute
neganda est.
53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablalivi „voluntale" et „necessitate"
possunt dupliciter teneri, .... possunt enim teneri nominaliter , alio modo
possunt teneri adverbialiter. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo malerialiter,
ut construantur in ratione termini formaliter denominantis , sicut dicimus , quod hoc
est album albedine ; alio modo significative et in ratione principii elicitivi,
sicut dicimus, quod visibite disgregat albedine.
54) Ehcnd. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probationem, quia „eodem
addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi Htmt additum sit purum categorcumaticum
et adiectivum respectu itlius, cui additur; in aliis autem multiplicem habet instantiam;
sequitur enim „Deus creat, ergo dcus est", tamen non sequitur „Dcus contingenter
creat, igitur dcus contingenter est".
55) Perulile compendium totius logicae Joannis Buridani cum praeclarissima
solertissimi viri Joannis Dorp expositione. Veneliis 1499 fol. und Commentum Johannis
Dorp super lextu summularum Johannis Buridani nuperrime castigalum a Jo
hanne Maioris cum aliquibus additionihus eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.
XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kleine Quaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebrigens ist der Titel der jün
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.
VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripto meo
super Summulas". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Ueberschriften citiren.
56) In Metaphgsicen Aristolelis Quaestiones argutissimae Magistri Joannis Buri
dani. Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros
Aris. ad Nicomachum. Paris. 14S9. fol.
XX. Joh. Buridan. 15
mensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht 58) , steigert
und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
{simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptus
nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht- Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).
Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des aclus
significandi aufnimmt (vor. Abschn., Anm. 757, 768, 776), schreibt er
diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je nach
dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt
(prout determinatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis
764, 769 ff), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objeetiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) In Metaph. I, qu. 2, !. IV r. A : Non comparamus metaphgsicam ad theologium,
quae procedit ex ignotis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis
In hoc differl metaphgsica a theologia, quod, cum utraque consideret de
deo et de divinis, metaphgsica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae
possunt probari et ratione demonstrativa concludi scu induci, theologia »ero habet
pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex
imiusmodi articulis possunt deduci.
59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B : Duplex est nostra intellectio ; quaedam
est simplex apprehensio, alia est conecptuum simplicium compositin vel divisio
Omnis simplex apprehensio est vera , et nulla est falsa, .... sed apprehenditur conceptu
simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis" dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis conceplus
simplex habet debitam correspondentiam in re Non omne verum est secundum
compositionem et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem
in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint
circa universalia et non circa singularia, quia itle actus intelligendi, a quo sumitur
hoc nomen „animal"', non est delerminate actus intettigendi rem unam numero solum,
sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) muttas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus
animalia indifferenter, et tamen itla animalia , quae sunt Piomae, nihit egerunt ad
iltum actum Consequenter debemus dicere de acta significandi, quia possibite
est, quod sit circa universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante
actu intetligendi, tunc significat universaliter vel singulariter secundum exigentiam
istius actus intelligendi. Dico ergo, quod actus significandi huius termini „animal"
est circa universale, prout hie notatur habitudo vocis significantis ad rem significatam ;
et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo
possibite est, quod actus promittendi vel debendi est circa universale, et non circa
aliquid determinatum singulare, proul nolatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A : lste asinus sitiens
omnem aquam sibi convenientem appetit , sed tamen non appetit omnem aquam, quia
non appetit secundum rationem distributivam lta etiam dicendum de promissione
bovis Dicendo „Ego promitto tibi equum'i iste terminus „equum1' habet suppositionem
confusam, non distributivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798
n. 885, u. unten Anm. 108.
16 XX. Joh. Buridan.
welche ein wahres Urlheil fuulet61); ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkacte unter sich kommt urspriinglich (originaliter) nur von der Verschiedenheit
der Objecte her62). Dass die Universalien nur termini sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar scharfer als Occam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn wahrend allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes
Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalilatem
und das andere secundum praedicationem , ist es natiirlich das letztere,
welches dem Gebiete des logischen Terminus angehort und hier den
Gegensatz gegen jeden singularen Terminus reprasentirt , so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine
Bede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction
des Intelligenz-Actes, in Frage gestellt wiirde64). Kurz das Universale
61) Ebend. II, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentatis non est atiud,
quam ipsamet propositio mentatis , quae cst vera , quamvis haec nomina „verum'1 et
,,veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentatis sit conformis rebus significatis
Comprehensio veritatis uno modo non est atiud, quam formatio vel existentia
propositionis apud animam , el tunc iterum nihit atiud est comprehensio propositionis
verae, quam ipsamel propositio vera ; atio modo idem est, quod
intellectio propositionis verae per modum obiecti ita, quod nos inteltigamus propositionem,
sicut nos comprehendimus sive inteltigimus lapidem ; atio modo comprehensio
veritatis accipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus
propositioni verac (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B : llabitus intellectuales et actus inteltigendi
bene se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur corum differentia,
dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originatiter ab
obiectis.
63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi termini apud animam
existentes vel ctiam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera aul species
nisi secundum attributionem ad terminos mentales, quos designant.
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Pturibus modis atiquid dicitur universale.
Uno modo secundum causatitatem, ct sic universatissimum in causando essel
deus et consequenter inteltigentiae et corpora coelestia, et isto modo .... universatia
sunt separata a singularibus Atio modo dicitur universale secundum praedicationem
vel significutionem , quia de multis est praedicabite et indifferentcr significat
multa et supponit pro multis. Et lanc significatum ipsi oppositum est lerminus
singularis seu concretus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est
unius tantum Et sic uviversale et singulare sunt lermini mentales vel vocales
aut scripti; el possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singularibus,
sc. posito, quod tn mente tua tu formares atiqucm conceptum communem, ... . ticel
aiii forment multos terminos singulares; sed lamen cum hoc est possibitc, quod
singulare el universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista dicta non sunt
ad intentionem Plalonis nec contra eum; imo per universatia intelligebat res
significatas per terminos universales ; et tunc itle dicebat , universatia esse separata
a singularibus. Sed statim videtur, quod tatis opinio sit omnino absurda,
quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est homou ele.
Ebend. qu. 16, f. LII r. B: Rcs eaedem atio modo inteltiguntur singulariter et atio
modo universatiter Sensus nunquum cognoscit universale vel universatiter.
Ebend. qu. 9, f. XLV/I r. A: Intentio Aristotetis est, quod superftuum esset ponere
species ideales, quia non oportet eas ponere ad excrdendum perfectioncm geniti . . ...
nec propter appropriationem ad lalem effectum producendum Aristoteles autem
non improbat Platonem ex eo, quod posuit substantiam separatam, sed ex eo, quod
posuit itlas ideas speciales.
XX. Joh. Buridan. 17
als ein vom Singularen Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,
und indero somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus
als zulassig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt
(aeternilas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und
eines ewigen Susseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn , wie
beispielsweise gesagt wird , auch nach Vernichtung aller concreten Rosen
verbliebe doch das die Rose betreffende Wisse.n 65). So muss sich
Buridan nicht bloss flber die Begriffe „singulare" und „individuum"66),
sondern insbesondere auch iiber das Princip der Individuation in einer
mit Occam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wortlich ubereinstimmenden
Weise aussprechen 67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unilas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,
bei welchem die Objectivitat der Wesens-Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt 6S). Und dieser starkere Subjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. Nic. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Atii distinguunt inter universale
et singulare non sotum secundum conceptum, sed etiam in re extra; dicunt
igitur, non de singularibus, sed de universatibus esse scientiam, et ita scibitia dicunt
perpetua, licet eorum singularia sunt corruptibitia. Sed ego puto, quod universale
non sit praeler animam distinctum a singularibus Si omnes rosae nunc essent
corruptae sic, quod nulla modo csset, tamen medicus ob hoc non amitleret
scientiam, quam habet de rosa Atii aulem ponentes , quod universatia sunt
distincta a singularibus nonnisi per operationem animae, dicunt , quod scibite
pro re extra sic debet esse aeternum, quod semper sit atiqua res, pro qua lermini
conctusionis scibitis supponant Sed adhuc puto, nec ittud esse necessarium,
quum, sicut dictum fuit, non oportel medicum amittere scientiam de rosis, si nullae
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.
66) In Mctaph. VII, qu. 19, f. LIH v. B : Apud logicum isti lermini „singulare"
et „individuum" verificantur pro terminis sgnongmis, quibus opponitur commune vel
universale; el sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro terminis
significativis. S. b. Occam A,nn. 839.
67) Gbend. qu. 17, f. LII v. A: Loquendo de individuis pro rebus significatis
per terminos singulares nullam viam habemus ad percipiendum differentiam inter individua
eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si essent duo
lapides omnino simites in figura, in magnitudine, in colore, et sic de atiis, et successive
apportarentur in tua praesentia, tu nullam viam haberes ad iudicandum, utrum
secundus apportatus essel itle idem, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubiindeln verhungernden „Ksets",
welcher bekannttich in den Schriften Buridan's sich nicht fmdet, sondern nur der
Schnl-Tradition angehort; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coet. II, 13, 295 b 33, beruht , habe
ich schon in meiner Ausgabe der aristotetischen Buelier De Coelo, S. 316, hingewiesen).
Individua eiusdem speciei, ut Socrates el Plato , differunt substantiatiter,
sc. per suas substantias tam per formas quam per malerias ex eo, quod nec forma
Socratis est forma Platonis nec materia Socratis est materia Platonis; sed tamen
istatn diversitatem non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum.
68) Ebend. qu. 14 , f. XLVIIH v. A : Multis modis atiqui imaginati sunt , in
eodem supposito esse ptures formas substantiales. Uno modo propter divisionem
quantitativam formae Atio modo, .... quia credunt, formas substantiales ele*
mentorum manere simul in mixto Atii posuerunt ptures formas substantiales
subordinalas correspondentes pturibus praedicatis quidditativis (f. L r. A) Sed
omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singulari supposito ;
.... ergo non sunt ponendae ptures Diversi conceptus subordinati secundum
superius el inferius proveniunt a principio ex diversis accidentibus naturatibus et
sensibitibus (B) Intellectus primitus potest inteltigere confuse, sed postea
potest abstrahere conceptum subiecti a conceptu accidentis, ct tunc itle conceptus
non amptius erit accidentatis, sed quidditativus.
Pbantl, Gesch. IV. -2
18 , XX. Joh. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die formalüates6
®), welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„esse" und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann 7 1).
Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum
principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identitatis et
contradictionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)
an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird ; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz , und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich
das sog. princ. exclusi teHii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute „Quodlibet est vel non est" oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est'' 72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CL1II r. B: Non puto, quod esse et essentia
rei distinguantur in ipsa re praeter animam.
70) In Metaph. V, qu. 6, f. XXX r. B: Si identitas non est res addita, ita
nec diversitas Quaecunque dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in
illis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae
In illis, quae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,
quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, conveniunt vel disconveniunt , ideo
convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aebulich
ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.
71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: Illae propositiones conceduntw : „Esse et
essentia sunt idem secundum rem, sed differunt secundum rationem" ; sensus
enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur
hoc nome» „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen „essentia" ; aliter
Ma nomina essent penitus sgnongma Sed tunc restat magis difficultas, cum illa
differentia rationum non debeal dicificla, unde provenit ex parte rei originaliter differentia
tatis ralionum (B) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur
esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospeclu cognoscentis, sciticel solum
quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspectu cognoscentis;
quando autem per intellectum absolvimus conceptum rei a conceptu tunc imponimus res ad significandum per itla nomina „essentiat,alishopmroa,eselnatpiiase",.
72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „Idem inesse
et non inesse simul eidem secundum idem,... est impossibite" (s. Abschn. IV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis accedentes ad
prioritatem secundum simplicitalem, quam secundum evidentiam et certitudinem, dicunt,
quod categoricae sunt priores hgpotheticis, et itlae de inesse modalibus, et affirmativae
priores negativis , et itlae de hoc verbo „est" illis de illo verbo „inest", et itlae de
hoc verbo „est" secundo adiacente illis de hoc verbo „est" lertio adiacente. Et se
XX. Joh. Buridan. 19
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,
welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „lnsolubilia" als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. idenlitalis
vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald
unten (s. Anm. 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Salz „Sokrates
spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begriffe „simul", welche auch zu dem Urtheile „Socundum
hoc illi ponunt unum magnum ordinem principiorum indemonstrabitium.
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est" , deinde sequitur „Non
ens non est", postea „Ens est ens", deinde „Aon ens non est ens"; postea de
modalibus „Ens polest esse", „Non ens non potest esse", „Necesse est, omne ens
esse", „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, non ens esse"; postea
sequuntur modales in simiti ordine de „est" tertio adiacente, ul „£ns potest esse
ens" elc. ; postea propositiones de extremo hgpotketico , ul „Quodlibet est vel non
esl", „Nihit est et non est"; simititer de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non
est ens", „Nihit est ens et non est ens"; postea de modalibus „Quodlibet potest
esse vel non esse", „Quodlibet esse vel non esse, est necesse", „ldem esse et non
esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est" lertio adiacente; postea
propositiones de verbo „inest", videlicet „Quodlibet cuitibet inest vel non inest',
yfiihit cutem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibel
possibite est inesse vel non inesse", „Necesse est, quodlibet cuilibet inesse vel non
inesse" ; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite"
Videndum est, quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam:
Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa (B) Propositio de „est" est
evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibiti
est firmior et evidentior, quam affirmaliva de inesse Propositio de hgpo
thetico extremo est evidentior simplici categorica (f. XXIII r. A) Hgpothetica
de inesse est evidentior et firmior , quam hgpothetica modalis Propositio de
„es/" secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" lertio
adiacente Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, .... utrum ambae contradictoriae
possint esse simul verae (v. A) Possent adduci sophisticationes et omnia vocata
insolubitia; sed quia Hin pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens
unum insolubite: .... Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego probo , quod eadem est simul vera et falsa,
el pono casum, quod Socrates dical „Plato dicil falsum" el e converso Plato dicat
„Socrates dicit falsum", et ncuter dicat aliam propositionem. Tunc ergo, si unus
dical verum, alter pari ralione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum, et alter
pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod
Socrates dicil verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der
Text gibt irrthümtich Plato) dicit verum; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum;
ergo Socrates dicebat falsum; et sie sequitur, quod hacc propositio Socralis erat vera
et falsa. El ita sequitur idem, si tu dicas , quod Socrates dicebat falsum, quia, si
Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ralione Plato dicebat falsum, quia dice
bat, Socialem diecre falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsum;
ergo dicebat verum; et sie adhuc sequitur, quod proposUio Socratis erat vera et falsa.
Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XL1
x. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
2*
20 XX. Joh. Buridan.
krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der ampliatio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile eingetheilt
werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden , und zugleich auch Occam's Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus composilus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach
ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird 76).
Ausserdem auch müssen wir Buridan's Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen ; er interessirt sich
nemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen
Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie jn ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,
74) Ebend.: lstae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" et „Socrates tum
currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simul" determinet haue
dictionem „possunt" , sive quod determinent .... „verae" Si determinant hoc
verbum „possunt", constat, quod ambae nunc habent potentiam, ul postea sint verae
...... Sed etiam si haec dictio „simul" determinet hoc „verae", revertitur idem, ....
quia possibite est, quod ista propositio „Socrates currit" erit cras vera per totum
diem; et simititer etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrales non currit"
erit cras »ero per totum diem ; ergo utraque polest esse vera in uno toto tempore,
ergo simul ... (B) Sed ista dictio „ simul" connotat, quod veritas unius
stat cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis
„Socrates est vivus et Socrates est mortuus", et capw praesens tempus
sive parvum sive magnum ; tamen ipsum habet unum partem priorem et aliam poste
riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus
praeleritum est tempus praesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne
tempus praesens est Praedicatum praeleritum ampliat subiectum ad supponendum
pro praeteritis Ideo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propter hoc,
quod, qui fuil homo, est mortuus, ticet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haec
est vera „tempus praesens est praeleritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquando'et valdc
communiter, licet minus proprie, nos ulimur istis nominibus „ praeleritum" et „futurum"
respeclive ita, quod.... pars prior vocelur praeterita respectu parlis posterioris.
75) Summul. Tract. I, De propos. S. Abscho. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die novem instrumenta, d. b. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.
151 ist die deprecativa hinweggelassen.
76) Ebend. De propos. categ. : Propositionum categoricarum alia est de inesse,
alia de modo sive modalis. De inesse est itla, quae est de simplici inhaerentia
subiecti cum praedicato, ut „homo est animal", „hominem currere est possibite".
Modalis est, quae est de inhaerentia modifieata subiecti cum praedicato, ut „hominem
possibite est currere" (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quae
dam est de praesenti, quaedam de praeterito, .... quaedam de fuluro. Hierauf
folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.
77) in Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negatio. Uno modo
aecipitur pro diffinitione negativa, ut pro itla diffinitione „non"; alio modo etiam
XX. Joh. Buridan. 2 t
riass die Wahrheit des Unheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectiven Thalbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Occam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus 80)
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Abschn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die
Wahrheit der modalen Urtheile, welcher völlig conform ist mit den An
gaben über die kategorischen82), beginnt er mit einer Erklärung der
pro termino in finita, et aliquando pro propositione negativa Si loquamur
de dictionibus vel propositionibus mentatibus, sunt animae accidentia, et si loquamur
de vocalibus , Mae sunt voces , quae sunt accidentia aeris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor, dass die Occamisten von „ flatus vocis" sprechen,
was Occam selbst nie gelban hatte; s. vor. Abschn., S. 327 und vgl. unten Anm.
448) Sed alio modo accipitur negatio pro totati significato propositionis negativae
; et de hoc (B) videtur mihi dicendum, quod „dcum non esse" nihit est,
quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. B: JVo» omnis propositio vera ex eo est
vera, quia, qualitercunque significat , ita est in re significala; haec enim est vera
„Antichristus crit", et tamen non est ila in re significata Omnis affirmativa
vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitercunque signi
ficat esse, ila est in re significala Quaecunque sunt causae veritatis alicuius
propositionis ex parte rerum significatarum , Mae eaedem causae sunt causae falsitatis
suae contradictoriae Ad falsitatem affirmativae nulla est causa, quia
nihit requiritur in re significala, quia sufficit, quod sit formata et non vera; si enim
sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.
79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia
ex sua forma et ex significatione suorum terminorum delerminat sibi, quod sit vera;
et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,
quod ipse et alter lerminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia
unus terminus eins determinat, quod non supponat pro Mo, pro quo alter supponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 145.
80) Summul. Tracl. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. b. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.
Anm. 156, sodann das hypothetische Urtheit, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. It. caus. temp. loc.: Causalis est ilin, in qua coniunguntur duae
categoricac per hanc coniunetionem „quia" Ad eius veritatem requiritur, quod
antecedens sit causa consequentis ; ad falsitatem, quod antecedens non sit causa
consequentis Temporalis est itla, quae continel duas categoricas coniunetas per
itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae
sint »eroe pro eodem tempore; Localis est itla, quae continel duas categoricas
coniunetas per hoc adverbium „ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae
sint verae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.
Eigenthümlich ist es, dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheite doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales:... quaedam
»ocan(ur compositae aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer
22 XX. Joh. Buridan.
Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität84)
als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden 86) ; und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist87); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die,
illis de inesse (s. Anm. 77 f.) . . . . Afprmativae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex
parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,
nihit requiritur in rebus significalis Simititer ad veritalem negativarum non
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis, quia propter idem et non
propter aliud est negativa vera et afirmativa ipsi contradicloria est falsa.
83) Summ. Tracl. II, D. modal. : Modus est aliquando determinatio copulae et
aliquando determinatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicati; et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicati, non reddit
propositionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,
necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent
situari inter subiectum et praedicatum, et totum aggregatum ex modo et verbo
est copula. Ueber die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgl. auch
Anm. 116.
84) Ebend. : De qualitale modalium sciendum est, quod negatio , si sit unica
praecedens modum et verbum, reddit propositionem negativam; item licet nega
tio sequatur modum et praecedat hoc ultimum verbum „esse", propositio eliam est
negativa, ut „hominem possibite est non esse album" ; si vero nulla fuerit negatio,
vel quod fuerint duae, propositio est affirmativa, ut „hominem non possibite est
non currere".
85) Ebend. : Tripliciter polest altendi quantitas earum : uno modo ex parte
subiecti sicut in illis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte
utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propo
sitionem universalem quantum ad tempus consignificativum ; „possibite" autem sine
negalione praecedente reddit eam particularem.
86) Ebend.: De oppositionibus .. . modalium dantur regulae: 1) Singulares eiusdem
subiecti et eiusdem praedicati differentes secundum qualitalem et quantitateni
modi sunt contradictoriae. Sed si tales singulares diversae qualitatis sint ambae de
modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particulari,
participant legem subcontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit
universalis et alia particularis, participant legem suballcrnarum. 2) Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modi, itlae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de diclo quam de modo , itlae sunt contrariae. 4) St
fuerint ambae particulares tam de diclo quam de modo, sunt subcontrariae. 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularis,
itlae sunt subalternae.
87) Ebend.:
Socratem necesse est currere I trariae \Socr- impossibite est curr.
Socr. impossibite est non curr.\ <Socr. necesse est non curr.
Socr. possibite est currere J\%. j, /\Socr. non possibite est curr.
Socratem possibite est currere \
Socr. non necesse est non curr.y
JSocr. possibite est non curr.
Socr. non necesse est curr.
Socr. non impossibite est curr.] subcontrariae ysocr. non imposs. est non curr.
XX. Joh. Buridan. 23
übrigen quantitativen Urtheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.
bej., part. vern.) betrifft 88), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibile, possibile,
eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contingens,
verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omne, nutlum, quoddam, est, esse, non, possityle,
impossibite, necesse folgendermassen ab: o., ul., qd., e., ec., n., pos., imp., nec., so
gestaltet sich die Figur:
'.Bnec.e.ee. A
'.Bimp.e.n.ee.A
'.Bn.pos.e.n.ec.A
l.Bn. nec.e.ec. A
l.Bn. imp. e.n. ec.A
l.Bpos. e.n.ec.A
.qd.B n.nec.e.ec.A
. qd. B n.imp. e. n.ce A
. qd.Bpos.e.n.ce. A
'.B pos. e.ec.A
'.B n.nec.e.n.ec A
'.B n.imp. e.ec.A
'l.B n.pos.e.ec.A
l.B nec.e. n. ce.A
l.B imp.e.ce.A
'. qd.Bn. pos. e. ec.A
'.qd.B nec. e.n.ec.A
'.qd.B imp. e.ec.A
Qd.B nec.c.ec. A
Qd.B imp. e.n.ce.A
Qd.Bn.pos.cn.ce. A
N. o. Bn.nec.e.ce. A
N. o.Bn.imp. e.n.ec.A
N.o.Bpos. e.n.ce.A
ti.ul. B nee e.ec.A
N. ul. B tmp. e. n. ec. A
N.ul. Bn.pos.e.n.ee.A
Qd.B pos. e.ec.A.
Qd.B n.nec.e. n.ec. A
Qd.B n.imp. e.ee.A
N.o.B n.pos.e.ce.A
N.o.B nec.e. n. ec.A
N.o.B imp. e.ec.A
N.ul. Bpos.e.ec.A
N. ul. B n. nec. e.n. ee. A
N.nI.B n.imp. e.ec.A^
O.B imp. e.ce.A
O.Bnec.e.n.ee.A
O. B n.pos.e.ec.A
Nt. B n. imp. e. ee. A
Nl.B n. nec. e.ec.A
Nt.B pos. e.ec.A
N.qd.B imp. e.ec.A
N. qd.B n.nec.e. ce.A
N.qd.B pos. e.ec.A
O.Bpos. e.n.ec.A
O.B n.nece. ec.A
O.B n.imp. e.n.ec.A
Nl.B n. pos. e.n.ec.A
Nl.B nec.e. ec.A
Nl.B imp. e.n. cc.A
N. qd. Bn. pos. e. n. ec. A
N.qd.B nec.e. ec.A.
N. qd. B imp. e. n. ec A
.2 ss
•3 *-
Qd.B imp. e.ec.A
Qd Bnec.e.ec. A
Qd.B n.pos.e.ec.A
N.o.B n.imp. e.ec.A
N.o.B n.nec.e. n.ec. A
N.o.B pos. e.ec.A
N.ul.B imp. e.ec.A
N.ul. B nee e.n. ce.A
N.ul.B n.pos.e.ec.A
il
Qd.B pos. e.n.ec.A
Qd.Bn.nec.e.ec. A
Qd. B n. imp.e. n. ec. A
N.o.B n. pos. e.n.ee.A
N.o.B nec.e. ec.A
N. o.B imp. e.n. ec.A
N.ul.-B pos. e.n.ce.A
N.nl.B n.nec.e. ec.A
N. ul.Bn. imp. e.n.ec.A.
24 XX. Joh. Buridan.
die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 89).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale
Ausdruck „contingens" wieder neben „possibile1' erscheint 90). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
composilus gleichfalls zur Modalität gerechriet wird, zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven
Thatbestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien
89) Ebend. : De aequipollentiis dantur regulae: 1) Aequipollentes semper debent
esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent sumi aequipollentiae
sicut in illis de inesse. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod
„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nullus" et „possibite" sicut
„quidam" et „possibite non" sicut „quidam non", tunc negatio postposita modo facit
aequipoitere suo contrario, et praeposita suo contradictorio , et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modal.: Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod
isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium" ampliant subiecla propositionum
ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae
possunt esse. Ita haec est vera „Senex potest esse puer", quin id, quod est vel
potest esse senex, polest esse puer De conversionibus modalium ponuntur quatuor
regulae: 1) Omnis propositio affirmativa de possibiti potest converti in parlicularem
affirmativam de possibiti ; sie particularis convertitur simpliciler 2) Nulla
negativa de possibiti convertitur 3) Universalis negativa de necessario conver
titur in unam aliam universalem negativam de necessario ; sed particularis ne
gativa non convertitur 4) Nulla affirmativa de necessario convertitur in aliam
de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti
91) Ebend.: Modalis composita solel vocari, in qua modus praedicatur de dicto
vel dictum de modo, ul „hominem currere est possibite" vel „possibite est hominem
currere" Oratio infinitivi modi...., quae solel vocari dictum, aliquando capilur
secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,
aliquando sumitur significative et tunc supponit pro re, pro qua supponerel subiectum
dicti Similiter modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae
entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.
De qualitate dietarum propositionum modalium composHarum dicendum est sicut
de illis de inesse, simitiler de quantitate , si lermini modales capiantur,
prout sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, prout sunt differentiae entium,
tunc lerminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicato ampliat suppositionem
subiecti ad ea, quae possunt esse.
92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibet", quia est possibite esse et possi
bite non esse De isto dantur quatuor regulae: 1) Ad omnem propositionem
de contingenti sequitur propositio de possibiti tam affirmativa quam negativa
2) Omnis propositio de contingenti repugnat ulicui propositioni de necessario et alicui
de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitatem
manente eadim quantitate et eodem ordine lerminorum 4) Nulla propo
sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in lerminis, sed omnis con
vertitur in aliam de possibiti.
XX. .Inh. Buridan. 25
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen 93); nur wird unter ublicher
Beniitzung der von Gilbertus Porrelanus herriihrenden Erganzung (s.
Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunachst die Kategorie des agere und pati
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert 94) , sodann quando und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und
habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. PoslprSdicamenten
habere um Eine Bedeutung vermehrt97). In einer ontologischen
Frage aber schliesst sich Buridan anderwarts an Occam (vor. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich dariiber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in Einem Objecte gemischl sein konnen 9S).
Die Lehre von der suppositio, fur welche die Auctoritat des Petrus
Hispanus verschmaht wird, beginnt mit der Erorterung, dass die significatio
, und zwar jene ad placitum (s. Occam , ebd. Arim. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei, als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls
von der suppositio malerialis abgesehen werden mfisse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfahig sei nur jener Terrainus, welcher von
einem miticlsl des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemiiss ausgesagt
werden konne ; nur sei darum die Bewahrheitung (verificatio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich uberhaupt nur auf die Urtheilsform 99).
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modatitaten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind weggelassen.
94) Tract. III, D. act. et pass.: Actio est, secundum quam atiquid agere dicitur,
et passio , secundum quam atiquid pati dicitur; omnis enim actio ct passio est mutatio
Species aulem actionis et passionis ponnntur duae: una est, quae attenditur
penes hoc, quod atiquid fit simpticiter ; atia secundum hoc , quod atiquid fit
secundum quid ; itla autem potest dividi secundum intentiones novem praedicamentorum
accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignantur in
Praedicamentis duae el in quinto Melaphgsicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima est habere contrarium; .... secunda cst suscipere magis el minus ;
tertia, quod agens el patiens dicuntur ad atiquid invicem.
95) Ebend. D.praed. quand.: Termini de praedicamento „quando" sunt, qui proprie
et convenienter respondentur ad interrogationem factam per „quando,l Termini
de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factam per
„ubi".
96) Ebend. D.praed. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sic
habent commune quaesitivum , sed circumloquendo per ptura verba dici potest, quod
praedicabitia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis
determinatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus.... sunt
proprie termini, quibus atiquod corpus dicitur essc habituatum.
97) Ebend. D. postpraed.: Habere multiciptiler dicitur: lertio modo habere
habitum extrinsecum aul in toto corpore aut in atiquo membro, ut habere vestimenta
vel in digito anutum.
98) Super Eth. Nic. VII, qu . 29, f. CCIX v. B : Multi posuerunt, quod lermini
praedicamentales diversi abstracte accepti nunquam supponerent nisi pro diversis rebus
Hanc autem opinionem credo esse falsam ; eadem enim res secundum diversos
conceptus ratione diversae connotationis significari potest per lerminos diversorum
praedicamentorum.
99) Summ. Tract. IV, D. div. supp.: Primo dicemus de differentia significationis
et suppositionis , et sotum intendo loqui pro nunc de significatione vocis ad
placitum; nec intendo loqui de suppositione materiati, ..,.. sed sotum de
svppositione , prout vox secundum significationem sibi impontam potest vel atias non
polcst supponere Cuiustibel dictionis est significare et audienti cam conceptum
atiquem constituere , .... sed non omnis tatis dictionis est supponere, quia
26 XX. Joh. Buridan.
Die appellatio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Oceam (Anm. 875),
als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich
finden müssen 100). Hierauf theilt er die vox significativa in incomplexa
und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein
könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den categorematischen
und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art
gebe, welche als ,,mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie
z. B. hodie, alicubi, nemo, nihil u. dgl. 101). Die complexa hingegen,
welche als solche bereits . den Namen „oratio'1 erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil , als imperfecta aber eine blosse grammalische,
in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes lö2). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts
eine eigenthümliche und von Späteren adoptirte Wendung ; nemlich die
complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans", insoferne dcclinirbare Satztheile
nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Complexion
könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige
Verbindung, wie z. B. „locus non replelus corpore", suppositions-unfähig
sei, und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus
lalis et omnis tut ix terminus est im tux supponere, qui aliquo demonstrata per
hoc pronomen „hoc" potest rere affirmari de itlo Verificatio autein ciifferl
a suppositione , quid verificalio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio
est termini et non propositionis Si sit terminus distributus , oportet verificationem
esse pro omnibus, pro quibus supponit.
100) Ebend. : Appellatio autem differt a suppositione , quia est dare lerminum
supponentem et non appeltanttm, sicul „animal", et est dare terminum appellantem
et non supponentem, ut „vacuum" (vgl. Anm. 103), et est dare terminum
supponentem et appellantem, ut.... „homo albus" Terminus enim omnis pro
aliquo supponens et aliud, pro quo non supponit, significans appellat omne , quod
significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.
101) Ebend.: Vocum significativarum ad placitum quaedam sunt incomplexae,
quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes
Incomplexarum aliae sunt subiicibites et praedicabites per se , aliae neque subiicibites
neque praedicabites, ul „non", „ergo", aliae praedicabites et non subiiei
bites, ul „quodlibet", „omne", „albus" , sed nullae sunt subiieibites, nisi
sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum incomplexarum
quaedam sunt categorcumalicae, quaedam sgncategorcumaticae, et quaedam mediae scu
mixtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceptus, quos immediate
significant, res illis conecptibus conecptas, sed non sunt per se subiicitiites et praedi
cabites, vel quia implicant categorcumaticas et sgncategorcumaticas , ul „fortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secum" et mulla alia.
102) Ebend.: Vox comptexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper
fecta lmperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinatione verbi
sine nominativo, ul „curril velociter" ; aliae ex nomine substantivo recto
categorcumalico et aliquo alio apposito per modum determinalionis , . .. ut „asinus
Roberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunetione coniunctis, ut „homo
et equus" ; aliae ex solo categorcumale et sgncategorcumate, ul „non homo".
XX. Joh. Buridan. 27
fachen Terminus, z. B. „vacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten mfisse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich cinfaltiger Rcgeln uber die Befahigung der
Terraini, Subject oder Pradicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecla complexio Rucksicht nimrat 104). Hierauf
erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition , wobei er
zunarhsl mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in propria
und lranssumptiva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel Iaufen I3sst, nach welcher
die Supposilion, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.
877 f.), nur in materialis und personalis zerfallt; lelztere, bei welcher
die Supposition auf „ultimata significala" geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden , nemlich einerseits in
103) In Mclaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentatis complexus atiquando
pro nullo supponit, el simititer terminus vocatis a tati conceptu complexo
sumptus atiquando pro nullo supponit, quamvis sit incomplexus secundum vocem,
sicul isti termini „chimaera" et „vacuumu Est duplex complexio conceptuum :
una potest vocari distans, atia indistans. Distans vocatur, quando in propositione
praedicatum complectitur cum subiccto mediante copula affirmative vel neoative ;
indistans vocatur, quando adiectivum complectitur cum substantivo sine copula media,
et etiam potest fieri affirmative aul negative (B) lsta oratio, sive mentatis
sive vocatis , „locus non repletus corpore" pro nullo supponit, nec per consequens
iita dictio „vacuum" Ita cst de isto termino „chimaera" ; est enim descriptio
„Compositum ex impossibitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vacuum" s. auch
Super Eth. Nic. VI, qu. 6, f. CLIV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vocatur
indistans, atia distans. Indistans est, prout determinatio complectitur cum suo
determinabiti sine copula verbati mediante; et hoc potest fieri componendo vel
dividendo; et vocatur compositio, si rit modo affirmativo, .... ul „homo albus", el
vocatur divisio, si sit modo negativo, ul „homo non albus". Modo crgo composito
indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determinationem
sit eadem cum re, pro qua determinabite supponit, vel si ei adiaceat; et tunc itla
compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.
104) Summ. a. a. O.: Nunc dividendae sunt voccs , quac possunt subiici vel
praedicari, ab ittis, quae non possunt, rel etiam, quae possunt supponere , ab ittis,
quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulac: 1) Omnis terminus possibitis
supponere potest subiici sed non convertilur 2) Nulla dictio purc sgncategoreumatica
potest subiici vel praedicari per se 3) Nullam nomen obtiquum
potest subiici vel praedicari per se 4) Nultum verbum potest subiici vel praedicari
per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum
vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantivatum potest subiici vel
praedicari 6) Nulla perfecta oratio potest subiici vel praedicari
7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiici vel praedicari, nisi sit infinitivi
modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo potest subiici vel praedicari
9) Oratio imperfecta tertio modo potest, sed forte non omnis tatis 10) Oratio
imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis tatis potest subiici, nisi
sgncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulla imperfecta secundo modo potest
supponere, si ittud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substantivo
12) De omni dictione, cui correspondel conceptus complexus, dicendum est,
sicut de oratione, cui aequivalel 13) Omne substantivum rectum, cui correspondet
conceptus simplex, potest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse
subiectum vel praedicatum, polest supponere.
105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, et quaedam impropria seu transsumptiva;
propria dicitur , quando vox supponit sccundum suam significationem sibi
communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem aiterius
vocis ex transsumptione propter simititudinem vel ironiam aul huiusmodi atiam causam.
28 XX. Joh. Buridan.
communis und discreta, und andrerseits in absoluta und relativa; ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in
naluralis und accidentalis , andrerseits zugleich in confusa und determinata
getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa
tanlum zerfällt 106). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich
wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „ineipit, desinü, differl"
u. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tanlum, wobei unter Anderem die occam'schen Beispiele
„bis" und „hie et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er
scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in malerialem et personalem ; et vocatur
personatis, quando.... supponit pro suis ultimatis significatis ; .... sed materialis
dicitur, quando vox supponit pro se aut pro sibi simiti aut pro suo significato immediato
, quod est conecpius Suppositio personalis dividitur in communem et
discretam Item dividilur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum
absolutum, et in respectivam sive relativem, quae fit per lerminum relativum.
Communis suppositio solel dividi in .... naturalem et ... accidentalem. Naturalis
vocatur, secundum quam lerminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus
potest, tam praesentibus et praeteritis quam futuris; et hac suppositione utimur in
scientiis demonstrativis. Accidentalis vocalur, secundum quam terminus supponit
solum secundum exigentiam verborum; et hac utimur in sermonibus historiographis,
qua etiam maxime utuntur sophistae. Item suppositio personalis communis
dividitur in confusam et determinalam Vocatur determinata, ... si necesse sil
ad veritatem , quod ipsa sil vera pro aliquo determinato supposito .... Sed vocatur
confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dieiditnr in
distributivam et non distributivam, quae sohl rocari confusa lantum. Distributiva est,
secundum quam ex termino communi potest inferri quodlibel suorum suppositorum
seorsim vel etiam omnia simul copulative Sed confusa tantum est, secundum
quam non sequitur aliquod singularium scorsim retentis aliis nec üngularia disiunetive.
107) Ebend. : Uultae autem sunt causae confusionis distributivac: 1) Signum
universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem 2) Negatio
negans distribuit omnem lerminum communem sequentem eam . ... et nihit distribuit,
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negalionem infinitantem
ipsum 4) Per comparationem distribuitur ablatinus sequens, et similiter
mediante dictione „quam" distribuit nominativum sequentem ; simititer eliam
secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione „sicut" Adhuc superlativus
gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relativo diversitalis,
.... «( .,homo est fortissimus", quia est omni alio homine fortior 5) Fit distribatio
per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negaliones,
sicut sunt verba privative aut relativa diversitatis aut ista verba „ineipit, desinit,
differt" aut istac dictiones „sine, praeter, solus".
108) Ebend.: Etiam multae sunt causae confusionis non distributivac: 1) Signum
universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequentem
ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per
duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumque sine reliquo distribuerct
ipsum , ut si dico „Nullus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialia
confundentia sine distributione terminos sequentes sc, sicut termini, qui respondentur
ad „quoties", ut „ter, quater" ; eliam copulatio de praedicamentis „quando" et
„ubi" habet potestatem sie confundendi, ut „Hodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis
et Bomae venditur panis" 4) Ista verba „scio, intelligo, rognosco" . . . . confundunt
sine distributionc; ita etiami si debeo tibi equum, non sequitur „igitur
debeo tibi faveitum" vel „debeo tibi brunellum".
XX. Job. Burulan. 29
in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An
schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte
rung üher die supposüio relalivorum anreiht, wobei aber Buridan die
Inconsequenz begeht, die relaliva diversitalis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen , sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Hispanus zu besprechen110).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue witlen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Huridanus
selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist — ), sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen f.ommcntar vermochten hat. Hiernach
lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significalo ultimato supponit
discrete. 2) Terminus materialiter sumptus rcstrictus per pronomen demonstrativum
supponit discrete. 3) Subieclum propositionis particularis vel indefmitae supponit
determinate. 4) Propositionis particularis vel indefinitae vel singularis affirmativac
praedicatum supponit delerminate. 5) Terminus supponens materiatiter sumptus, cui
non proponitur aliquod signum confusivum, supponit dcterminate. 6) Cuiustibet pro
positionis totuliter universalis affirmativae totale subiectum supponit eonfuse et distri
butive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"
negantem copulam supponit eonfuse et distributive. 8) Terminus infinitatus communiter
tentus supponit eonfuse et distributive rationc negutionis infinitantis. 9) Nomen se
quens comparalivum vel supertativum supponit eonfuse et distributive. 10) „Differt"
facit ablativum sequentem mediante praepositione „a" distribuibitem supponentem.
11) Adverfia simititudinis faciunt terminos sequentes se supponentes distribuibites.
12) Terminus communis, supra quem r.adit immediate dictio exceptiva distribuibitis et
supponens, supponit eonfuse el distributive vel eonfuse tantum. 13) Aggrcgalum ex
recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit eonfuse el distributive .
14) Determinatio et delerminabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
salis affirmativae praedicatum, cui non addilur aliquod confusivum, supponit eonfuse
tantum. 16) Subiectum propositionis exreptivae, non impeditum aliunde, supponit
eonfuse tantum. 17) Omniv terminus supponens communiter sequens mediate signum
universale affirmatirum cadens supra copulam supponit eonfuse tantum. 18) Terminus
communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibct seorsim habet vim distribuendi,
in propositione particutari, indefinita vel singulari supponit eonfuse tantum,
in proposUione universali dcterminate. 19) Terminus communis sequens dietionem
importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio , cognosco) supponit eonfuse
tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponil eonfuse tantum. 21) Ter
minus sequens copulalum ex terminis de praedicamento „ubi" supponit eonfuse tantum.
110) D. supp. ret.: Relalivorum quaedam dicuntur relativa substantiae, alia dicuntur
relativa uliorum praedicamentorum Relativorum substantiae quaedam
dieuntur identitatis, alia diversitatis Relalivorum identitatis quaedam dicuntur
reciproea, .... atia non reciproca Relativum identitatis solum refert suum ante
cedens pro illis eius suppositis, pro quibus erat verificatio categoriene, in qua ponebatur
antecedens, .... el supponit vet sumitur in propositione, sicul suum antecedens.
Dictio ,,itle" non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative
et atiquando etiam antecedentaliter ad relativum „qui" Relalivum „se", ....
si teneatur distributive, oportet descendere sigitlalim, non enim sequitur „Omnis
homo ditigit se, ergo omnis homo ditigit Socratem", sed bene sequitur „ergo Socrates
ditigit Sociatem" Relalivum „suus" refert suum antecedens in genitivo casu.
Relaliva „tale" el „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualitatis
et quantitalis, ....'. et non oportet, quod supponant pro eoelem, pro quo suppo
nunt antecedentia , sed sufficit , quod pro simitibus Relativa diversitatis solent
poni „aliud, allerum, differens, diversum", sed mihi apparet, quod haec non sunt
relativa, prjoul hie de relalivis loculi sumus, sed sunt lermini de praedicamento „ad
aliquid", et ita etiam de hoc lermino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urtheite, in welchen „aliud11 verwendet
wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
30 XX. Joh. Buridan.
Die appellatio identificirl Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was
Occam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
mation (ebd. Amn. 601) dieser Lehre zurück 1U). Die amplialio und
die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modification der suppositio und appel
latio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „slalus", d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen amplialio'112) und in welchen
restrictio eintrete, an welch letztere er noch die „alienatio" knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird i 1 a).
111) D. appell.: Termini omnino nihil connotantes ultra ea, pro quibus supponunt,
non sunt appellativi proprie; sed omnis terminus connotans aliud ab eo, pro
quo supponit, dicitur appellalivus et appellat itlud, quod connotat per modum adiacentis
ei, pro quo supponit Terminus appellativus semper appellat formam suam,
sine ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.
Post appellat suam formam praecise pro tempore -verbi. Ante, si verbum sit
praesentis lemporis et praedicatum non sit amplificativum, appellat formam suam prae
cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum
fuerit amplificalivum, tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in
differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem
pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est differentia quantum ad appellationes
inter verba significantia actus animae cognoscitivae et inter alia verba ;
nam termini respectu verborum non significantium huiusmodi actus non appel
lant nisi res, quas ullimale significant vel connolant; ..... termini aulem respectu
verborum significantium huiusmodi actus, si sequantur ilta verba; appellant
rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appellat
itlud, pro quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termini .„mens" et
„tuus" appellant me et te tanquam adiacentes, et sie eliam „noster" et
„vester" , et „suus" appellat ittud, pro quo suum antecedens supponit.
112) D. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et restrietionibus
suppositionum el appellationum. Et oportet primo videre stalum, secundum quem
terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictus; itle potest assignari,
quando terminus praecise supponit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis
lemporis Terminus ultra statum ampliatur multipliciter : 1) Si ponalur m sua
categorica ante verbum praeterili temporis, ampliatur ad standum pro praeteritis, sive
in supponendo sive in appellando, una cum praesentibus 2) Proportionabitilcr
ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro fuluris 3) Positus
ante hoc verbum „potesi" vel ante copulam propositionis divisae de possibiti am
pliatur ad standum pro possibilibus , licet non sint vel fuerint , unde haec est vera
„Mons aurcus potest esse tantus, quantus mons ventosus" 4) Jdem est dicendum
de termino posito ante copulam propositionis divisae de necessario 5) Ter
minus ampliatur ad praeterita, fulura et possibitia, si construalur cum verbo significante
actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbalia
vel partieipia a praedictis verbis descendentia , si fiant praedicata propositionum,
ampliant subiecta, sicut verba.
113) Ebend.: Terminus aulem circa statum restringitur : . . . . 1) per determinationem
sibi appositam convenientem sibi , sed non omnibus suppositis 2) Etiam
adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenit
suum substantivum Quando autem status termini non remanet, tunc nec amXX.
Joh. Buridan. 31
Der hierauf folgende Abschnitt De sgllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus n4). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem Intellectus
ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches l 1 5).
Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grundlage
auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird
auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sensus compositus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Regeln
berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der objecliven Dinge selbst betrifft118). Nachdem
hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und „falsum" da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen , welche Inhärenz-Urtheile
pliatur nec restringitur , sed alienatur ila, quod terminus non amjitius supponit vel
lenetur pro praesentibus, .... sed solum pro futuris vet praetcritis Suppositio et
appellatio etiam aliquando alienantur per negationem infinitantem ; et
aliquando eliam tota termini suppositio removetur; et hoc fit dupliciter: uno modo
per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam lermini ad terminum, quorum
terminorum unus non convenit alteri, ut „homo hinnibitis" ; alio modo per
huiusmodi complexionem privativem terminorum, quorum unus de necessitate convenit
atleri, ut „homo non risibitis".
114) Tracl. V, D. sgllog. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo
rial-Verse, Anm.' 181 u. 182, fehlen hier.
115) Super Etil. Nie. VI, qu. 6, f. CL1II v. A: Scibite polest capi dupliciter:
uno modo pro conclusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos
conclusionis Si quaeratur de seibiti pro conclusione demonstrativa , tunc iterum
erit distinguendum , quum conclusio vel sumitur quantum ad suam realitatem vel
quantum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitatem, tunc nulla conclusio
debet dici aclerna vel necessaria ptus, quam colores aut sapores, quia conclusiones
de novo formamus tam in scripto quam in voce vel in mente, et Ha ineipiunt esse
et desinunt, sicut colores et sapores. Si vero conclusio capiatur quoad eins veritatem,
omnis conclusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse
falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibite est acternum, necessarium,
impossibite aliter se habere, incorruptibite (B) Si autem loquamur de seibiti pro
re significata, sunt diversae opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.
116) Summ. a. a. O., D. sglL mod.: Quaedam vocantur modales divisae,
aii'ae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) lsli lermini „necesse, possibite,
contingens" aliquando sumuntur, prout sunt differentiae entium, aliquando
autem, ut appropriatc sunt differentiae propositionum , et sie debent sumi in
propositionibus , quas vocamus modales compositas, et debet in eis praedicari modus
et subiiei dictum vel e conveno Propter sgitogismos ex modalibus divisis oportet
rememorari, quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium , con
tingens" subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed
pro his, quae possunt esse Item in talibus divisis negalivae sunt aut, quia
negatio cadit supra modum, .... vel quod sequitur modum.
32 XX. Joh. Buridan.
sind 117), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 118),
aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen * ,9), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilen ,2n)
und — unter Auslassung der Unmögliehkeits-Urtheile — aus zwei Ur
theilen, welche die Modalität „scilum, opinalum" u. ilgl. enthalten121).
Indem aber hierauf sieh die verschiedenen Combinationen der Prämissen
anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche
eigentlich der Lehre von Consequentiae angehören122); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Slöglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und
ein Nothwendigkeits-Urtheil 1 24) , ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-
117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conclusionem sine additione modorum,
eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque
praemissae inferunt conclusionem sine additione modorum, contradicloriae praemissae
inferunt contradictoriam conclusionem cum modis faki et impossibitis Non
oportet, si aliquae praemissae inferunt conclusionem sine modis, quod eaedem in
ferunt eandem cum modis „possibite, contingens, scitum, creditum, opinatum"
Propositiones de vero et falsa in sensu diviso aul nihit valent aut valent Mas de
inesse; ideo proportionabititer sgllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes
modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit concluditur.
S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
modis, in quibus valent sgllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend.: In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente uuiversali
valent omnes sgllogismi, sive ex ambabus aßrmativis sive ex ambabus negativis
sive ex una affirmativa et alia negativa In tertia figura valent omnes
sgllogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nutlt
sgllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent sgllogismi in prima figura et in tertia, sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent sgllogismi in aliqua figura. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: De sgllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,
possibite , necessarium" , quia ctiam solum de istis delerminat Aristoteles. Et praemittendae
sunt regulae communes: 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio
de possibiti 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibiti 3) Quaecunque conclusio sequitur ad praemissas de possi
biti, illa conclusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti . . .: 4) Ad
quascunque praemissas sequitur conclusio de necessario vel de contingenti, ad easdem
sequitur conclusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
proposilio de inesse, subiecto sumpto cum relativo identitatis et aliter non. 6) Ad
quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibiti. Vgl. ebd.
Anm. 1027 f.
123) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt
regulae: 1) Non valent aliqui sgllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conclusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sit de inesse.
4) In prima figura non polest inferri conclusio universalis nisi cum itla additione
„quod est" (vgl. ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existente de
possibiti sequitur conclusio de possibiti particulariter. 6) In tertia figura valent
sgtlogismi affirmalivi, si propositio de possibiti sit universalis; 7) negativi valent, si
propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend.: St una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario, dantur
regulae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad
conclusionem de necessario particularem , sed non universalem, nisi cum additione
„quod est". 2) Maiore existente de inesse sgllogismi primae figurae non valent ad
conclusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conclusionem de possibiti. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima
XX. Joh. Buridan. 33
Urtheil125), ein Möglichkeits- und ein Nothvvendigkeits-Urtheil 126), ein
Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 127), ein Nothwendigkeits- und
ein Zulalligkeits-Urtheil 128). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.
ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die
Combinationen aus Unmöglichkeits-llrtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlen129). Die Syllogismen, deren Prämissen einen
Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Occam nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu 130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ-Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam
figura Celarent et Ferio. 4) Baroco existente de necessario valel ad conclusionem de
inesse, .... et si maior sit de inesse, valel solum ad conclusionem de possibiti.
5) Maiore existente de necessario in tertia figura Darapti, Felapton, Datisi et Ferison
valent ad conclusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam. 6) Maiore
existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conclusionem de inesse, et alii modi
nihit valent. S. ebd. Anm. 985. ,
125) übend.: Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de cuntmgenti
ad utrumtibel (ob. Anm. 92), sunt regulae: 1) IVon valent aliqui sgltogismi
in secunda figvfa 2) In mala figura sequitur conclusio de inesse 3) In
prima figura non valent , si maior sit de inesse ... 4) In prima figura non potest
inferri conclusio universalis nisi cum additione „quod est" 5) In prima figura
maiore existente de contingenti sequitur conclusio particularis de contingenti
6) /n tertia figuramaiorc existente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi et Ferison
valent ad conclusionem de contingenti , sed Disamis et Bocardo nihit valent
7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent 8) Quicunque
sgllogismi in tertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....
illi valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 997.
126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...
sunt regulae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent
ad conclusionem de necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi valent
ad conclusionem de possibiti, et nulli ad conclusionem de necessario 2) Omnes
modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, quaccunque praemissa
rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur regulae: 1) In
quibuscunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibiti et alia de contingenti 2) /n prima figura, si
maior sit de contingenti , omnes modi ad conclusionem de contingenti valent; sed
non, si maior sit de possibiti .... 3) In secunda figura nulli valent 4) De tertia
figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto ... . regulae: 1) In prima figura
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessario; et
si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti
2) Omnes modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, sed nulli ad
conclusionem de contingenti 3) De tertia figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis et reduplicativis mullis modis sgllogizare solemus. Ex
lerminis obliquis primus modus est, proul hoc verbo „inesse" utimur .... toco huius
verbi „eil" Ha, quod aequipollent „Homini inest animal" et „Homo est animal"
Manifestum est, quod, in quibuscunque modis contingit syllogizare ex
rectis cum hac copula „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac copula „inest".
Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obliquo
fueril distributus et rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, obliquo istius
termini in conclusione altribuetur, quidquid primo obliquo attribuebatur in maiore,
v. gr* „Cuiustibet hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiuslihet regis
asinus currit" Adhuc alius modus ad simititudinem secundae figurae est,
Phamtl, Gesch. IV. 3
34 XX. Joh. Buridan.
ab131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus infinitus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der
Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132).
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate sgllogismorum
ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi "medium" anreiht , ist nicht
von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusätze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.
Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,
für einen litterarischen Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition
allmälig bildete 134).
quando unum medium attritiuitur in praemissis duobus lerminis obliquis ete
Item ulius modus potest poni ad simititudinem tertiae figurae ete. S. ebd. Anm.
971, 974, 977.
131) Ebend. : De sgllogismis autem reduplicativam conclusitnem concludentibus
notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste ftuni in prima figura et in
omnibus quatuor modis illius apponendo reduplicationem maiori extremitati /n
omnibus modis lertiae figurae sgllogizatur conclusio reduplicativa, si in maiore fuerit
redupticatio addila maiori extremitati. In secunda autem figura non habent proprie
locum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Kxchisiv- und der Exceptiv-
Sätze fehlt hier.
132) Ebend.: Dupliciter autem contingit sgllogizare ex lerminis infinitis et ex
mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omuis terminus finitus in u«a
propositione maneat etiam finitus in alia et omnis infinitus in una maneat infinitus
in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumplus in una sumalur infinitus in alia
aut e converso. Si primo modo sgllogizetur , tiate in omnibus modis et figuris
sgllogizandum erit, sicul ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in
omni figura ex duabus praemissis universalibus negativis sequitur conclusio universalis
negativa media variato penes finitum et infinitum. In prima figura et secunda ex
maiore universali negativa et minore particulari negativa sequitur conclusio particularis
negativa media variato Sed in lertia figura media sie varialo nihit sequitur,
si aliqua praemissarum sit particularis Ex affirmativis praemissis in prima
figura et in lertia nihit sequitur media varialo Sed in secunda figura ex ambabus
affirmativis sequitur conclusio negativa media variato, si maior sit universalis.
133) S. Abschn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter
polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,
Anm. 190.
134) .1. J. Drucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,
beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctoritäl,
nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen
Dialeclica ad mcutem Scoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus
von Bruckcr angeführten Worte lauten: „Est ars inveniendi medium sgllogisticum
sive modus idealiter ostendens , quo pacta extrema per negalionem disiuneta copulentur,
diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis , sie media extrema per negatio
nem intercisa uninntur, diciturque asinorum, quia ex 1. Post. 27 ea arte solertes a
tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combination zu dem Glauben geführt
XX. Joh. Buridan. 35
Doch dürfen wir Buridan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu be
richten, dass anderwärts auch er ebenso, wie Oecam (vor. Abschn.,
Anm. 1038), eine sehr erfreuliche VVerthschätzung des „Erfahrungs-
' Beweises" ausspricht, insoferne er auf „experimentum" mit Einschluss
der Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist, dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die
wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse 136).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik 137) als auch be
züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht
entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheiulich, dass der Scotist
Sancrusius eben nur aus dem Scotisten Tartaretus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp ; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der
intentio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageli ete." treffen (s. ebend.
Anm. 129 n. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet.
135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memorits consimitium
prius sensatorum iudicare de alio simiti oecurrente Sensus, memoria
et experimentum non sunt nisi nolitiae singularium sive nolitiae singulare*, sed
tandem intellectus pereipit, in pluribus singularibus ita fuisse et non in aliquo fuisse
mstantiam; ipse ergo per suam inclinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)
ad veritatem consurgil ad consentiendum universali propositioni, .... et talis propositio
ist iam prineipium in arte supposilum, et sie intelligitur, quod ars fit experimentis
(i. Abschn. IV, Anm. 53) Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per
studium, libros et magistrum in schob s sine discursu ad opera exteriora acquiritur;
et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia illi scholares
nesciunt prineipia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne
rubarbarum (d. h. Rhcum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin
eipia, ipsi etiam nesciunt conclusiones nisi ex suppositione, sc. si itla prineipia, quae
eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera. Secundo tatis ars est imperfecta,
quia non solum ad artem perfectam spectat, raliocinari sistendo in terminis universalibus,
sieut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad terminos singulares
Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit prineipia supposita
in arte doctrinali et, sicul poluit scire simpliciter conclusiones, etiam conclusiones
universales praescitas applieavit multotiens ad opus descendendo per ratiocinationem
ad terminos singulares.
136) Super Eth. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non
esset risibilis, per induetionem in aliis animatibus omnibus. Dicendum est ergo, quod
induetio in aliquibus non concludit in aliis, nisi itla appareant eiusdem ralionis illis,
in quibus induetum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est
induetio.
137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei
spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,
Atrebatenses, Ambianenses.
138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bitden hier Regeln,
durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne
aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
zusammengestellt ist.
3*
36 XX. Joh. Buridan.
aber die Erorterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei Shnlich wie bei Occam
(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und
die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 ff.) besprochen
wird, wShrend einige neuere Ansichten, welche allerdings sonderbar
genug sind , nur kurze ErwShnung finden 139). Bezuglich der Definition
werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche
hauptsachlich das Verhaltniss des definirten Objectes zur Definilion betreffen
140) ; sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.
Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid nominis und quidditativa und causalis und descriptiva 14 1);
doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition
der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die
139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est multorum collectivorum tn unum
separatio; compositio autem est multorum invicem in unum collectio Duobus
modis principatibus dicuntur totum et partes; uno modo totum integrale el partes
integrales, atio modo totum praedicabite et partes subiicibites. Differunt autem, quia
partes integrales collective sunt suum totum, partes autem praedicabitis lotius non sunt
ittnd ttiluut , quia nec plares species sunt unum genus nec ptura singularia una
species Atiquando totius in suas partes integrales fit divisio per solam animae
considerationem, atiquando aulem per realem in totis vel partibus mutationem
Multis auiem modis dicuntur lota praedicabitia, ideo solent assignari multiptices divisiones
eorum: vocis in suas significationes, generis in suas species,
lotius in modo in suas partes, subiecti in uccidentia, .... accidentis in subiecla,
accidentium tn accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, atiae
imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observat proprietales , sc. quod sit suflicicns
et quod non sit superftua; imperfecta, si deficiat atiqua istarum proprietatum
Adhuc quidam atii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio
termini praedicabitis per atium terminum finite et infinite sumptum, ut „Omne animal
est homo vel non homo" ; atius, secundum quem oratio eadem secundum materiam
dicitur composita vel divisa , prout est atia et atia secundum formam ; alius,
proul propositionem disiunctivam vocamus divisionem.
140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietales diffinitionum : 1) diffinitio et
diffinitum dicuntur per modum relativorum .... 2) sunt ad invicem convertibites ....
3) diffinitio expticite est notificativa diffiniti 4) diffinitio est oratio, et diffinitum
est terminus incomplexus 5) Nultum singulare est diffinitum 6) Nulla propositio
est diffinitum 7) Nulla diffinitio debet dari parabotice vel transsumptive... .
8) Nulla diffmitio debet esse superftua vet diminuta.
141) Ebcnd.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio expticans convertibititer,
quid vel quae diffinitum sinnificat aut connotat: et proprie vocatur interpretatio et
convenit terminis incomplexis vocatibus, quibus non correspondent immediate conceptus
simptices, sed complexi, . . . . et convenit etiam propositionibus calegoricis, quibus in
mente correspondent hgpotheticae copulativae, secundum suppnsitionem malerialem
mediante hoc rerbo „significat" Diffinitio quidditativa est oratio indicans praecise,
quid est esse rei, per praedicala essentiatia, et non datur de lermino
connntativo Diffinitio causatis est oratio indicans convertibititer , quid est esse
rei, per „propter quid"; et ponuntur termini in huiusmodi diffinitione t'n obtiquo
; .... et dantur istae diffinitiones atiquae per causam formalem, atiquae per causam
malerialem, atiquae per efficientem, atiquae per finalem Descriptio est oratio indicans,
quid est esse rei, per accidentatia seu per effectus, et est ex prioribus
et notioribus quoad nos.
142) In Mctaph. VII, qu. 3, f. XLHI v. A : Non atia significat „esse album",
quam „album", sed diversimade significant ea, quae significant, quia „album" significut
albedinem nan supponendo pro ea nec pro congregato ex ea et atiquo atio; sed
„esse album" significat albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea et subiecto.
XX. Joh. Buridan. 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an Occam an 143).
Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan's Absicht ein
eigener Abschnitt über die Insolubilia machen; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er
sehen wir Proben davon , wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte 145). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der Insolubilia
(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubile
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe 147). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie
Ebend. qu. 6, f. XLV r. B : Omnis terminus accidentalis debel diffiniri per subiectum,
i. e. per lerminum substantiollem, ex quo lerminus accideatalis connotat substantiam
ultra significationem vel connotationem vel dispositionem accidentalem. Vgl.
bei Occam Anm. 1012.
143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.
144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem traclalus
partiales ....... In nono de solutionibus quorundam sophismatum ; et Mae non habentur
in textu.
145) /n Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A : Non sufficit universaliter ad veritatem
affirmativ ae , quod lermini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc
manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in Mo folio sit scripta solum itla
propositio „Propositio scripta in Mo folio est falsa" ; termini enim pro eodem suppo
nant, quia ittud subiectum „propositio scripta in illo folio'1 supponit pro illa propositione,
quae est scripta in isto folio, et simititer hoc praedicalum „falsa" supponit
pro itla propositione, quia ipsa est falsa et non irr«. Igitur non suffieiebat ad hoc,
quod propositio affirmativa fuissel vera, quod termini supponant pro eodem. Aehnlicbe
Insolubilia s. unten Anm. 310.
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,
Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, linden sich modernere Darstellungen
der Obligatoria, Insolubitia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke N citire , f. LXIV v. B : Dicit enim Buridanus, quod propositio insolubitis,
v. gr. „Socrales dicit falsum" (esto, quod Mam praecise dicat et nullam aliam)
significat, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa
significat, et tamen esse falsam ; vult igitur, quod propositio ideo non dicatur vera
vel falsa. Hiezu eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.
147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LX11I r. A : Imponatur
A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),
in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum
„homo vel aliud ab homine". Deinde proponatur tibi ista „Homo est A".
Si concedis, est vera, et sie significat asinum Si negas, est falsa, et sie signi
ficat hominem St dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vel aliud ab
homine". Circa hunc modum obligandi per impositionem est controversia intcr famosos.
Nam Buridanus non admittit lale genus obligalionis assignans causam, quia constitutio
propositionis praesupponit , dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hie
modus obligundi praesupponit e converso, propositionem esse constilutam et esse veram
38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Compendium
aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale
Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben 14S).
Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd
ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,
Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalüates der Scotisten-Schule bedient150).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be
zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher Weise jedweden „terminus" realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe
daher auch eine Idee des Singulären seihst151). Kurz es sei eine Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „termini" oder „conceptus" halte;
aul falsam, et deinde dictioni advenire significalionem per impositionem ldeo
dicit Buridanut , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque respicit
impossibite.
148) hi Mctaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una eonsequentia ; et
solet distingui duplex eonsequentia, sc. simplex et ut nunc. Et ad veritatem consequentiae
simplicis requiritur , quod non sit possibite , antecedens esse verum consequente
non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc sufficit, quod
possil fieri formalis per additionem unius verae quantumcunque contingentis. Vgl. vor.
Abschn., Anm. 1016.
149) lo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. I. 1525. 4.
Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem CapiteJ
vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatil ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pscudis"
als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis" als
reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.
150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma
liter et a deo , sunt tamen omnes essentialiter ipse dcus ; undc Aristoteles
arg ums contra ideas Piatonis aequivoeavit in loqica stulle coneipiens, quod idea sit
essentia absoluta distincta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligit? Sed
si Aristoteles bene coneipit , omnis talis idea foret superflua. Sed intellectualitatem
creaturarum oportet omnem fidelem pontre non formaliter rem absolutam per se exi
stentem, quia tunc foret formaliter ipse dcus, et non foret idearum distinctio, sed du
infiniti. Illi aatrm, qui loquuntur formaliter, sicul perfecti phitosophi , satis concipiunt
distinclionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v. : Nec
Aristoteles seivit, istam sententiam Plalonis destruerc, sed aequivocando ac ignorando
veritalem sui sermonis multos homines duxit in devium Istam logicam propter
ex ea sequentia debet quitibet fidelis despicere.
151) Ebend. C. 9 , f. XIV r. Nachdem Pscudis einwendet: „Cum singulum
incomplexorum aul significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt tales
ideae, quae nec sunt substautiae nec aecidentia? Imo sie intelligendo terminos posses
totam phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Nec movet lua argutia, si sin
gulum incomplexorum significal aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam
omne incomplexum, tam categorema quam sgncategorema , primarie vel secundarie
significat substantiam, imo divinum essentiam, et tunc nomina idearum significant tam
XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39
und sowie demnach fiir Wiclef die subjectiv psychische Function vollig
gleichgultig ist, so sind ihm auch die dabei ublichen Partei-Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sammtlich synonym 152). Mit den Scotisten
aber sympathisirt er in der pturalilas formarum, insoweit mehrerc
Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form untergeordnet
seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Stromung
seiner Zeit nicht vollig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe fiber
suppositio, welche hier in significativa, malerialis und mixla eingetheilt
erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insotubilia .
knupft 154). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei
seinem spater wieder zuruckgenommenen Widerruf als haretisch abschworen
musste155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte 156). Dass mit
substantias quam divinam essentiam Idea ergo est essentiatiter natura divina et
formatiter ratio, secundum quam deus inteltigit creaturas. Et sic inteltigendo terminos
— praeparala est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII r. : Cum atia sit idea
universatium et atia singularium, inteltigimus ergo res, quae per suas existentias
movent obiective intellectum nostrum.
152) L. II, c. 3, f. XXIII r. : Certum est, quod universatia sunt ex parte rei.
Plato subtitius ascendit in universatibus idearum, et species iam Moses sohuerat
in principio Genesis, qui indubie species intetiexit non esse terminos vel conttftus,
sicut somniant haeretici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus
sancius non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vocatur simititudo
habitudinatis ,quam intellectus habet, sive universatis sive particularis ; et intentio
eocatur nunc species , nunc actus inteltigendi , satis aequivoce, cum omnes actus
animae sunt de gencre actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
m anima.
153) Ebend. c. 4, f. XXV r. : Forma superaddita non habel in quatibet parte
indivisibiti suae materiae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed
indivisibitis quoad molem multipticatur per totum ittud ...... Elementa sunt reatiler
in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diversitates
generum proportionum sunt diversitates specierum mixtarum, ul patet ascendendo
a formis elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v. :
Hic tamen fratres elamant , quod ittud sit haereticum et impossibite, quod multae
animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore , quia,
cm forma substantiatis dat esse rei, res sic formata esset in dispari specie pro
eodem instanti, quod est impossibite. Sed pro itla materia idiotae debent cognoscere,
quod consonum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem composito,
dum tamen una sit subordinata alteri Una forma generatior et atia
speciatior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV r. : Quaedam est suppositio pure significativa, quaedam
pure materiatis, quaedam autem mixta. Pure autem significativa suppositio est, quando
terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio autem
pure materiatis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.
Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supppnit pro suo significalo ad
ea:lra et etiam pro se ipso ; et itla mixtio confundit ptures respondentes, materia insotubitium. ut patel in
155) Du Plessis d'Argentre\ Coll. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hierongmus,
quia in nonnultis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universatibus
reatibus, et quod una communis essentia specificasset ptura eiusdem speciei supposita
tte , ideo ad exctudendum intellectum erroneum et scandalosum dico,
assero et deelaro ete. ete.
156) Aus den Acten der phitosophischen Facultat v. J. 1406 theitt Cas. Wundt,
der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici
40 - Zwei Anonymi.
seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts inuss ein
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolubilia,
welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken , zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu
geniessen bekommen, so beschränke ich mich darauf, zu berichten, dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,
sondern auch die obligaliones gehören sollen 157). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan reeipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,
Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit; Jlf. Jeronimus de
Praga, postquam receptus fuil ad facultatem artium, volens facere actum publicum,
quod importune arroganter et inveclive contra magistros modernes, sc. Buridanuni,
Marsitium ete. mulla mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,
eos non vere logicae antares , seil vere haereticos, requisitus fuit per iuramentum,
quatenus praesentaret suam positionem, antequam exiret scholas, quod facere minime
curavit Intimalum fuit sibi sub sigitlo decanatus per iuramentum et sub poena
exclusionis perpetuae a dieta facultate, quatenus cessaret ab omni actu scholastico ete.
157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchorum,
duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse manifestare
..... Polestas talis consistit in duobus, sc. in contradicendo vei-italem et in
opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, generalem artem
opponendi habere indigent Nos igitur ... viam laboris assumentes a diversis viis
logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi
et contradicendi colligentes tradi fecimus in scriptis lstum igitur traclatnm in
qualuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in secunda
modum contradicendi, in tertia de sophismatibus et eorum solutiönibus et intellcitu
distinclionum in his aecidentium disputabimus aliqua, in quarta artem opponendi
obligationes solvendi.
158) Circa tractalum de insolubitibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite'1
dicitur tripliciter ; uno sc. modo, quod nullo modo potest solvi; alio modo, quod,
dum potest solvi quantum in se, proptcr aliquod impedimentum nunquam solvitur ;
lertio modo, quod propter sui difficultatem difficite solvitur. Ad simititudinem primi
dicitur vox invisibitis, ad simititudinem secundi dicitur lapis absconditus in terra
invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis ; ultimo aulem modo intendimus
nunc de insolubitibus.
XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41
indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un
wahres sage (also im stoischen Wevöopevog oder ' Ahföevarv , s. bei
Petrus Hispanus, Abscbn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder
durch „cassalio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restrictio" mittelst
richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be
nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen
status des Disputirenden, insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
posüio, depositio, dubitalio ergibt 160).
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's
Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligatio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein. welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).
Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden. Als erste nemlich tritt die „institutio" auf, d. h. die
willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. B. „A" irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiehei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile , dass „A" bedeute
„A bezeichnet Unwahres", die Begel aufgestellt, dass bei einer solchen
Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Est autem triplex oppositio circa insolubitia, sc. cassatio, restrictio, solutio
secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes autem dicunt, quod dicens, se dicere falsum, nihit dicil (vgl. ob. Anm. 73).
Restringentes dicunt, quod litlera „falsum" non potest supponere pro hac oralione,
cuius est pars, nec simititer pars pro toto. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio, secundum quod nos utimur hoc nomine in sophismatibus , est
praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est autem statm triplex, sc.
sustinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefixio enuntia
bitis ad susi inend um tanquam verum; de posito dicitur talis regula: Omne
positum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum
Habito de positione possibiti sequitur de impossibiti Depositio est obligatio ad
sustinendum aliquid lanquam falsum Dubitalio est obligatio ad sustinendum
aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.
161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,
dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. et de litlir. 1867. Nro. 13, p. 195 u.
198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus
und Petrus Hispanus, S. 5.
162) Occam, Summa l. log. III, c. 38, f. 70 v. A : Obligatio sie diffinitur a
mullis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum aliquem statiim, quando sc. aliquis
ex consensu proprio obligalur a ponente ad aliquid in dispulatione , ad quod
prius non erat obligatus, et tunc fit obligatus. Obligalionis autem multae species
assignantur : institatio, petitio, positio, depositio, dubitalio, sit verum.
42 XX. Pseudo-Occam.
Satzes sein durfe 163). Die zweite Art ist „petitio" , vermoge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmdgliches Zugestandniss
erhittet 164). Drittens folgt die „positio", an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „casus" , d. h. die blosse Setzung eines Falles
ankniipft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),
wShrend die positio selbst,stets das Zugestandniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputalion so lange als geltend
festgehalten werde , bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"
das Aufhoren der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen
positio possibilis und positio impossibilis unterschieden wird , schliesst
sich an erstere zuuachst die Losung eines insotubile an, und ausserdem
163) Ebend.: Institutio est aticuius vocabuti nova impositio pro lemporc disputationis
et non ultra duratura De ista specie dantur atiquae regulae. Una
est, quod nunquam pars potest significare totum, cuius cst pars. Sed ista regula
capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum
significat totam propositionem Ideo dicendum est, quod, quamvis pars posset
significare totum, cuius est pars, tamen tatis institutio non est . . . . admittenda, quando
per itlam totum significatum mutaretur a veritale in fulsitatem et e converso ....
Per hoc solvitur hoc sophisma : Signifieet A praecise hoc totum „A significat falsum";
tunc quaeritur, an A significet verum an falsum. Si verum, ergo haec est falsa „A
significal falsum" ; sed institutum est, quod A significel hoc totum „A significat falsum"
; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significat falsum" ; et A
significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itla institutio non
est admittenda pro eo , quod haec oratio ,,A significat falsum" , quae est falsa,
mutaretur in veritatem Et si dicatur, quod hoc est possibite , quod A significet
hoc totum , sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod diffcrentia est inter
positionem et institutionem; unde, quia possibite est, quod A significet hoc totum
„A significat falsum" , quando accipis „Aut A significat verum aul falsum", respondendum
est, quod neque verum neque falsum significal Et per consimitem
modum potest responderi ad multa atia sophismata, quae difficitia sunt non exercitatis
in arte obiigatoria; sed quia non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo.
Eine Anfiihrung noch anderer Regeln, welehe wir nach Obigem erwarteu
sollten, vermisseu wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B : Atia species obtigationis assignatur petitio, quae
obtigut ad atiquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab eodem,
sicut si opponens dicit „Pelo, quod roncedas primam propositionem proponendam a
me", quae petitio rccipienda est, quia non obtigat ad impossibite .... Et potest esse
regula in ista specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere
polest durante disputatione.
165) Ebend. c. 40: Tertia specics obtigationis vocatur positio, circa quam sciendum
est, quod differt a casu, quia casus non obtigat ad suscipiendum atiquid tanquam
verum Item casus semper debet esse de re particulari, sed positio potest
esse unius propositionis indefinitae Circa casum atiquac sunt regulae : 1) Casus
nunquam est recipiendus, nisi fiat certificatio de atiquo particulari. 2) Nunquam est
casus recipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admittendus
ad sustinendum, quod repugnal actui responsionis , ut si atiquis vetit tibi proponerc
istum casum, quod tu sis mortuus.
166) Ebend. : Positio obtigat ad sustinendum atiquam propositionem eo modo,
quo propositio vera debet sustineri a respondente Et consistit ars ista tn hoc,
quod in principio debet atiqua propositio poni, deinde debent propositiones poni, sc.
quod placct opponenti, ad quas debet respondens responderc concedendo vei negando
vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus datis potest opponens , quando
sibi placet, dicere „Cedat tempus", i. e. ccssel tempus obtigationis, el tunc videndum
est, an tatis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibiks
et quaedam impossibitis.
XX. Pseudo-Occam. 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (posilum) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „imperlinens" , d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 167). Die posüio impossibilis, welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile , dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung, misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre von den Consequentiae hinübergreifen 168). Als vierte Art
der Verpflichtung wird die „depositio" , d. h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,
welche den für die positio gegebenen analog entsprechen 169); das
Gleiche geschieht fünftens für die „dubitatio", welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis positio est, quando ponitur propositio falsa
contingens vel contingens dubia. El circa istam dantur multae regulae: 1) Omne
positum in forma positionis „Propositum scitum esse tale" est concedendum absolute,
si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:
Ponatur ista „Alterum itlorum est verum" demonstratis illis duobus „Johannes est
episcopus" et „Johannes sedet" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";
haec 'est concedenda ; deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et
altcrum non est verum"; si negas istam et concessisti istam partem „Unum istorum
est verum", oportet te negare alteram, et Ha negas positum Illud sophisma
est distinguendum , quia in secunda parte „allerum" polest esse nomen infinitum, et
tunc copulativa est vera, vel polest esse relalivum, et lunc est neganda 2) Omne
sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse
tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito
bene negati in tempore positionis est negandum 4) Ad omnem propositionem
impertinentem, i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene concesso
respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit »ero,
et neganda, si sit falsa ete 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum
necessarium nec impossibite concedendum, sc. de necessario, quod semper fuit necessarium
ante tempus obligationis, et de impossibiti, quod fuit impossibile ante tempus
obligalionis.
168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Positio impossibitis est, quando ponitur aliqua
propositio impossibitis ; et sciendum est, quod multum refert ponere unam propositionem
impossibitem et aecipere aliquam consequentiam , in qua unum impossibite infertur ex
alio impossibiti, sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis" et
inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis,
quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista
regula polest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposito consequentia
naturali vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se notae est conce
dendum; simititer quod sequitur virtute talium regularum debite circumstantionatarum
Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,
potest negari , quantumetmque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones
includentes contradietwnem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt contradietoria
concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con
cedendum , sed multa sequentia sunt neganda.
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam
propositionem tanquam falsam lstae sunt regulae: I) Omne depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum 2) Omne contradicens
deposito est concedendum 3) Ad sequens et ad omne impertinens et ad re
pugnans, quod non est contradictorium , respondendum est secundum sui qualitatem.
44 XX. Pseudo-Occam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum" wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfalle171). Indem aber hierauf noch eine
kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben
ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich
aber, wenn. auch ohne Nennung des Wortes „cassatio" , jener Behandlungsweise
an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
Urtheile abzielt172).
Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als
Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C" schlechthin
disiuncliva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles A ist C", hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B
oder C ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulaliva"
und „de copulato extremo", sowie zwischen „condüionalis" und
„de condüionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Urtheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de nausali extremo , de temporali extremo, de
locali extremo" gehandelt173).
170) Ebd. c. 43: Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid' tanquam dubium.
Regulae sunt istae: 1) Ad omne dubitatum in tempore dubitationis propositum
respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.
3) Ad consequens falsum respondendum est negando , et ad antecedens verum
dubie 4) Ad repugnans non contradictorium respondendum est secundum sui
qualitatem.
171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligatur
aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determinatum
actum circa itlam Et mihi videtur, quod ista obligatio non potest
multum differre a petitione et positione.
172) Ebend. c. 45: Non ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quia nullo
modo possunt solvi , sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata
sunt, quando per consequentias apparcntes , quae videntur regulari per regulas necessarias,
ex propositione aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta
non possunt fieri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „ falsum" vel
simitem affirmative vel hunc terminum „verum" vel simitem negative , sicut:
Incipiat Socrates sie loqui „Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquatur. Tunc
quacritur , an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec
dicit verum nec falsum Per praedieta potest studiosus respondere ad omnia in
solubitia, si solvendo ea velit naturam insolubitium advertere, quod relinquo studiosis,
173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur
haec coniunetio „vel", itla propositio potest esse distinguenda , eo quod potest esse
disiunetiva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"
potest esse disiunetiva et tunc aequivalet isti „Omnis homo salvabitur vel omnis homo
condemnabitur" , quae est falsa; vel potest esse de disiuncto extremo et tunc aequi
valet isti „De quolibet contento sub homine verificatur hoc totum „salvabitur vel con
demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunetio „et",
itla propositio .... potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut „Tria el duo
sunt quinque" , quia, si sit copulativa, est falsa, el si sit de copulato subiecto , est
vera. Simititer est de propositione, ubi ponitur haec coniunetio „si", quia polest esse
conditionalis vel de conditionato extremo, sicut ista „Omne possibiie, si est necessaXX.
Rad. Strodus. 45
Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns
scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregender Ausführlichkeit diese neuereu Gebiete bearbeitete, Radulph
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern Wiclefs gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen commentirten Schriften „Consequentiae" und „Obligationes"
174), welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich
Bestandtheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren ,75);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 178).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,
was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in
bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,
est verum" potest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibite est
necessarium, omne possibite est verum" , quod verum est; sed si sit de conditionato
subiecto, tunc aequivatet isti „De omni Mo, de quo verificatur hoc totum „ possibite,
si est necessarium", verificatur hoc praedicatum „verum" " ; et hoc est falsum, nam
haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de
coniunctione causali, quia propositio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de causali
extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itla propositio potest esse
temporalis vel de temporali extremo Simititer est de adverbio locali.
174) Excellentissimi ariium et medicine docloHs magistri Alexandri sermonete cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam
declarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter ineipit. Venctiis per
fratrem Matthcum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Declarativa des Cajetanus de Thienis noch der btasse Text der Consequentiae des
Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist: Consequentiae strodi cum commento
Klexandri Sermonete, Declarationes Gaetani in easdem consequentias. Dubia magistri
Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequentic Ricardi de Ferabrich, Expositio
Gaetani super easdem. Venetits per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.
(0er Titel jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst
am Schlnsse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar
des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier
in den Commentar des Sermoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch
gedruckt in: Tractatus Insolubitium et Obligationum magistri Davidis cranston de novo
recognitus per magistrum Guittermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eius
diseipulos, cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. I. e. a.
fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
175) Nicht weit vom Anfange der Consequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dieebalur
in tractatu praecedenti de hgpotheticis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfange seines Couimentares: Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium
auetorem gravissimum in hoc suo tractalu, qui est pars suac Logicae, intendere, quam
plures nobis regulas argumentandi notas facere.
176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam
partem libri Priorum aut ad ipsum isagogicon et per consequens immediate
postponi debere ad librum Periermenias, quia de consequentia hie tanquam de
subiecto agitur, quod communius est omni specie argumentationis scu sgllogismo simpliciter,
de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprielates terminorum folgen Hess, erhellt aus dem gelegentlichen Citate: Quid
sit suppositio vel quid sit terminum confundere, dicetur in tractalu sequenti. Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen Insohtbitia s. nnten
Anm. 180.
46 XX. Rad. Strodus.
siilzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes, jderen
logische Verknupfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann 17T). Die consequentia bona wird dann
eingetheilt in formalis und materialis, welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass die innere begriflsmassige Bruckc, welche
vom Vordersalze zum Nachsatze fuhren konnte, iiberhaupt unberucksichtigt
bleibt , so dass natiirlich jede formelle Consequenz zugleich materiell begrundet
ist, nie aber umgekehrt 178). Fur die consequentia materialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmoglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen konne; bemerkenswerlh aber ist dabei, dass fur die consequentia
hier auch die Bezeichnung „propositio rationalis" gewahlt ist, welche
wir schon fruher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,
Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „causalis", trafen 179). Hierauf entwickelt Strodus fur die
consequentia formalis zunachst 24 Rcgeln, welche er theils in einer fast
unnothigen Weise begrundet, theils aber gegen die abstrusesten EinwSnde
und Sophistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vorfuhren
muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsachlichste beschranke
180), moge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-
177) Consequentia est itlatio consequentis ex antecedente Dicitur atiqua
bona et atiqua mala, quae valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius
non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedens, quin pra tunc sit ita,
sicut adaequate significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando
stat, sic esse, sicut significatur adaequate per antecedens, ticet non sit ita, sicut adaequate
significatur per consequens suum.
178) Duptex dicitur consequentia bona: .... Consequentia bona de forma dicitur
esse itla , cuius , si sic esse, sicut adaequale significatur per antecedens , inteltigitur,
etiam sic esse, sicut adaequate significatur per consequens, inteltigitur Sed consequentia
bona materiatis tantum dicitur, cuius consequens non est de formati intellectu
antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut
„Homo est asinus, ergo bacutus stat in angulo" (vgl. Ahschn. XVII, Anm.
621) ldeo omnis consequentia bona el formatis est bona el maleriatis, sed
non e converso.
179) Pro consequentia materiati sunt duae regulae : 1) Ex impossibiti sequitur
quodtibel 2) Necessarium sequitur ad quodtibet Erqo stat, conditionalem
esse veram, cuius lam antecedens quam consequens sunt falsa, ut ,,Si asinus
volat, asinus habet alas" el stat, conditionalem esse falsam, cuius lam antecedens
quam consequens esset verum , ut ,,Si tu es homo, ego sum homo." Simitiler
dicitur de quatibet consequentia, quac nuncupatur propositio rationatis, discursus,
argumentatio , et communiter , ticet improprie , argumentum Sicul conditionatis
nihit ponit in esse, sic neque atiqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam
non oportel concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non
oportel antecedens vel consequens negare Et tunc stat iste versus: ,,Ex falsis
verum, ex veris nit nisi verum."
180) Modi aulem communes arguendi ex hoc, quod atiqua consequentia sit bona,
sunt isti: 1) Si atiqua consequentia est bona et formatis et eius antecedens est verum,
ergo et consequens est verum Non tamen sequitur mediantibus verbis de
praeterito et futuro , unde non sequitur ,,lsta consequentia est bona et antecedens erit
verum, igitur et consequens" Sed bene vatet in istis verbis de praeterito el fufwro
praepositis istis conditionibus „fuit ita," ,,erit ita," unde sequitur ,,llla conse
XX. Rad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mit der Lehre von den Obligaliones zeigen, womit sich bei
quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod
consequens eius est verum" 2) Si consequens est falsum , igitur et antecedens.
.... 3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando
non erit, sicut significatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaequate signifi
catur per antecedens .... 5) St antecedens est concedendum, consequens est ab eodem
concedendum Supponitur , quod nihit dicalur ab atiquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obtigatione bene admisso vel
concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum
vet repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,
igitur et antecedens .... Contra istam regulam arguitur sie : Ponendo , quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unnm horam, volo tamen et impono
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo",
ipsa statim significet, hominem esse asinum, ista posito tu scis, istam consequentiam
esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animaP" quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
seivisti, et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc significaret
, hominem esse asinum Per hoc patet, quod aliqua propositio est, ad
quam nullo modo est respondendum 7) St antecedens est possibite, consequens
est possibite 8) St consequens est impossibite, igitur et antecedens est impossi
bite Notandum tamen, quod non omne possibite potest esse verum; .... unde
stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando
ipsam primarie praecise esse verum Sequitur enim formaliter : „Haec est vera,
„Nulla propositio est" , ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."
Simititer si ista propositio est falsa „ Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua
propositio est falsa et ex alia parte sequitur „lsta est falsa, quae praecise significat,
quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio est falsa". Unde
patet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itla, quae
est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia
non valet 9) St antecedens est necessarium , et consequens est necessarium
10) Si consequens est contingens, et antecedens est contingens vel impossibite.
11) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativum,
quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis ,
sed in nulla pure negativa intelligitur affirmativa 12) St consequens est pure
affirmativum , ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu
lam arguitur sie: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse
est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab
i»m ad aliam valet consequentia et e converso , et tamen una est affirmativa et alia
negativa Dicendum, quod Aristoteles non vult, Mas propositiones simpliciter
aequivalere , nisi cum aliquo media affirmaliva, vel quod phitosophus non capit
titteram „non" negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non" teneri negative,
quando vis denolata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,
sed quando stat infinite, negatur solum subieclum vel pars subiecti vel praedicatum
vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur 13) Si antecedens
est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellertum extremorum 14) Si
consequens est dubium , et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed
contra istam regulam arguitur sie: Posito primo , quod scias, Socratem esse unum de
iribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen
tiam „Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demonstrare
solum Socratem per subieclum consequentis Sic est in proposito, quod
antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum
o te Secundo arguitur sie: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,
ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subieclum antecedentis quam per sub
iectum consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae , quo posito itla con
sequentia scitur a te' esse bona , antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a te Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo ca
48 XX. Rad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubilia (— die
eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum,
sed nego consequentiam factum; stat enim, plures esse Socrates, et non
sequitur, quod dubitas, an iste sit Socrates, demonstrando Socralem , cum per
litteram „iste" demonstretur solus Socrates Ad secundum argumentum communi
via potest responderi, quando nego casum, quia pars propositionis non polest
pro lolo supponere , cuius est pars, nee potest ipsum demonstrare Mullls aliis
modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, donec via vera
ad talia respondendi in traetalu de insolubitibus clarius perscrutetur (s. oben Anm.
176.) 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem
negandum Sic ostenditur : Si consequens est negandum , ergo antecedens est
negandum per sextam regutam ; ergo non est ab eodem dubitandum ; quod est
oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo
dem dubitandum Sed contra istam regulam arguitur sie : Ponatur, quod nullus
rex sedeat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeat; quem sciat Plato
sie credere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Quo posito fiat consequentia
ista „ Socrates credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedet; ergo
Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista consequentia est scita a Platone esse bona,
et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.
Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Platone ne
gandum, quia dubito, an sit sibi positum , quod nullus rex sedeat, an non; si non,
dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sie, nego, quod antecedens
a Platone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo itlud
idem antecedit ad consequens 18) Si aliquid sequitur ad consequens, itlud
idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet consequentia
mediis non variatis, quando arguitur a primo ad ultimum, consequentia ultima ex
primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capta
ista propositione „Fitius est" sequitur, quod suus paler est et ex ista sequitur, quod
suus fitius est , ergo sequitur „Fitius est , ergo suus filius est" . ... Respondetur ,
quod ista non tenet in relativis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece
dente , ergo idem stat cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti ,
itlud idem repugnat antecedenti Sed contra polest argui facienda istam consequentiam:
„Lignum corrumpebatur , ergo impossibite est, itlud esse"; et cum antece
dente stat itla „Aliquod animal currit"; et itla non est possibitis „Aliquod animal
currit, et impossibite est, itlud esse" ..... Potest dici, quod, si variatur relalio (d. h.
die Beziehung des Relntivums „itlud"), non oportet tenere per regulam 21) Si
arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antecedentis , itla conse
quentia valet 22) Si arguatur ex opposito consequentis ad alteram praemissarum,
sequitur oppositum allerius praemissae Concedantur ergo lales propositiones
esse possibites: „Si tu scis, te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem" , et „A
contradicit B et e converso, et tamen, si A est verum, B est verum" , ut si sit A
ista propositio „B est verum" et B sit ista „Nullum B est verum," tunc arguitur
sie: A est verum, ergo suum adaequatum significalum est verum; sed A significat
praecise, quod B est verum; ergo B est verum; ergo si A est verum, B est verum;
et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum
homo, et consimites 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est
intcllectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A
est; ergo est unum non intellectum a te"; et volo, quod A sit una littera non intelligibitis;
...: tunc tu concederes antecedens, sed non intelligis consequens Re
spondetur, quod aliquid significatur , quod nullus intelligit, ut „nihit" et simitia;
sed respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentaliva
suimet, est inteltigibitis 24) Si aliqua consequentia est bona, ergo
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,
quod semper oppositum consequentis repugnet antecrdenti; multae enim propositione snon
stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albus" et „Nihit est" Stat
ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantum paler est, non lantum pater
est; nam si lantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non
tantum pater est.
XX. Rad. Strodus. 49
bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernunftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu
allerdings schon bei Occam (vor. Abschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Ilaben wir uns aber glucklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfaltiger Sophismen hindurchgewunden, so diirfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben , etwa am Ende angekommen zu
sein ; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln
vor, welche er an die arislotelische Lehre anknflpft, aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entuimmt; die Begrundung
derselben fiihrt auf das principium identilatis und hiedurch mittelbar zu
den abstrusesten Einwiinden und deren Losung181). Hierauf dann folgen
„specielle" Rcgeln, welche mit einer Eiutheilung des Terminus in pertinens
und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder pertinens sequela sein konne, welch letzterer abermals zu unterscheiden
ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini entweder
schlechlhin convertibiles oder nur relativi sind, und auch je
nachdem ihr wechselseitiges Verhaltniss fur jedwedes Verbum oder nur
fur „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relativi unter sich im
Verhaltnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem
des superius und inferius; und dies nun fiihrt somil zu einer Regel der
consequentia ab inferiori ad superius 182). An dieselbe knupfen sich
181) Atias regulas generales ponit Aristoleles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
JV, Anm. 205 ff.), sciticet : 1) Ab affirmativa de praedicalo infinito sequitur negativa
de praedicalo finito, el e converso. ... 2) Ab affirmativa de praedicalo privato scquitur
affirmativa de praedicato infinito , sed non e conrerso. ... 3) Ex affirmativa
de praedicato finito sequitur negativa de praedicalo infinito, et e converso Probatur
prima regula et lertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur
de eodem, quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 f.) Secunda regula probatur ex descriptione termini
privativi Contra itlas regulas posset obiici primo, quod ittud non est primum
principium; stat enim , utramque istarum esse falsam „Tu es currens" et ,,Tu es
non currens" , posito, quod tu non sis ltem atiqua sunt, quae nec sunt homines
nec non homines ltem caplo uno corpore , cuius una medietas sit alba
et alia nigra, arguitur sic : Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum; .... ergo
album et non album sunt hoc totum; .... ergo hoc totum est album et non album.
Simititer potest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,
si privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suum , ergo tatis
esset falsa „Deus est incorruptibitis" llem posito, quod eruantur ocuti Socratis,
tunc Socrates est caecus, el tamen non est aptus ad videndum, quia nullo modo potest
videre vel aptitudo est frustra ltem sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,
ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodtibet finitum inctudit Ad
primum istorum ... dicitur, quod de quotibet termino simptici singulari supponente
pro aliquo, quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum , sed de nullo
ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod in negativis non tenel
argumentum a pturati ad singuiare Ad sequens debet negari, quod totum est
suae partes Ad obiecta de privativis dico, quod. .... Socrates est homo, cui
naturatiler inest videre, et capitur videre non tantum pro actu videndi, sed pro
visivo Ad ittud de infinito dico , quod non opponitur privative ad finitum nisi
per additionem exctusionis Posset adiungi regutis praepositis , quod tenent in
lerminis non relativis .... et non lenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Anm. 485 u. 646), ul „iniustum, iustum" ; et etiam tenent solam, cum praedicatum
ponitur post verbum el non ante verbum, i. e. a parte subiecti.
182) Videndum est de speciatibus regutis concernetUibus habitudinem terminorum
ad inviccm Quibuscunque duobus terminis demonstratis vel sunt sibi invicem
Pbantl, Gesch. IV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den sgllogismus exposüorius (vgl. ebd.
Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini
officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie
z. B. scio, dubito, apparet u. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge
von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne 184), und
erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über
per tinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter
potest affirmari vel negari supposito non corruplo, ul ,.album" et „homo". Pertinentes
sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altera polest vere affirmative
praedicari, .... vel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,
est itlativa propositionis , in qua ponilur alter; et isti sunt duplices: vel una infert
aliam et e converso, vel sie et non e converso. Et utraque pars dividitur, quia vel
mutuo se inferunt respectu cuiuscunque verbi vel solum mediante hoc verbo
„est"; si primo modo formaliter, dicuntur termini converlibites simpliciter; si secundo
modo formaliter, .... dicuntur termini relativi ; similiter ex alia parte, si
ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „est", sie lerminus
dicitur prior et alter posterior; si tamen respectu cuiuscunque verbi tam aparte
subiecti quam o parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlativus
superior. De quibus datur ista regula: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua
dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.
183) Et super hac regula fundatur sgllogismus, qui vocalur expositorius , cuius
praemissae sunt mere singulares, . ...*u( „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo
currit" ; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est currens, homo est hoc,
ergo homo est currens"; et etiam in secunda Simititer est sgllogismus exposito
rius negativus, ul „Hoc non currit, hoc est homo, ergo homo non currit1'. El
iste modus negativus tenet per istam regulam: Ab inferiori ad suum superius cum
negatione postposita inferiori et superiori est bona consequentia; simititer tenet cum
quacunque dictione habente vim confundendi postposila Dictio habens vim con
fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eins suppositionem
mutari; cuiusmodi sunt signa distributiva .... et comparativus , supertativus , ineipit,
desinit , dictiones exelusivae, exceptivae, modales, et omnes termini officiabites, ut
scire, dubitare, velle , apparere , et ceterae dictiones significantes actus mentales vel
officium ^mentis.
184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valel consequen
tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante , unde
non sequitur: „Quitibet filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod
animal, ergo quitibet filius alicuius animalis est asinus"; quando tamen distributio
non eadit super terminum inferiorem et superiorem, stat, consequentiam esse
bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exclusiva a parte subiecti
tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum
homo currit, ergo tantum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum
dictione habente vim negationis cadentis supra superius et inferius, unde non sequitur
„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal , ergo tu differs ab animali" ; sed si
„differl" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif
fers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu differs" Simititer non se
quilur respectu positivi vel comparätivi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut
iste homo; iste est aliquis homo; ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo" ; nee
comparalione, ut „Tu es fortior musca, musca est aliquod animat, ergo tu es fortior
aliquo animali" Nec sequitur „Tu scis, hoc currere; hoc est Socrales; ergo
tu scis, Socratem currere", nec sequilur „Dubito, an hoc curral; hoc est animal;
XX. Rad. Strodus. 51
„inferius" selbst, nemlich dass dasselbe weder bei den singulärsten noch
bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzafügung eines Adjectivcs zu einem Substantiv als
„inferius per accidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiectiva
distrahentia" , d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,
eine Ausnahme begründen 18r). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen, dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen i86), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt18')- Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen spcciellen
ergo dubito, an animal curral" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc
est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis
istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua
dignitale.
185) Species respeclu sui generis dicitur inferior per se ; sed de vi vocis nihit
dicitur superius ad terminum singularem, simititer nec aliquis terminus dicitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendentes , cuiusmodi
sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
Inferius per accidens est unumquodque se habens per Oppositionem positivam
respectu ullerius, .... ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur „appositione
positiva" propter adiectiva distrahentia et ampliativa, sicul „potens, practeritus ,
futurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad
„homo".
186) Sed contra tam dicla arguitur sie: „Homo" vere praedicalur de
„asinus" , quia ista praedicalio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" significat
hominem soiummodo Item: Risibite praedicalur de „homo", et omne,
quod est littera „risibite", est non homo , quia omnis lerminus est non homo ; ergo
„non homo" praedicatur de „homo" /tem*: Cum dicitur „homo est animal" ,
quia „homo" significat omnem hominem et „animal" omne animat, ergo significat ,
omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in Hin „Asinus est
hominis" .... genitivus significat hominem solum possessorem Ad aliud non
concedo, quod littera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer
ad lertium per littcram „animal" intelliguntur multa animalia , quae non sunt homines,
sicut littera „album" significat albedinem, Ma tamen „Socrates est albus"
non significat, Socratem esse albedinem Item contra itlud, aliquos terminos
esse pertinentes disparatos et aliquos scquela, arguitur, quod istius divisionis membra
eoineidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequela solum ex hoc, quod sc inferant muluo cum hoc verbo „est", sed
oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de
terminis simpliciter convertibitibus , arguitur de vi vocis: „Nullus lerminus discurrit ,
sed talis itlatio est discursum facere, ergo nullus terminus infert alium" Verumtamen
quitibel seit, quod de vi vocis est falsus itte sensus Contra itlud, quod
dicebatur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad terminum „homo",
sequitur, negationem esse priorem affirmatione , quod est contra phitosophum
Respondetur, quod est itle modus prioritalis, a quo non convertitur subsistendi
consequentia.
187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non lenet gencraliter, probatur,
quia non sequitur „Istc est magister de Parisiis, ergo est homo de Parisiis"
nec „lste est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi
nus Piatonis , ergo Socrates est homo Platonis" nec „Socrates est apparens
asinus, ergo est aliqualis asinus" nec „Ille lerminus „chimacra" est, ergo
aliquid chimaera est" nec „Tu es bonui citharoedus, ergo tu es bonus homo"
nec „Hoc currit" demonstrando Socratem album, „ergo album currit" — nec
„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" nec „Aliud
4*
52 XX. Rad. Strodus.'
Regeln folgen, nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad
inferius 1SS), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relativa 1S9), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „adversativa" hinzufügt 190).
Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia
scholastica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
a vero est falsum, cuius contradictorium est fals um, ergo aliquid est falsum, cuius
contradiclorium est falsum" nec „Hoc polest currere, et hoc est aliud a currente,
ergo aliud a currente polest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.
(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich
von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dicebatur, quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praeposita; sed probatur, quod sie; quia bene sequitur
„Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" Respondeo, quod solum
tenel gratia materiae itla consequentia Item dicebatur , quod ab inferiori ad
superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur
sie: Tunc valeret ista consequentia „lue homo non est, omnis homo est animat, ergo
animal non est" item valeret „Homo non currit, ergo animal non currit" ....
item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lapidem, et „Hoc est aliquid, ergo
aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regulae: 1) A superiori ad suum inferius sine aliquo
termino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod
animal est asinus, tu es aliquod animat, ergo tu es asinus"'. ... 2) Arguendo
o superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum
debito media universali superioris de inferiori 3) Bene ralet consequentia a
superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine media.
4) Simititer valet affirmative cum dielionibus habentibus vim negalionis praeposilis
tam superiori quam inferiori, ut sunt „differt, aliud, non idem". Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriplionem convertibitium terminorum
disparatorum et convertentium: 1) A parte praedicati ex propositione , in qua
ponitur unum disparatorum simplex affirmativum , sequitur negativa, in qua pnnitur
alterum, ul „Tu curris , ergo tu non sedes" 2) Quando subiecla duarum propositionum
convertuntur et copulae et praedicata, et propositiones sunt eiusdem quantitatis
et qualitatis et pro eisdem praecise supponunt, tunc ab una ad reliquam valet
argumentum 3) Relativa dicuntur ad convertentia, quia ex propositione, in qua
praedicatur verbum „est" secundum adiacens et subiieitur unus simplex terminus
relalivus, sequitur propositio, in qua subiieilur alter terminus rclutivus, ut „Domi
nus est, ergo servus est" 4) Similiter negative; tamen cum verbis adiectivis
non valet consequentia, unde non sequitur „Pater currit, ergo filius currit".
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Ultimo videndum est de hgpothelicis : 1) A tota copulativa ad alte
rum eins partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunclivae ad totam, cuius itla
est pars 3) A disiuncliva cum destruetione unius partis ad aliam 4) /1
causali ad utramque eins partem 5) A temporali ad quamlibet eius partem,
et quaelibet bona temporalis aequivalet uni copulativae, ul „Dum tu curris, tu
moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet
eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se
quitur posilio consequentis 8) Ab adversativa ad eius partem indeterminatam
valel consequentia, ul „Quamvis tu sis Romae , tu non es albus, ergo tu non es al
bus". Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: Redargulum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute
respectu propositionis alicuius responsionem suam priorem variare cogitur, et
sie talis vel turpiter obmulescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo con
XX. Rad. Strodus. 53
welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nicht bloss die Defmition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubilatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , impositio (entsprechend
der obigen institutio, Anm. 163) und depositio; denn wenn
auch ausserdem noch certificatio , welche dem obigen „Sit verum"
(Anm. 171), und suppositio, welche dem obigen casus (Anm. 165) entspricht,
genanrit werden, so kommen dieselben doch fiir die Durchfuhrung
der Lehre ganzlich in Wegfall192). Nachdem nemlich noch einige Bemerkungen
uber tempus obligationis und uber impertinens (vgl. oben
Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunSchst die Darlegung
der positio in funf Haupt-Lehrsatzen, welche die Nothwendigkeit und die
unter gehoriger Vorsicht bestehende Zulassigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugestandnisses fiberhaupl betreffen 194), so dass einige abgeleitetere
fusionis angustias nullatenus poterit evitare Ad huiusmodi ergo seolasticae mititiae
victoriam obtinendam prius exercendus ditigenter tiruncutus est Dicit
enirti Vegetius de arte mititari (Inst. rei mit. I, 1 a. Schl.): ,,Nemo facere metuit ,
quod didicisse bene confidit", et non immerito mitilares actus scolastici poterunt appellari.
Exercendus est igitur scientiae bonae tiruncutus in arte obtigatoria,
el docetur convenienter respondere, sc. concedere concedendum et negare negandum ,
el etiom quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.
192) C. 1: Obtigatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obtigatum
vet se debere respondere. Quatiterque penes usum communiier disputantium per notam
exigitur praecedentem , multiptices sunt tales notae, ut „pono, impono, depono,
certifico, suppono" Enuntiatio tota cum tillera ,,pono" praecedeute debet dici
positio; sed lotum, quod rcmanet dempto signo positionis dicitur casus et positum.
Impositio non variatur a positione nisi in eo, quod itlo signo speciatiter utimur
tn obtigationibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis
vel in significationibus noviter instituendis ,,Depono" est nota tentandi, si
vetit respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponatur
Certificatio fit communiter per verbum subiunctivi modi, ut cum dicitur ,,Stet oppositum
consequentis" ; quando aulem ponitur atiqua propositio repugnans certificationi,
sustinetur positio et conceditur obtigatio certificationis Utimur termino
,,suppono" non sotum u! suppositam propositionem sustineat respondens concedendo
sicut atiquod contingens, sed etiam sicul necessarium vel verum.
193) Ebend. : Tempus obtigationis durat ab instanti, quo casus admittitur ,
quousque dicat opponens ,,Cedat tempus obtigationis" vel se transfert ad disputan-
,tum in atia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens dicitur,
quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae
nec sequitur nec repugnat, ul propositiones „Tu es Aomo" el „Bacutus stat in angulo
(vgl. ob. Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum
negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponenda sunt atiqua: 1) Omne possibite scitum essc
lale non repugnans alicui posito vel admisso, cum ponitur, est a te admitlendum,
et debel negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne
scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum
est concedendum el quodtibet sequens ex itlo, et quodtibet repugnans itti
est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est secundum
sui quatitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sit scita esse
falsa, neganda, si dubia, dubitanda 4) Extra tempus obligationis rei veritas
est falenda, quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obtigatus, male respondet
5) Omnes responsiones sunt retorquendai ad idem instans infra tempus
obtigationis , i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instanti, quo casus
est positus.
54 XX. Rad. Strodus.
Rcgeln sich von selbst hieraus ergeben 195). In seiner Manier aber
lhiirml hicrauf Strodus wieder eine Menge von Einwanden gegen das so
chen Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise eiu Rild
davon entnebmen konnen, wie damals die iiblichen Exercitien und Schul-
Dispulationen gehalten wurden 196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
uber die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunctive Urtheile,
ohne dass dabei der conditionalen, gescbweige denn der ubrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kurzer fasst sich
195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulae per modum conctusionum:
1) Non sequitur ,,Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu matc
respondes" 2) tion est inconveniens , respondentem concederc, se male respondere
quandoque, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite repugnal
positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposita ncgari
debet 4) In respondendo in arte obtigatoria est ordo maxime altendendus.
196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones atiorum
Ponatur, quod omnis homo currit; admittitur; deinde proponatur „Tu es
homo" ; lconceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur ,,Tu curris". Si
negatur secundum opinionem, negatur sequens ex posito et bene concesso, quod est
contra regulam, et sic male respondes ; si conceditur , itla „Tu curris" est scita a
te esse faha et non sequens ex posito, ergo ipsa est a te neganda Respondetur,
quod non sotum capitur ,,sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito sotum,
sed pro consequente ex posito et bene admisso cum bene concesso ete. 0. 4 : Dubitatur
consequenter circa suppositiones et regulas datas. Si lenetur, quod omne scitum
esse possibite est admittendum, pono tibi omne possibite. Si negatur casus, ....
ergo male respondes Si casus ergo admittitur, propono tibi „Tu non es homo".
Si negatur omne possibite fuit a te bene admissum, ergo concedenda. Si
conceditur, tunc proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concessa sunt duo contradictoria,
ergo male; si negas, fuit a le bene admissa, ergo concedenda
Die Losung ist: Dicatur ergo non admittendo nec concedendo nec negando nec dubitando
, sed sic „Non admitto casum" ; nullas enim est iste casus, quia tunc
atiqua propositio foret omnis propositin possibitis C. 5 : Contra secundam snppositionem
ponatur- itle casus: Pono tibi propositionem, quam cogito. Si admittitur,
propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu cs asinus". Si negatur, contra:
Cedal tenfpus obtigationis ; infra tempus tu negasti itlam „Tu es asinus", quae fuit
a te admissa; ergo male Die Losung: Cum mihi ponitur propositio, quam
cogitas, dico non admittendo itlam, et si dicitur „Quare?", dico „Quia nescio , quac
sit itla" Demonstratis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Platone el
Cicerone, ponatur tibi itla „Atiquis itlorum currit". Admittitur. Deinde proponatur
eadem. Conceditur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est concedendum a
te" demonstrato Socrale. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est
concedendum a te" demonstrato Platone. Negatur. Deinde proponatur „lstum istorum
currere , est concedendum a te" demonstrato Cicerone. Si conceditur, cedat tempus
obtigationis , el arguitur , quod non debuisses ittam infra lempus concedere, quia de
facto fuit falsa; ergo nultum istorum currere , est concedendum a te .... Die
Losung: Respondetur , quod, ticet non repugnat posito per se, lamen repugnat posito
cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cesset certificatio. In gleicher Weise
werden die ubrigen drei Lehrsatze und ebenso die vier Regeln (vor. Anm.) ausfuhrtichst
bebandelt.
197) C. 13: Sunt ponenda sophismala sive casus concernentes hgpotketica, et
sic est videre de positione in copulativis. Supponatur regula, quae traditur ultimo
in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlam copulativam „Tu curris el tu
non curris". Est tibi posita et a te bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra
idem tempus obtigationis sunt a te concedenda Dico , quod itla duo non sunt
contradictoria lanquam sequensK /n disiunctivis autem servetur tatis regula: Si
sit atiqua disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars
vera; si sit sotum una pars falsa, negatur itla; si sit una pars impossibitis et atia
possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis ; si utraque pars contingens
XX. Rad. Strodus. 55
Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensatz des durch posüio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunetive Urtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich gehl er auf die noch übrige dritte Art der
obligatio ein, nemlich auf die imposüio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen
lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott
ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an
die Reihe kommen200), hierauf die incomplexa folgen 20t), dann sophiel
una sequitur ad aliam, conceditur consequens et negalur antecedens; si sit una
pars impertinens alteri, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con
ceditur secunda proposita.
198) C. 14: De specie obligationis , quac depositio vocalur, non est magna vis,
cum depositio sit alicuius propositionis quasi positio sui contradictorii, et tantum valel
„Depono tibi, quod curris", ac si dicerem „Pono, quod non curras" Servetur
ergo pro regula, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et simititer omne
falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulativae
palet , quod , cum deponitur copulativa , cuius utraque pars est falsa , admitlitur et
negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negalur
falsum; si sit una pars necessaria et alia contingens, conceditur necessarium et negatur
contingens ; si sit utraque pars vera coulingens et una pars sit antecedens ad aliam,
pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars
primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita negatur De disiunctivis
servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunetiva, cuius una pars est neces
saria vel cuius oppositum est impossibite , debet quaelibet cius pars principalis
negari.
199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibites de variatione
significationis propositionis et termini Solum scripta vel in voce significativa sunt
ad placitum, ideo de illis solum fit talis impositio ; conecptus enim mentalis naluraliter
significat, ideo non admittitur casus, in quo ponifur, quod aliter significet
Sed tam scripta quam vocalia sie significant ad placitum, quod liceal respondenti admittere
bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum instituere ad
significandum Servetur talis regula , quod propter impositionem non est responsio
varianda ad propositionem, respeclu cuius innuitur significatio immulata, ut, licet
imponatur, quod itla „Tu es asinus" praecise significet, quod „dcus est", debet admitti
et concedi, quod itla sie significet; nam qualitercunquc ponatur vel varietur
significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel
quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enim ponam, quod littera
„Roma" significet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur
Roma.
200) C. 16: In itla materia possunt fieri talia sophismata: Imponatur, quod
littera „Dcus est asinus" praecise significet, te currerc; admittitur; deindc proponitur
tibi illa „Dcus est asinus"; si admittitur, propono eandem; conceditur ete
Die Lösung: Dico: licet posuisti, itlam signifware, te currere, non sequitur id, quod
significat in rei veritate Huic simite est tale sophisma: Imponatur, quod
itla „Animal curril" significet praecise, coelum cadere, vel consimite impossibite;
deindc facio itlam consequentiam „Homo currit, ergo animal currit"; conceditur;
lunc sie „lita consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos
sibite, quod est inconveniens ..... Respondctut concedendo consequentiam et negando
tamen, quod sit bona.
201) C. 17: Sicut responsum est in illis, ita respondendum est de mutationc
significationis alicuius termini, sicut posito, quod itle terminus „homo" convertatur
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
stische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „i" geschieht203), und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin
die similüudo vorgeführt wird 20<).
Der Zeitgenosse des Strodus Richard Feribrigus oder Ferabrich
steht in seiner Darstellung der Consequentiae205) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theilt die consequentia von vorneherein in bona
et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthymematisebe Schlussweise, und sie
zerfällt in: ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius, converlibile,
und hypothetica; hingegen die bona et non formalis liegt bei
ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus impertinens
war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An
wendbarkeit auf analoge Urtheile 206); und in letzterer Beziehung gibt er
cum Mo termino „asims" , admitto; deinde proponitur „Homo est asinus" ; negatur
et conceditur; si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negatur consequentia,
sed conceditur, itlam esse bonam.
202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu terminorum ex demonstra-
Hone tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per lilteram
„hoc" in Ma propositione „Hoc est homo", sie quod nihit, quod demonstratur, dubitas
esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominem; admittalur;
deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositio „Hoc est homo" significet
praecise primarie; deinde propono tibi itlam „Hoc est homo"; si conceditur vel
negatur, cedat tempus; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,
quam non intellewisti de facto.
203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: Ponatur, quod
littera „A" in propositione scita a te esse vera significet praecise asinum, et in pro
positione scita a te esse falsa significet hominem, et in scita a te esse dubia significet
hoc disiunetum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures propositiones,
quam istae „Tu non es A", quam scis esse veram, et „Asinus est A" , quam credis
esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an sit in rerum
natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quaelibet pro
positio habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde proponitur
„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequitur, quod
tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlarum
„Dcus est" et „Homo est asinus", sed lateat te, quae itlarum sit A ete.
204) C. 20 : Solet difficultas assignari imponendo, propositiones esse simites vel
dissimites, quam partem obligatoriam reputo frustra fore vel inanem Regula de
positis esse simitibus datur talis : quandocunque alicuius bonae consequentiae ponuntur
antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negandum,
quia tatia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi
tiones esse simites, quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,
respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum
est, oppositum consequentis et antecedens esse simitia, sicut ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibitia vel necessaria Bespondetur secundum communem
viam admittendo casum et negando consequentiam.
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non
formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia
sgllogistica scu discursoria ; secunda, sicut est enthgmematica. Et itla secunda dicitur
quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, e contra, ab
aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hgpothelica ad alteram
XX. Richard Feribrigus. 57
an einigen Beispielen unter Benützung der Obligaliones eine nähere Be
gründung dieses Standpunktes207). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwandes, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige* Stücke vermehren
können209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eius partem. Consequentia aulembona et non formalis secundum quosdam est triplex:
una modo, quando ex impossibiti coneludilur propositio sibi impertinens, ut „Es
asinus, ergo tu curris" ; alio modo, quando coneluditur necessarium ex propositione
impertinenti , ut „Tu curris, ergo deus est"; sed itlum modum arguendi non reputo
bonum nec aliquam itlarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est consecutio
sive relatio, quae est inter antecedens et consequens ; tertio modo arguendo
ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis
terminis.
207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequentiis : Prima est
haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo decipitur; ergo aliquis homo decipitur".
Secundus modus est itle „A significat praecise, quod quodlibet verum erit falsum;
ergo A erit falsum". Tertius modus est itle „Socrates credit praecise, quod omnis
homo decipietur; ergo Socrates decipielur". Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine
derartige consequentia wohl bona , nicht aber formalis sei ; der Grund für letzteres
ist, quia non valet consimitis forma in aliis multis terminis, z. B. bei der ersten der
drei genannten Consequenzen: non enim srquitar ,. Credo, quod homo est albus; ergo
homo est albus". Dass aber dabei auch die Lehre der Obligaloria mitvertlochten
ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben
bezeichnung „A" auf ..imposilio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus", „negatur
casus" u. dgl.
208) C. 2: Redrundum est ad ea, quae dieta sunt de consequentia bona et formali,
et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,
quod fuit hoc, quod consequentia eoihgmematica est bona et formalis, quando arguitur
ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite.
Contra itlud arguitur, .. .. quod aliqua est consequentia bona et formalis, ubi non
arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sie „Nullus homo est homo albus,
igitnr aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione ad suum
convertibite et non ab inferiori ad superius Sed quod consequentia sit bona et
formalis, probatur, quia ex opposito consequentis sequitur formaliter opposilum antecedentis,
quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albus, ergo omnis
asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus"; itle sgllogismus est in
Darapti et per consequens formalis Die Lösung: Respondeo et dico, quod hacc
consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,
quidquid sequitur ex antecedente et consequente , sequitur ex antecedente per sc, non
tamen formaliter.
209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo
contra communes regulas de quolibet eorum datas arguitur. Primum ergo membrum
fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,
et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita
Arguitur contra secundum; nam itla consequentia non valet „Tantum substantia non
est aecidens, ergo tantum aliquid non est aecidens", el /amen hie arguitur ab infe
riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non
est bonus universaliter ; aliquando enim sequitur modus arguendi, aliquando non; non
enim sequitur „Homo albus non currit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur
„Homo albus currit, ergo homo non currit" (C. 4) Sunt quaedam dubia vul
58 XX. Richard Feribrigus.
inferius führt hauptsächlich auf Sophismen , welche die Supposition be
treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitalum" und
„immobilitatum" bereichert erscheint210). Audi hei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifel211). Indem sodann noch die Schlüsse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen , hei deren Auf
zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiuncliva
keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen hei der copula
tiva sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bestandtheilen ein unwahres copulalives
Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,
ijaria: 1) „Homo Socrates non est; Sociates est homo; ergo homo homo non
est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est differens,
ab homine differt; igilur ab homine differt homo" 3) „Aliquis homo est;
et omnis homo est ; et aliquis homo non est omnis homo ; ergo ab aliquo homine
differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequentiam.
210) C. 5: Circa secundum membrum ittius divisionis est dubium, numquid
universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur e contra consequentia
cum nota negationis vel cum dictione habente vim negationis, sicut cum nota alietatis
et differentiae Et ex itlo oritur itlud dubium: Quidquid mobit Hat immobititalum,
lmmobititat mobititatum et e contra (nemlich „mobititatum" , weither Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein lerminus, für welchen die suppositio confusa
et distributiva mobitis zulässig ist, sowie „immobititatum" derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn. , Anm. 887 f.)
In hac propositione „De necessitate omnis homo est animal" supponit „homo" immobititer,
sed hoc est ratione istius dictionis „de necessitate" , quia ea dempta
supponit „homo" mobititer, quod Ma dictio habet vim confundendi vel immobititandi
terminum virtute negationis importatae, sicut palet per suas exponentes,
eo quod sie exponitur „Omnis homo est animat, et non polest esse, quin omnis homo
sit animal" , nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititcr, et
negatio praeposita termino stanti immobititer facit itlum stare mobititer Solvitur
difficultas, quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem terminum in
propositione, sed modificat totam propositionem .
211) C. 6: Contra tertium membrum sunt qaaedam dubia: Numquid univer
saliter affirmative ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis et in terminis
rectis valeat consequentia tau quam a propositione ad suum convertibite ; secun
dum est, numquid ab exclusiva ad suas exponentes valeat consequentia et c contra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in exclusiva vera affirmativa praedicatum removetur a quolibet excluso Numquid
universaliter universalis habens singulares veras et singulares falsas potest verificari
per exceptivam itlorum, pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De quarto membro diffinitionis consequentiae formalis danlur regulae:
1) A tota copulativa ad alteram eius partem tenet consequentia. 2) Ab
altera parte disiunetivae ad totam 3) A conditionali cum suo antecedente ad eius
consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) A causali ad alteram
eius partem.
213) Ebend.: Circa malcriam relativorum, in qua intentio est improbarc primam
regulam, tria dubia sunt: 1) Numquid in materia relativorum oppositum copulativac
sit una disiunetiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejahend an
folgendem Beispiele: Oppositum itlius „Aliquis homo currit, et Socrates non est ille"
est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars
disiunetivae significat sie, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia
„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens
2) Numquid sit possibite, quod A, B et C sint tres propositiones verae , ex quibus
copulativa- facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Ptato
XX. Richard Feribrigus. 59
vvclche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabricb an, dass
er eigentlich zehn, Arten des hypothelischen Urtheiles annehme , da bci
jedcr der von ihm beniitzten fiinf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berucksicbtigen sei214).
Nachdem in ahnlicher Weise auch noch die temporalis und die causalis
ihrc Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch cinige
Folgerungen besprochen, vvelche sich auf die Verba „incipil" und „desinil"
beziehen, aber sSmmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden diirfen216). Allerdings w5re hiemit der Weg zu einer
grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Exponibilia
currant et proferatur propositio ,,Atiquis homo currit", quam aeque audiant Socrates
et Plato, et dicat Socrates itlam ,,Socrates non est itle" , sicut Plato iitam ,,Plalo non
est itte" Quo posito est haec propositio vera ,,Atiquis homo currit, et Socrates
uon est itle" ct propositio a Socrate prolata est vera, et propositio prolata a Platone
est vera; ergo omnes itlae tres sunt verae, et copututiva facta ex ittis est falsa
,,Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Plato non est itle" Die
Losung ist: Dico, quod neutra itlarum propositionum prolatarum a Socrate et Platonc
est veru vel falsa, nisi secundum relationem vel respectum ad utiam 3) Numquid
in materia relativorum in propositionibus singularibus non referat, praeponere vel
postponere negationem toti Die Losung lautel: JVon universatiter est verum,
quod non referat, nisi subiectum sit simpticiter singulare; et causa est, quia, ticct
per lotum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen inctudit in se
partes, quae plara supposita habent.
214) Ebend. : Contra tertiam regutum arguitur sic: Non sequitur ,,Necessarium
est, quod es, si tu es homo; tu es homo ; ergo necessarium est, quod tu es", qnia
antecedens ittius est verum et consequens falsum Die Losung: Negatur consequentia,
el dico, quod non requiritur, quod sit conditionatis itla propositio, ....
quod ista nota ,,si" non unit itlas propositiones invicem ,,Necessarium est, quod tu
cs, si tu es homo" el „Tu a homo", imo unit istas duas ,,Tu es, si tu es bomo".
... . (C. 9) Circa maleriam de conditionati dubitatur, utrum oppositum conditionatis
debcl duri per negationem praepositam Respondetur concedendo et conscquenter,
quod oppositum huius ,,Si Socrates currit, Plato currit" est ista ,,Non, si
Socrates currit, Plato currit" ; et ulterius dico , quod haec hgpothetica non est copulativa
nec disiunctiva nec conditionatis et sic de atiis, imo cst oppositum conditionatis ;
el dico, quod decem sunt species hgpotheticae , sicut coputativa et suum oppositum el
sic de atiis.
215) C. 9: Contra quartam regulam arguitur sic : llla consequentia non valet
,,Socrates credit, quod homo est asinus, quando Socrates non decipitur; trgo Socrates
non decipitur" Die Losung: Negatur consequentia et dico, quod potest
antecedens esse verum sine consequente ; ideo non valet consequentia Ad quiulam
regulam respondetur concedendo ittam et negando breviter, quod itla causatis est
vera , quando arguitur sic ,,Quia propositio praecedens est causa propositionis subsequentis,
nego ittud".
216) C. 10: /n materia itlorum verborum ,,incipit" ct ,,desinit" solvendae sunt
quacdam conscquentiae, quae bonae esse videntur et non sunt: 1) Socrates incipit
scire A, ergo. Socrates incipit incipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et
immediale ante hoc non fuit verum, ergo A incipit esse verum 3) Hoc A nunc
non est verum, el nultum erit tempus post hoc, quando ante ittud hoc A erit verum,
ergo hoc A incipit esse verum 4) Nec A ncc B in C instanti futuro erit verum,
et nultum erit instans post C instans, quando ante ittud A et B erunt vera, ergo in
C instanti A et B incipiunt esse vera 5) lltud erit primum instans esse Socratis,
quod erit primum instans esse Platonis, ergo quando Socrates incipit esse,
Plato incipit essc 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo polest
incipere esse vera 7) A modo est, et A modo non polerit esse , ergo A modo
poiest desinere cssc. Folgt ausfuhrticher Nachweis, warum diess keine ftonae consequentiae
seien.
60 XX. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
Einer der ein flussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu
Occam's Logik217), Quaestiones zur zweiten Analytik218), und ausser
dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 219),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss
220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten, dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der notitia in eine inluüiva und
eine dbstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass notitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occam's Expositio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,
Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift
(s. ebend.) Interpolationen aus der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen
frater Marcus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schi, der qu. 6) :
Notandum est hie, quod interdum quaedam inter has duas litteras, scilicet F M,
interecpta reperientur , quae dieta solum fratri Marco operis correctori sunt adscribenda
ete.
218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super libros posteriorum. Am
Schlnsse: Castigatae et correctae per Joannem baptistam thollentinatem et
Jacobum baptistam de Alovixiis ravennatem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
-219) Logica Albertucii. Perutitis logica .... Alberti de Saxonia ordinis Eremitarum
Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigala.
Venetiis 1522. fol.
220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendata. Am SchI.: Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligalionum ac insolubitium alberti de
saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes
Buch ; der Text der Obligationes und der Insolubitia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten ,.Logica".
221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinctiones über Wort
bedcutungen, hierauf conclusiones auf Grund von Auctoritäts-Stellen; zuletzt wird
(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einfluss der durchgebitdetsten Lehre von Consequentiae und Obligatoria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia est bona. Antecedens patel
per se, Conscquens probatur sie, Ponitur casus, Admittitur" u. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (cpi. 6) sagt, die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters
nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
XX. Albert v. Sachsen. 61
angehort 222). Eine folgerichlige Steigerung aber des occam'schen Standpunktes
ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„signa" , welche „termini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begrundet 223); signum neralich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne konne allerdings auch z. B. ein Wirthshaus-
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfahigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis
und scriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,
782), scharft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter den
ersteren bezflglich der sachlichen Bedeutung225); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
naturlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhaltnisse
der Unterordnung 226). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
Jerminus" fuhrt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung rait
222) Quaest. s. An. post. I, qu. 1, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua atiquis
apprehendit rem praesentem; notitia abstractiva est, qua atiquis apprehendit rem absentem
Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua atiquis
apprehendit rem praesentem simpticiter sine hoc, quod apprehendat , itlam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel
divisio Notitia abstractiva incomplexa est rei absentis simplex apprehensio, ....
complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,
qua atiquis propter atiquam evidentiam assentit aticui complexo vere et sine formidine
ud oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia autem compiexa
imperfecta est, qua atiquis assentit aticui complexo cum formidine, et huiusmodi
tocatur opinio.
223) Quaest. s. Occam, Prooem.: Cum logica sotum sit de signis, qui sunt termini,
aut igitur est de signis , qui sunt termini incomplexi, aut est de signis, qui
sunt lermini complexi. Si autem de signis incomplexis, aul de signis incomptexis,
qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die Isagoge), aut de signis incomplexis,
qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis
complexis, hoc dupticiter: aut de signis complexis, quae sunt propositiones {De
interpr.), aut de signis complexis, quae sunt argumentationes ; hoc quadrupticiter,
quia aul de argumentatione simpticiter (An. pr.) aut de argumentatione demonstrativa
(An. post.) vel sophistica (Soph. El.) vel dialectica (Top.).
224) Perut. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit
hoc nomen „terminus" Nomen „signum" uno modo se extendit ad omne
itlad, quod apprehensum facit atiquid venire tn cognitionem ; et isto modo dicimus,
circutum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509)
secundo modo accipitur pro itlo, quod apprehensum facit atiquid venire in cognitionem
et cum hoc aptum natum est pro itlo supponere in propositione vel itti addi
vel pro itlo, quod est compositum ex tatibus, ul calegoremala, ..... sgncategorematu,
..... orationes.
225) Ebend. c. 2: Terminus, qui est signum naturale, vocatur terminus mentalis
Termilius autem, qui est signum ad placitum institutum, significal
ex impositione votuntaria, sicut vocatis vel scriptus ; et hic terminus
dicitur itti termino mentati esse subordinatus in significando, aon quia significet ittum
mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentatis signiln-
at naturatiter.
226) Quaest. s. Occ. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad plac,
tum institutorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et conceptus,
quibus subordinantur, quidam vero res extra sotum Terminum esse significativum
conceptus, inteltigitur dupticiter: uno modo iitius conceptus, qui est sua
naturatis simititudo ; atio modo ittius, cui itle terminus subordinatur tn significando.
Secundarie sive ex consequenti lerminus „homo" significat hominem depictum.
Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schlnss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
den Syncategoremata stehe227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nichtreine,
so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können228). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans
auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie Occam (vor. Ahsch., Anm. 900) auf das privative „in"230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile , wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
in der Wirklichkeit Nichts entspricht231); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Object supponiren, zwischen einer praedicatio accidentalis , welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae
dicatio essentialia, bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum
bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Suhjeetes
trifft232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus" primo modo aecipitur pro
omni Mo, quod potest esse extremum propositionis , sive sit complexum sive incomplexum;
secundo modo pro omni Mo, quod non est complexum verum vel falswn
et potest esse extremum propositionis, sive aecipiatur materialiter sive personaliter, et
sie sgncategoremata possunt dici termini ; tertio modo pro omni Hin, quod significative
acceplum potest esse extremum propositionis, ...... et sie aecipiendo sgncate
goremala non sunt lermini.
228) Quaest. s. Occ. Perierm., qu. 1 De nomine: Duplicia sunt sgncategoremala;
quaedam enim dicuntur pura non includentia cutegorema, sicut „omnis" ; alia
non pura includentia aliquod categorema, nam „aliquid" valet , quantum „aliquod
ens", simititer „nihit'1 valet „nullum ens"; tunc dico, quod talia signa accepla
ralione categoremalum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicala propositionum.
229)" Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est conceptus complexus complexione
indistanti (z. B. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.
„homo est albus") Dico, quod conecptum complexum complexione indistanti non
oportet esse verum nec falsum, qualis est conecptus, cui subordinatur hoc nomen
„chimaera"; conecptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum
vel falsum. S. ob. Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A : Nomen infinitum significat oppositum termini finiti
sine eonnotatione alicuius aptitudinis, sicut „non iustus" significat omne, quod
non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,
sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aptum natum
est esse iustum.
231) C. 6, f. 4r. A: Quando in propositione affirmaliva non falsificante sc pro
eodem supponunt subiectum el praedicalum, propositio est vera, et quando non supponunt
pro eodem, est falsa In propositione negativa quando subiectum el
praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro
eodem, est falsa Quando subiectum et praedicatum propositionis affirmalivae
non supponunt pro aliquo, propositio semper est falsa, ui „chimaera est chimaera".
Propositio negativa, cuius subiectum pro nullo supponit, est vera, ul
„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.
232) Quaest. s. Occ. Qu. De differ.: Praedicatio accidentalis est, quando, licet
subiectum et praedicalum supponant pro eodem, tamen praedicalum super subiectum
addit counotationem extrancam, i. e. connotal aliquid, quod non est de essentia significati
per subiectum, ut „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be
griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.
unten Anm. 263) Praedicatio aulem essentialis est, quando subiectum et prae
dicalum supponunt pro eodem et praedicalum non addit counotalionem extraneam, ut
XX. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen233), geht er auf den Unterschied
zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda
imposüio über, bei welch beiden er Occam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)
schärfer und kürzer präcisirt234).
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aussagbarkcit
nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven
gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben
werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige
Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 238). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini 237),
bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo est rationalis" ; licet enim „rationale'1 eonnotat formam substantialem hominis,
quam non eonnotat subiectum, tamen itla non est extrinseca rei significatae per subieclum.
Ebenso Qu. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4 r. ß: Nomen „subiectum" capitur dupliciter; uno modo
pro Mo, quod substut alicui realiter sibi inhaerenti, alio modo dicitur subiec
ium, quod est pars propositionis praccedens copulmH. Vollständiger lautet diess aller
dings in Quaest. s. Occ. Qu. 2 ad lsag.: Hoc nomcu „ subiectum" dicitur quadrupliciter:
uno modo quantum ad existentiam; secundo modo subiectum praedicalionis;
.... tertio subiectum alicuius passionis ; quarto modo aliquis terminus
communis praedicabitis de omnibus subieclis conclusionum scitarum in aliqua scientia.
234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam terminis verificabitibus tam de terminis
primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo
de terminis secundae intentionis vel imposilionis Terminus primae intentionis
vocatur itle terminus mentatis, qui est significativus rerum non ea ralione, qua sunt
signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui natur aliter est signi
ficativus rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae imposilionis sunt
termini vocales vel scripli, qui sunt signa aliquorum ad placitum non ea ratione,
qua itla ulterius sunt signa aliorum Secundae impositionis sunt lermini vocales
vel scripti ad placitum instituti significativi aliquorum, quae utterius sunt signa, et
ea ratione, qua itla ulterius sunt signa aliorum.
235) Quaest. s. Occ. Qu. 3 od lsag.: Dico, quod non convertuntur universale
et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch
diess ist eine Steigerung Occam's, s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v, B: Universale est terminus incomplexus, qui significalive
acceplus naturaliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aptus
nalus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif
ferenter Nullum universale, proul hie aecipitur universale, est substantia, quia
quitibet talis terminus est aptus natus ingredi propositionem , sed nulla suhstantia
est talis, nam si sie, tun» possei esse propositio, cuius subiectum esset Pari
siis et praedicatum in Auglia. Ebenso Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad lsag.: Nullum
universale est substantia simpliciter. Probalur: Omne universale potest ingredi pro
positionem, sed nulla substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio
nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et
praedicatum Romae Nego, quod substantia secunda sit substantia; sed bene
est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auetoritas sonans, aliquod uni
versale esse substantiam, exponalur sie, quod aliquod universale est de praedicamento
substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.
237) Quaest. s. Occ. Qu. 4 ad lsag.: Universalia , de quibus hie agitur, sunt
lermini secundae intentionis vel impositionis; secundae intentionis quoad terminos
mentales, secundae impositionis quoad terminos ad placitum institutos, sicut sunt
termini vocales vel scripti.
64 XX. Albert v. Sachsen.
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt238); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterschieben239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, Brito,
Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,
637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und
der Piatonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam's
Auctorität aber ist es, durch welche auch Albert dazu geführt wird, in
wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in
anima zu bezeichnen242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition243), und
wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
238) Ebend. Qu. 3: Respondetur concedendo, quod isti termini „dcus" et „sol"
sunt termini universales; et ulterius dico , quod, licet non significent plura nec supponant
pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nali sunt supponere pro pluribus,
unde, si qualilercunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ler
mini pro illis supponerent absque hoc, quod oporterel eos de novo imponere.
239) Ebend. Qu. 1 : Diceres tu, quod universalia sunt perpelua et aeterna per
Aristotetem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles inteltexit,
quod termini universales, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,
unde seeundum Aristotelem in perpetuum, cum formabitur hie lerminus „homo1', pro
aliquo supponel in propositione.
240) Ebend. Qu. 2: Universale potest sumi tribus modis : in causando, et sie
est dcus universalis; alio modo, quod concurrit ad plures effectus, et sie sol
est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ... De universalibus
in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni
versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distribulivo , ut quando dieimus
„omnis"; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur lerminus communis
cum signo universali; alio modo in causalitale ; quarto modo in praedicatione
et significatione et suppositione , et isto ultimo modo aecipitur in proposito.
241) Ebend. Qu. 3: St universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singularibus
vel separalum ab ipsis, rediret opinio Platonis, . . . . nec polest dici, quod
sint coniuneta singularibus ; tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis aliqnod
universale esset coniunetum uni suorum singularium, quam alteri, et sie esset
coniunetum cuitibet, et ita universalium esset multipticatio.
242) Ebend: Universale mentale est lerminus communis existens in mente, qui
naturaliter est aptus natus de pluribus praedicari; tales nullius sunt linguae.
Universale vocale est terminus prolalus, qui secundum modum suae impositionis
est aptus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriptus , qui ocuta
corporali videtur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est
existens in anima, est ens, quia est accidens animae. ..... Quodlibet universale
vocale est ens, quia omne, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum
est ens, quia oculo corporali videtur Quodlibet universale est ens per accidens.
243) Ebend. 0«. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni
versale est genus" hie terminus „universale" supponit malerialiter ; nam quandocunque
terminus supponit pro itlo, pro quo impositus est ad significandum, supponit
personaliter; sed sie est de isto lermino „universale", cum dicitur „Universale est
genus1', nam hie supponit pro se ipso.
XX. Albert v. Sachsen. 65
„singulare" 244). Die Einzcln-Erörtcrung der Universalien, als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben .wird , dass sie „non aequivoca"
sind 24a), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „non idem, diversus, differens" 24B) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (oh. Anm. 141),
als an Occam anschliesst ; nur lässt er Buridan's vierte Art, d. h. descripliva,
wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definitio und
definüum nicht das Nemliche sind'21'). Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Unheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,
Anm. 877) zu beantworten248). Was ausserdem noch über die Univer
salien folgt, bietet Nichts bemerkcnswerthes dar 249).
Betreffs der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's
über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeit mehrerer Kategorien 250); auch folgt er der gleichen Auctorität
darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym, nicht jedoch syno-
244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dup lieiter capitur singulare; uno modo pro Mo,
quod est una res in numero, .... et sie .... universale est singulare, quia universale
est unus terminus; secundo modo pro itlo, quod aptum natum est, unum et non
plura significare. Aehulich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad Isag.: Dicitur singulare dupliciter
: uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significationem, ....
quod aptum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.
245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequivocus
praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et
notanter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia lunc diffinitio generis
non compeleret generibus mentalibus. Der gleicbe Zusatz „non aequivocus"
erscheint darum auch bei den Deflnitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).
246) C. 12, f. 5 v. B: „Non esse idem" est in plus, quam „esse diversum",
quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est , quod chimaera sit diversa
ab nomine „Diversum" est in plus, quam „differens" , unde solum Ma
dicunter differentia,, quae sunt sub eodem genere.
247) C. 12, f. 5 v. B: Diffinitio pure quidditativa est, quae explicite indical,
quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat , quid
est res, et cum hoc et explicut, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia
cuius sit res; diffinitio exprimens quid nominis est, quae explicat, quid per
nomen importatur et significalur Ex his infertur, quod hucc propositio est
falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitercunque aecipialur diffinitum ,
non est iitem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlau
tenden Stelle Quaest. s. Occ. Qu. 5 ad Isag. wird nur noch hinzugefügt: Diffinitio
exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini
supponeatis pro nullo, ut termini „vacunm".
248) C. 14, f. 6 v. B : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".
Semper est conveniens, terminos aecipere secundum suppositionem personalem,
nisi appareat, quod propositiones aliter siul positae et intellectae ab auetoribus
Si praedicatum alicuius propositionis pertintat ad suppositionem simplicem vel materialem,
..... polest trahere subiectum ad supponendum simpliciter vel materialiter ,
nisi sit aliquid aliud, quod prohibeal Signa universalia vel particularia addita
termino communi existenti subiecto prohibent, ne praedicatum trahal subiectum
ad suppositionem materialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est
concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.
s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund , warum das Urtheit
„Atiquis homo est species" unzulässig sel.
249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.
Anm. 842—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).
250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.
Phantl, Gesch. IV. 5
66 XX. Albert v. Sachsen.
nym ausgesagt werde; aber, wahrend er jenen interessanten Ausspruch
Occam's, dass es eigentlich nur. drei Kategorien gebe (vor. Abschn.,
Anm. 870), unberiicksichtigl lasst, gelangt er zu dem sonderbaren Einfalle,
dass durch Infmitation , d. h. durch Hinzufiigung des „non" zu
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehoren (also z. B.
non = homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Relation
eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relativa aequiparantiae
und disquiparantiae an 252).
Wie Occam lasst er bierauf die Lehre von suppositio folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener 253) ; aber die Deflnilionen,
welche er von den einzelnen Arten derselben aufstelit, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden
Theorie. So wird hier die suppositio simplex scharfer und praciser
von der personalis geschieden 254), und die suppositio materialis fiihrt
zu einer Unterscheidung betreffs der significatio naturalis , insofenie
dieselbe propria oder communis sein konne255); desgleichen sind auch
die Arten und Unterarten der suppositio personalis mit einer merk-
251) Quaest. s. Occ. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen ,,ens"
non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.) ; sed cum hoc dicuntur
esse decem generatissima univoca ad eorum inferiora; et latia non sunt ptura in usu,
quam decem non aequivalentia in significando; et hoc in terminis finitis, ticet nihit
proliibeat, esse ptura in terminis infinitis nam si lermini de praedicamento substantiae
infinitentur , tunc omnes termini, qui antc infinitatiunem erant singulares et
minns communes , post infinitationem fiunt generatissimi et maxime cummunes. Sodann
Qu. 4 De quantit. commentirt Albert ansfuhrtich Occam's Angaben uber die
Nicht-Substanziatitat der Quantitat (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestioncs betreffs der ubrigen Kalegorien. Bei der Retalion erscheiut
ihm nur die Terminologie „ad atiquid" als die richtige, quia nomen ,,relatio" nou
est vere praedicabite essentiatiter de istis terminis „pater, fitius, dominus".
252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relativorum quaedam dicuntur relativa aequiparantiae,
quaedum disquiparantiae. Rciativa uequiparantiac sunt , quae non differunt nisi
casu, et non connotatione , sicut se habet simite ad simite Relativa disquiparuntiae
differunt ratione et connotatione , ut pater, fitius. S. ebd. Anm. 538.
253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebeud. : Suppositio simplex est statio seu acceptio termini vocatis vel
scripti in propositione, qui accipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad significandum.
Et notanter dico „termini vocatis vel scripti" ad significandum, lerminum
mentalem non possc supponere simpticiter, sed maleriatiter vel personatiter;
et simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si lerminus
supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad significandum , tunc
non supponeret pro ista simpticiter, sed personatiter.
255) C. 3, f. 11 r. B: Suppositio materiatis est acceptio termini, qui accipitur
pro se vel pro atiquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel atiter supponente, et
cui non imponitur ad significandum, nec ittud, pro quo supponit, naturatiter proprie
significal Significant atiqua naturatiler proprie el atiqua naturatiter communiter;
iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturatiier proprie significare, quod
significat ex impositione votuntaria, per terminum ad placitum institutum, qui subordinatur
termino mentati , .... et quando hic lerminus mentatis supponit pro atiquo
lati, non supponit materiatiler, sed personatiter. Iste autem terminus mentatis dicitur
significare naturatiler communiter, quod ab itlo significatur , sed non per terminum
subordinatum , et tunc supponit materiatiter , v. g. si formaretur haec
propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgl. ebd. Anm. 880.
XX. Albert v. Sachsen. 67
würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 25C). Die hierauf folgen
den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus Kuridan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue hinzugefügt237); hingegen die zehn Regeln
der supposüio relalivorum hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpft258).
Rei der ampliatio sodann vermehrt er die Regeln Ruridan's um drei
und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen
256) C. 4, f. 11 v. A : Suppositio personalis est aeceptio termini vocalis vel
scripli, pro quo est impositus ad signifieandum, vel est acceptio termini mentalis pro
ilto , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis
communis est acceptio termini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones
positas in diffinitione suppositionis personalis. . . . Suppositio personalis discreta est
acceptio termini discreti vel communis cum pronomine demonstrativo Suppositio determinuta est acceptio termini communis pro quolibperto, uqnuoodlansitgunmi.
ficat ex impositione vel naturaliter proprie, sub quo virtute talis aeeeptionis licet
fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio confusa
tan tum est acceplio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vel na
turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singularia per propositionem de
disiuneto extreme (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nec copulaiivam
(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est acceplio termini vocalis
vel scripti coputative pro quolibet vel qualibet vel quantolibet pro singulis generum
vel generibus singulorum secundum exigentiam sibi appositi , cui impositus est ad
significandum, vet acceptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibet vel qualitibet,
quod naturaliter proprie significat sie, quod sub eo contingit descendere copulalive
ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendam descriptionem suppo
silionis confusac distributivae mobitis non oportet nisi addere .... litteram „unifor
mier", et ad habendam descriptionem immobitis addatur littera
„difformiter" ; et intendo per litteram „uniformiter descendere", quod omnes singulares
sunt eiusdem qualitatis, sed descendere difformiter est, quando non omnes
singulares sunt eiusdem qualitatis,
257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B — 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber I u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,
3, 0, 7, S, 9, 12, 15, 16, 19; ncu kommt nur hinzu: Quidqnid mobititat immobilitatum,
immobititat mobititatum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
25S) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheitung, s. vor. Abschn.,
Anm. 890) Quandoque relativum ponitur in propositione categorica, quandoque ....
in hgpothecia. .... Piopositio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus relativus,
aequivalet uni propositioni copulativae hgpotheticae Propositio negativa
categorica, in qua ponitur terminus relativus, aequivalet uni disiunetivae hgpotheticac.
Regulae: 1) Relaliva aecidentium non supponunt pro illis, pro quibus supponuat
sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo
suum antecedens 3) Relativum identitalis non reciprocum non supponit pro
atio, quam pro itlo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relativum identitatis
reciprocum, quod non est possessivum , non supponit pro alio, quam pro quo suum
antecedens, v. g. „Socrates ditigit se". ... 5) Relativum identitatis reciprocum, si
est possessivum, supponit pro aliquo importato per terminum, cui addilur, quod est
possessio rei 6) Loco relalivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum
est ponere terminum consimitem suo untecedenii, ul „Socrates currit et ipse dispulat".
7) Si antecedens est terminus communis , non est licitum ponere terminum communem
vel consimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit
regula 8) Relativa aecideatium et relativa diversitalis non habent eandem suppositio-
/K7« sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitatis supponit eodem modo sicut
suum antecedens 10) Si antecedens distributum ponitur in una propositione et
relativum suum in alia ita , quod distributio unius non cadal super distributionem
ulterius, tunc non esset inconveniens, loco relalivi ponere suum antecedens distributum.
5*
68 XX. Albert v. Sachsen.
Urtheile hinzu259); auch für die appellatio gibt er eine neue Formulirnng
von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt26").
Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst
complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn., Anm.
887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 103) beigezogen wird261).
Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Urtheiles
in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 262)-
Der üblichen triplex materia (s. Abschn. XVII, Anm. 155) gibt er die
259) C. 10, f. 15 r. B: Ampliatio est acceptio alicuius termini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo accipi denolalur. Hicrant' fol
gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens
respectu verbi „contingit" ampliatur ad supponendum pro eo , quod est vel contingil
esse. 8) Terminus, qui subiieitur respectu partieipii temporis praeteriti, quamvis copula
sil praesentis temporis, ampliatur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copula
existente de praesente, praedicato vero de fuluro, subiectum ampliatur ad supponen
dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Circa propositiones,
in quibus ponuntur huiusmodi lermini ampliativi, bene caute procedendum est
quoad earum conversiones ; unde pro regula observandum est, quod, sicul sub
iectum erat ampliativum in convertenda, sit etiam ampliativum in convertente,
x. g. „Aliquis homo est generandus" debet sie converti „Aliquod generandum est vel
erit homo".
260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprielas praedicali; solemus enim
dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine , ad verbum, quod est copula.
Dantur regulae: 1) In propositione de praesenti praedicatum uppellat suam
formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellat
suam formam 3) In propositione de fuluro praedicatum sequens verbum ap
pellat suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest" appellat
suam formam 5) Ponitur ab aliquibus, quod respectu verborum activorum vel
passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognosco u. dgl.) , ...dictio adiectiva
sequens verbum non solum appellat suam formam, verum etiam complexionem eius
ad substantivam dictionem. Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.
261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum qunedam sunt categoricae, quaedam vero
hgpothelicae , quaedam vero categoricae voce, tamen hgpothelicae in significando , ul
exclusivae, exceptivae, reduplicalivae et aliae. Item propositionum categoricarum,
quae non aequivalent hgpotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificata Item catego
ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis, quaedam
de non ampliatis; item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam sunt de
praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro; item categoricarum de
praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de iertio adiacente.
Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo
complexo; item categoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione
alicuius coniunetionis vel adverbii, quaedam cum interpositione; item
sine interposilione quaedam de complexis ex substantivo et adiectivo ve/ ex
recto et obliquo, quaedam de complexis ex determinatione et determinabili ;
cum interposilione quaedam de extremo disiuneto, quaedam de copulato,
quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de lemporali, quaedam
de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particularis , alia
indefinita, alia singularis (f. 17 v. A) Item propositionum alia affirmaliva, alia
negativa.
262) Quacst. s. Occ. Perierm., Qu. 1 De enunt. : Non omnis propositio est oratio ;
palet de propositionibus mentalibus et simititer de scriptis Propositio vocalis
est aptior ad exprimendum mentis conecptum, quam aliae propositiones ; nam
toiatem possumus facere in lumine et in lenebris, sed scriplas non nisi in t limine elc.
XX. Albert v. Sachsen. 69
Erweiterung, dass die materia naluralis entweder directa oder indirecta
sein kann, je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge
kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten , während
er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs
grund hält264). Eine Frage betreffs der Casus obliqui, welche Uccam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er
in erträglicher Weise265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar266). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267), sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegriffes an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 268). Die Lehre von den
2ö3) Ebend. Qu. 1 De oppos.: lita propositio dicitur esse in naturali materia ,
quando praedicatum naturaliter inest subiecto, et itla dicitur esse in naturali materia
directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicato, dicitur esse in materia
naturali indirecle lita propositio est in materia contingenti, quando praedicatum
inest subiecto accidentaliter transmutabititer vel e converso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232) Hin propositio dicilur esse in
materia remota, quando praedicatum nullo modo potest inesse subiecto nec subiectum
praedicato.
264) Ebend. Qu. 1 De verbo: Ittud commune dictum, quod semper hoc verbum
„est" est noto eorum, quae de altem dicuntur, diversi diversimode exponunt;
alii sie, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedicat
praedicatum de subiecto; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecto Alia adhuc potest esse expositio, quod „esf facit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qualiter non facil
de subiecto; unde est possibite, quod subieclum supponit pro eo, quod est vel
fuit vel erit , praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum at „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,
265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheiten wie z. B.
„Hominis asinus currit" oder „Quitibel hominis asinus curril" das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,
sondern die ganze Wortverbindung das Subject sel.
266) Ebd. Qu. De nom. et verb. transp.: Non est eadem sententia „Semper
homo fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in
prima „homo" supponit confuse tantum, in secunda autem delerminale Variatur
scntentia „Socrates bonus est clcricus" et „Socrales est bonus clericus" Istae
non idem significant „Homo est albus" et „Homo albus est' ex eo , quod in secunda
ablata est delerminatio a suo determinabiti. S. Abschn. IV, Anm. 216.
267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus
communis stare pro quolibet suo supposito per modum copulationis , pro quo aptus
nalus est distribui Signum particulare est , per quod denotatur terminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunetionis Quaedam di
vuntur distributiva substantiae , quaedam vero aecidentis Distribulivorum substantiue
alia sunt distributiva pro partibus integralibus, alia pro partibus
subiectivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominalivo,
ul „omnis, nullus, quitibef , alia solent addi indifferenter, ul „unusquisque".
Distribulivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuuat pro
omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ul „nvuler, ulerque" (die letzteren gram
matischen Eintheitungen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, f. 18 r. A: Restal videre, quae propositionum Iiabeant plures causas
veritatis, utrum propositio de termino distribulo, vel propositio de termino non distri
70 XX. Albert v. Sachsen.
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf , dass
in denselben die Copula eine modifii'irte ist, wornach, wie wir bereits
bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der
sensus composüus den lnhärenz-Urtheileu beizuzählen ist269); auch er
wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die' Ausdrücke
„scüum, opinalum" u. dgl. (s. bei Oceam, vor. Abschn., Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus composüus die Angaben Occam's (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modificiren270),
sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt271).
In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Urtheil,
dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht272).
Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),
die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,
buto Dico, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distributo
habet vel habere potest sibi consimites in forma plures causas veritatis , quam pro
positio de eodem termino distributo. .
269) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate
est animal" hoc aggregatum „de necessitate est" potest dici copula verbalis , sc. co
pula modificata ; et ergo categoricarum quaedam sunt de copula modificata et quaedam
de copula non modificata Propositiones modales debent dici categoricae,
quod ista „Socralem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhaerentia
et, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritalem non est Ua; unde solum
propositiones, quae modales divisae, vere sunt modales, Mae autem, quae dicuntur
modales compositac, non in veritate sunt modales, licet sie vocentur Exclusivae
et exceptivae et reduplicativae et Mae, quae sunt de verbis „ineipit" el „desinit",
aequivalent propositionibus hgpotheticis , et simititer, in quibus ponitur verbum
„fit" vel „corrumpitur".
270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales
reputalae ab oirfnibus , quaedam vero non reputatae ab omnibus modales, in
quibus copula verbalis determinatur aliquo istorum modorum „scitum, creditum, opina
tum" Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero
compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter , ut „Hominem
possibite est currere", aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere", aliquando
adverbialiter , ut „Homo possibititer currit" Ad veritatem compositarum requiritur,
modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istius propositionis ;
.... ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit verificabitis
de propositione composita ex pronomine demonstrante illud , pro quo supponit
subiectum, et praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt
eiusdem quantitatis, cuius sunt propositiones correspondentes.
271) Quaest. s. Occ. Perierm. Während beim zweiten Tbeite des Buches De
interpr. Albert in 0«. 1—3 nur Exercitien aus der Lehre von Consequentia vornimmt,
erörtert er in 0«. 4 die Negation der modalen Urtheite: Illae dicuntur mo
dales composilae, quarum subiectum vel praedicatum est ipse modus, ut „Possibite est,
Socratem currere" vel „Socralem currere est possibite" Dicuntur divisae,
quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sie se habent, quod suae
copulae pars est ipse modus, ut „Dcum necesse est esse" In modalibus divisis,
quae vere dicuntur modales, contradictio sumitur penes negationem praepositam verbo,
intelligendo per verbum infinitivum, qui est pars dicti totalis.
272) Ebend. 0«- 3. De enunt. : Omnes hgpotheticae dicuntur affirmativae, in
quibus nota hgpothelica uffirmalur; itlae autem negalivae, in quibus negatur.
XX. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scilum, dubium"
und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das
disjunctive274), das conditionale 27^), und das causale Urtheil 270); karger
allerdings verfährt er beim temporalen277) und beim localen, bei welch
letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung ausgedrückt werde oder nicht278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
hüben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-
Sätzc, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen
„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirten
Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
273) Log. III, 5, f. 19 r. B : Ad veritatem copulativae requiritur, quod utraque
pars sit vera Ad falsitatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod
sit possibitis, requiritur, quod una pars sit alteri compossibitis Quod sit impossibitis,
... . sufficit, quod partes sint incompossibites Quod sit scita, requiritur,
utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, miaut partem esse dubiam.
Quod sit conecdenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, uude in casu
quaelibet pars est conecdenda, et tamen copulativa est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligatoria hin).
274) Ebcud. : Ad veritatem disiunetivae affirmalivae sufficit, unam partem esse
verum Disiuncliva negativa aequivalet uni copulativae, ad cuius veritatem requi
ritur, utramque partem esse veram Ad necessitatem disiunetivae, semper intelligemto
affirmativae, requiritur, quod altera pars sit necessaria Ad possibititatem
sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititatem requiritur, quod
utraque pars sit impossibiiis Quod sit scita, sufficit, alleram partem esse scitam.
Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliqui, quod requi
ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non
vatel; requiritur, quod impossibite est, quatitercunque significal antecedens, esse,
quin, quatitercunque significat consequens. sit, si formetur. Ad falsitatem oppositum
requiritur Ad necessitutem idem requiritur, quod ad rcritatem Ad impossi
bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,
quod sciatur, rpwd impossibite sit, sie esse, sicut significal antecedens, quin sie sit,
sivul significal consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitetur.
276) Ebend.: Ad veritatem causalis affinmtivac requiritur, quod itlud, quod
significatur per antecedens, sit causa, quare sie est, sicut significatur per consequens.
Ad falsitatem sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negalivae,
si negalio praeponitur toti causali, sufficit, quod non sit causa; si vero
negatio ponatur post primam calegoricam, requiritur, quod prima pars sit vera
et etiam sie esse, sicut prima significat, non sit causa sie esse, sicut secunda signi
fical Ad necessitatem requiritur, quod utraque pars sit necessaria et antecedens
sit necessario causa consequentis Ad possibititatem requiritur, quod utraque pars
sit compossibitis alteri Ad impossibititatem requiritur, quod partes sint incompossibites
Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eins
veritatem.
277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem
tempore ita sit, sicul significant categoricue itlius temporalis Ad falsitatem requi
ritur oppositum itlius.
278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur
adverbia non denotantia motum, quaedam autem, in quibus ponuntur adverbia denotuiitiu
motum. Ad veritatem primarum requiritur, quod ita fiat in eodem loco, sicut
satte categoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denolans
motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquando
requiritur, quod terminus uiiius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrales
vadit Romam, unde revertitur Plato". Ad falsitatem sufficit oppositum itlius.
72 XX. Albert v. Sachsen.
..tineigentlichen" (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach
lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exceptiv-
Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen
des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),
und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam , ebd. Anm.
923 ff.), was er über die reduplicativen Urtheile vorbringt281); betreffs
aber der Verba „incipü, desinü" schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Occam an 282). —
279) C. 6, f. 20 r. A: Sequitur de propositionibus aequivalentibus hgpotheticis
et primo de exclusiris „Solus" aliquando tenetur calegorematice et tunc
denotal privationem socielatis, aliquando sgncategoremalice „Unicus"
denotat exclusionem solum in itla specie, de qua est subiectum Regalae: 1) St
dictio exclusiva addatur subiecto, propositio exponitur per copulativam compositam ex
una affirmativa et alia negativa cum hoc relative- diversitatis „aliud" 2) Si
addatur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est terminus counotativus,
improprie exponitur sie: „Socrales est tantum albus" exponitur „Socrates
est albus et Socrates non denominatur aliquo alio accidente" ; proprie autem ex
ponitur sie „Socrates est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) St dictio
exclusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) St additur copulae, exponenda est sie, sicul quando eastddipteurrpprriaemdaimcartoegulam.
6) St negatio praecedit dictionem exclusivam , est exponenda per disiunetivam
7) Ab exclusiva affirmativa in rectis ad universatem de terminis transpositis est bona
consequentia 8) Quando dictio exclusiva additur termino significanti totum in
tegrale, propositio potest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio
exclusiva additur termino significanti numerum 10) Quando additur termino
communi distributo habenti plura supposita, potest exponi proprie et improprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio „praeter" potest teneri proprie et tunc est exceptiva:
alio modo improprie et hoc est tripliciter : negative, ut „Socrales praeter Platonem
currit", h. e. Socrates currit et Plato non currit; additive, ut „Socrates debet
solvere decem libras praeter expensas" ; subtractive, ut „Socrales debet
solvere decem libras praeter hoc, quod solvit" Prima conditio est, quod subiectum
sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de exceplo et exceptum sit
minus; tertia, quod praedicatum verificetur de aliis, quam de exceplo;
quarta, quod subiectum fapiatur cum signo universali Regulae: 1) Propositio in
loto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falsificari per exceptionem
2) Sub subiecto propositionis exceptivae contingit descendere 3) JVon debet fieri
descensus cum exceptioue 4) Ad affirmativam exceptivam sequitur particularis
affirmativa et simititer particularis negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto
universali vel a toto communi 6) Ab inferiori exceplo ad superius exceptum non
valet consequentia 7) St praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.
Folgen fünf Sophismen.
281) C. 8, f. 22 r. B: „Inquantum" aliquando lenet concomitative , aliquando
causaliter (s. vor. Abschn., Anm. 924) Ad veritatem reduplicativae, in qua sunt
duo termini simites, ut „Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas
copulativae compositae ex quatuor propositionibus, ut quod homo sit homo, et
quod homo sit risibitis, et quod omnis homo sit risibitis, et quod, si aliquid est homo,
itlud est risibite Ad hoc quod reduplicutiva sit possibitis vel impossibitis vel
dubia vel scitu, requirilur hoc, quod requirebatur ad possibititatem vel impossibilitatem
copulativae.
282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones, in quibus ponitur „ineipit" solent
exponi uno modo per positionem de praesenti et remotionem de praeterito cum additione
sgncalegorematis „immediate"; alio modo per remotionem de praesenti et
positionem de futuro Simititer „desinit" Isti imaginantur, quod instans sit
una res indivisibitis Aiii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus
et successivis lita tamen expositio non videtur esse bona Ideo
alius est modus, quod in illis verbis „incipit" et „desinit" includuntur adverbia
XX. Albert -v. Sachsen. 73
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigenthümlirhkeitcn" des Urtheiles , nemlich Umkehrung und Aequipollenz,
rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).
Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen, finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei
Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch macht, sich
näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die
consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem
consequens bestehende und durch eine „nota'1 ausgesprochene Verhältniss
fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die significalio , und theilt die consequentia einfach in
formalis und materialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simplex und ut nunc zerfällt284). Für die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensalze gegen Occam) die con
sequenlia materialis voraus , und indem er von dieser die consequentia
ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt , dass ampliative Begriffe vorläufig
ausgeschlossen sein sollen 2S5). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
consignificantia tempus breve Dico, quod tales propositiones semper debent exponi
per affirmationem de praescnti; et non aliter exponendum est in permanentibus,
quam in successivis, quod itlud, quod ineipit, prius ineipiebat et prius erat, et
omne, quod drsinit, adhuc desinel et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.
283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de terminis et eorum proprietatibus et de propositionibus
dicendum est de proprietatibus et habitudinibus propositionum ad invicem,
sicut sunt oppositio, conversio et aequipollentia; et primo de oppositione propositionum,
quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiae, ergo una cum aliis consequentiis
in sequenti determinabitur.
284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequentiis videndum est, quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nola consequentiae et quomodo dividitur Dicunt
aliqui, quod itla propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse verum
alia non existente vera; alii dicunt itlam, quam impossibite est esse verum alia
non existente vera, si formaretnr Aliter dicendum est, quod sit itla, quae sir.
se habet ad aliam, quod impossibite est, qualitercunqur est significabite per eam, sie
esse, quin, qualitercunque alia significet, ita sit Nota aulem consequentiae dicitur
coniunctio copulativa eopulans antecedens cum consequente , per quam designatur,
antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia aatem est
propositio hgpothelica composita ex antecedente el consequente et nota consequentiae.
Consequentiarum alia formalis alia materialis Consequentiarum materialium
quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliac quae vocantur conse
quentiae ut nunc.
285) C. 2, f. 24 r. B: Regulac circa consequentius simplices: 1) Ad propositionem
impossibitem sequitur quaelibel alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamlibet
propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibcl sequitur
quaelibel alia, cuius contradicloria non potest simul stare cum ipsa 4) Ad contradictorium
consequentis sequitur contradictorium antccedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).
5) Quidquid sequitur ad consequens, sequitar ad antecedens, et ad quidquid
sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi
bite est, ex rero sequi falsum, et ex possibiti impossibite et ex necessaria
non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,
tunc B sequitur ad A solum 8) Quaelibet talis consequentia est formalis „So
74 XX. Alberl v. Sachsen.
welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom
Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Utnkehrung und
der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die Inhärenz-
Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreuen und hiebei
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen
Urtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem>Prädicate
stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust halte, die Controversen über
die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann
crales est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulo" 9) Si omnis causa
veritatis unius propositionis est causa veritatis alterius, tunc mutuo se sequuntur
10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitatis et de cisdem terminis eodem modo
supponentibus et de eadem copula, mutuo se sequuntur 11) Ad omnem propositionem
de termino distributo sequitur alia de eodem termino non distributo
12) Ad nullam propositionem de termino supponente confuse tantum sequitur propositio
de Mo termino supponente determinate non remota distribulione 13) A
proposittone habcnte plures tausas veritatis ad propositionem habentem pauciores non
valet consequentia 14) Quandocunque subicctum ampliulur et non est propositio
universalis, nullae lales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae
non valent, quando propositiones sunt universales affirmativae, ut „Omne
A est B, ergo omne, quod est A, est B" , nam quaelibcl Marum potest habere unam
causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „Omnis
rosa est intelligibitis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibite" ; posito enim, quod
nullit rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur
„Nullum, quod est B, est A; ergo nutl um B est A" 18) In quibuscunque pro- -
positionibus non ponitur aliquis terminus ampliativus, tales consequentiae (d. Ii.
wie die vorgenannten) sunt bonae.
286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius
eategoricae de inesse ad aliam Regulae: 1) Nulla conversio per contrapositionem
est consequentia formalis 2) A propositlone negativa de praedicalo
finito ad affirmativam de praedicalo infinito non est consequentia, • 3) sed est
consequentia formalis ex hgpothesi 4) Ab affirmaliva de praedicato finito ad
negalivam de praedicalo infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln
betreffen unter dem Vorbehalte, dass kein« Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),
die Umkehrung, nemlich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.
6) A particulari affirmaliva vel indefinita ad particularem vel indefinitam
7) A singulari affirmaliva ad singularem 8) Ab universali negativa ad univer
salem negativam 9) Ab universali negativa ad particularem negativam
10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuelum, i. e. ubi negatia ponitur
post praedicatum, ad universalem negalivam non est consequentia, quia non
sequitur „Omnis homo ani.nal non est, ergo nullum animal homo est" II) Ab
universali negativa de consueto modo loquendi ad parlicularem negativam de inconsueto
modo est bona consequentia 12) A particulari negativa vel indefinita
negativa non est consequentia 13) Ad particularem negalivam de inconsueto
modo loquendi sequitur particularis negativa de inconsuelo modo (vgl. hingegen vor.
Abschn. 941) 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel parlicu
larem vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.
287) C. 4, f. 26 r. B: Restat videre de conversione propositionum , in quibus
ponitur terminus ampliativus Regulae: 1) Ab affirmaliva ad affirmativam est
bona consequentia 2) A negativa ad negalivam non est consequentia
3) JVob sequitur „Homo est mortuus, ergo mortuum est homo" 4) Bene sequiXX.
Albert v. Sachsen. 75
über jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war, wenn z. B. in dem Urtheile
„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be
zeichnet wurde 288)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen
Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges
(Anm. 269) die Inconscquenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus
divisus seine betreffenden Regeln erhält289), sondern auch der sensus
compositus izur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird290).
tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 5) Sequitar „Nullum
mortuum est homo, ergo quod e*l homo, non est mortuum" 6) Sequitur ..Nullus
homo est mortuus, ergo nullum mortuum est homo" 7) Sequitar „ Album fuit
nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) St nraedicatum cum
copula est implicitum in eodem verbo, lunc, si praedicalum polest exprimi cum
copula, fiat conversio, ul „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si autem
propter defectum vocum in grammalica non potest fieri talis explicatio, dehet
exponi, ut „Homo amatur, ergo quod umatur, est homo" 9) Si est propositio
de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumns eam convertere, in „est" tertium
adiacens 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, dchet fieri ex
plicalio, ut „Decet te benefacere, i. e. decens est te benefacere".
288) Ebend. f. 27 r. A : Circa conversiones proposiiionum de obliquis ,
duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,
iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lapis", hacc dictio „muro" est
subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus polest esse subiectum
propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem
de subiecto recto per additionem relativi „cuius, ad quem, a quo" vel
huiusmodi, v. g „murus est, in quo lapis est", et hoc facto fiat conversio
secundum regulas Secunda autem opinio bene concederel. quod istac sunt bonae
consequentiac , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicalum
luxta autem secundam opinionem supponendus est rectus, ut ..Hominis est
asinus" , i. e. „ Aliquid hominis est nsinus" et lunc itla convertenda est;
aut debet fieri explicalio, v. g. „Equum videl Socrates", i. e. „Equum videns est
Sociales", et convertitur .in „Socrates est equum videns".
289) C. 5, f. 27 v. A: De modalibus divisis regulae : 1) Propositiones de possibiti
et impossibiti per acquipollentiam mutuo se consequuntur dictis earum se habentibus
simititer et modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario
se consequuntur modis se habentibus simititer et dictis dissimititer
3) Propositiones de possibiti etnecesse se consequuntur dictis et modis se hahentibus
dissimititer 4) In omni propositione de neecsse in sensu diviso subiectum
est ampliatum pro bis , quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullam affirmativam
de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est", sequitur aliqua de
inesse nec e converso 6) Ad particularem negativam de necessario non sequitar
aliqua de inesse 7) Ad universalem negativam, si subiectum non sit restrictum,
sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non rcstrictam non
sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmativam de inesse sequitur partirularis
affirmativa de possibiti Nun folgen speciell de terminis transpositis , d. h. be
treffs der Umkehrung: 10) ad affirmativam de possibiti sequitur particularis affir
mativa de possibiti 11) ad nullam negativam de possibiti sequitur negativa de
possibiti 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativam
13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti
modum affirmativam habentem sequitar alia de possibiti. '
290) C. 6, f. 28 r. B : Videndum est de propositionibus, quae dicuntur modales
in sensu composilo Regulac: 1) A partieulari ad universalem sine transpositione
terminorum est bona consequentia 2) Universalis affirmativa convertitur per
aecidens 3) Omnes praeter universalem affirmativam convertuntur simpliciter
4) Omnis, in qua modus subiieitur, convertitur simpliciter praeter particularem nega76
XX. Albert v. Sachsen.
In der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Triniiät sichern soll , nemlich
die Hinzufügung von „quod est" zum Subjecte des Obersalzes 29i). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Comhiuation der mög
lichen Schlussweisen vorgeführt293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequeuz,
denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweiscn Barbari und
Celaro, für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafepton,
Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch
eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in
deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri
butive Supposition, führt dieselben aber nicht, wie Occam getban, durch
die drei Figuren hindurch295). Jene Berücksichtigung, welche Occam
tivam 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sicut propositio
correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particulurc convertitur in
universalem de falsa vel de impossibiti 7) Omne dictum in propositione de conlingenti
affirmativa convertitur secundum oppositam qualitatem in dictum contradictorium
8) Ad affirmativam de necessario sequitur suum dictum 9) Quidquid
sequitur ad dictum necessariae, est necessarium; et ita de possibiti 10) Ad
nullam affirmativam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad
nultum affirmativam de necessario sequitur divisa de necessario.
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.
292) Ebend. f. 29 r. B: Nulli sgllogismi sunt formales sine ista additione
„omne, quod est" vel cum littera „nihit, quod est"; unde iste syllogismus non est
formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animat, ergo omnis homo est
substantia", quia invenitur instantia esse in aliis terminis; non enim sequitur „Omnis
dcus est paler, omnis filius est dcus , ergo omnis filius est paler"; nam praemissae
sunt verae, et consequentia est haerelica; sed bene sequitur „Omne, quod est dvus,
est pater; filius est dcus; ergo fitius est pater" ; sed quia maior est falsa,non est
mirum, si conclusio est falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. B : In prima figura coniugationes et combinaliones sunt
utites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent elc JVofandum
est , quod quinque istorum modorum ulitium concludunt etiam istam , quae ad
eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari et Celaro (soll
jedoch jenes vorangehende „quinque" , wie es ja auch möglich ist, zu Recht be
stehen, so ergeben sich Barbari, Barbaris, Celaront, Dariis, Celantos) In
secunda figura sunt quatuor combinaliones utites et istae possunt assignari per
dictiones: Cesare, Camestres ete., et duo concludentes indirecte, quae possunt assi
gnari per itlas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et prubantur per reduetionem ad
Festino el Baroco per solam transpositionem praemissarum (wahrend sonach diess den
theophrastischen Schhissweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) In tertia figura sunt sex combinationes
utites et designantur per dictiones: Darapli ete., et tres indirecte con
cludentes, quae designantur per itlas dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et
reducuntur ad Felapton ete. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche
Halbheit wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: De sgllogismis ex terminis obliquis Aliquando
aggregulum ex rcclo et obliquo unica distributione distribuitur , sicut hie „Qnitibel
hominis usinus currit" ; aliquando solus obliquus distribuitur, ut „Cuiuslibel
XX. Albert v. Sachsen. 77
den Schlüssen aus ampliativen Prämisssen hatte zu Theil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposition
zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 29B), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen , in welchen der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht
gleich bleibt, sondern durch die sog. Infinitation geändert wird2'1").
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung Buridan's lediglich an Occam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur
hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod est" hinweist299), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simplicüer" nennt 300).
hominis asinus currit" ; aliquando solus reclus distribuitur, ut „Hominis quiiibet
asinus currit" Sit reguta : Ex omni propositione de termino distributo,
sive iste terminus distrihuius sit obliquus sive rectus, iina cum alia, in qua sumitur
terminus sub isto termino distributo, est bonus sgllogismus , live iste terminus distri-
I, uius sit subiectum sive pars subiecti. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit sullogizandum ex propositionibus
hgpotheticis relalivis , sit regula: Ex propositione hgpothetica relaliva de ter
mino distributo alicuius praedicamenti in prima eins categorica et eius relalivo in secunda
categorica, una cum alia, in qua sumitur aliquid de termino distributo respectu
eius, quod ei attribuitur, potest concludi Mait, quod relalivo attribuebatur , v. g.
„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"
In tali enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum relaliva
non ticet sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti
praeterquam sab distributione praedicamenti substantiae; sub Mo enim possunt sumi
termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc ampliatio impediat; non enim sequitur
„Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem
macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui
nunc sit impinguatus , conclusio est fatsa Quando tamen non est ampliatio,
bene valet (folgen noch Beispiele).
297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit sgltogizandum medio variato
penes finitum et infinitum, sit prima reguln : Nisi ampliatio impediat, in prima figura
valel sgllogismus ex ambabus affirmatnis ad conclusionem negativam, si me
dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „ümne animal est substantia; omnis
lapis est non animal; ergo omnis lapis omnis substantia non est" Simititer
in secunda figura; simititer in lertia Sccunda regula: In omni figura
ex ambabus negativis variato medio penes finitum et infinitum valel sgllogismus ad
conclusionem negativam.
298) C. 12-18, I. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duabus propositionibus de possibiti divisis subiecto
non restricto per litteram „quod est" in prima figura sequitur conclusio de possibiti;
in seeunda non valel ad conclusionem de possibiti; in tertia valel;
si probibetur ampliatio per litteram „quod est", non valel Ex ambabus de
necessario in prima figura sequitur conclusio necessaria quoad conclusiones di
rectus; in secunda figura subieclo non restricto per litteram „quod est" sequitur
necessaria ; in omnibus modis tertiae figurae sequitur ; subieclo restricto
svu ampliatione prohibente nee primus nec secundus nec tertius modus secundae
figurae valel.
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso C. 17,
f. 32 r. B.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Albert in sein Compendium
nicht auf (Occam halte es gethan, s. vor. Abschn., Auui. 1001) fI'.); wohl
hingegen müssen wir aus dem Commentare, welchen er zu derselben
verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von llimini (s. oh.Aüin.19j
das durch den Scldusssatz bezeichnete (signatum conclusionis) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete301), sowie dass er für
die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke
„o priori" und „a posteriori" und entsprechend das Adjectiv „posterioristicus"
gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität
ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
listischen Bedeutung berufen kann J0:2). Auch das principium identitalis
(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor 303).
Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von
der „maxima" (d. h. proposüio maxima) entwickelt3"1). Die nähere
Darlegung, welche in den sämmllichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus llispanus, modilicirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Boethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die Topen 06 oppositis unter die loci medii einreiht305).
301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2. f. 3 r. B: Signatum conciusiunis scüae est
obiectum itlius propositionis, cui intelleclus assentit Signatum conclusionis est
verum Itlud dicitur obiectum scientiue, quod terminal actum sciendi complexum,
sed ita est, quod signatum conclusionis terminal actum sciendi. Ebend. Qu. 1, l.
7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionis , qua cognoseimus, quod ipsa formatur, et
apprehendimus significalionem conclusionis; secunda est cognitio conclusionis
adhaesiva propter aliquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.
Ebenso ebd. Qu. 33, f. 23 r. B.
302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis
ad effectum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propler alia est demonstratio procedens ab effectibus ad causas, et lalisquviodceattuprotidsesmiomna;
stratio a posteriori et demonstratio quia el demonstratio non polissima. Dem Aas
drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. Qu. 22, f. 17 v. A und öfter.
303) Ebend. 0«. 14, f. 12' v. A : Duplicia sunt prima principia : quaedam incomplexa,
ul dcus et intelligentiae, el de istis non est ad propositum; alia sunt complexa
, et itla sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes lerminorum
non manifeste se includunt vel exeludunt (das Beispiel ist „ignis est calidus" oder
„rcum barbarum sanol choleram", s. ob. Anm. 135) ..., alia aulem, quorum rationes
terminorum manifeste se includunt vel exeludunt , de quorum numero hoc prineipium
est „Verum est de quolibel esse vel non esse, et de nutlo simui'. Ebenso ebend. II,
Qu. 12, f. 29 r. B.
304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser
eigentümlichen Vervrendung der älteren Terminologie — s. Abschn. XII. Anm. 165
— entstand durch Vermittlung des französischen Sprachgebrauches die Bedcutung
unseres Fremdwortes „Maxime'), alius dicitur differentia maximae; locorum differentia
maximae alius intrinsecus, alius extrinsecus, alias medius Locus maxima
dicitur regula confirmaliva consequentiae probatira Locus differentia maximae
est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur tatis maxima verificabitis
de terminis positis in antecedente vel consequente consequentiae per maximam firmatae.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reibenfolge der Topen ist nemlich
hier: Loci intrinseci , und zwar zunächst a substantia: a definitione , a descriplione,
ab interpretatione , a sgnongmo, u differentia eunstitutiva speciei, a subiecto ad pro
prium passionem; dann a concomitantibus substantiam: a toto (subieclivo , iutegroli,
in quantitate, in modo, in tempore, in loco), a causa (efficiente, materiali, farmall,
XX. Albert v. Sachsen. 79
Unmittelbar darauf iässt er einen höchst ausführlichen casuistischen Commentar
zu Soph. lilenchi folgen 306).
Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren
Begriff auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 307). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
lnsolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene
Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgeirässe
sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqualüer)
vom objectiven Thatbestande abweiche308). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),
schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus
(ob. Anm. 183) so genannten termini officiabiles , d. h. die Verba,
[uuiti>, a generatione et corruptione , ab usibus , a communitur accidentibus. Hierauf
loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a simiti, a proportione , ab auctoritatc. Zu
letzt loci medii: ab oppositis (contradictorie, privative, relative), a coniugatis, a principalibus,
a casibus.
306) V, 1 — 12, f. 37 v. A—43 r. B.
307) VI, 1, f. 43 r. B: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo
s'uit solubitia, sed quia solvere ea est difficite. Et exemplariter aliqua insolu
bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , qualiter ,
si aliqua alia formentur, possint solvi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
ittud insnlubite: „Ego dico falsum" supposito, quod nihit aliud dicam nisi istam
propositionem „Eqo dico falsum" ; et quaeritur, utrum propositio prolata a me sit
vera vel falsa. Si dicitur, quod sit vera, contra: ergo quatitcrcunque significat, ita
est, et cum ipsa significat, me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum ;
et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum", sequitur, istam
propositionem „Ego dico falsum" esse falsam; et per consequens non est vera, cuius
oppositum tu dicis St autem dicas , quod sit falsa, lunc sie: Igitur laliter
est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est laliter,
qualiter ipsa significat, sequitur, ipsam esse veram, et per consequens non falsam,
cuius oppositum tu dicis Respondetur , quod propositio praedieta est falsa et
significat, se ipsam esse veram, sed ad ipsam esse veram sequitur ipsam esse falsam ;
et cum dicebalur „Si est falsa, cum ipsa significet, se esse falsam, laliter est,
qualiter ipsa significat", concedo; et cum ulterius dicitur ,. Igitur ipsa est uera", nego
consequeniiam; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualitervunque
ipsa significat, ita est, quod tamen oporteret ad hoc, quod esset vera
Sicut purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adventum, ita propositio vera fit
falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.
309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubitia behandelt:
2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Plato, posito quod
Plato proferat unam propositionem falsam et nullam aliam, sc. „Homo est asinus",
et sit ista B; et propositio, quam ego profero sit ista „Nulla alia, quam ego profero,
est simitis propositioni, quam profert Plato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A
sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est fatsa" , posito quod per litteram „haec"
demonstratur itlamet propositio, et vocetur B. Quaeritur , utrum haec propositio B sit
vera vel fatsa. 4) Ponatur , quod Socrales dicat itlam „Plato dicit falsum" et Plato
dicat itlam „Socrales dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dieta a Socrate sit
vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi
nus" , „Dcus non est" , „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum lertia
80 XX. Albert v. Sachsen.
welche eine geistige Thätigkeit bedeuten , die hauptsächliche Rolle
spielen 3I").
Den Schluss des Compendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei
Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des
perlinens und des imperlinens vorausschickt 3 1 1). Auch die hierauf
folgenden allgemeinen Kegeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312j.
sit vera. 6) Ponalur , quod Socrates dicat, Plalonem dicere falsum, et Plato dieat,
Ciceronem dicere {alsum, et Cicero üicat , Socratem dicere falsum. Tunc quaeritur,
utrum Socrales dicat verum. 7) Dicat Sociates „Dcus est", et Plato dicat ., Satus So
crales dicit verum", et non sint ulii loquentes in mundo. Tunc quaeritur, utrum
Pluto dical verum. 8) Situ lantum tres propositiones in mundo, sc. „Homo est animal",
„Dvus est", „Omnis propositio praeter exceptivam est vera". Quaeritur, utrum
lertia sit vera. 9) Dicat quitibel homo exceplo Socrate „Dcus est", et Socrales dicat
„Omnis homo praeter me dicit verum". 10) Dicat Socrales „Deus est", et Plato dicat
„Homo est animal", et Cicero dicat „Homo est asinus", et Marcus dical „Tot dicunt
verum, quot dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Dcus est et
aliqua copulativa est falsa", et sil sie, quod mata alia copulativa sit in mundo,
quam haec ipsa. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel atiqua
disiunetiva est falsa'*, et sit nulta atia disiunetiva in mundo. 13) „Si dcus est, aliqua
conditionalis est falsa" , et sit nulla alia conditionulis. 14) „Dcus est, igitur ista
consequentia non valet".
310) f. 45 v. B: Nunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex activus
nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe
werden faiemit angeführt: lö) Posito, quod in mente Socratis sit ista „Sociales decipiiur"
et nulla alia, et Socrates credat, itlam propositionem esse verum, quaeritur,
an Socrates credendo, eam esse verum, decipiatur. 16) Socrales fingit se esse sophistam,
posito quod fingere sit ostendere se talem, qualis non est, et quod sophista
ostendat se talem, quatis non est. 17) Possibite est, Socratem se scire errare, posito
quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.
18) Posito quod ilta propositio „Rex sedel vel atiqua disiunetiva in hoc folio est Socrati
dubia" sit scripta in Mo fotio et nulla alia, posito quod Socratem tateat , an
rex sedeal vel non, posito ulterius quod Socrates sit doclissimus in arte et inspiciat
haue propositionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itta propositio sit scitu a Socrate
esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit lalis conditionis,
quod non vull invadere Platonem, si Plato non invadit cum, et Plato sit talis condi
tionis, quod non velit invadere Socratem, si Socrales vull invadere cum, et si Socra
les non vull invadere cum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeritur, utrum So
crales invadit Platonem vel non.
311) VI, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composita ex signis
obligationis et obligato Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum
depositi, ad quod concedendum infra tempus obligationis mediante obligalionc et admissione
respondens obligatur Pertinens alicui dicitur, quod ad ipsum sequitur
vel sibi repugnat Imperlinens alicui dicitur, quod nec sibi repugnat nec ad
ipsum sequitur. Bei perlinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe
obtigationi tantum oder obligationi et admissioni oder obligato tanlum oder obligato
et bene concesso pertinel.
312) C. 2, f. 47 r. B: Regulae obligationum : 1) Obligalum et ab aliquo admissum
et eodem tempore obligationis propositum est ab eodem concedendum
2) Omni' sequens ex obligato et udmisso vel concesso vel opposito bene negali est
concedendum 3) Omne repugnans obligato cum euncesso vel cum opposito bene
negali seitum esse tale est negandum. 4) Ad omne imperlinens respondendum
est in tempore obligationis secundum sui qualitalem 5) Kadem propositio infra
idem tempus obligationis in uno loco proposita est impertinens, in alio loco proposita
est pertinens 6) Durante tempore obligationis est certificanda quaecunque
XX. Albeit v. Sachsen. 81
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.
163— 171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser
dem statuirt man eben unmittelbar sofort ein Jnsolubile —); und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens , welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Einthcilung
der imposüio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Hegeln sich leicht hätten vermehren
lassen können311). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulaliven und disjunctiven
Lrlheile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu thcilen 3 15). Somit spricht
er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von posüio simplex 31B)
quaestio 7) Ad quod scquitur contradictorium , non est admittendum
8) Possibiti obligato et admisso , ticet falte, non tamen propter hoc est negandum
necessarium per se nec concedendum impossibite per sc 9) Possibiti obligato et
admisso, ticet false, non est inconveniens , concedere impossibile per aecidens vel negare
necessarium per aecidens.
313) C. 3, f. 48 r. B: Sex consueverunt poni species obligationis, sc. impositio,
positio, depositio, petitio , sit verum, dubitalio Impositio est obligatio , mediante
qua complexum vel incomplexum complexe vel incomptexc imponitur ad significandum,
tatem lignificalionem intra tempus obligationis esse sustinendam (v. A)
Üunquum impositio est admittenda, ubi significatio itlius, quod imponitur, dependel ex
veritate vet falsitate propositionis, in qua ponitur ; est enivi e contra, quia veritas et
falsitas depeudent ex significatione impositorum Impositio dependens dicitur ,
quae dependet ab aliquo actu utentis; circa quam est regula, quod non est admittenda
nisi suh conditione. Aus der grossen Zahl von Beispielen sei irgend ein belie
biges (f. 48 v. B): Imponatur, quod haec oratio incongrua „Hon'inem est" significel
tuutum praecise, sicut ista „Dcus est'; deinde propono tibi istam „Hominem est";
ii concedis et bene respondes, sequitur, hanc orationem „Hominem est" esse verum,
et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est falsum. Si autem negas
vel dubitas, contra: Tu negas vel dubitas, quod cum vero et necessario scis esse convertibite
; ergo male respondes etc.
314; Uuaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus polest imponi duobus modis;
uno modo, quod, cum imponitur ad signifieandum aliquid de novo, destituatur a
tignificatione eins primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,
non tamen destituitur u significatione primaria, sed obtinet antiquum cum nova
Terminus transcendens , sicut est „ens" vel „aliquid", non polest imponi primo modo
nec secundo, nam iam significant omne ens, ergo ad nihitum possunt imponi de novo.
.... Terminus mentatis non iranscendens non polest imponi primo modo, bene
polest secundo modo Tarn terminus vocalis quam scriptus non transcendens
polest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur
finis impusilionis, non est admitlenda.
315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est positio; positio simplex,
quando ponitur propositio categorica; positio vero composita, quando ponitur propositio
hgpothetica ; et si ponitur copulativa, dicitur positio coniunctiva; si disiuncliva,
dicitur indelerminata ; si conditionatis, dicitur dependens.
316) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibite, licet
falsum, non repugnans obtigalioni nec admissioni nec his simul, est admittendum.
Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B): Sit rei veritas, quod non sint nisi tres homines
in mundo, sc. Socrates, Plalo el Cicero, et quod Socrales solus loquatur. Tunc
pono tibi istam „Socrales tacef; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde
pono tibi istam „Aliquis Iwmo loquitur" ; concedenda est, quia vera et impertinent:
Fhaktl, Gesch. IV. ti
82 XX. Albert iv. Sachsen.
und hierauf von positio composüa, welche entweder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft317), oder eine indeterminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,
wenn ein conditionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er
sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Eintheilung
in absoluta und respectiva 321); und die noch übrigen zwei Formen,
Deinde propono tibi istam „Socrates loquitur"; neganda est, quia repugnans posito ;
deinde istam „Ptato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formaliter; deinde
istam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sie, videlur ,
aliquam particularem vel indefinitam esse concedendam et quamlibet eius parlem esse
negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.
317) Ebend. f. 50 r. B : De positione composita, et primo de coniuncla
est regula: Quando ponitur aliqua copulativa, sive sit simplex sive ipsa composita,
videndum est, an aliqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulativa impos
sibilis , non est admittenda nisi in positione impossibiti; si autem utraque pars eius
fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda; si autem partes sint possibiles ,
non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibet pars sit possibitis
et quaelibet cuitibet compossibitis , est admittenda. Eines der Beispiele: Sit
rei veritas, quod nullus homo currat; pono tibi istam „Omnis homo currit et nihit
est tibi positum" u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. B : De positione indeterminata , qua ponitur propositio
disiunetiva, sunt regulae: Videndum est, an utraque disiunetivae pars sit
possibitis vel ad minus una; et si sie, admittenda est; si vero nulta pars,
tunc non est admittenda. .... Quando utraque pars est possibitis vel una, ubicunque
ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa el una earum non
sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur , est neganda Quando una
pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista , quae est consequens,
sive sit vera sive falsa, est concedenda. ,
319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis, dicitur, quando
aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dicatur „cedal
tempus" ; v. g. sit rei veritas , quod Socrates sit niger , et ponatur, Socralem
esse album, donec proponalur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,
positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aliqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua.quis obligatus infra tempus
obligalionis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur
categorica ; composita, qua deponitur hgpothetica Regulae : Omne deposilum
infra tempus obligationis est negandum Omnis propositio repugnans deposito est
concedenda Antecedens ad depositum est negandum Sequens formaliter ex
deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.
Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.
321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obligationis obligans ad aliquem
actum circa obligat um exercendum, .... el differt a positione, quia positio obligat ad
sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta , ut „Peto te concedere , te
esse rationale" , et alia respectiva, ut „Peto te concedere primum propositum a me".
Regula: Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite concedatur,
et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibile.
XX. Albert v. Sachsen. 83
nemlieh (s. Anm. 313) „sit verum" und „duhüalio", überlässt er über
haupt dem llcissigen Schüler zum Selbstnachdenken 322).
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,
ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginiite) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten
gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be
dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern; die ersteren führen
sämmtlich auf distribuiio , sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,
sei es ausschliesslich für Accidenticn, wobei die ersteren dieser
abermals nach Occam's Vorbild (vor. Absehn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden324). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist325); dann
jene, wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten BegriM'e beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit
322) Ebend. f. 51 v. li: Ex his , quae superficialiter dieta sunt circa Mas
qualuor species obligationis , potest ditigens scholaris videie , quid sit dicendum
ad alias species.
323) Ob rogalum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophismata
ex parte diversorum sgncategorcumatum difficultatem habentia Primo
traclabo sophismata difficultatem habentia ex parte sgncategorcumatum affirmalivomm,
secundo ex parte negativorum vel terminorum includentium negationem, tertio ex parte
copulae praeleriti vel futuri temporis vel determmatae aliquo itlorum modorum ,.necessario,
possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia , secundum quod
liitium sgncategorcumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ut
„ omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ut „quotiescunque", et lalia
ab auetoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt
indifferenter pro substantiis vel aecidentibus , quaedam autem pro aecidentibus
solum; distribulivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis,
quaedam pro partibus integral ibus; distributivorum pro partibus subiectivis
quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; .... distributiva
pro omnibus aliquando adduntur termino simplici, aliquando termino composito
Intendo declarare diversa sophismata secundum dictum diversitatem syn
categorcumatum.
325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte sgncategorcumatum affirmativorum
distribativorum pro omnibus partibns subiectivis, inquantum adduntur termino
simptici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: 1) Omnis homo est
omnis homo (s. Ahschn. XVII, Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.
242 u. Ahschn. XIX, Anm. 183 u. 908). 3) Omne unimal fuit in arca Noae (s.
Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodecim (ebd. Anm. 24Ü).
5) A est verum et B est verum, et non est nisi unum A et nisi unum B, et tamen,
qualitercunque B significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,
aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio
„Atiqualiter est, quatiter B non significat esse", et sit B ista propositio „Aliqualiter
est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"
zu schaffen hat, scheint es eine Interpolation zu sein).
326) Nunc restat videre de sophismatibus, in quibus „omnis" additur ter
mino complexo sine interpositione coniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho
minis currit , posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socralis omnis
6*
84 XX. Albert v. Sachsen.
Einfugung einer solchen , nemlich entweder einer disjuuctiven 327) oder
einer copulativen 328) oder einer conditionalen 329) oder auch des Relativ-
Pronomens „qui" 330); hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf
der suppositio relativorum beruht331), und diejenigen , in welchen
asinus currat et cuiustibet alterius hominis omnis asinus non currat. 7) Omnis pater
patris fitii est pater, posito quod non sint nisi tres homines , sc. Socrales , Plato et
Cicero, et quod Socrales sit pater Platonis el Plato pater Ciceronis , ita quod Cicero
sit fitius et non pater. 8) Cuiustibel hominis asinus currit, posito quod quitibel homo
habeat duos asinos, quorum unus currat.
327) Sophismata , tn quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione
disiunctiva interposita: 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nultus homo
currat. 10) Omnis propositio vel eius contradictoria est vera (— soll an diesem
Sophisma eine betiebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire
ich Folgendes: Sic arguitur: Atiqua propositio est, quae nec eius contradictoria est
vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; consequentia tenet,
et antecedens probatur; nam formetur ista ,,Homo est asinus" , ct non formetur eius
contradictoria ; tunc nec ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quia
eius contradictoria non est. Arguitur sic: Omnis propositio vet eius contradicloria
est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis
propositio falsa est vera; conctusio est falsa; ergo atiqua praemissarum; nonminor;
ergo maior. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed
omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo atiquid falsum est verum ;
conctusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur ,n Darapti; ergo atiqua praemissarum
est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae
— wer solten diese sein? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi
dupticiter, vel m sensu composito vel in sensu dioiso Nolo sequi sensum
■ divisum Dico, quod subiectum propositionis nun est nisi „propositio" , quod
tittera „omnis" non distribuit nisi titteram „propositio" , quod tittera „vel eius contradictoria"
est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homincs sunt asini vel homines
et asini sunt asini.
328) Sophismata, tn quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione copulativa
interposita: 12) Omnia vera et falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus
currunt, posito quod quitibel homo curral el de omnibus asinis nullas currat nisi bruneltus.
14) Omne animal et atiud ab eo sunt duo animatia. 15) Omne verum ct
deum esse differunt. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo
homines sunt tres homines. 18) Omnis homo et atius homo sunt (s. Abschn. XVII,
Anm. 244).
329) Sophismata, in quibus „omnis" additur lermino complexo coniunctione conditionati
interposita. 19) Omne falsum, si est impossibite, non est verum. 20) OniHe
animat, si est Socrates, diffcrt a Platone.
330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc relativo „qui"
interposito: 21) Omnis homo, qui est albus , currit, posito quod sint atiqui homines
albi et atiqui nigri et nultus niger currat. 22) Omne ens , cuius quaetibet pars movetur
, movetur, posito quod atiquod ens moveatur secundum quamtibet eius partem
el atiquod simpticiter quiescat. 23) Omnis propositio copulativa, cuius quaetibel pars
est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.
331) Sophismata difficultalem habentia ex suppositione relativi: 25) Animal
est Socrates et asinus est ittud. 26) Animal non est lapis et asinus est ittud.
27) Quoddam animal est Socrates et Plato non est ittud. 28) Quoddam animal non
est Socrates et Plalo non est ittud. 29) Atiquis homo est et quitibet homo est itle.
30) Atiquis homo est et nullas homo est itle. 31) Onints Aomo habens equum equital
ittum. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlad. 33) Atiquod enuntiabite est
falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal el suus asinus
currit. 35) Omnts homo videt se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propositio
est vera vel eius contradictoria cst vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius
contradictoria est falsa.
XX. Albert v. Sachsen. 85
„uterque" die Veranlassung bildet332); sodann jene, in welchen das be
jahende Syncategorema, nemlich „tolus" , für die Bestand-Theile des be
treffenden Begriffes distrihuirt wird333), und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt334). Die darauf
folgende zweite Hauplgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,
und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, nvuter
u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sophismata difficultatem habentia ex parte sgncategorcumatis „uterque":
38) Uterque istorum est uterque istorum, demonstratis sc. Socrate et Platone, 39) Uter
que istorum portal lapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal unum lapidem
et alter alium. 40) Uterque istorum seit arithmelicam, posito quod non sint nisi cenlum
conclusiones arithmeticae, de quibus Socrales seit quinquaginta et Plato alias
quinquaginta. 41) Uterque istorum seit septem artes liberales, posito quod Socrates
sciat tres artes et Plato quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, ut vincant se. 43) Ab
utroque istorum enuntiatum est verum a. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uter
que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et bruncltum.
333) Sophismata difficultatem habentia ex parle sgncategorcumatis „totus":
45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) Totus Socrales est
pars Socratis. 47) Totus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunetiva est vera, cuius
altera pars est vera. 49) Omne totum est malus sua parte.
334) Sophismata difficultatem habentia ex parte sgncategorcumatum distributivorum
pro aecidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sint quatuor homines tantummodo
et tantum tres qualitates, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plato
logicus et currat, Cicero rhetoricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et
iheloricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibet u. s. w., s. Abschn. XVII,
Anm. 253. 52) Quotlibet entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).
54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo
numero finito. 57) Infinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.
59) In infinitum continuum polest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum
in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Platone, posito quod Socrates maneat
sub eodem gradu albedinis et albedo Platonis remittatur. 62) Infinitam albedinem
habebil Socrates, posito quod continuc intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pondus
Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrales, itlud profert Plato, posito
quod Plato proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates non audiat ittam
negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid dcus seivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque
fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est ali
quid, si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.
335) Secunda pars traetat sophismata difficultatem habentia ratione negalionis
vel terminorum includentium negationem 68) Negatum esse animal est
verum, posito quod negelur ista propositio, dcum esse animal. 69) Tu non potes verc
negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demonstrata ista negatione
„non" lunc haec est vera „Hoc est", tunc „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,
quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio
disiunetiva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.
74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo currit, si aliquod
animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani
mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem
videat. 79) Chimaera est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) JVon
homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabik
de omni homine. 83) JVon homo est convertibite cum hoc communi „homo". 84) Nihit
est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimaera sunt fratres. 87) Nihit est,
si aliquid est. 88) St nihit est, aliquid est. 89) St tu scis, quod nihit scis, tu nihit
scis. 90) Nihit est verum nisi in hoc instanti. 91) NuMus homo est nullum animal.
92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) JVuHo homine currente tu es
asinus. 94) Ncutrum oculum habendo tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).
95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem
86 XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so dass sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv-336) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunclion „si",
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht
und zugleich in sinnlosester Weise venverthet ist338); hierauf aber wird
hominem currere sequitur omnem hominem currcre. 97) Nullum hominem currere sequitur
ad aliquem hominem currcre. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est.
99) Nullus potest scire, quod aliquis potest scirc. 100) Socrates polest scire , quod
dcus non potest scire. 101) Nullum animat, dum dormit, vigitat.
336) Sophismata circa dicliones exclusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito
quod Socrates calefiat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eins. 103) Tantum
unum est (d. h. omne ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum unus homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit
scptem Ortes liberales, posito quod Plato scial tres ei Cicero qualuor, et quod non
sint nisi isti tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et
Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur
falso. 110) Tantum calidum contrariatur frigido. 111) Socrates tantum est
asinus. 112) Non tantum chimaera currit. 113) Socrates seit, tantum tres homines
currere, posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.
114) Possibite est, Socrattm videre tantum omnem hominem non videntem se , posito
quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum pater
est, ergo non tantum paler est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movetur.
117) Tantum homo currit, ergo tantum animal currit. 118) Tantum dcum esse dcum,
est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus
Socrates ineipit currere, posito quod Socrates et multi alii cucurrerunt ante, sed
omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solus Socrates est albus vel niger ,
posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est albior,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So
lum genitivum praecedit solus nominativus.
337) Sophismata ex parte dictionum exceptivarum : 125) Omnis homo videt om
nem hominem praeter Socratem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibet
decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) Omnis homo praeter Socratem exeipitur , posito quod non sint nisi
tres homines et solus Socrates currat. 130) Quodlibet enuntiabite prolatum praeter
unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones: „Dcus est", „Bomo est
animal", „Quodlibet prolatum praeter unum est verum". 131) Omne enuntiabite praeter
verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito
quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Platonem.
133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter istos
fert lapidem , posito quod quitibet homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant simul
unum lapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.
338) Sophismata difficultatem habentia circa dielionem „si": 136) Si nullum
tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es
ubique , es in ista domo, et si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu scis , te esse lapidem, tu non scis, le esse lapidem (d. h. st es lapis,
nihit scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Plato loquitur, posito quod
Socrates solum dicat Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hgpocritam, So
crates non est hgpoerita. 141) St Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrates
dicit verum , Socrates dicit falsum , posito quod dicat istam „Socrates dicit falsum"
et nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia.
144) Si nullum A est B,. omne non B est non A. 145) Si Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non
est A, est B , et nullum C est A, omne C est B. 148) Si -animal est Socrates, et
homo est Socrates, homo est animal. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,
est vera. 150) St nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato
est, homo est asinus. 152) St albedo inest homini, homo est albus. 153) St A est B,
non B est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est
XX. Alberl v. Sachsen. 87
der Fallen der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„differt" und „aliud"339), dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjunction „sicut"3*0), hierauf Verha, welche an sich
einen negativen Sinn involviren 341), und zuletzt noch „incipit" und
„desinit" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen
sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex,
157) Si album est coloralum, magis album est magis coloratum. 158) Si
aliqua propositio est falsior ista „Dcus est dcus", tunc ista est falsa „Dcus est
deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si
A et B adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam B reddat ipsum, tunc A
est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est
albus. (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser
sämmllichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)
339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrates differt
ab animali. 163) Omnis homo differt ab nomine. 164) Socrates non differt nisi ab
asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam
homo, et aliud, quam animal.
340) De comparativo et supertativo et de „sicut": 167) Socrates est fortior homine,
posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et Cicero fortior
Socrate. 168) Animat, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod
sint duo animalia, sc. A et B, et A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam B,
et B aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua
stella. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super
lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut
aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plato sit aequaliter sapiens cum So
crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis
homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit Ua magnus, sicul
Plato erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliter augeantur usque
ad aliquod instans.
341) De verbis includentibus negationem: 174) Materia caret forma. 175) Anima
intellectiva quiescit, posito quod sit tota in loto homine, et quod pes hominis quiescat
et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo
metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Igno
raio motu ignoratur natura. 178) lmmediatae sunt partes continui.
342) Sophismata de verbis „incipit": 179) Homo incipit esse albus, quando
u u lins homo incipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt
et sunt et erunt nigri. 180) Socrates incipit esse coloratus, posito quod fuerit niger
et nunc ineipiat esse albus. 181) Dcus incipit esse in instanti. 182) Socrates incipit
esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.
184) Socrates et Plato ineipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) /am
incipit esse omne , quod est. 186) Socrates incipit esse alter itlorum, posito quod
Socrates prius fuit et Plato nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum
Platonis Socrates incipit equitare, posito quod faciant convenientiam , quod equus
Socratis sit Platonis et e converso. 189) Socrates incipit scire omnem propositionem,
posito quod sint tantum tres propositiones , et duas prius sciverit et tertiam de novo
sciat. 190) Socrates incipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Socrates incipit scire. 192) Socrates . incipit scire plura,
quam Plato, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Plato sciat tres et
addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Quod est
calidum, ineipiet esse frigidum. 195) Calidissimum incipit esse frigidum. 196) Cuilibet
homini simitis esse desinit Plato, posito quod nunc Plato desinal esse. 197) So
crates desinit esse simitis Plaloni, posito quod uterque transmutetur in nigredinem.
198) A et B desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria canlingentia.
199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Plato
albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So
crates est albior, quam Plato ineipiat esse albus. 202) Socrates est albior, quam Plato
88 XX. Albert v. Sachsen.
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus d«m Gebiete der
ampliatio anheimfallen343), oder in sich selbst eine Modalität der Mög
lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als termini officiabiles
(vgl. ob. Anm. 310) eine Üenk-Function ausdrücken345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus composilus
(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).
immediate post erit albus. 203) Socrates incipit esse albior, quam Plato incipit esse
albus. 204) Socrates immediale prius erit senior, quam Plato immediate post. 205) So
crates prius incepit habere esse, quam incepit habere fuisse. 206) Spatium incipit
esse pertransitum. 207) Spatium incipiet esse pertransitum. 208) Socrates incipiet
pertransivisse spatium. 209) Corpus incipiet esse bipedale, posito quod augeatur continue.
210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul incipiet esse
album et nigrum. 212) A incipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranscundum
ab A mobiti, cuius prima pars sit B.
343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia
ex eo, quod in eis ponitur verbum praeleriti vel fuluri vel ex eo , quod copula verbalis
est modificala aliquo modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo
est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit
senex, erit puer; ergo senex erit puer u. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito
quod Socrates iam sit iustus et cras furetur equum et post suspendatur. 218) Iuste
damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Bens erit cras. 221) Dcus in
quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et JVoo fuerunt. 223) Helena peperit
decem filios , posito quod successive peperit. 224) Omnis homo fuit in ista domo,
posito quod non fuerunt nisi tfes homines et isti fuerunt in itla domo successive.
225) Omnis homo fuit in ista domo , posito quod ante domum nulli homines fuerunt,
et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista
domo, et postea multi sunt generati, qui nunquam ibi fuerunt. 226) Album fuit disputaturum,
posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus, et
quod sit disputaturus et non disputal nec disputavit.
344) De copula verbali determinata aliquo modo: 227) Non scribentem possibite
est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit currat nisi asinus.
229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontem. 230) In omnes
partes continuum potest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.
232) Socrates potest scire plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones et
cras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus potest portare, quantum potest portare.
234) Omnis homo de necessitate est animal. 235) Omne creans de necessitate est
dcus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrates currit,
necessario movetur. 238) Si Socrates necessurio est mortuus, Socrates est vivus (d.
h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. w.). 239) Chimaeram
necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,
quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibite est sequi falsum.
345) De verbis „scire, credere , apparere" et simitibus: 244) A Socrates seit
esse verum, posito quod A sit itla propositio „Dcus est", et quod hoc lateat Socratem.
245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit asinum, posito quod pater Socratis induat se pelle asinina ete.
247) Socrates apparet esse aliud ab Mo, quod est, posito ete. (wie so eben).
346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultatem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionis: 248) Necesse
non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Dcum esse" non est „Hominem esse risibitem"
; dcum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus
non esse hie, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse
Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,
aliud quam asinum le genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. 89
In der gleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysherns genannt,
gestorben um d.J. 1390), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composüo et diriso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen347). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
divisus und composilus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verba ankomme348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der Insolubilia aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse
hominem, est aliud, quam, asinum le genuisse; lapidem esse hominem, est impossible
; ergo impossibite est aliud quam asinum le genuisse). 254) Impossibite
non est, hominem esse asinum (ähulich).
347) Was wir von Hentisberus besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem
Titelblatte: Tractatus gulielmi Ihntisbcri de sensu composito et diviso. Regulae eiusde-
m cum sophismatibus. Declaratio naetnni supra easdrm. Expositio [Caietani de
Thienis] laternlis supra tractatus [Hentisbni] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,
in quibus contingit motum fieri], Quaestio messini de motu localium cum expletione
gaclani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Jternardi torni annotata supra
eodem. Simon de lendennria supra sex sophismata [Utntisberi\. Tractatus hentisberi
de veritale et fahitote propositionis. Conclusiones einsdem. Am Schl. Veneliis per
Bonetum l.ocalellum 1494. fol. (Von den „Conclusiones" findet sich unter dem
Titel Probationes conclusionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der
Tommentar des Cajetanns de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text
derselben — , schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Victorins wieder
gedrnckt Bonon. 1504. 4.)
348) 0. sens. comp, et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composito ad sensum
divisum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua
caulela, qua contingit frequentius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,
quae rrducvntur ad dh'isionem et compositionem , unde est ditigenter intelligendum,
quomotlo sit sensus compositus et divisus ; et frequenter sunt isti duo sensus
simites multum secundum vncem et quoad intelleclum omnino impertinentes et quoad
formam arquenr1i Novem modis aecidit diversitas componendi et dividendi.
(B) Qnando aliquis modorum invenitur in aliqua propositionc absque alio rela
tive implicativo sequenti, tunc est sensus divisus, et tunc tenetur itlud verbum ampliativum
in lali propositionc personaliter ; . . . . sed qnando tale verbum vel suus modus
lotaliter praecedit in aliqua propositionc, tunc est sensus compositus .... et significat
identitatem instantaneam respectu propositionis sequentis, et lunc tenetur talis terminus
amplintivus impersonaliter .
349) Nemlich zu jenen ncun Arten werden gerechnet : 1) mediante verbo ampliativo
„possum" vel quocuvque .simiti , ut „convenit , verum, possibite, impossibite,
contingens"; 2) mediante termino habente vim confundendi, ut „requiro, indigro,
praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo , teneo, debeo , necessarium, in aelernum,
immediate"; 3) mediante termino relalivo ,.qui, qualiscunque, quidquid ete."; 4) me
diante termino quandnque categorematicc sumplo quandoque sgncategorematice, ut „infinitus,
totus" ; 5) mediante copula „et" ; 6) mediante determinatione „ita" vel „sicul" ;
7) mediante disiunetione „vel"; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis
sive intellectus signiflcantibus , ut „scio , haesito, credo, volo, desidero, appeto" ;
9) mediante termino accidentali posito a parte subiecli respectu verbi de praeterito
vel de futuro.
90 XX. Hentisberus.
gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 —), Andere hingegen dem Insolu
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass
jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciter insolu
bile" überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thal
sächlich die Bedingungen , durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um copulalive oder disjunctive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significalio
mit dem objectiven Thatbestande eine Rede sein könne, wornach wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter" befinden, welchen
bereits Albert (a. a. 0.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung
350) De insol., f. 4 v. A: Scribit um opinio, quod in insolubitibus satis est
possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat omnino,
sicut non est, et ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet
praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. J£st
autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod
neque falsum , eo quod nullum insolubite est propositio Tertia aulem opinio
tenet hanc conclusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum
tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum. Quarta opinio statuit,
quod nullus est casus possibitis , qui aliquod simpliciter insolubite qnalitercunque
includat; unde non est iste casus possibitis, quod haec propositio „falsum est" vel
aliqua talis sit omnis propositio, et quod itla praecise significet, quod falsum est.
Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum
positionum est suisset, secunda ponitur a dulmentone, tertia est ricardi clientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen R i c h a r d
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phit. III, p. 850 ff.)
einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculator"
gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genaunte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei
Pitscus (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunctim
deinde contra singulas Quartam inter alias reputo sustinendam ; eam vero non
in tolum satisfacere assero, existimo tamen, ipsam intcr omnes magis esse
propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est itle, in quo fit mentio
de aliqua propositione , quae si cum eodem casu significet praecise, sicut verba illius
communiter praetendunt , ad eam esse veram scquitur eam esse falsam et e converso.
..... Propositio insolubitis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Sj
ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubite praecise
significet, sicut termini istius communiter praetendunt, casus iste nullalenus admittatur
Si fial casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubile
significet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sie praecise, admisso isto casu
concedendum est itlud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (B)
Si fial casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare copula—
tive~praecise , sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius copulali non
possit stare cum toto casu, negandus est casus Si fial casus de insolubiti et
XX. Hentisberus. 91
und Durchfuhrung dieses Standpunktes wird dann zunachst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubilare steht,
hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, hci welchen unter
verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Buckbeziehung einigermassen restringirt
werde353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Bcgriffe
„incipil" und „desinit" 354), sowie der Hinweis auf diC Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fahigkeit,
auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist355),
cum hoc supponatur, quod ittud insotubite significet praccise disiunctive , sicut verba
praetendunt, nisi ittud disiunctum cum itlo insotubiti possit stare cum toto isto
casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum
est, quod non cst possibite, quod atiqua propositio insotubitis significet praecise, sicut
verba ittius communiter praetendunt, cum loto casu eiusdem insotubitis.
352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter , nihit scitur
ab atiquo, quod eidem est dubium. Hieriiber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,
quod tu scias , quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoriis tibi dubiis
,,Rex sedet" et ,,Nultus rex sedet", sic quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc, demonstrato Socrate, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod
scias, quod hoc sit Socrates vel Plato, nescias tamen, an hoc sit Socrates, nec scias,
an boc sit Plato. 4) Sint A, B, C tres propositiones , quarum A et B sint scitae a
te, et C sit tibi dubia, et nescias, quae itlarum sit A vel B Ad haec omnia
generatiler respondetur, quod nultum eorum probatur (diess wird sodann in weitschweifigster
Casuistik naher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa concurrunt , ad
quae solvenda diversi diversa principia sibi formant. Dicunt enim atiqui, quod relativum
convertitur cum suo antecedente simpticiter tam quoad rem significatam quam
quoad modum supponendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animal, et ittud
est homo" ele Ponunt autem atii, quod relativum convertitur cum suo antecedente,
non tamen simpticiter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut
etiam ad subiectum; unde dicunt isti , quod itla copulativa est impossibitis Sequitur
tertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne relativum
quodammodo significat ittud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,
prout est relatum ad ittud; unde neganda est copulativa „Atiquid est, et quodtibet
cst ittud", el atiae huiusmodi.
354) C. 4, f. 23 v. A: Incipere dupticiter solel exponi , sc. per positionem de
praesenti et remotionem de praeterito, ut quod in praesenti instanti cst et immediate
ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et positionem
de futuro Desinere etiam dupticiter potest inteltigi, sc. vel per remotionem
de praesenti et positionem de praelerito , vel per positionem de praesenti
et remotionem de futuro Quatitercunque autem inteltigitur unum vel
aliud , qualecunque incipiet atiquid csse vel desinet, ipsum in atiquo instanti incipiet
vel desinet csse lale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenktichen
Einwande).
355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minimo circa finem seu terminum tam
aciivae polentiae quam passivae divisiones fieri solent. quae difficultatem respondendi
frequenter ingerunt Respectu termini seu finis potentiae activae per affirmationem
de maximo et negationem de minimo disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;
quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.
/n potentia enim Socratis activa , cum ipsa finita fuerit, erit dare maximum,
quod Socrates sufficit portare, aut minimum, quod non Sed potentia Socratis
passiva, cuiusmodi est virtus visiva, e converso se habel , quia non est dare maximum,
quod Socrates potest videre, vel minimum , quod non potest, sed maximum,
quod videre non polest , rel minimum, quod potest (auch diess wird ausfuhrtichst
durch gleiches Verfahren erwiesen).
92 XX. Hentisberus.
und endlich eine nahere Betrachtung der drei Kategorien, unter welche
der Begriff der Veranderung oder Bewegung fallen kann, nemlich der
Quantitat, der Qualitat und des Ortes350). Hierauf hespricht und lost
Hentisberus in grosster Ausffihrlichkeit noch 87 Sophismen , nemlich zunachst
32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt worden war357); sodann aber gruppirt er
die iibrigen nach den so eben erwShnten Gesichtspunkten, d. h.
er fiihrt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen358), dann
mehrere betreffs „incipit vel desinit" 359), hierauf iiber scire und dubi-
356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt praedicamenta vel genera, in quibus contingit
motum fieri proprium ; mutatur enim locatiter, quantitative , vel quatitative, quodtibet,
quod movetur. Die weitschweifige Erbrterung, welehe an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehort, dreht sich hanptsachtich nm den
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uniformiter — difformiter),
sowie um die Frage, inwieweit jeder Theit eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre tiegt nur in der
Lbsung jener einfaltigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen nnd hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwolf neu; nemtich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „coloratum" sowohl Pradicat als auch
Theit des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in quantitate. 4) gleich
mit Albert 104. 5) == Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.
8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus sotus homo
morietur. 11) Tu es quodtibet vel differens a quotibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.
14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,
dass in A B C bis duo , nemtich A B und B C enthalten seienlX 16) = A. 17.
17) — A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid
scis. 22) Quodtibet atiquorum animatium est non homo. 23) = A. 8. 24) = A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.
30) Socrales decipitur, nisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, atiquid condensari, si
atiquid rarefiat. 32) lmpossibite est, atiquid calefieri , nisi atiquid frigefiat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) uber das Thema 7, welehes bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war.
358) f. 188 v. A: 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communicantes
, quarum nulla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones ,,Rex sedet" et
,,Nultus rex sedet" et „Tu stas" et ,,Tu non stas", omnia compossibitia istorum
sunt, et itla nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et
nultus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) Incipit
esse instans , quod post hoc incipiel esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) Incipit atiquis punctus moveri, qui per tempus terminatum ad hoc praesens
instans quiescet. 40) Incipit atiqua pars assimitari , quac non desinit esse dissimitis
assimitanti. 41) Atiqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.
359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaetibet propositio, quam Socrates
desinit scire, et tamen Socrales desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius
incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plalo in infinitum
tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam
Plato. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punctorum moveri, quorum
iam incipit atiquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in duplo albius atio.
47) Socrales desinit videre omnes partes continui, et tamen nullam partem desinit
videre. 48) Socrales erit tantus , sicut crit Plato , et tamen nec incipit nec incipiet
esse tantus. 49) Immediate ante erit Socrates tantus, sicut erit immediate ante Plato,
et iamen immediate ante non crunt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Sacrales
continue augebitur per totam horam, et tamen desinet augeri ante finem ittius horae.
52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinat augmentari. 53) JVnn
XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93
tare360), über maximum und minimum361) , und zuletzt einige be
züglich des Begriffes der Bewegung362).
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von
Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört , aber auch dort
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe neinlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und
incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,
da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 303),
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam crit ita, quod Socrales incipit esse maior, quam est Plato, et tamen Socrales
incipiet esse maior, quam Plato. 54) Punclus pertransit lineam prius, quam Ma eril
pertransita. 55) Punctus incipit et desinit perltansire purtem lineae , et tamen nec
est nec fuit nec crit pertransiens aliquam parlem. 56) Aliquando erit ita, quod Socrates
incipit esse maior, quam Ptato, et tamen Socrales nunquam incipiet esse
maior, quam Ptalo.
360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a te et idem est tibi dubium, supposito, quod
A sil altera istarum „Deus est" et „Homo est asinus" . 58) A scis esse verum, et
lamen nulhtm A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sit nigrum, et tamen hoc non
apparet tibi nigrum, supposito, quod ocuti ineipiant libi caliginari. 61) Tu dubitas,
tc scirc, regem esse Londonis. 62) Tu scis , aliquam propositionem esse verum , et
tamen quaelibet propositio est tibi dubia. 03) Haec propositio est tibi dubia ,,tloc
est homo" , et tamen non dubitas, an hoc est homo.
361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Socrales sufficit portare. 65) JVon
datur maximum , per quod antichristus potest esse futurus. 06) Non datur intensissimus
gradus , quem habet calidum. , 67) JVon datur remissus gradus, quem non
habet calidum. 68) Datur maximum, quod Socrates non potest videre. 69) JVon
datur minimum, quod Socrates polest videre. 70) Datur maximum activum, a quo
passivum non potest pali. 71) JVon datur minimum activum, a quo passivum potest
palt. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.
73) Datur maxima quantitas, quae poterit pertransiri in hora. 74) Datur maxima
distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) JVon datur minima distantia, quae
uniformiter non poterit pertransiri. 76) JVon datur primum instans, in quo A polerit
längere B. 77) JVon datur primum instans, in quo tu poteris esse. 78) JVon dalur
maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) JVon dalur minima pars magnitudinis,
quae non rarefit. 80) JVon datur maxima resistentia difformis, cuius aliquam partem
sufficit A dividere. 81) JVon datur minima potentia, quae sufficit portare A. 82) JVon
datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.
362,) f. 198 r. B: 83) Est matus uniformis quoad tempus et difformis quoad
subiectum. 84) Est motus difformis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.
85) Mobite movetur continuc tordius, et tamen quitibet punclus eius intendit motum
suuiii. 86) Mobite continuc velocius movetur , et tamen quitibet punctus remittit
motum suum. 87) Totum in motu circulari non movetur ita tarde, sicut aliqua eius
pars (weit der Mittelpunkt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentalio und über alteratio.
363) Bricot, Quaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.
Notundum zur 1. Quaestio): Fuit quaedam opinio, quae altribuitur Nicholao Oresme,
tenens, nullam notitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:
nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non
est nisi complexorum ; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed
haec opinio non mihi videtur esse vera, quia tunc nultos huberemus terminos men
tales de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in
seiner (noch uugedruckleu) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.
94 XX. Marsilius v. Inghen.
der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können, welche das logische
Urtheil bereits bei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anm. 743, 769, 792).
Von grossem Einflusse aber auf die Litteratur der Summulae, d. h. des
Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik365), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.
proprietates terminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestiones zu De interpr.,
sowie der Original-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den
Kategorien367). Eine Notiz über Obligatorien, und Insolubilia s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich halte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die llestriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen36"); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 370). Und wenn er auch in der Frage
über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker
364) Quaestiones Marsitii super qualtuor libros sententiarum. Argent. 1501. fol.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit D und V
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theit (unter fortlaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titet: Clarissimi phitosophi Marsitii de Inguen
textus dialectices de suppositionibus , ampliationibus , appellationibus , restrictionibus,
alienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore mendaque
purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus ete. (ich citire nach V).
367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quaestio
nibus libri Periermenias. Ueber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu
lsag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.
368) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes sgllogismi omnium figurarum
tenent etiam in divinis terminis, dummodo fial debita distribulio in praemissa
regulante sgllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de
nullo, quia sie videbitur non reperiri instantia; ilta signa distributiva sunt
„Omne, quod. est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nullae res, quae sunt,
Omne idem, Nihit idem" Aristotehs neseivit huiusmodi trinitatis mgsterium et
ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVIU v. B: Hoc nomen „substantia"
dicitur a verbo „substo" ; verum itlud substare sumpsit phitosophus non pro
esse subiectum realis inhaesionis,- sed pro esse subiectum denominativae praedicationis
(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim termini praedicamenti substantiae
in omnibus lerminis concretis aliorum praedicamentorum substare.
370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXV11I r. B: Si esset Iwmo universalis, ut
phitosophus videtur imponere opinioni Platonis , qui praedicaretur nomine suo de
quolibet singulari homine, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".
XX. Marsilius v. Inghen. 95
betont, als Occam 371), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio idenlica,
welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicatio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „ Veteres" und „Moderni" bemerkt wird , dass bei Letz
teren die praedicatio formalis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auch denominaliva oder adiectiva heisse313). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile
des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan
hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-
371) Ebend. III, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore
hominis sit forma corporeitatis substantialis distincta contra animam eins intelleclivam.
Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.
372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum
opinio , quod formae substantiales elementorum non suscipiunt magis neque minus,
nee manent in mixto in actu, sed quod maleriae corum manent cum quatitatibus consimitibus,
.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis
reputo probabitem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essentiatis
perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.
373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicatio
identica, quaedam formalis , quam veteres vocabant per inhaerentiam , moderni vero
denominativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum
secundum suam ralionem proprium immediale dicitur de subiecto, ut „Homo est
albus"; identica dicitur, quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed
mediante aliquo expresso vel intellecto , ut „essentia est generalis", quia ratio generandi
non immediate convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.
374) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmaliva et
negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrales non est iustus" est affirmaliva
et negativa, conceditur, quod est negativa, et negatur, quod est affirmaliva;
quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Sociates est non iustus", et quod se
inferant, non est bona consequentia, quia, licet affirmativa forte inferal negativam,
tamen negativa non infert affirmativam Quando dicitur: haec „Socrates unimal
non est" est affirmativa et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est
affirmaliva; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce
ditur, sed non sequitur „ergo est affirmativa". Ad Pctrum Hispanum, quando dicit,
quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem
intellcxit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur copulam;
in aliis autem generaliter negativa dicitur, cuius copula negatur; et sie est de ista.
Quando dicitur: haec „Nultus homo est animal" est negativa et affirmativa,
dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie
est negativa tantum valens, quantum haec „Quitibet homo non est animal"; .....
sed si littera „nulla" tenerelur infinitanter et in sensu improprio , tunc esset affir
mativa tantum valens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animal".
96 XX. Marsilius v. Inghen.
cisere Ausdrucksweise gewählt werde 37s); aber die Einzeln-Ausführung
der Lehre für die verschiedenen Arten des Urtheiles hewegt sich bei
ihm nicht so fast in der Redeweise der Consequentiae , sondern in der
älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass
das erwähnte Motiv einer bloss äusserlichen Combination der Theile des
Urtheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert's Unterscheidung eines
modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius
vorerst das allgemein verneinende Urtheil 370), hierauf das particular oder
singulär verneinende 3 7 '); dann das allgemein bejahende 3 ' ") , hernach in
bunter Unordnung einige exponible Urtheile, nemlich nur die excepliven
und die reduplicativen und „incipü" ilv), dann wieder das particular be-
375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarwm propositionum categoricarum
utroque lermino ordtue contrario participuntium unius ad aliam formalis consequentia
Conversio dicitur simplex non ex eo, quod careat compositione , sed
ex eo, quod servatur eadem quantitus; simititer dicitur conversio per accidens
nun ex eo, quod accidentaliter teneat, sed quia in ea mutatur quantitas. Hk-zu
ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio proposttionum de inesse et de praesenti et
de verbis personalibus est consequentia formalis, dum tamen subiecto tam conversae
quam convertentis praeponatur hoc additum „quod est", ut „Nihit, quod est B, est
A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgl. Anm. 368.
37b) Ebend. Qu. 11, f. 6 v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto
non convertitur; .... unde non sequitur „Omnis sol ptaneta non est, ergo omnis
ptaneta sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpliciter;
„Nullus homo est antichristus" simpticiter non polest converti nisi in
haue „Nihit, quodest antichristus, est homo" Omnis universalis negativa in esse
de praesenti et de reclo, in qua nultus ponitur terminus umptiativus , de modo lo
quenäi consueto, in qua praediculum est sine aliquo sgncategoremate, et ubi subiectum
non utieno restringitur, potest converti simpticiter.
377) Ebend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam
sunt de modo loquendt consueto, aliae de modo loquendi inconsueto, in
quibus praedicatum praecedit negutionem, ut „Quidam homo animal non est"
Propositio purticularis negativa non polest formaliter converti in aliam particularem
negutivum de modo loquendi consueto Potest converti quandoque gratia materiae
solum, ut „Aliquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite non est
homo" Potest formaliter converti in particutarem negativam de modo loquendi
inconsueto, quia oplime sequitur „Aliquod unimul non est homo, igitur aliquis
homo animal non est" Singularis negativa de singutari praedicato convertilur
simpliciter, ut „Soerates non est Pluto, ergo Pluto non est Soerates" ; de prae
dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per accidens in universalem
negativam, ut „Soerates non est asinus, ergo nullus asinus est üoerates"; de
modo loquendi inconsueto convertitur in particularem negativam, ut „Socrales homo
non est, ergo homo non est üoerates".
37S) Ebeud. Qu. 13, f.- 7 v. A: Oplime sequitur „Omnis infimus planeta est
luna, ergo omnis luna est infimus planeta" ; sed non est conversio, sattem proprie
dieta Universalis alfirmaiiva de messe de praesenti et de recto, in qua nultus
ponitur terminus amptiativus, cuius praediculum est terminus captus sine atiquo stgno
sgncutegorematico, potest converti per accidens conversione propiiissime dteta. Vgl.
Occam, vor. Abschn., Anm. 940.
379) Ebend.: in convertendo exceptivam littera „praeter" debet mutari in
„aliud", ut „Omnis homo praeter Socratem currit, ergo aliquod currens est homo
atias a Socrale" In convertendo reduplicativam tolum praedicatum ex una
conditione , super quum cadit reduplicutio , debet reduci ad subiectum in convcrtendo
universalcm uffirmutivam de „ineipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"
XX. Marsilius v. Inghen. 97
jahende380), ferner die Urtheile, deren Verbum im Futurum oder im
Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus
vorkömmt 382), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,
deren Suhject ein Personal-Pronomen ist383), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile 385) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 38B). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich
tn suum parlicipium, ut „Omnis homo incipit currere , ergo aliquod incipiens
currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particularis affirmativa de praedicato singulari
convertiiur per accidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Hocrales,
ergo Socrates est homo" Omnis particularis de praedicato communi capto sine
atiquo sgncategoremate , et in qua nulla est aliena restrictio, potest converti simpliciter
conversione propriissime dicta.
381) Ebend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae
expresse, aliquae occulte, quia praedicatum in eis est participium praeteriti, ut
„homo est corruptus". Eodem modo est de illis de futuro Aliqui votunt tales
propositiones exponere per disiunetivum, ut „Homo moriebatur" exponunt sie „Quod
est homo vel quod fuit homo, moriebalur" ; et minus benc Oportet in conversione
istarum frequenter mulare copulam, ut convertendo istam „Homo moriebalur" dieimus
„Quod moriebalur, est vel fuit homo"; simititer „Aliquod animal currel" oportet
dicere „Aliquid, quod erit currens, est vel erit animal" Propositiones de prae
terito et futuro convertuntur simititer sicut Mae de praesenti, addito, quod fiant
mutationes copulae (Qu. 16, f. 8 v. B) Copula existente de praesenti et prae
dicato existente parlicipio praeteriti vel futuri vel termino terminuto in „bite" vel in
„tivum" subiectum ampliatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum
temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmativa, in cuius praedi
cato ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertiiur simpticiter, sicut affir
maliva de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpticiter convertetur; negativue
convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A : Propositiones de obliquo de verbis .impersonalibus,
antequam convertuntur, debent resolvi in proposiliones de verbis personalibus,
ut „Taedet animam meum vitae mcoc" resolvetur in hanc „Anima mea habet taedium
de vita mea" et tunc convertitur sie „Habens taedium de vita mea est anima mea".
Propositio de obliquo de verbo personali totatiter convertenda est sicut itla de
reclo. Vergl. ebd. Anm. 942.
383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina
primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia opinnv
sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito , quod idem homo proferat
ambas. .
384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)
compositae modificatäe his modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad
partes dieli, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Atiquem hominem non esse
ammat, est falsum; ergo aliquod animat non esse hominem, est falsum" Modi
ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad
dictum converti sicut itlae de inesse; benc possunt converti supposita in ante
cedente constantia propositionis , pro qua supponit dictum consequentis.
385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. II: Propositiones divisae de possibiti , in quibus
nulla ponitur negalio, converluntur sicut itlae de inesse In quibus ponitur solum
una negatio praeposita modo, convertuntur sicut itlae de inesse In quibus po
nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut illae de inesse In quibus
duae ponuntur negationes, una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut
itlae de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo
uffirmato convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur
duae negationes, convertitur formaliter In qua nulla ponitur negatio, non con
vertitur sicut itta de inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam
Phantl, Gesch. 1V.; 7
98 XX. Marsilius v. Inghen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard
von Capsalis, mit der Frage uber das Verhaltniss des futurum contingens
zu Gottes Vorherwissen 357).
Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ahnlich wie Alberl
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche
Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibile
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibile remotissimum
gegeniiberstellt 38S). Indem er dann der ublichen Polemik gegen die
vierte Schlussflgur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,
Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die
Friiheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntniss der betreffenden
Stellen des Averroes (Abschn.IX, Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerung 389). Gelegentlich des Dictum
de omni fmden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begriffe „prioristicus" und „posterioristicu8" 3n).
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss scin Lieblings-
Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"
erreichbaren Pracision 391), sondern bemiiht sich auch , die hesonderen
Umstande festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 3r2) oder
aus zwei negativen Pramissen ein Schlusssatz erreichbar sei 3I)3). Besonders
aber scheint ihn der sgllogismus exposilorius, vielleicht im Hinde
possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subiectum Negatirae
de necessario, tn quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut itlae de
inesse.
387) S. Sent. I, qu. 40, art. 1, f. CLXIV S. Grosse Aehntichkeit damithaben:
Dicta sexdecim venerabitis Ricardi de Capsali de futuris contingentibus (gedruckt
in OccanVs Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.
Abschn., Anm. 1039). Von dem iibtichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch
hier auf die Frage de praescientia dei ubergegangen.
388) S. An. pr. I, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est scibite: scibite propinquum, ct
vocatur conctusio demonstrata ; scibite remotissimum , et vocatur res significata per
terminos in conctusione positos; scit,ite remotum, ut terminus. ..... St demonstretur
ista ,,Homo est risibite" , ista propositio ipsa est sribite propinquum, et iste terminus
in ea positus est scibite remotum, et res signala per terminum „homo" , i. e. animal
rationale, erit scibite remotissimum.
389) Ebend. Qu. 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel timites suae scientiae
volens fuleem suum in messem utienum mittere posuit quatuor figuras Quamcunque
conctusionem quartu figuru infert, eandem prima figura ex eisdem praemissis
transpositis infert mullo evidentius et cturius.
390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nullo nihit est atiud,
quam praedicatum dici in pruedicuri descendendo sive affirmative sive negative
Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angefiihrten Worten); atiud posterioristicum , et est praedicatum vere affirmari
de quotibet supposito subiecti et pro quotibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A : fiuatuor modi primae figurae tenent gratia
formae praeponendo subicctis praemissarum el conctusionum hoc additum „quod est".
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particularibus bene sequitur sgllogistice
expositorie; item vulet sgllogismus medium capiendo in minore affirmativa
cum relativo identitutis ; valet ex maiore affirmativa et minore negativa concladendo
de modo loquendi inconsueto ; valet , si atiquis terminus distribuatur in
maiore ; valet capto medio affirmativo in maiore et distributo in minore.
393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes
finitum et infinitum sequitur atiquid sgllogistice. Vgl. Anm. 297.
XX. Marsilius v. Ingheo. 99
blicke auf eine Stelle Holkot's (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"
auf394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schlussweise395).
Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benutzt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber
dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scüum, opinalum u. dgl. 397), während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Iniinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) entlehnen konnte 398). — Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare
3").
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der
etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum
ultimalum" aufnimmt400). Indem er aber hiebei mit Buridan
394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. B: Sgllogismus expositorius est bonus,
inquantum regulatur per huiusmodi siyna, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singulariter tento sit bona conse
quentia ad ipsum sumplum cum huiusmodi dici de omni, ut „Haec essentia divina est
pater", si debet ex ea fieri itlatio, oportet quod aecipiatur loco istius „Omne, quod
est haec essentia divina, est pater".
395) S. An. pr. I, qu. 8, f. 4 r. B : Utrum sgllogismus expositorius affirmativus
valeat in omm figura (v. A) hineipium, per quod tenent sgltogismi expositorii
»ffirmativi, est hoc: Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se
Uta propositio, si sie intelligatur : „Quicunque termini coniunguntur in codem
tertio termino discreto et pro codem supponente , a quo discreto termino ad unam de
omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod
syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur:
quod medium sit terminus singularis et retentus singulariter; quod ipsum aeci
piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem
de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum sgllogismus
expositorius negativus valeat in omni figura (B) Principium, per quod huius
modi sgltogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negalur de uno, etiam negatur de altero; et est verum, dummodo inteltigatur particulariter;
. condiliones requisitae ad sgllogismum expositorium affirmativum etiam
requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Trinität.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117-128.
397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant sgllogismi ex aliis propositionibus
mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Sgllogismi ex
praemissis compositis de scito , opinalo, credito, dubitato non valent sicut ex illis de
necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conclusio de inesse
In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conclusio modalis
divisa In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negato,
sequitar conclusio de inesse In tertia figura ex maiore universali modali sequitar
conclusio modalis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 , 997.
398) Qu. 51, f. 28 r. A: Omnis sgllogismus, qui valet ex terminis finitis, in
quocunque modo scu in quacunque figura etiam. valet ex terminis infinitis Multi
sgtlogismi sunt boni in qualibet figura medio variata penes finitum et infinitum, qui
nihit valerent sine hac variatione.
399) In 22 Quästionen, f. 28 r — 37 v.
400) In obigem (Anm. 365) -mit V bezeichnetem Drucke f. 151 A: Suppositionum
alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppasitio Aiscreta; nam
7*
100 XX. Marsilius v. Inghen.
(s. ob. Anm. 99 u. 106) die suppositio simplex sowie die immobilis
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik
gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder
nus" bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint401).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört
lich aus Buridan entnommen 402). Auch die suppositio relativorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111 — 113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht
zuerst von der amplialio 404), dann schiebt er plötzlich die appellalio
ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appel
lalio pro formali significato und appellalio pro ratione zuspitzt405),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück , was Buridan bezüglich der
amplialio und restrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte406),
quaedam est discreta materialis, et est acceptio lermini discreti stantis singulariter pro
suo significato non ultimato Nota, quod „significatum non ultimalum"
termini vocatur ipsemet terminus, sed „significatum uitimatum" lermini dicitur
res, quam tatis terminus significat Alia est suppositio personalis discreta
Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formaliter, licet stet pro pluribus,
Ml non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem"
(f. 154 B) Suppositio communis dividitur, nam quaedam est determinata, quae
dam confusa Dividitur autem suppositio communis determinata, nam quaedam
est materialis, quaedam personalis (f. 155 ß) Suppositio vero confusa est
acceptio termini communis in propositione pro aliquo vel pro aliquibus disiunctim vel
copulative, de quo vel de quibus talis teiminus verificatur mediante copula
(f. 156 A) Et dividitur suppositio confusa; quaedam enim est suppositio confusa tantum,
et dividitur: quaedam est materiatis, quaedam personalis Sed suppo
sitio confusa distribuliva dividitur conformiter in personalem et malerialem.
401) f. 161 B: Sed circa dicto dubitatur, an suppositio simplex sit ponenda.
Dixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposilionem
simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; ego vero res
tales universales a singularibus distinctas non opinor esse; ideo suppositionem sim
plicem talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dicto salvare votentes
dixerint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriplus stabat
pro conceptu mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi autem non apparet huius. dicti magna utititus vel necessitas, quia
terminus vocalis vel scriptus pro tali conceplu mentali supponens supponit pro suo
significato non ultimato ; ideo talem terminum sie supponentem reputo supponere
materialiter (f. 162 A) Sed de suppositione immobiti, quam quidam moderni
posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibet terminus supponens confuse distri
butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"
terminum „homo" stare immobititer, ut quidam moderni dicebant, quia ibidem ob
restrictionem iudicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrate Proptcr istam
ergo causam suppösitionem confusam distributivam immobitem non posui.
402) f. 162 - 164 B. Nemlicb von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr. 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) f. 168 A. S. Anm. 112.
405) f. 175 B: Duplex est appellalio; aliqua est termini pro formali significato,
aliqua vero est appellatio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,
aliqui autem sunt connotalivi. S. Anm. 111/
406) f. 180 B. S. Anm. 112.
XX. Marsilius v. Inghen. 101
dann lässt er die reslrictio folgen407), nach welcher er zuletzt noch
die alienatio als besondere Species erörtert408).
In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen
tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute
an409); aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein
teilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis
und materialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische
und eine nicht- syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz , unter welchen wir
einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),
und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen , welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Conseipjcnz übergeht,
schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln voraus,
welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018— 1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung
407) f. 181 B. S. Anm. 113. "
408) f. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.
410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dividitur
primo in formalem et materialem. Consequentia formalis est, quae leuet in omnibus
terminis qualitercunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Conse
quentia materialis dicitur bona consequentia, quae lenet in quibusdam terminis gratia
eertae significationis Secunda divisio consequentiarum: formnlium alia sgllogistica,
alia non sgllogistica Quid sit sgllogismus, notum est ex phitosopho
primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; ideo de huc consequentia nihit in
praesenti traclatu dicam. Consequentia formalis non sgllogistica est omuis consequentia
bona non existens sgllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.
411) f. 187 A: Rcstat ponerc consequentiarum regulas primo generales
1) ex opposito consequentis infertur oppositum antecedentis 2) quidquid
repugnat consequenti, etiam repugnat antecedenti 3) quidquid sequitur ad con
sequens , sequitur ad antecedens -4) quidquid antecedit antecedens, antecedit
etiam consequens 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibite,
est bona 6) omnis consequentia, cuius consequens est simpliciter necessarium,
est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere
impossibite , 8) nunquam ex vero sequitur falsum.
412) f. 188 B: Restat nunc ponere uliquas speciales consequentiarum formalium
regulas 1) arguendo a tota copulativa ad alteram eins partem principalem est
bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunclivae ad tiitam disiunrtivam
3) ab universali ad suam indefinitam 4) a tota disiunrtiva cum negatione
unius parlis ad alteram 5) a tota conditionali cum positionc antecedentis
ad positionem consequentis.
413) f. 189 B: Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt dirersae
consequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus arguitur
ad expositum vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione
ad definitum, a nominis interprelationc ad interpretatum terminis eodem modo
et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a sgnongmo ad sgnongmum
3) o nomine totius ad nomen partis.... 4) a nomine partis, sine qua
102 XX. Marsilius v. Inghen.
aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, für deren
Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.)- In
solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz
für die Exceptiv-Sätze414) , die Exclusiv- 415) und die Redupücativ-
Sätze416), für „incipü" *"), „differt" ils), „infinilum"*™), die Comtolum
non esse potest , ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad, superius
suum 6) a superiori ad inferius negative 7) a parte in modo ad suum
tolum sine distributione 8) a toto in modo cum distributione ad partem in modo
negative 9) a toto copulato ad partem copulati non valet consequentia
10) a parte disiuneti ad totum disiunetum 11) o nomine causae efficientis ad
nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus 14) a nomine causae formalis ad nomen
effectus 15) a propositione affirmativa de praedicato infinito ad propositionem
negativam de praedicato finita 16) a propositione affirmativa de praedicato
finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedicatum
coniunetum 18) a coniunetis ad divisa, dummodo unum coriiunetorum
► non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente
per transpositionem eam convertendo 20) a propositione, in qua unum
contrariorum affirmatur, ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius privative oppositorum ad allerius negationem 22) tn
terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem allerius.
414) f. 194 B: Circa secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis
tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes propositiones
in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exceptivae in quadruplici
reperiuntur differentia: „Omnis homo praeter Socratem currit"
„Omnis homo praeter Socratem non currit" „Non omnis homo praeter Socratem
currit" „Non omnis homo praeter Socratem non currit" Regulae: 1) A
qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad unam suarum exponentium est bona consequentia 3) A
tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.
415) f. 197 B: Quando arguitur ab exclusiva ad suam praeiacentem, consequen
tia est bona. Alia regula: Ab exclusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis
est bona consequentia, si fiat exclusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Senf. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX ff.
416) f. 199 A : Nota , regulas de exceptivis positas etiam convenire redupticativis
; praeter itlas tamen ponitur regula specialis: Ab affirmativa de subiecto reduplicato
ad suam reduplicalivam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,
art. 3, f. CCCC ff.
417) f. 201 A: De propositionibus de „ineipit" regulae: 1) A qua
libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab illis , quae idisiunclive
exponuntur , ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et similia
u. s. f Nota, de consequentiis itlarum proportionabititer poni regulas, sicut
positae sunt de exceptivis; est tamen regula alia: Ab inferiori ad superius respectu
termini, super quem cadit hoc verbum „differt", non valet consequentia.
419) f. 204 B : Infinitum alio modo capitur sgncategorcumatice et sie in
magnitudinibus sie exponitur u. s. f. Regula : 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus
categorcumalice sumpti sequitur , quamlibet eins partem, quae nominatur
aliquota , esse infinitam 2) Ab esse infiniti sgncalegorcumatice capli ad esse
infiniti categorcumalice capli est bona consequentia.
XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Pcter v. Ailly. 103
parative nnd Superlative 420) , fiir „omnis"421), Jotus" i22) und
„sicut" 423).
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der
Insotubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jungere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon fitr Buridan heniitzen
mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria
enthalt die Notiz, dass Marsiiius einen von Buridan verworfenen Beispielsatz
als zulassig erklarte 424), sowie dass derselbe auch in der grundsatzlichen
Auffassung des Insotubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung aussprach 425).
Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397); es gehort jedoch seine Thatigkeit eigentlich dcr
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sammtlich noch ungedruckt 426).
Hingegen langer mitssen wir verweilen beiPeter von Ailly(gel).
1350, gesl. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Manner seiner
Zeit427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus428) gehoren hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru-
420) f. 205 A: Videndum de comparativo Regula : A comparativo ablativo
jraeposito ad eundem ablativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)
Restat nunc dicere de superiativo n. s. f. Regula: A superiativo ad comparotronm
terminis eodem modo retentis non valel consequentia.
421) f. 207 A: Nihit atiud est dicere „omnes" collective, quam tota collectio.
Regula: A signo stante collective ad suppositum termini non valet consequentia,
ut non sequitur „omnes apostoti dei" u. s. f Convertendo collectivam
in terminis est bona consequentia A quatibet collectiva ad suam praeiacentem
tst bona consequentia.
422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure categoreumatice ; quandoque
vero sgncategoreumatice ; tertio modo capitur partim calegoreumaticc partim
sgncategoreumatice Regula : capiendo categoreumatice est consequentia bona a
propositione, in qua ponitur ,,totum"; capiendo sgncategoreumatice dimisso
termino „totus" non valel consequentia.
423) f. 208 A: „Sicut" est simititudinis adverbium Regula: Ab affirmativa,
in qua ponitur hoc adverbium , ad propositionem , nn qua ponitur alterum
comparatorum , cst bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort nemtich wird f. LXIII r. B fortgefahren : Marsitius
autem universatiter et simpliciter admittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.
199) iuxta huius artis principium, sc. quod omne ponibite, si ponatur, est admitten-
,l,nn (s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angefiihrten Stelle lautet f. LXIV v. B :
Warsitius autem oppositum sustinens dicit , quod non solam significet, Socralem dicere
fatsum, sed etiam significet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschrifttich befmden sich z. B. seine Erlauterungsschriften zum Petrus
Lombardus in der Miinchner Staatsbibtiothek, und Quaestiones zum Porphyrius in
der kais. Bibtiothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener
Umversitat (Wien 1865) S. 402 ff.
427) Ueber seine Stellang nnd Bedeutung in den damatigen kirchtichen Zustanden
und Kampfen s. i. B. Schwab, Johannes Gerson (Wiirzburg 1858) S. 85 ff.
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefilichen Buches.
428) Quaestiones magistri Petri de agltiaco cardinatis cameracensis super tibros
sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de polestate
Ecelesie tn suis vesperiis disputatis. Am Schl. : lmpresse arte Nicolai wolff
,ttemani. Anno 1500. 4.
104 XX. Peter v. Ailly.
ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zweite, betitelt „Conceptus", und in entfernterem die „Insolubilia"
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden429),
und hiezu noch ein „Tractatus Exponibilium" 430).
Was zunächst die mit dem Oecamismus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch
d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und nimmermehr 1 = 3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen nalurale beruht, die Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität
zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen
kann 433).
Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheit be
fähigten menschlichen Worten — „voees" — eine Ausdrucksweise , in
welcher sogar eine Steigerung des Oecamismus nach extrem nominalistischer
Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemit doch jedenfalls
d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als
auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) Destructiones modorum significandi. Conceptus e.t insolubitia secundum vimi
nominalium magistri Petri de allgaco. S. I. e. a. 4. (nicht paginirl). Die Worte
„secundum viam nominalium" sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder
Druckers.
430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlgaco. Am Schl. : Parisius
lmpressus a Guidone Mercatoris, 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).
431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alicuius termini in divinis est duplex;
quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata Nullus terminus personalis
supponit immediate pro essentia in divinis ; nullus terminus essentialis supponii
immediale pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediatc
pro qualibet re in divinis (R) Nulla res polest esse tres res, et concedentcs
, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni
vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini naturall.
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „dcus est" non sit nobis
evidens aut evidenter demonstrabitis, ipsa tamen est naturaliter probabitis.
433) Ebend. III, qu. 1, art. 2 Z: Non repugnat, quod aliquis habeat demmstrationem
sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam , quamvis perdat fidem
acquisitum , sicut aliquis polest habere fidem circa prineipium et notitiam evidentem
circa conclusionem scu per experientiam , non tamen potest simul habere fidem acqui
situm circa conclusionem et nolitiam evidentem.
434) Destr. mod. sign, in den letzten Zeiten: Logicus considerat voces sub
ratione veritatis et falsitatis cognoscendae et respeclu passionum logiculium.
435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Notitiarum tam sensualium quam intellectualium
quaedum est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complexarum autem alia
distans, ut propositio veru aut falsu, alia indistans, ut oratio, quue nec est vera nee
XX. Peter v. Ailly. 105
Occam's uber den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wortlich wiederholen
436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.
Anm. 773) durch die Wendung ausdriirkt, dass die Begriffe mittelst
einer Gewohnung mit einer species naturalis (■— diess ist Occam's
idotum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Bimini in die
species intelligibilis hinubergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) verbunden
sind437), polemisirt er naturlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singularen Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede
platonisirende Auffassung438). Hingegen bezuglich der „formalilates"
enlfernt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne
er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsatzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. uberhaupt dem sermo , angehoren 439). Und in der Frage iiber
intensio el remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die AenderungsfShigkeit in die Form
selbst verlegt440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen das futurum
contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Losung der
falsa (iiber distans und indistans s. ob. Anm. 103 u. 229) Animatia bruta
habent atiquam notitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experientia
multiplex et speciatiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis
fossibitis, quarum una solet vocari abstractiva, atia intuitiva ete.
436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG: Tiotiiia conctusionis aequisita per experientiam
ct notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est
mconveniens , distinctas causas habere eosdem effectus specie Si primo sciatur
conctusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, fiel unum ex
gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.
437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis ,,homo" proprie loquendo
non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuctudinem est quaedam
coltigantia seu mutua concomitantia inter conceptum naturalem hominis et conceptum
huius vocis „homo", propter quam uno conceptu moto per obiectum suum, sc. quando
auditur ista vox „homo" , statim movetur atius conceptus sive species naturatis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae sotum snnt singularium, patet, quia
sola singularia sunt extra producibitia ct nulla atia; et si Plato atiler senserit, non
est in hoc sequendus Quod ideae non sunt universatium, patet, quia nulla sunt,
nisi ponatur, quod universatia sint quaedam res in anima simpticiter existentes rebus
extra communes et per praedicationem universales.
439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio potest inteltigi dupticiter; uno modo
proprie , et tunc ex natura rei non cst nisi pturium reatitatum, quarum una non est
aiia ; atio modo improprie , quando sciticet utiqud res est pturcs res, et
potest vocari distinctio formatis , quia nomina significant ad placitum Tatis
distinctio formatis nunquam est nisi ratione distinctionis reatis , . ... et nunquam est
in creaturis (H) Formatitas est quasi quaedam conditio totius propositionis, quae
non est proprie atiquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione,
sed de re el de formatitale, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,
tamen loquimur mediante propositione ; et ideo concedo, quod essentia et relatio ex
natura rei distinguuntur formatiter; lamen itla formatitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : JVni/o forma potest suum formabite intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis et minus tale , nisi per intensionem et
remissionem ipsius formae in se nova aticuius suae partis aequisitione vel
deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's
in der theologischen Frage betreffs . der Individuation der Engol s. b. D'Argentre,
Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.
106 XX. Peter v. Ailly.
Frage festhaIt441), zugleich aher auch ira Gegensatze gegen Occam (ebd.
Anm. 952) eontingens und possibile als identisch nimmt442), ferner das
principium identilatis 443) und den sgllogismus expositorius 444).
Ein eigenthumlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch
seine speciell logischen Schriften hindurch; wShrend wir nemlich schon
bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,
77, 225, 261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmalig ein
entschiedenes Uebergewicht uber den des „Vocalen" erlangen sahen, will
D'AiIly nun grundsatzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunachst zu einer Bekampfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn., Anm. 129— 134) iiber „modus
signiflcandi" entwickelt hatte445). Und es mochte eine solche Polemik
dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchfuhrung gefunden
hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Grunde
aufzuziihlen, welche von den damaligen Scotisten fur die hohe Bedentung
der significatio und ihrer Modaltlaten vorgebracht wurden 446). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si atiqua prnpositio enuntiat, atiquod possibite,
quod erit, fore, ipsa est determinate vera Nulla propositio singularis de inesse
affirmativa vel negattva de futuro contingenti ad utrumtibet est necessario vera
lstae propositiones non sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",
„Atiquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute
possibites: „Nihit, quod erit contingenter, erit contingenter", „Atiquod, quod erit, non
erit". (J) Deus est praescientia verorum contingentium , quia atiqua sunt veta
contingentia el inter itla atiqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio
„possibite non necessarium" Copulativa ex partibus de possibiti non fequirit ad
eius veritatem unam copulativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars
divisim sit possibitis.
443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum principium debet esse complexum .... et
omnium complexorum notissimum .... et ex terminis communissimis .... et propositio
hgpothetica vel saltem non pure categorica, sicut itla „Atiquid est vel nihit
est" vel ista „Quodtibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod atiquis sgllogismus sit expositorius et
bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una re et non pro
pturibus.
445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem, qua
importabiti onere exonerati in regionem scientiae tatibus longinquae tibere proficiscantur
Primo recitabo breviter radicabitia ponentium tales modos significandi
distinctos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus deelarabo , lertio atiquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae rationes.
446) Voci per hoc, quod ipsa est signum vel pars orationis , atiquid additur,
et ittud additum vocatur modus significandi Vox post impositionem est contracta
ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo
atiquod accidens additur Vox per impositionem deretinquit intellectui atiquid
vel atiquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione aticuius
scientiae , sub qua prius non cadebat, causat atiquid , quod prius non
poterat causare Vox de natura sua est in praedicamento quatitatis et post
impositionem est in praedicamento relationis Post impositionem vox est coacta,
et ante fuit tibera et vaga Fost impositionem vox est signum, igitur relatitum,
ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est ittud,
XX. Peter v. Ailly. 107
nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener modus significandi passivus**1), noch ein eigener modus significandi
activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Hunde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi, falls man ihn in die vox verlege, Gefahr laufg, in der Luft
vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über signum
oder consignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach- Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),
ad cuius varietatem variatur congruitas orationis Si voci nihit adderetur per
impositionem , non passet dari, a quo causaretur congruitas; non passet dari
aliquid, per quod nomen differret a verbo Eadem res praecise significatur per
hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomcn „itle" Multa sunt nomina , quae
simpliciter nvllam rem significant, ut „chimaera". .... Est dare modum intelligendi,
ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est
agere , et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi
ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,
et sequeretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.
447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;
capio hanc orationem „dcus est deus", quia hie non est modus significandi
passivus ; et si dicatur, quod intendunt, tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;
loquor enim de ista oratione „dcus est dcus", quae est res naturalis, in qua ponitur
verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis
Arguo in rebus naturalibus, ut, si hoc nomen „Socrates" significet Socratem,
tunc secundum eos in Socrate est talis proprietas , qua significatur Socrates; et
lunc quaero , utrum Ma proprietas significetur per aliam proprietatem , .... ita quod
ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; si aulem sint finitae tales
proprietates , non passet ulterius imponi aliqua dictio ad significandum itlam rem.
448) De modo significandi activo quaero, quid causat talem modum
Ipsa res significata non causat, quia lapis non facit , quod haec vox „lapis"
ipsum significet; nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam
significare ; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando
intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce
subiective, sequitur, quod aecidens esset subiectum aecidentis ; item cum vox
sit in aere subiective, sequitur, quod modus significandi activus saltem mediate erit
in aöre subiective et sie aliquando cum vento afflabitur et evanescet. Vgl. bei Bu
ridan, ob. Anm. 77.
449) Si ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis
formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;
consequens est falsum, ergo et antecedens Item posset argui de istis dictionibus
„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt
proprie dictiones et partes orationum congruarum Si intellectus aecipiat modum
significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprietas rei, ibi nultus
est modus significandi.
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sie
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio , quia talis intentio
potius passio est, quam actio, nee est habitus, qui est prineipiorum, nee
sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogente (dieses von Occam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,
.Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,
quoo\ dicitur de modo intelligendi passivo, sc. quod sit ipsa proprietas rei , arguitur
108 XX. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung
betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 ff.), dabei aber den
„mentalen" Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält-, dass die Sprache als eine durch das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher
Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den
terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („vitalis immutatio") des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceptus und aclus intelligibilis und notitia apprehensiva und
signum rei sämmtlich als synonym453), so dass er sogar den conceptus
sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietates, sicut palet de prima causa
et de multis aliis subiectis separatis Item apparet totaliter voluntarie dictum,
quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.
451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto
duas divisiones et unam declarationem. Divisio prima est, quod signorum aliud est
mentale aliud vocale et aliud scriptum ; .. . secunda est , quod signorum quaedam
significant naturaliter et quaedam ad plaeitum Declaratio ponenda est , quare
et ad quid voces fuerint impositae ad signifieandum Voces fuerunt inventae ad
exprimendum exterius alteri, quod per conecptum nullo modo potest ostendi;
ista expressio fuit homini necessaria eo , quod homo est animal politicum et sociale;
ideo inventae fuerunt voces, ut praeeise id ad plaeitum significarent alteri ex
terius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceplus, interius significant
Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nulla vox
humana sufficit ad aliquem conecptum manifestandum.
452) Istis habitis ponendae sunt aliquae conclusiones : In orationibus
mentalibus est vera et propria congruitas et proprium regimen Congruitas,
regimen et construetio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et
per se et primo magis intrinsece , quam alicui alteri orationi ; sunt in
oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod
regitur vel regit in oratione mentali , naturaliter regit vel regitur ; sicut nominativus
casus, ita genitivus, dativus, aecusativus et ablalivus Nomen est
ista vox, quae est nola alicuius conecptus nominalis; sie ista vox „chimaera"
est verissime nomen. , Omne regimen communiter usilatum est vel mentale vel
vocale vel scriptum Cuiuscunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est
conecptus, quia voces subordinantur talibus conecptibus Nomen mentatc
est coneeptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter
perfectae , et verbum mentale est conceplus animae secundario requisitus ad compositionem
orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte ans folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alius mentalis alias vocalis alius scriptus. Terminus mentalis
est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivae ; terminus vo
calis est vox significans ad plaeitum; terminus scriptus est scriptura sgnongma in
significando voei Terminus in tola sua communitale est signum, quod ex
impositione , quam actu habet vel ex natura sua, polentiae cognitivae eam vitaliter
immulando aliquid vel aliqua vel aliqualiter nalum est significare Vitalis im
mutatio est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentia cognitiva
vitaliter perecplira et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum
rei facere; signum uno modo est, quod ducit in notitiam rei primariam
...... vel ...... memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo
XX. Peter v. Ailly. 109
in einen incomplexus und einen complexus eintheilen kann454). Bei
jenem terminus mentalis, welcher befUhigt ist, cin wesentlicher Bestandtheil
des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus categorematicus,
s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „significatione
lantum" , dann „officio lantum" , und zuletzt „significatione et
officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dieut
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indicatives
in Verbindung tritt455). Die begriffliche Auffassung aber eines
mundlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in
Folge einer willkurlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-
Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Terminus
im eigentlicben Sinne theilt er sodann in die ublicbe prima und
secunda intentio ein , welch letztere darin gefunden wird , dass ein Begriff
auf naturliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnuug der scotistischen
modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der
ublichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"
Akt durchgefuhrt wird458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamislischen
Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).
dicimus conceptum esse signum rei Terminus mentatis, conceptus , actus in-
Itliigibitis, notitia rei apprehensiva idem sunt.
454) Notitia apprehensiva incomplexa est conceptus rei incomplexus , complexa
est conceptus complexus , et ista est adhuc duplex, quia quaedam est comptexione
distante, atia .... complexione indistante. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: ,,significatione tantum"
est conceptus naturaliter significans utiquid vel atiqua non potens reddere suppositum
verbo personati modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus;
„officio lantum" est, qui ex natura sua nihit significat, potest tamen esse
appositum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simut"
est , qui naturatiler significat atiquid et potest esse suppositum verbi personatis modi
limti et appositum nominativi casus.
456) Terminus mentatis improprie dictus est conceptus vocis vel scripturae, ....
et, ticet significet naturatiter ■proprie vocem vet scripturam, cuius est naturatis simititudo
, potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri conceptui,
v. gr. conceptus huius vocis „homo" naturatiter proprie significat ittam vocem
„homo" , sed ad placitum significat omnes homines et sic subordinatur in significatione
itti conceptui, qui naturatiter proprie est repraesentativus omnium hominum.
457) Terminorum mentatium propric dictorum quidam est prima intentio, atius
est secunda intentio Secunda intentio est conceptus sive actus inteltigendi sotum
naturatiter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua tatis res est
siguificata ad ptacitum per atium terminum.
458) Terminorum mentatium proprie dictorum atiqui naturatiter significant nominatiter
et tales naturatiler sunt nomina , atiqui naturatiter significant verbatiter et
tales sunt naturatiter verba, et sic de atiis partibus orationis ltem atiquis noturatiler
est nominativi casus , alter genitivi , el sic de atiis Quare sequitur,
quod regimen et constructio naturatiler conveniunt terminis mentatibus proprie dictis
et non per atiquos modos significandi eis additos.
459) Terminorum mentatium proprie dictorum alter est absotutus, alter est connotativus
Connotativus est, qui praeter ittud, pro quo supponit, naturatiter
atiquid tntrinsece vel extrinsece, positive vel privative connotat Quitibet terminus
connolativus habet ptura significata, et ad minus habet duo, sc, unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber liisst ICAIlly iu vollig parallel gehender Behandlungsweise
den terminus vocalis folgen; er definirt nemlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermogens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen
(vgl. Anm. 435), bei den Menschen aber die willkiirliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhSnge460).
Sodann benutzt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „signifi'
catum ultimatum" , um die significatio non ultimala als die der Allgemein-
Begriffe zu bezeichnen 4ut). lm Anschlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben categoremalischen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sammtliche adjeclivischen
Verba rechnet402). Zuletzt fiihrt er die Unterscheidung der
prima und secunda impositio 463) und abermals die Eintheilung in absolute
und connotative Worte an 464).
Sodann aber lindct die Zuruckfuhrung der logisch-sprachlichen Erscheinungen
auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die insotubilia,
und DAilly erblickt nur in einem solchen Verfahren cinen
Ausvveg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu iiberwinden
hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles
ausgeht405). Vorerst nemlich regelt er die ubliche occamistische Dreiet
atiud materiale; muteriule est ittud, pro quo supponit; formale est ittud, quod
connoiat.
460) Terminus vocatis est vox significativa, t. e. quae apprehensa ab auditu
ex impositione, quum actu habet, nata est poteniiae cognitivae eam vitatiter
immulando instrumentatiter atiquid vel atiqua vel atiquatiter repraesentare atiud a se.
Et dicitur „potentiae eognitivae" et non „intellectivae" , quia non sotum hotninibus
atiquid significatur, sed etiam brutis Significare ad placitum non
est atiud quam institutio facta per votuntatem et per placitum aticuius lotius communitatis
vel aticuius habentis auctoritalem et gerentis vicem totius communitatis.
461) Terminus vocatis dicitur significare ad placitum ultimate rem itlam, ad
quam significandam ultimale est impositus; et dicitur significare ad placUum
non ultimate ittum conceptum sive terminum mentaiem proprie dictum, cui in significando
subordinatur , v. g. lerminus vocatis ,,homo" significat uitimate omnes siugulares
homines et significat non uitimate conceptum naturatiler repraesentativum omnium
hominum.
462) Terminorum vocatium quidam est mere categorematicus , ut „homo", atiut
est sgncalegorematicus , ut „omnis" , atius est partim categorematicus et partim sgn-
■ categorematicus , qui sc. potest resolvi in duos terminos, cuiusmodi est „nihii' vel
„atiquid" vel generatiter omnia signa universatia vel particularia in neutro genere,
ut „atiquid" resolvitur in „atiquod ens" Omnia verba adiectiva, ul „lego,
curro" , sunt partim calegorematica significatione el partim sgncategorematica ,
et in mente eis vere respondct conceptus complexus.
463) Terminorum vocatium quidam est primae impositionis sive primae intentionis,
quod idem est, alter est secundac impositionis sive seeundae intentionis Secundae
intentionis est, qui tx impositione, quam actu habet, significat rem, quae est
signum alterius rei ca rutione, qua est res significala per atiquem terminum.
464) Terminorum vocutium atii sunt absotuti , utii connotativi; sed hoc convenit
termino vocati per impositionem, quia sc. subordinatur in significando termino meutati
proprie dicto.
465) De voeatis insotubitibus multi diversa ct adversa censuerunt /n
tanta sente,Uiarum varietute viam quaerens evadendi et evacuandi difficuttatem mUi,m
adhuc inveni a quoquam esse demonstratam , quae ad plenum satisfaciul mn,t' meiUi.
Quapropler .... modum probabitem explanare tentabo, per quem radix difficuUatis et
XX. Peter v. Ailly. 111
gliederung in proposüio mentalis, vocalis, scripta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und
in der auf solche Weise übergeordneten proposüio mentalis allein findet
er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)
die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit 4B0). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occamistischen Uebertreibung, wornach man das Zusammengesetzt-
Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen „doctor subtilis et solemnis" erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin467). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an , wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„compositio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der äusserlichen
significatio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 4B8). Uiedurch
radicalis ipsius solutio polerit apparere Haec maleria duas habet difficultales:
unam generalem de causa veritatis et falsitalis propositionum, aliam
specialem de veritate et falsitate propositionum reflexionem habentium supra se. Circa
primum duo sunt videnda: primum quid sit propositio proprie dicta, et quare
sit propositio vera vel falsa; circa secundum duo sunt videnda: primum quid sit
propositio habens reflexionem supra se, \ et qualiter sit respondendum ad tales,
quae communiter dicuntur insolubitia.
466) Propositio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod
vocalis et scripta subordinentur sibi invicem, sicut multi ponunt; nam scripta
immediate repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non
diversificantur in hominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant
naturaliter et sunt naturaliter propositiones et non ad placitum Propositio men
talis proprie dicta est oratio mentalis naturaliter vera aut falsa Propositio ad
ptacitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.
467) Oritur dubitatio fortissima, utrum propositio mentalis sit essentialiter composita
ex pluribus notitiis particularibus, quarum una sit subieclum, alia praedicatum
et alia copula Fuit una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenel
in hac sententia partem negativam, unde primo ponit, quod nutla propositio mentalis
de quocunque genere mentatium sit praedicto modo composita ; quia aliler sequeretur,
quod esset possibite, duas propositiones mentales naturaliter et non ad pla
citum significantes esse omnino simites et eiusdem rationis specificae, quarum una
esset possibitis et alia impossibitis ; nam propositio mentalis, cui subordinalur
haec vocalis „Omnis albedo est qualitas" , est possibitis et de facto vera; itla vero,
cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis
Ullerius ponit praedieta opinio, quod affirmatio et negalio non debent dici in intellectu
actus compositi scu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentialiter
ex talibus notitiis partiatibus distinctis, quarum una sit subieclum, alia vero praedi
catum. S. ob. Anm. 45.
468) Licet praedieta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi
omnino continere veritatem Omnis propositio mentalis hgpothetica est ex pturi
bus nolitiis partialibus essentialiter composita; quaelibel propositio conditionalis
mentalis est una consequentia, et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,
ex quibus componitur; quitibet sgllogismus componitur ex praemissis et
conctusione Patet, quod praedieta opinio non est vera de qualibet propositione
mentali generaliter Sed nulta propositio mentalis categorica est essentia
112 XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese
können nun weder in der significalio noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der supposüio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in
der mentalen Auffassung eines objectiven Sachverhaltes469). Und indem
er gegen den Begriff eines „complexe significabile" , welchen wir bei
Gregor v. Rimini (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche
als blosses Moment der significalio lostrennt, bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47"). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
liter composita ex pluribus partialibus notitiis Affirmalio vel negatio in intellectu
scu quaevis mentalis oratio nun debet dici co/nplexa propter hoc, quod sit com
posita ex pluribus notitiis partialibus essentialiter Oratio mentalis non debet
dici complexa, quia acquivatel in significando pluribus vocibus vel scriptis orationem
vocalem vel scriptam componentibus Air propositio mentalis debet dici com
plexa, quia compositionem significal in entibus vxtra animam Alia et alia ralione
dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scripta, nec oportet,
quod, sicut oratio vocalis habet piures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis
habeat piures tales partes proprie diclas, sed bene aequivalet in significando pluribus
notitiis, quae improprie possunt dici partes; non tamen dico, quod hoc sit ratione
compositionis, sed solum ratione significationis.
469) Videndum est, quid sit scu quare sit propositio vera vel falsa Pro
positio non est ideo vera vel falsa, quia significat verum vel falsum ad extra;
non ideo, quia eius subiectum et praedicatum supponal pro eodem vel non pro eodem.
Quaelibet propositio significans ad placitum ideo praecise est vera auf falsa,
quia sibi correspondet mentalis proprie dieta vera vel falsa, et ideo praecise
est possibitis vel impossibitis, quia correspondet sibt talis mentalis proprie dieta......
Quaelibet propositio mentalis proprie dieta simpliciter categorica et de inesse affirmativa,
si sit vera, ideo est vera, quia, qualitercunque per eam secundum signijicationem
totalem significatur esse vel fuisse vel fore, tauter est vel fuit vel erit;
et ideo est possibitis, quia , qualitercunque per eam secundum significationem totalem
significatur esse vel fuisse vel fore, taliter potest esse vel fuisse vel fore.
470) Est una opinio , quae ponit, quod significatum propositionis adaequalum et
totale est complexe significabite verum vet falsum Sed nuttuni est nec potest
esse complexe significabite verum aul falsum ad intellectum praediclae opinionis
Quidquid est aul polest esse , est complexe significabite A'iAil est significatum
adaequalum scu totale alicuius propositionis mentatis proprie diclae , quia quaelibet
talis ratione suarum partium, quibus aequivalet in significando , plura significat ad
invicem distincla Quidquid significatur per atiquam propositionem mentatem
proprie dictum secundum eius totatem significationem, etiam (dem significatur per
atiquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem
contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alio modo Si
vero obiieiatur, quod intcr articulos Parisiis condemnatos contra mugistrum Nicolaum
de Alticuria unus est iste „Hae propositiones v,.Dcus est''" et „„Dens non est''''
idem significant, licet alio et atio modo'', respondeo, quod multa fuerunt condemnata
contra cum causa invidiae, quae tamen postea in scbotis publice sunt confessu, tamen
dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel etiam
de vocalibus ad placitum significantibus.
XX. Peter v. Ailly. 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenthümliche Verhältniss,
dass ein Unheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's An
sicht, welcher die Insolubitia mit der sachgemässen significatio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene
Grunze hinaus472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
gelegte „falsificare se ipsas" , je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete473). Hierauf kehrt er
wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obieciive) und eine gegenständ
lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-
471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflexionem et dt
ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel atlcuius
repraesentatio potentiae cognitivae; dico enim „cognitivae" et non „intellectivae",
ouia etiam potentiae sensitivae potest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).
Propositio insolubitis scu insolubite est propositio, quae significat, se esse fal
sum; non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter
potest solvi, ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),
sed quia difficultas provenit ex eo , quod talis propositio significat, sc ipsam esse
fakam. idt:o patet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,
ticet non e contra Nulla propositio habe] reflexionem supra se nisi in qua ponitur
lermin-us appropriate signiheans propositionem, sicut sunt termini „verum, fatsum,
universale, ]larticulare, affirmativum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.
472) tex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae
ponit, quod omnis propositio significat, se esse verum, et falsitas opinionis
cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmaliva calegorica significat,
se esse propositionem, et significat, idem esse, pro quo supponit cius subiectum et
praedicatum, et falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eius reverentia, sc.
quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad extra, quam
vocat malerialem significationem, et aliam de suis terminis et de se ipsa, quam vocat
formalem; sequitur contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec
significat, se ipsam esse falsam: „Socrates proiieiet Platonem de ponte , posito casu,
quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiieielur de ponte, et solus proferens
verum transibit pontem, et tunc veniet Plato et profert Socrali dictum proposi
tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubitia, quat
tamen non sunt, quia non significant, se ipsas esse falsas, ut „Socrates seit se
errare" , „Socrates fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrates maleäicit
Platoni", et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismatum
insolubitium. . .
473) Solum ponam distinetiones de propositionibus falsificantibvs se ipsas, quia
de illis est specialis difficultas et non de aliis Quaedam significant, se esse
falsas, de per se, i. e. omni casu circumspecto , quaedam de per aecidens, sc. expotitione
alivuius casus; unde patet error quorundam dicentium, quod nulla pro
positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam si*
gnificant directe et lales sunt itlae , in quibus affirmatur itle terminus „falsum" de
termino supponente pro se ipsis , quaedam vero significant indirecte scu consecutive.
Propositionum significantium , se esse falsas , indirecte scu consecutive quaedam
significant immediate, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi
tionibus , e. gr. per suam contradictoriam , et hae aut mediantibus aliis
Vrvpositionibus , quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi
tionibus, a quibus ipsae significantur.
P&iRtl, Gesch. IV. 8
114 XX. Peter v. Ailly.
stellungsweise Darstcllung, nie aber die formelle, zuzugestehen 474), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insotubilitas uberhaupt nichl die „mentalen" Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes beruhre, sondern nur bei uneigcntlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mimdlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen konne475). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erorterung, nemlich die Beantwortung
oder Losung der Insotubilia, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mundlichen Urlheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insotubile sich zugleich als wahr Und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Terminologie
,jpro]>ositio ptures" anheimfallt 476).
474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere propositioni
mentati proprie dictae Repraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri
dupticiter sicut et significatio , sc. obiective et formatiter; imago enim regis significat
regem obiective, conceptus vero mentatis , quem habeo de rege, significat
regem formatiter , quia est formatis cognitio regis Significare atiquid obiective
nihil atiud est, quam esse obiectum aticuius cognitionis formatis; significare vero formatiter
nihit atiud est, quam esse formale in cognitione aticuius obiecti Quaetibet
res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nulla res
creala potest esse propria et distincta cognitio formatis sui ipsius Nulla propositio
vocatis vel scripta polest significare se ipsam vel atiquid atiud formatiter ,
quia nulla tatis potest esse formatis cognitio potentiae cognitivae Quaetibel propositio
vocatis vel scripta per prius significat se ipsam, quam atiquid atiud.
475) Ponam atiquas conctusiones , quae forte atiquibus prima facie apparebunt
extraneae et mirabites : Nulla propositio mentatis proprie dicta potest significare,
se ipsam [esse falsam Impossibite est intellectui primo formare propositionem
universalem mentalem proprie dictam significantem, omnem propositionem mentalem esse
falsam Inleltectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictam,
quae significet, suam contradictoriam esse veram Nulla propositio mentalis
proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reflexionem
supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,
quia certum est, quod possumus formare istam „Atiqua propositio mentatis cst falsa ";
pro sotutione vero pono atiquas conelusiones : Pars propositionis mentutis
proprie dictae non polest supponere pro ipsamet propositione , nec polest supponere
pro contradictoria ittius propositionis , cuius est pars, nec potest supponere
respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlam propositionem
Pars proposiiionis ad placitum significantis non potest supponere pro propositione
mentati proprie dicta sibi correspondente Quntibet modo reflexionis
propositio vocatis vel scripta aut mentatis improprie dicta potest habere reflexionem
supra se Patet , quod omnis propositio insotubitis est propositio vocalis vel
scripta aut mentatis communiter dicta, quia nulla insotubitis est mentatis proprie
dicta, et propositionis vocatis vel scriptae vel mentatis communiter dictae pars
potest supponere pro tota propositione, cuius est pars.
476) Nunc videndum est de tatium propositionum veritate aut falsitate, et per
hoc apparebit, quatiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter
dicuntur insotubitia Omnis propositio insolabitis habet atiquam propositionem
mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insotubitis
et aticuius propositionis meniatis proprie dictae sibi correspondentis lermini sibi
invicem correspondentes significant idem et pro eodem supponunt Quatitercunque
per insotubitem significatur ad placitum, tatiter per atiquam mentalem vel atiquas
mentales significatur naturatiter Quaetibet propositio insotubitis est falsa ex
eo, quod falsificat se ipsam Quaetibet propositio significans praecise, se ipsam
esse veram, est vera Cuitibet propositioni insohbiti correspondet atiqua mentatis
vera .... et atiqua mentutis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.
Peter v. Ailly. 115
Was endlich die Schrift üher die Exponibilia betrifft, so hat
D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
Consequentiae hineingepfropl't, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly
eine ganz unrnässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der exponiblen
Sätze geben wollten, von sich gewiesen 477), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales" Urtheil correspondire ils). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheile479), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen
exponiblen Ausdruck 4 80), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-
Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschickt481), um dann drei dubüationes folgen zu lassen.
lobiti duae mentales proprie dietae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent
inconiunete Quaelibet propusitio insolubitis est simul vera et falsa , et
eius contradictoria est simul vera et falsa Atiquae sunt propositiones omnino
simites in voce et de lerminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter
falsa vel sattem non simpliciter vera , alia vero simpliciter vera ; .... hac apparent
emtradicere , non tamen contradicunt veraciter Nutla propositio insotubitis vel
eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim
pticiter impossibitis Ad nullam propositionem insolubitem vel eius contradictoriam
«st danda unica responsio , quia secundum Aristolelem secundo Elenchorum ad
propositionem plures non est danda unica responsio.
477) Cap. 1: Sunt quaedam categoricae , quae formaliter aequivalent hgpothetieis
Aliqui dicunt, quod de numero talium propositionum sunt omnes , in
quitms ponuntur termini privativi, negativi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabite,
non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ut „chimaera, vacuum" , imo omnes
propositiones-, in quibus ponuntur termini retativi vel generaliter quicunque termini
connotativi Sed si itlud est verum, apparet mihi, quod ita potest dici de quatit'i't
propositione categorica.
478) Ebd.: Prima dubilatio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio
hgpothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem
mentales Non solum propositiones sunt exceptivae vet exclusivae in voce, imo
etiam in mente , unde intellectus formal exclusivam mentalem illi vocali correspondentem
Ex quo sequitur, quod .... talibus propositionibus non correspoudet
eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.
479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma
liter aequivaleat uni hgpotheticae compositae ex suis singularibus Palet
de ilta, in qua ponitur aliquod tale signum „ulerque, nculer" Non valet de
itla, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quitibet",
quando coniunguntur in lerminis rectis , ut „Quitibet homo currit" ; quia aliqua
universatis est possibitis , et tamen copulativa composita ex suis singularibus est
impossibitis.
480) Ebd.: Tertia dubitatio est, utrum Ma sit categorica vel hgpothelica „Socrates
dormit Platone vigitante" Sciendum est, quod ablativus absolutus se
cundum grammalicos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", tcl per „quia".
481) C. 2: liaec dictio „nisi" quandoque sumitur exceptive , quandoque
«uro tenetur consecutive Dictio „praeter" aliquando tenetur exceptive, aliquando
distributive Ponendae sunt regulae: 1) Nunquam exceptio debel fieri
nisi a lolo in quantitate 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva non
negatur, est proprio, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negatio negans,
quamvis praecedat dictionem exceptivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadal
supra siguum universale 4) Non semper loco itlius orationis „non omnis" po
nitur convenienter haec oratio „aliquis non" 5) Aliquae sunt propositiones uni
8*
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,
-wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die supposüio confusa
distributiva noch in eine nto(ti(« und eine limitata eintheilten 482J; der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),
sowie der dritte die Umkehrung derselben484). In völlig analoger Behandlungsweise
folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten 4S5) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales contrariae, quae nun habent subcontrarias 6) Descendendo sub termino
distributo propositionis exceptivae non debel poni exceptio in singularibus , per quas
descenditur 7) Sgltogizando ex propositionibus exceplivis oportet, quod medium
maneat in propria forma in utraque praemissarum 8) Ubi non potest salvari
proprietas locutionis ponendo dictionem „praeter"', loco itlius debel poni „alius"
9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debel primo fieri descensus sub
üb termino communi , super quem cadit ilta dictio exceptiva, sed sub termino, a
quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua itlud,
a quo fit exceptio, eontinetur sub Mo, quod excipitur.
482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo svpponunt termini in propositione ex
ceptiva Aliqui dicunt , quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem
confusam tantum, .... et subiectum habet suppositionem confusam et distributivam;
tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva, quia quaedam est ab
soluta, alia limitata et arclala, quando terminus non pro quolibet sub eo contento
distribuitur ralione alicuius termini additi; et hoc modo subiectum propositionis
exceptivae supponit, ut Mi dicunt Dico , quod est aliqua propositio exceptiva
affirmativa, cuius subiectum determinate supponit, sc. ilta, in qua dictio exceptiva
negatur Cuiusiibet affirmalivae , in qua diclio exceptiva non negatur, subiectum
habet suppositionem confusam et distributivam absotutam Si exceptiva fuerit
negativa, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive Ter
minus discretus supponit semper discrele ; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum
non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu
nem, tunc, si dictio exceptiva non negetur, ipsa facii terminum supponere confuse
et distributive. ... In quotibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem
modo sicut subiectum et praedicatum sitae praeiacentis Cuiuslibet exceptivae,
cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.
483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex
ceptivae Omnis exceptiva, in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per
unam coputativam, cuius una pars est copututiva affirmativa et alia negativa
Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradicit uni, in qua diclio exceptiva non
negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam illi, per quam
sua contradictoria exponitur.
484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo proposiliones exceptivae convertuntur.
.... tiulla exceptiva formaliter converlitur in aliam exceplivam, .... sed in unam
non exceptivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est totutn
aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, et parte extra capta et termino, supra
quem cadit exceptio, mediante oralione „quod cs(" Quod dictum est, habet veritalem
in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua
dictio exceptiva negatur, non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternatio.n der Urtheite auf die vier exceptiven Ur
theite angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socratem
non currit. Non omnis homo praeter Socratem non currit. JVo» omnis homo
praeter Socratem currit".
485) C. 3 : Videndum est de propositionibus exclusivis Dictio exclusiva
quandoque se tatet a parte subiecti et quandoque a parte praedicati et quandoque
cadit supra totam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exclusivam.
A propositione de inesse affirmativa ad aliam affirmativam de eodem subiecta
et praedicato cum dictione exclusiva capla proprie est bona consequentia Si
dictio exclusiva capiatur improprie et addatur verbo, tunc excluditur a subiecto omni
XX. Peter v. Ailly. 117
erörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition487), und
ihre Umkehrung488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae" und gratia
causae" neu ist489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition490),
dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinit" schliesst er
sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
itlud verbum, quod importat actionem distinctam Proportionabititer potest dici
de itla, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum in illis, in quibus cadit
supra totam propositionem , si diclio exclusiva capialur secundum impropriam
significationem , adhuc exclusio potest esse duplex: una, quando praecise excludit
praedicatum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando excludit praecise
pluralitatem maiorem, quam sit expressa per subiectum.
486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in proposilione ex
clusiva Subiectum, si sit terminus communis, supponit confuse lantum; si tamen
sumatur cum signo distributivo , supponit confuse et distributive Exclusiva
affirmativa, in qua dictio exclusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio
exclusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso
487) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo exponendae sunt exclusivae
Omnis talis exponitur per copulativam compositum ex eis, quarum prima est affir
mativa praeiacens remoto signo exclusiva et secunda xst universalis negativa
Omnis itla, in qua dictio exclusiva negalur, exponitur per unam disiunctivam.
488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exclusivae convertantur Non
convertitur formaliter in alteram exclusivam in affirmativis Sed negativa,
in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in exclusivam negativam
simitem Affirmativa, in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in
universalem de terminis transpositis Affirmativa, in qua diclio exclusiva ne
gatur, potest converti in affirmativam exclusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.
489) C. 4: Videndum est de propositionibus reduplicativis Dictiones „inquantum,
secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando autem
specificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.
490) Ebd. : Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativae Af
firmativa, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae,
debet exponi per copulativam affirmativam compositum ex quntuor propositionibus
ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,
Anm. 924); st reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod terminus,
supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in parliculari Negativa,
in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae,
debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propositionibus
ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gratia causae , loco conditionalis debet
capi causalis Omnis itla, in qua diclio reduplicativa negatur, semper contra
dicit universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negatur, et est
exponenda per propositionem contradictoriam, i. e. per affirmativam disiunclivam
compositam ex quatuor partibus contradictoriis.
491) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in reduplicativa.
Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicul in
praeiacente /n omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, terminus reduplicatus
supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit
determinate et confuse tantum.
492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur Re
duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmativam, sed in
unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subiectum est aggregatum ex praedicato
prioris et Mo lermino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
118 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicolettus Venetus.
die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel über die Untheil
barkeit des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkeh
rung der betreffenden Urtheile folgen lässt 496). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum ,fit" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre497).
Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Reihe von Autoren die Ueberschrift, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab , als gerechtfertigt erschienen sein , so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
493) C. 5: Restat determinare de propositionibus , in quibus ponuntur verba
„ineipit" et „desinit" Quaecunque propositio, in qua verbum „incipit" non
negatur et verbum „esse" negalur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in
qua verbum „desinit" affirmatur; et e converso Dicunt aliqui, quod aliter exponuntur
in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282) ; sed videtur
rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumcunque praedicatorum
Propositio de verbo „ineipit" polest dupliciter exponi; uno modo per
propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, alio modo per propositionem
de futuro et remotionem de praesenti lita verba „ ineipit" et „desinit"
includunt negationem non simpliciter negantem nec simplieiter infinitantem Ne
gativa de „incipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunetivam compositam ex
partibus contradicentibus partibus itlius copulativac, per quam exponebatur affirmativa
sibi contradicloria Multae propositiones de „ineipit" et „desinit" sunt distinguendae
penes amphibologiam ex eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et
vnam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem
Ista consequentia non valet: „Socrates ineipit scire omnem propositio
nem; „dvus est" est propositio; ergo Socrates ineipit scire propositionem „dem
est"" Non sequitur: „Socrates ineipit esse albus; ergo Socrates ineipit esse
coloratus".
494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstrelur per litteram „hoc" et litteram
„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit et immediate ante hoc non fuü".
Aliqui dicunt , quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut
nec momenta in motu Per itlud „nunc", quod est tempus praesens, non demonstratur
tempus indivisibite ; possumus uti tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut placet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.
495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni
bus de „ineipit" et „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qid
sequitur Ma verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente
alia suppositione Una suppositio est , secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrativo, alia est, secundum quam sie non contingit descendere.
Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „ineipit" et
„desinitu.
496) Ebd. : Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „ineipit"
et ,,desinit" Non convertuntur in propositiones simites Propositio de
„ineipit" debet converti in unam de praesenti et de futuro disiunetive; simititer itta
de verbo „desinit".
497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis
ei aequivalentibus, ut „producitur, generatur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,
generati vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut
propositiones de „ineipit" exponuntur per plures categoricas , ita simititer propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiet" Multa autem essent hie dicenda de
expositione dictorum verborum, sed itla magis spectant ad phitosophiam et supponunt
aliqua, quae non pertinent ad logicam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Gasuistik aller
Eventualitaten , und in unablassiger Erorterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich heruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Beniilzung einer fast endlos
reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er haufig die bunteste
Menge verschiedener „opiniones" anfuhrt, deren Vertreter uns spSten
Epigonen in der That grosstentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thatigkeit erstreckte sich iiber das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare
verfasste, und er gehorte somit durchaus nicht zu den einseiligen „moderni",
sondern zog, wie diess die spater sogenannte „via antiqua" that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie
in den Umkreis seiner Beschaftigung498). Fflr uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Gommentar zur zweiten
Analytik499), eine „Logica magna" 500) , ein kleines Compendium, welches
bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel gedruckt
wurde501) und allerdings grosstentheils nur ein Auszug aus der
Logica magna (in verSnderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der fjblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratura" eine Erorterung von Sophismen nach vier Gcsichtspunkten
geordnet503), und ausserdem „Sophismata" 504).
498) Er commentirte Arist. phgs. ausc, de gen. et corr., de anima, Eth. ad
Nie., und verfasste eine Summa phitosophiae naturatii.
499) Pauti Veneti expositio in tibros posteriorum Aristotetis. Venetiis 1477 u.
wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch iii,her auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erlauterung des aristotetischen
Textes ist, welehe haufig an Lincoln und Aegidius anknupft (s. Abschn. XVII,
Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Logica magna Pauti Veneti. Am Schl. : Pauti Veneti opus, quod magna
logica appellatur correctum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de
Fossano lmpressum Venetiis impensis Octaviani Scoti 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauti Veneti. s. I.
s. a. 4. Pauti Veneti summulae incipiunt; am Schl. per Gutielmum Tridinensem de
Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tractatus summularum logicae Pauti Veneti ; am Schl.
Venetiis per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauti Veneti summulae cum commentariis
Menghi Faventini ac quaestionibus eiusdem; am Schl. per Franciscum de Macerata
revisa. Venetiis per Otinum de tuna papiensem. 1498. fol. Logica Pauti Veneti
etc. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. n. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemtich ist hier folgende: Tract. I: Terminus , Propositio,
Praedicabitia , Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna ganztich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Sgllogismus. Tract. 11: Suppositio,
Amptiatio, Appellatio. Tract. 111: Consequentiae. Tract. IV: Terminorum probationes
(was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obtigationes.
Tract. VI: Insotubitia. Tract. VII: Einwurfe gegen Tract. 1 und deren Widerleguog,
und ebenso Tract. VIII Einwiirfe gegen Tract. III.
503) Quadratura magistri Pauti Veneti. Am Schl. Expticiunt dubia emendata
per manus mgstri Secundi Contareni Venetiis per Bonetum Locatellum.
1493. fol.
504) Schon i. J. 1474 in Maitand (in Quart) gedrnckt unter dem Titel: Quid
ratio possit logices arguta probandi Dogmata, de Veneto tittore Paule doces. Sodann:
Praeelarissimi Pauti veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schl. Papiae p.
m. Nicolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophgsmata magistri Pauti Veneti; am
Schl. emendala per [mgstrum Secundum venetum Contarenum Venetiis per Bonetum
Locateltum. 1493. fol.
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der ausfuhrlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die
zweite die propositio zum Gegenstande hat505), so dass sämmtliche Einzeln-
Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als categoremalicus im Gegensalze gegen andere Ansichten den
jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Salz-Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; sgncategoremalicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen506); die Adjectiva
können je nach Umständen beides sein507); auch ob die Syncate
goremata als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien, kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis"
absieht508). Was hierauf die significalio des Terminus betrifft, wird
unter naluralis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die
significalio ad placilum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo
in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia clarius appareat.
506) Ebend. : Terminus categoremalicus est signum tam implicite quam explicite
simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivum, sed alterius a se et
suo consimiti per se in notitiam deductivum Verba non sunt termini calegorematici,
cum sint suorum extremorum unitiva Terminus sgncategoremalicus est
signum officii executivum , nullius a se et suo consimiti sine nova impositione per
se signum Seguitur , quod aliquis est terminus simplex, qui nec est calegorematicus
nec sgncategoremalicus, ut „vel" aul copula verbi substantivi aut lermini
„A, B, C" et huiusmodi Item sequitur, quod terminus categoremalicus non dir
iitur esse, qui significative acceplus potest esse subiectum vel praedicatum aul pars
subiecti vel praedicali distributi propositionis categoricae, sicut aliqui ponunt (s. bei
Peter v. Aitly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen
in d. Summula log. 1, 1; Terminus categorematicus est itle, qui tam per se quam
cum alio habet proprium significatum ; sgncategorematicus est terminus habens
officium, qui per se sumptus nullius est significativus.
507) Log. magna f. 2 r. B : Dubitatur primo , utrum adiectiva aliqna possunt
esse lermini calegorematici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici difftrentia;
quaedam enim non significant a se et suis consimitibus distinetum, ut „omnis";
.... quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus";
.... quaedam significant huiusmodi significata per se et non respectu ad aliud, ut
adiectiva in ncutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini
sgncategorematici; .... secundo modo sunt categorematici , sed dependenter;
lertio modo possunt esse categorematici independenter.
508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec sgncategoremata „omnis, nullus, quitibet"
et simitia possunt esse partes subiecti vel praedicati Primo opinio dicit,
quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animal". Secunda dicit, quod
aliqua sgncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicali, sed littera
„omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera „non" est pars praedicati;
sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „homo" est solum praedicatum (B) Quia
huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas mititare videntur,
restal solum, ut argumenta contra eas facta brevissime sohantur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121
insbesondere aber erhalt auch hier in Shnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgangern der terminus mentalis eine bevorzugte
Stellung, indem er mit der Portrat-Aehnlichkeit verglichen wird, wShrend
fur den terminus vocalis das auch von Anderen benulzte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt 509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mundlichen oder schriftlichen
Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die naturalis
significatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder uber ihm
liegt510). Diess fiihrt ihn auf terminus communis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prSdicative Verhaltniss einer Ueberordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezuglich des
singularen bestreitet er die Singnlaritat der sog. Eigen-Namen und, wShrend
die Einen die Individualitat der Person, z. B. des Sokrates, lediglich
auf die Namengebung zuruckfuhrten , Andere aber sie gSnzlich verneinten,
schliesst er sich einer drilten Meinung, nemlich der scotistischen
haecceitas an511).
509) f. 3 v. B: Terminum voco significare naturatiler , qui atiquid significat et
impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit atiud, quam
rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivac repraesentare vel conceptum primum
in anima causare (s. bei Peter v. Aitly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur
significare ad placitum tripticiter. Uno modo, proul tittera ,,ad placitum" est
accusativi casus et rectus immediate a tiltera „significat" , non sotum terminus vocatis
rel scriptus significat ad placitum , sed etiam terminus mentatis (f. 4 r. A)
Secundo modo , quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel votuntatis,
ut nunc significct vel nunc non significet ; et sic quitibet terminus vel scriptus vel
mentatis significat ad placitum Tertio modo , quia ad votuntatem primi instituentis
ipse vel sibi consimitis atiquid significat vel significavit Sicut imago
depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474),
eircutus vero ante tabernam vinum significat sotum ex institutione et non ex convenientia
vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sic terminus
mentatis significal ex convenientia et simititudine accidentati ad talem rem, sed
terminus vocatis significat solam ex institutione.
510) f. 4 r. B : Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas magis
appareat: Primo, quod termini vocales vel scripti se ipsos naturatiter significant;
secundo , quod tales res a se distinctas significant orf placitum ; tertio , quod termini
mentales significant naturatiter res a se distinctas ex quadam convenientia el simititudine
f. 5 V. B: Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi terminus
„homo", nec iste significat atiquod inferius, ul istum hominem , nec atiquod
superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat
suum per se superius , sed nultum inferius Tertia dicit , quod iste terminus
„homo" significat animat, corpus, substantiam , et istum hominem ct omnem hominem
imaginabitem praeteritum, praesentem el futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio
inter ceteras probabitis est f. 7 r. A: Quitibet terminus secundarie significat,
quidquid terminus inferior vel superior significat primarie. S. unten Anm. 559
am Schl.
511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est itle, qui
est pro pturibus supponibitis, terminus vero discretus itle, qui lantum pro uno
(B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative acceptus natura122
XX. Paulus Nicoleltus Vcnetus.
Was hierauf iiber „probatio terminorum" folgt, konnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwShnten Hacceitat
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnct,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller iibrigen , welche ihm
mediali heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resotubiles finden, falls sie einen Umfang in prSdicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach ublicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begriindung unterliegen 512). So fiihrt er zunSchst betreffs
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den verschiedenen
Formen der Urtheile durch Satze, welche ,Jioc" oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiedurch ergibt sich die Brucke,
titer vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de
pturibus , quorum unum non est nec fuit nec erit pars allerius ; simititer terminus
singularis est itle, qui significative acceptus naturatiter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Nego, quod iste
terminus „Socrates" vel ,,loannes" sit terminus singularis; imo est ita bene communis,
sicut terminus „homo", et cum dicitur, quod Socrates est nomen proprium,
nego sumendo titteram ,,proprium" quoad logicam, concedo tamen grammatice
loquendo f. 9 r. A : Versantur tres opiniones : Prima dicit, quod homo est
Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nultus homo potest esse Socrates
nec Plato nec sic de atiis propriis nominibus ; tertia ponit , quod iste homo
est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).
(B) Ista tertia opinio inter ceteras probabitis est f. 10 r. A: Sunt duae
opiniones; prima ponit, quod nultus terminus communis est retiquo communior , quia
quitibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est atiquis terminus
communis retiquo communior Respondetur, quod communitas termini non attenditur
penes multitudinem significatorum , sed ideo dicitur atiquis terminus retiquo
communior, quia de tati potest universatiter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo
notanda est particularis distinctio terminorum Immediati dicuntur termini simptices
vel pronomina demonstrativa in singulari numero el adverbia demonstrandi,
ut ,,nunc, tunc, hic, ibi", el verbum „est", quia quorundam atiorum nominum
et verborum pro atiquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo
tatis propositio est immediala „hoc est", quia non potest probari per atiquid notius.
f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resotubites, ut nomina, verba
et adverbia et participia habentia inferiora secundum praedicationem; atii autem
sunt exponibites; atii vero sunt officiabites (s. bei Strodos, ob. Anm. 183),
ut termini timitantes ad sensum compositum et divisum, atiqui ad diversas compositiones
secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae
Contingit, eundem terminum esse resotubitem, exponibitem et officiabitem, «I patet de
isto termino „necessarium". Naheres hieriiber s. unten Anm. 536 ff.
513) f. 13 r. B: Redeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.
IV, 1) resotubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro atiquo suppositivus
et omne verbum praeler verbum „est" est resotubitis. Omnis enim propositio, in
qua subiicitur huiusmodi lerminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentia ; et hoc universatiter est verum. In indefinita vel particulari affirmativa
in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animal"
sic resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animat"
(v. A) Indefmita vel particularis negativa potest tripticiter probari; uno modo, quemadmodum
affirmativa; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoriti ;
tertio modo per universalem negativam sibi subalternantem , ut „atiquid non currit"
probatur sic: „nihit currit, igitur atiquid non currit" Eodem modo est dicendum
de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r, A) Universatis negativa probanda
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123
um hier- die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit
eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch ..hör" nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des terminus categorematicus zurückgreift
(s. Anm. 506), wird in der seit Occam- üblichen Weise in eine impropria
und eine proprio unterschieden, deren letztere entweder materialis
oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über signiftcatio der
termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complexi, bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Auch die supposüio simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda imposüio , sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das
von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der
communicabilüas zu Grunde legt516). Die supposüio personalis wird,
ist per assumptionem sui contradictorii Universalis affirmativa debet exponi per
mm subalternam et universalem negativam sibi convenientem Multipliciter con
tingit exponentes universalis affirmalivae variari vel ralione signi vel ratione subiecti
simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diverlitas
exponendi de subieclo composito vel disiuncto (f. 15 v. A) De oblique
mihi videtur posse dici absque distinetione aliqua.
514) f. 16 r. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro
aliquo vel aliquibus Ex quo palet differentia inter supponere et significare; ter
minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum infinita
significare Dividitur suppositio in impropriam, ut „Anglia pugnat" (s.
Buridan, ob. Anm. 105), et proprium, quae dividitur in materialem ac simplicem
et personalem. (Vgl. Summul. log. II, 1.)
515) Ebend. : Suppositio materialis est significalio termini in propositione extrema
liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.
(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius
signi materialitatis (v. A) Ista opinio in parte vera est et mihi conformis in
multis, sed est nimis strieta, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per
sonaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali
videtur consimite esse ponendum (B) Est igitur aliter dicendum, pro quo notandum,
quod lerminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum
incomplexorum quidam significaut significata non a se et suis consimitibus distineta,
at sgncategoremata ; quidam significaut praecise se vel sua consimitia, sed distineta ab
his possunt significare per solam impositionem novam, ut „A, B"; quidam significaut
significata a se et suis consimitibus distineta, sed possunt significare praecise se vel
sua consimitia , per limitationem signi , ut „homo" Terminorum complexorum
quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam aulem quiescenter,
ut „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in
complexi sumpli primo vel secundo modo aut etiam complexi non quiescenter signifi
cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo
materialitatis; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sie possunt. (Vgl.
Summ. log. II, 3.)
516) f. 18 r. A: Suppositio simplex est significalio termini in propositione ex
tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo
consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est aeceptio, termini vocalis vel scripti, quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach ublicher
Tradition eingetheilt 517). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach
dem Vorbilde Buridan's (ob. Anm. 112) die ampliatio vollig in die Lehre
von der Supposition , wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „terminus distrahens" trcffen518); hingegen
die appellatio, welche er dreigliedrig als appellatio temporis und ampliationis
und formae fasste, hat er in dem grosseren Compendium hinweggelassen
5 f 9). Betreffs der. suppositio relativorum zShlt er vorerst
fiinf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
accipitur prn intentione animae, cui non imponitur ad significandum Resurrexit
quidam modernus sotum suppositionem admillens personalem et asserens in suis
scriptis, nullam suppositionem materialem existere seu simpticem (Marsitius, Anm. 401,
nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae
atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) tuxta quaesitum, quis sit
terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis, descriptiones , quae
nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in toto verae Est
igitur meo iudicio atiter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus
simplex unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato non ratione signi communicabitis
aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est conceptus simplex
unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato sub ratione signi communicabitis aut
incommunicabitis Terminus primae impositionis est signum tam impticite quam
expticite simplex ad placitum significativum absque nova impositione sui adaequati
significali non sub ratione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminut
secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ratione signi communicabitis
aul incommunicabitis.
517) f. 20 r. A: Suppositio personatis est significatio lermini in propositione
non maxime abstracti nec aequivalentis extrematiter se habentis el non extrematiter
unitivi pro distincto a se et quotibet sibi consimiti (B) Dividitur m discretam ct
communem Discrela est significatio termini singularis aut termini communis cum
pronomine demonstrativo (v. A) Communis suppositio dividitur tn dcterminatam
et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa et distributiva.
Confusa tantum dividitur, quia quaedam estmobitis, quaedam immobitis
Confusa distributiva quaedam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)
518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitalem suppositionis , quae fit respectu
diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se
respectu verbi de praesenti solam supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:
Terminus supponens a parte subiecti respectu verbi amptiativi indifferenter supponit
pro tati, quod est vel quod verbum timitat f. 24 v. B: Terminus sequens verbum
amptiativum sotum supponit pro tati , sicut verbum timitat, i. e. de cuius pronomine
ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur f. 25 v. A: Respectu terminorum
distrahentium de praeterito el futuro vel atiorum participiorum verborum amptiativorum
terminus supponens respectu verbi de praesenti distracti per participium aticuius
verbi amptiativi supponit eodem modo, quo supponerel rcspectu eiusdem verbi amptiativi
f. 26 r. B : Diversimode proponuntur propositiones de lermino distrahente,
ad quarum quamtibet est diversimode respondendum , ut „Antichristus est futurus,
Atiquis homo est mortuus, Adam est praeteritus" . (Vgl. Summ. log. II, 8.)
519) Zur Erganzung moge daher aus Summ. log. II, 9 angefuhrt werden :
Appellatio est acceptio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi
vel participii Appellatio temporis est acceptio termini in propositione pro aliquo
secundum solam significationcm verbi vel participii Appellatio amptiationis est
acceptio termini amptiative sumpti timitati per lerminum amptiativum praecedentem
Appellatio formae est acceptio termini in propositione timitati per terminum praecedentem
concementem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosco,
et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre
Socratem. Propositionem hgpotheticam scis , el tamen nescis atiquam propositionem
hgpotheticam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125
Früherem bekannt ist520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer
Supposition521).
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probatio terminorum
zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibitia
unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den. Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „differt" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),
520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae sunt opiniones
Prima Heit, quod relalivum convertitur cum suo antecedente simititer tam quoad
significationem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio
ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro Mo, pro quo praedicatum in
propositione , in qua ponitur suum antecedens, verificalur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258) (B) Tertia ponit, quod relativum non simpliciter
convertitur cum suo antecedente, sed proat habuerit respectum ad subiectum vel
ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relalivum significal itlud, quod
significal suum antecedens, verumtamen discretius scu minus confuse, prout est relatum
ad suum antecedens, vel sattem non magis confuse, quam suum antecedens. ...:.
f. 28 r. A: Quinta ponit, quod relalivum relatum ad suum antecedens respectu alicuius
actus competentis cuitibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A : Reprobatis his opinionibus restat opinionem verum et probabitem
pertraetare Relativa aceidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositionem,
quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secundum
varielatem sgncategorematum eis praepositorum, ut „Corvus est niger, et quitibet
Actkiops est talis" Relalivum identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens f. 29 r. B : Retalivum identitatis hgpothetice
retatum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praccise delerminate.
t_v.Hi Relativum identitatis hgpothetice relatum ad suum antecedens supponens
discrete vel determinate supponit eodem modo f. 30 r. B: Si antecedens relativi
identitatis hgpothetice relati supponit mobititer affirmative, relativum supponit etiam
mobititer (v. B) Cuiustibet propositionis hgpotheticae , cuius extremum unius
partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probatio est illatio
categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)
522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi haltentibus est ulterius
prosequendum , et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausführlichst
folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni homine, et tamen ipse non
diflert ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni
homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nulto homine differt
omnis homo. Socrates differt, differebat et differet ab asino, et tamen non ab omni
asino Socrates differet vel differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)
523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exclusivis Propositio exclusiva
primi ordinis est itta, in qua nota czclusionis determinat implicite vel explicitc laut
subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit"; secundi ordinis est, in
qua nota exclusionis determinat totum praedicatum cum copula, ut „1 stc homo tantum
currit"; tertii ordinis, in qua determinat solum praedicatum, ut „Tu es
tantum homo"; quarti ordinis , in qua determinat partem praedicali aut
subiecti, ut „Ego video tantum Socratem" ; quinti ordinis est, in qua dictio
exctusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundlage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia
beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itla, in qua terminus,
a quo fit exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte oralionis, ut „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);
dann reiht er „sicut" an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 526), hierauf die Comparative 5'27) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann52s). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorematisch
bald syncategorematisch stehen konnen, nemlich: „tolus" 529),
homo praeter Socralem currit" ; secundi ordinis dicitur itla, in qua non
ponuntur tn eadem parte propositionis , imo inter ea mediat copula, ut „Omnis homo
currit praeter Socratem". Nach den betreffenden Regeln iiber die Exposition folgen
Bemerkungen iiber die Supposition der Termini in diesen Urtheiten (f. 39 r. U):
Aggregatum ex termino, a quo ftt exceptio , et opposito termini extra capti supponit
mobititer Pars extra capta stat confuse tantum Terminus, respectu cuius
fit exceptio, non atiunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regeln,
welehe der Lehre von Consequentia angehoren. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)
525) f. 41 r. A. (Vgl. Summ. tog. IV, 12.)
526) f. 42 r. A: Restat, de atiis dictionibus vim confundendi habentibus pertractare,
et primo de dictione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum
immediate sequentem confundit confuse tt distributive in comparatione ad praedicatum
propositionis dependentiae, t e. propositionis sequentis iitteram „sicut". Uieran
kimpfen sich dann die Sopbismen: Quantuscunque fuit Socrates, tantus fuit Plato, et
tamen Socrates non fuit tantus, quantus fuit Plalo. Impossibite est, quod Plalo curral
ita velociter uniformiter praecise , sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam
non est ita albus, sicut erit Plato, et erit albior, quam erit Plato, et lamen non erit
albus praecise, sicut erit Plato. lta cito potest esse antichristus corruptus, sicul ipse
generabitur, et tamen non potest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabitur.
527) f. 43 v. B : El comparativus habet vim confundendi Exponitur per
attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabititer
sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente tittera „ita" utraque extrema.
Hierauf die Sophismen: In infinitum minor te est atiqua pars tua, el tamen
non in infinitum maior atiqua parte tua tu es. Plato erit albior, quam Socrates, et
tamen Ptato nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit atbior , quam
Ptato incipit esse albus, et tamen sotummodo per finitum ipse erit albior, quam Plato
incipit esse albus. In infinitum citius erit atiqua pars pertransita, quam /i, el lamen
non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam atiqua eius pars. (Vgl. Summ.
log. IV, 7.)
528) f. 47 v. A: Quitibet terminus superiativus cuiustibel termini communis
immediate sequentis est mobititer confusivus in ordine ad suum positivum
Quando construitur cum genitivo pturalis, potest dupliciter exponi; uno modo
per suas praeiacentes el negativam de positivo, atio modo per suas praeiacentes et
negativam de comparativo f. 48 r. B : Quando construitur cum retatione impticite
vel expticite, ul „A est maximum pondus, quod Socrates potest portare" , „A est
minimum pondus , quod non potest portare" , „A est maximum , quod non polest
videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sic exponitur „A potest pvrtare
et nultum maius" , secunda sic „A non potest portare nec atiquod tantum",
tertia sic „A non potest videre nec atiquod tantum", quarta sic „A polest
videre et nultum minus". Hieran schtiesst sich dann eine peintich ausfuhrtiche
Erorterung uber „maximum, quod sic" und „minimum, quod non" an. (Vgl. Summ.
log. IV, 8.)
529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque
categorematice et quandoque sgncategorematice tenentur Sumitur „lotus"
sgncategorematice, quando toti propositioni praeponitur. Dahin gehoreu danu Sophismen,
wie z. I!..- Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates atiqua sui
parte est minor. Totum, quod est in mundo , est in ocuio tuo vel in bursa tua u.
dgl f. 57 r. B: Categorematice sumitur, dum coputam principatem determinare
non potest , quando copulae postponitur vel eidem introctuse et restricte z. B. in den Sophismen: tn oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoon.ituIrn,
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127
„semper" 530), „ab aeterno"531), „infinilum" 532), und „immediate" 533);
hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „cuusae veritalis" die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi n. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) f. 57 v. B : „Semper" sumitur categorematice , dum verbum principale determinare
non potest , quando a parte praedicati collocalur , ut „Aliquis homo fuit
semper" • sgncategorematice lenetur, quando in copulam principalem suam viriutem
emittit; ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)
531) f. 58 r. B : Quaecunque dicta sunt de termino „semper" , possunt convenienter
applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aelernum". (Vgl. ebend. IV, 17.)
532) f. 58 v. B: „Infinitum" tenet categorematice, quando principale verbum
determinare non polest; .... sgncategorematice, quando determinat. Hiezu die
Sophismen: Sicut in finita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinitum tempus fuit
finitum, et tamen nuttum tempus finitum fuit infinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominatiter, quando
cum atiquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;
adverbialiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" anneclitur
„Immediate" terminum sequentem se confundit confusc tantum Exponitur profositio
denommata ab eo per suam praeiacentem et universalem negativam. Hier
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediale post
lue erunt vexa et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)
534) f. 63 r. B: De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Huiusmodi
verb>a terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 r. A :
A propositione de „incipit" in sensu divisn et in sensu composito subiecto consimiti
cum diclo opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum
verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam , quod nullus terminus
connotans indivisibititatem debet ingredi probationes itlorum , sicut „instans",
quia nihit eis correspondet in re, sed loco lalium ponenda sunt divisibitia, ut „tempui,
cito, nunc" (vgl. Peter v. Aitly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,
quod dupliciter exponuntur, uno modo per positionem de praesenti et remotionem
de praeterito, secundo modo per remolionem de praesenti et positionem
de futuro (s. Albert v. Sachsen , Anm. 282) (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,
quod exponuntur per disiunctivas et copulatiras compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non
habet, sed habet causas veritalis, quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,
unius de praesenti affirmativae et reliquae de praelerito negativae cum
determinalione dietionis „immediate" ; .... secunda causa est una copulativa unius
de praesenti negativae et alterius de futuro affirmativae cum simiti determinalione.
f. 66 r. A : Qualecunque erit atiquid, quale ipsum tam non est, ipsum incipit
vel ineipict esse tate Quatecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)
Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti verificabitis , ut „Tu es" .... (B) Quaelibet propositio de praeterito vel
futuro verbo substantivo est pro instanti verificabitis, nisi determinetur per terminum
significantem fiuxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel fuluri non est
pro instanti verificabitis, nisi forte gratia materiae, non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Plalonem , igitur in aliquo instanti langes Mos" f. 67 v.
B: A quacunque causa inecptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum
argumentum A propositione inecptionis vel desitionis ad disiunetivam ex suis
causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So
phismen.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia einthcilt836); und
hieraus erwSchst ein kleiner neuer Bruchtheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie , denn dergleichen Verba und Participia fflhren zur
,jpropositio descriptibilis" , zu welcher auch die ublichen juristischen
Beispielsatze betreffs der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehoren537); hingegen
auf den Adverbien beruht die „propositio de modo exponibilis" 538),
und hinwiederum Nomina, Verba und Participia geben Veranlassung zur
„propositio officiabilis" 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe solcher
Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus compositus
zusammenhangt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und
auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hieriiber bestehende Meinungsverschiedenheit
dadurch schlichten , dass sensus compositus dann
eintrete, wann der Modalitats-Terrainus dem Urtheile vorangehe, hingegen
sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe540).
536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus , a quibus sensus compositus et divisus
originem sumit, sequitur pertractare Terminorum officiabitium quidam sunt
nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium, contingens, rerum, falsum"; quidam
sunt verba, ut „scio , dubito, credo, imaginor, opinor, hacsito , volo, nolo, percipio,
inteltigo, existimo , promitto , apparet, significat, potest, contingit" et atia infinita;
quidam sunt participia, ut „scitum, dubitntum, creditum" etc.; quidam sunt adverbia,
ut „possibititer , impossibititer" ete. Horum terminorum quidam habent officiari, ut
praedicta nomina, verba et participia , quidam describi, ut verba et participia , quidam
exponi, ut adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibitis est itla, in qua atiquod praedictorum verborum
vel participiorum existens primum probabite in propositione incomplexum determinat,
ut haec propositio „Ego scio A propositionem" sic describitur et probatur:
,,Ego scio significatum primarium A propositionis, quod scio primarie significari per
A, igitur scio A propositionem" . . . . (B) Ab his potest homo exemptum sumere, quatiter
atias propositiones de atiis verbis officiabitibus describere debeat, ut ,,Promitto
tibi denarium", i. e. „Promitto tibi ius aticuius denarii praesentis, praeleriti, futuri,
possibitis, imaginabitis" . (Vgl. Summ. log. IV, 4.)
538) f. 71 r. A: Propositio de modo exponibiiis est itla, in qua aliquod praedictorum
adverbiorum existens primum probabite in propositione verbum principale delerminat,
ut „Necessario omnis homo est animal" exponitur sic: „Omnis homo est
animat, et non potest esse, quin omnis homo est animal". Zur Erlauterung folgea
acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)
539) f. 73 r. A: Propositio officiabitis est illa, in qua modus nominatis , verbatis
vel participiatis existens primum probabite tn propositione complexum determinat,
ut „Possibite est , te scire A" sic officiatur et probatur: „Haec propositio est
possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire
,A". Hierauf zwolf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und
sonach (f 75 r. B) als „Conctusiones credutitatis" bezeichnet werden. (Vgl. i'«ran,.
log. IV, 3.)
540) f. 76 r. B: Omnes itti modi superius expticati, sc. nominatis , verbatis,
participiatis et adeerbiatis , sensum compositionis el divisionis exprimere possunt;
sed quatiter , est difficullas. Dicunt quidam, quod, quandocunque modus simpticiter
praecedit orationem infinitivam vel finatiter subsequitur eandem, sensus compositus
nominatur ; sed quando medial dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,
quando modus praecedit, est sensus compositus , sed quando medial vel finatiler subsequitur
, est sensus divisus Dico ergo atiter tenendo medium istorum , quod,
quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hgpotheticum, facit sensum compositum,
et quando me,tiat verbum didi et primum exiremum , tenetur in sensu diviso
(v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabiti frequenter
fattit argumentum. Hieran reibt sich cine Menge von Sophismeu.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune , Sophismen über
„scilum" und über „fulurum contingens" aufzuhäufen 54 1)•
Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Urtheiles
, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig
läppischen Einwand zurückzuweisen54'2), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 54;J). Das kategorische wird zu
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir hei Pseado-Occam (ob. Anm. 173)
trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunctive,
copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 544).
Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negalio praegnans" hinzu, welcher sich auf die
exponibleri Urtheile bezieht 545), uud in gleichem Sinne wird von terminus
541) f. 82 V. A: Qiu'a in traetatu praecedente pluries tangebatur, ticet indecise,
de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem clarius tradendo
scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est , utrum scitum ab atiquo
sit duiiium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con
tingens de necessitate eveniet. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Fotioseiten füllt, ist ein fortlaufendes Schulexercitium, in welches alle möglichen
Sophismen verflochten werden.
542) f. lül r. A: Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aul falsi
significativa .... (v. A) Contra arguitur .... per istam oralionem „Bu est Ba" ....
Sespondetur, quod ,,Bu est Ba" non est propositio, et nego, quod sit enuntialio per
fecta. (Vgl. Summ. tog. I, 5.)
543) f. 101 v. B: Propositio in categoricam et hgpotheticam dividitur
Propositio categorica est illa, quae implicite vel explicite habet subiertum, praedicatum
tt cupulani (f. 102 r. A) Contra divisionem arguitur probando, quod aliqua
ist propositio, quae nec est calegorica nec hgpothetica ; et ponitur, quod tu ineipias
proferre propositionem .... et sie continuabis, quousque erit totaliter prolata;
ideo sie propositio immediate post erit categoriea vel hgpothetica (B) Respondetur,
quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius
subiectum, quam praedicatum. Aehulicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit gleichem Glück beseitigt werden.
544) f. 102 v. A: Propositionum categoricarum quaedam sunt de subiecto am
pliativo et praedicato ampliativo , quaedam nec de subiecto ampliantur nec de
praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae
dam de extremo ampliativo et non subiecto nec praedicato Iltarum de subiectis
ampliativis quaedam sunt de praesenti, quaedum de praeterito, quaedam
de futuro Categoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam
de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec de extremo.
Illarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel eoniunctionis,
quaedam cum interpositione Illarum sine interpositione quaedam sunt
de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , .... quaedam ex recto et obliquo
Illarum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunetivo ,
quaedam de extremo copulato, .... quaedam de conditionato, quaedam de temporali, quaedam de caüsali (s. jedoc.h..A.nqmu.ae5d4a9m). de...locCalai,
tegoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam
nec de secundo nec de tertio.
545) f. 102 v. B : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego
ricarum quaedam est alfirmaliea, quaedam negativa Affirmativa est itla, in qua
verbum principale vel copula implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro
positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis , sicut
exclusivae et reduplicativae , in quibus non negatur nota denominationis et quaecun
que exceptiva proprie negativa Non praegnans est quaecunque negativa non
Phamtl, Gesch. IV. 9
130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
praegnans bei der Eintheilung gesprochen , welche auf der Quantität be
ruht546), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz
folgen 547). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus
der modalen von der Quantität abzusehen sei; den Exceptiv- und den
Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen548). Betreffs
des hypothetischen Urtheites will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und
das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVII, Anm. 5S4, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis
vel non se habens aliquo dictorum modorum, .... et haec dividitur, quia
quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est ilta, cuius
contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non potest esse ve
rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.
105 r. A : De quolibet dicitur allerum contradictoriorum incomplexorum et de nullo
eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativo ad affirmativam de
praedicato infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae
dicato infinito ad negativa«l de praedicato finito in recto et in suppositione personall
est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir
mativam de praedicato infinito debito media est bonum argumentum.
546) f. 107 V. B : Tertia divisio principalis categoricae est, .... quod quaedam
est universalis, quaedam particularis , quaedam inde finita, quaedam sinyutaris. ....
Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali
determinatus vel pluribus eidem aequivalentibus f. 109 r. A: Particularis
est ilta, in qua subiieitur terminus non praegnans solo signo particulari determinatus
vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferentibus (B) Indefinita
est itla, in qua subiieitur terminus communis non praegnans nullo signo determina
tus Singularis est itla, in qua subiieitur terminus discretus sine signo immediatc
aut terminus calegorematicus solo pronomine dcmonstrativo determinatus f. 112
r. A: Ab universali affirmativa ad suum singulare cum debito medio est bona consequentia
(B) Ab universali negativa ad quamlibcl suarum singularium est bona
consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particularem tam affirmative quam
negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)
547) f. 113 r. B: Dicto de quantitate propositionum tam restal, easdem in
figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocare. Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Kegeln der Entgegensetzung und
Subalternation in ausdrücklichem Anschlnsse an Petrus Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aeqnipollenz (mit Benützung des
Memorial-Verses „Prae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheite angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia
der Urtheite und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155) , und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)
548) f. 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim
plex, quaedam per aecidens, et quaedam extra quantitalem scu praeter quantitatem.
.... f. 123 r. A: Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debite
transpositio extremorum copuiae , cuius allerum extremum tam implicite quam expli
cite caret quantitate logicali; et isto modo convertuntur exclusivae et modales in
sensu composito (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et similiter dico
de reduplicativis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheite
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z. B. „Taedcl animam
vitae meae" sei umzukehren „Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei
Marsitius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrates" ergebe „Socrates aliquod album
fuit" u. s. f. (Vgl. Summ. I. I, 11.)
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 131
lüudinaria, einer comparaliva, relaliva, inhibitiva, electiva, subiuncliva,
expletiva u. s. f. sprechen müsse 549). Deunoch aber erörtert er vorerst
die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Urtheil55u),
um sodann bei dem copulativen eine Unterscheidung zwischen
„copulalim" und „colleclive" "oii) und ebenso beim disjunctiven zwischen
„disiunclim" und „disiunctive" durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionalim" und „conditionaliter"
; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform
nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens
nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae
und führt nun zehn verschiedene Meinungen , Anderer an
(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlichen Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-
549) f. 124 v. A: Nunc de hgpotheticis sollicite est tractandum Quidam
quinque species ponunt hgpothelicarum, quidam sex (Rurjdan und Atbert, Anm. 81
u. 273), alii septem (Strodns, Anm. 190), alii decem (Kcribrigus , Anm. 214), alii
quatuordecim , et sie ultra. Sed obmissis bis dico, quod tres et non plures sunt
spectes, sc. copulativa, disiunctiva et conditionalis, sub qua acquivalenter locatur
rationalis. Non enim video , quod temporalis , localis et causalis sint hgpotheticae,
quin etiam aliae, quas formant uliae notae adverbiales et conjunctivae ; et sie similitudinaria
esset hgpothetica , ut „Srripsi, sicut tibi placuit", et comparativa,
item relaliva .... et inhibitiva, ut „Vircumspicit, ne sibi concludatur", item electiva,
ut „Potius est concedere, quam male respondere", el subiunctiva, ut „Ego feci, quod
bene respondisti" , et expletiva, ut „Licet movearis, non curris", et sie per
alias notas posset formari nimius hgpotheticarum numerus .... et atitis partim.
550) f. 125 r. A: Ui autem et temporalium materia mtgis intelligatur , volo
declarare. .... Temporalis est itla , quae a nota temporis implicite vel explicite sumit
denominationem De primo ordine sunt itlae, in quibus nota lemporis pe
tendo prineipium propositionis impedit quantitatem, ut „Quando ego disputo, tu respondes"
; secundi ordinis sunt itlae, in quibus nota temporis non impedit
quantitatem , ul „Ego disputo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die.
Sinulosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheitung werden dann auch localis
und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urlheitsarten die exple
tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich
f. 127 r. A: Expletiva propositio est illa, quae a nola sie vocala sumit deno
minationem; .... istaram quaedam est alicuius quantitatis, quaedam nullius; exemplnm
primi „Licet movearis, non curris", exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".
Item quaedam sunt affirmalivae , quaedam negativae Item quaedam primi or
dinis, ut „Licet sis asinus , es Aomo" , quaedam secundi, ut „Tu es homo, licet sis
asinus" u. s. w.
551) f. 127 v. B: Nota copulandi sumitur copulative, quando categoricas conlungit,
copulatim vero, quando praecise terminos unit Nola copulationis sumpta
coputatim sumitur divisive , quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur
copulativa de simitibus terminis, cotlective vero, quando non sequitur huiusmodi co
pulativa; exemptum primi „Socrates et Plalo currunt , ergo Sociates currit el Plalo
currit", exemplum secundi „Socrates et Ptato sufficiunt portare hunc lapidem". Für
diese beiden Arten werden nun Regeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor
auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co
pulativen Urlheites gehöre. (Vgl. Summ. log. I, 13.)
552) f. 131 r. B: JVota disiunetionis sumitur disiunctim, cum solummodo ter
minos coniungit , disiunctive vero, cum categoricas unit; exemplum primi „Tu es
homo vel asinus", exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus". Die hierauf
folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Consequentiae an. (Vgl. ebend. I, 14.)
9*
132 XX. Paulus Nicoleltus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei ; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsform 553).
Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er Cheilt nun sofort
die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
liter formalis, und in materialis, wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de materia 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 r. B: Nota condiUonis sumitur conditionatim , cum categorica vel
terminis clauditur, conditionatiter vero, cum categoricas coniungit et unit; exemplum
primi „Omne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal , si est fudibite,
est asinus" , excemplum secundi „Si tu es homo, tu es animal" .... (v. A)
Aliqui dixcrunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non
potest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur
in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite, quod antecedens sit
verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod
non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem
sit verum. ... (B) Quarti quod non sit possibite, antecedens esse verum, con
sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti ....
quod si ita est, sicat est significabite per antecedens, necesse est sie esse, sicut est
significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284). ' Sexti .... quod
non sit possibite sie esse et sie non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi
consequentis Septimi quod non sit possibite sie esse et sie non esse
demonstratis significatis antecedentis et consequentis Octavi .... quod consequens
intelligatur in antecedente Noni quod significalum adaequatum consequentis
intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod
requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,
, Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel universaliter
assignari, quia conditionales in multiplici differentia proponuntur
Ad veritatem affirmalivae significantis iuxta compositionim suarum categoricarum re
quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sie
significantibus et demonstrando per litteram „sie" significala consueta antecedentis et
oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmalivae non significantis ex compusitione
suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni condilionali vere
sie significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen
conditionalen Urtheites. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con
sequentiae. (Vgl. Summ. log. I, 12.)
554) f. 139 r. B: Ut de conditionalium materia plena habealur notitia, de rationalibus
est ultimo insistendum Propositio ralionalis est enuntiatio hgpothelica
implicite vel explicite coniungens duas propositiones per nolam rationis „ergo" vel
„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam trunstalum est,
ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. III, 1 — 7) tam affirmalivarum quam negativarum
quaedam est bona et quaedam est non bona scu mala. Consequentia bona
significans iuxta compositionem suarum partium dicitur Ma, cuius contradictorium
consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans
non ex compositione suarum partium dicitur itla, quae uni bonae est immediate subordinabitis
(B) Consequentia bona formalis est illa, cuius contradictorium con
sequentis sie primo significando polest antecedenti formaliter repugnare (f. 140 r. A)
Consequentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for
malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re
pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modificationen die Eintheilung der Termini in impertinentes
und perlinentes auf, deren letztere entweder disparali oder consecutivi,
und zwar diese wieder entweder converlibiles oder sequela tanlum
sind 550). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183— 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia
ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be
ziehen 557).
molissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris" , des
zweiten „Tu es homo, igitur es risibitis", des dritten „Tu es homo , igitur es anitnal")
Consequentia bona materialis est itla , cuius contradictorium consequentis
sie primo significando polest antecedenti materialiter repugnare, at „Nullus dcus
est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse
quentia bona de forma dicitur Ma, cui quaelibet sitn simitis in forma est bona, ul
„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itla, cui
non quaelibet simitis in forma est bona, ul „Tantum puter est, igitur non lantum
pater est".
555) f. 141 r. B: Omnis sgllogismus bouus est consequentia de forma A
copulaliva ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab exposita
ad utramque eius exponentium et a causa reritalis ad propositionem habentem
Mam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar
gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel particitlarem
Nulla consequentia solum materialiter bona tenet de forma (f.
142 v. A) Si contradictorium consequentis est itlativum contradictorii antecedentis,
consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est
verum (B) Si antecedens est necessarium, etiam consequens est necessarium
(v. B) Si antecedens est possibite, etiam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur
ad consequens , itlud idem sequitur ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat
cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est
bona scita a te esse bona, .... et antecedens est concedendum o te (v. A) Si
antecedens est scitum a te, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) Si ante
cedens est a te dubitandum, consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.
179 f., 285, 411 f.
556) f. 147 r. B: Termini impertinentes sunt, quorum stat unum indifferenter
negori de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impositione;
ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,
quidam consecutivi Disparati dicuatur illi, quorum unus non potest de alio verificari
nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum
quidam sunt convertibites, .... ut „homo" et „risibite" .... quidam sequela lantum
sine convertibititate, i. e. illi, quorum unus est itlativus alterius et non e contra,
ut „homo" et „animal".
557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparatorum,
ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum f. 148 r. A: Quandocunque
sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam
valet argumentum (B) Ab uno convertibiti ad reliquum rutione totius extremi
est bonum argumentum (v. B) etiam ab uno correlativorum ad reliquum
f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu
mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis
tributive vel confusive non valet argumentum, .... (f. 154 v. A) sed negatione postposita
est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum
debito media negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori
ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum
f. 166 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse
quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A : A superiori ad suum infe
rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.
134 XX. Paulus Nieolettus Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den noch iibrigen Zweigen der consequentia,
nemlich zu syllogismus, Obligatoria und Insotubilia, folgen nun
in eigenthiimlicher Weise Erorterungen iiber Wahrheit, Unmoglichkeit
u. s. f. der Urtheile iiberhaupt. Zuerst fiihrt Paulus neun verschiedene
grundsatzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an , unter
welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des significatum
adaequatum zu Grund legt588); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen iiber significatio naher zu betrachten
, und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Objectivitat entspreche und dasselbe daher
hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urlheilen stehe, deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegenslande
des Urtheiles uud dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgehen miissen , ubi ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der liezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem significatum
tolale des betreflendcn Terminus, sondern das significatum adaequatum
der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthiimlichen
Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Objectivitat und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-
558) f. 158 r. B : Ad probandum sophismata et atias quascunque euuntiationes
diversi diversimode variis viis procedunt Prima igitur via conctudit : Ad
veritatem propositionis affirmativae requiritur , subiectum et praedicatum supponere
pro eodem; requiritur, quod ipsa significat tatiter , quatiter est; omnis
propositio affirmativa significat, se esse veram; quaetibet affirmativa de praesenti,
cuius suhiectum pro nullo supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231) (v. B) Secunda via ponit: Si haec propositio vel
ista quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera (f. 159 r. B)
Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est , significat haec propositio vel itla
quacunque demonstrata, itla propositio est vera (v. B) Quarta via ponit: Si est
totatiter, sicut propositio significat, itla est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, abgewiesene
Ansicht , sowie die des Peter v. Aitly, Anm. 469) (f. 160 r. B)
Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significal esse et, quod
non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des
Prateritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaetibet propositio ad placitum
significans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondet mentatis vera
vel falsa (s. gleichfalls Peter v. Aitly a. a. O.) (v. A) Septima via ponit: Si
propositio quacunque demonstrata est una significans primo, quod sic esl, est vera.
(f. 161 r. A) Octava via ponit: Propositio vera est propositio indicativa perfecta
univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectus (B) Ultima via,
quam inter celeras reputo sustinendam, ponit: Si aticuius propositionis significatum
adaequatum est verum et non repugnat, itlam propositionem esse veram sic significando
adaequate, itla propositio est vera (s. die von Peter v. Aitly angefiihrte Meinung,
Anm. 470).
559) f. 162 r. A: Quia in praecedentibus de significalo adaequato propositionis
tangebatur , ideo de eodem restat videre Muttae versantur opiniones. Prima ponit,
quod significatum propositionis vere est modus rei et non res (B) Secunda
ponit, significatum propositionis vere esse compositionem mentis vel intellectus componentis
aut dividentis (v. B) Tertia opinio , quae est communiter doctorum
ordinis mei et praecipue magistri Gregorii de Arimino, ponit , quod significatum propositionis
est atiquatiler esse .et complexe significabite, el dicit, quod hoc nomen
„atiquid" et sibi sgnongma „res" et „ens" possunt accipi tripticiter (s. ob. Anm. 40).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135
quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der l'rtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen
glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu , insoferne jede derselben entweder ex terminis
oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens
oder per se, und letztere wieder entweder materialiter oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter
solum, plus quam formaliter, formalissime 56 1).
(f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adaequatum significatum totale alicuius
propositionis mentalis proprie dictae , quia quaelibet talis ratione partium , quibus
aequivalet, significat plura ad invicem distincla, .... et quidquid significatur per
atiquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eins totalem significationem,
etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Aitly, Anm. 470) (f.
164 r. Ä) Multae aliae opiniones tructandae et in quibusdam repellendae forent, sed
quia in maiori parte conveniunt asserentes plura, quae nostro iudicio vera sunt,
— ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nutlius propositionis negativae
significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan, Anm. 77)
(v. B) Nullius categoricae affirmalivae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si
gnum correspondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua
liter v (f. 165 v. A) Cuiusitbet propositionis adarquate complexae significabite,
quod in natura ponitur, a suo incomplexe significabiti aliqualiter distinguitur, et volo
dicere, quod „dcum esse'' et „dcus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione
significati ad suum signum pono: Significatum t ermini, quod ab intelleclu apvrehenditur,
non dicitur esse talc , quod toto signo coneipitur Significatum
adaequatum termim non dicitur esse itlud, quod totale nominatur , nam „homo" si
gnificat hominem, animat, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus
ßt totnle significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Significatum adaequatum lermini est distincte apprehensum sub propria
ratione, quo nihit posterius sie coneipilur sub formali denominalione Significa
tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite
egreditur a significatis adaequatis partium.
560) f. 167 V. B: De possibititate , impossibititate , necessitate et contingentia
propositiouum sunt mullue opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur pos
sibitis ex eo, quod sie adaequate significundo potest esse vera, et impossibitis , quod,
quandocunque formatur, est falsa, et necessaria, quod, quandocunque formalur, est
vera, et contingens ea, quam stat esse veram vel falsam indifferenter Sccunda
ponit, quod dicitur possibitis ex eo quod, qualitercunque est significabite per eam
sine novo impositione , sie potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei impossibitis,
necessaria, contingens). . .. (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite
est ita esse, sicut propositio significal adaequate, propositio est possibitis u. s. f.
(ebenso) Quarta ponit, quod est possibitis, quia, qualitercunque per eam
secundum totalem significationem totaliter significatur , ita est '(vgl. Peter v. Aitly,
Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibitis oratio indicativa perfecta univoca,
per quam sie adaequate significantem polest intellectus reddi verus (B) Sexta
ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, itla est possi
bitis. ..... Seplima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise
, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise,
est impossibitis; contingens est, ex qua non sequitur impossibite Haec
opinio tenet veritatem, verumlamen quia eius regulac nimis prolixae sunt et difficiles,
ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.
O iflava ergo opinio ponit: Si alicuius propositionis significatum adaequatum est pos
sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, itla est possibitis jx. s. f. genau ent
sprechend bei den übrigen drei.
561) f. 169 r. B: Ui pruedieta clarius innotescant, divisiones expedit
declarare Propositio impossibitis ex terminis dicitur itla, quae esset im136
XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlich dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,
Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss
des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Affaire 5ü3). Zuletzt spricht er auch noch von
einem sgllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urtheile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 584).
Hierauf geht er zu den Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der posüio , der depositio , der admissio und der
obligatio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheit nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem
possibitis, licet suum significatum adaequatum non sit impossibite , ut „Haec propositio
est impossibitis" se ipsa demonstrata Impossibitis ex suo significato dicitur
Ma, cuius impossibititas consurgit ex suo significato, ut „Homo est asinus"
(v. A) lmpossibitium ex significato quaedam est impossibitis per accidens , i. e. quae
aliquando von fuit impossibitis , quaedam per se , i. e. quae semper fuit im
possibitis lmpossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naturaliter
quam supranaturatiter, quaedam secundum quid, i. e. naturaliter solum.
lmpossibitium per se quaedam implicat formaliter conditionem , quaedam mateterialiter
solum; .... implicantium formaliter quaedam implicat formaliter solum,
quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime . Genau wörtlich ebenso
weiden dann auch die übrigen drei eingetheitt, und zum Schlnsse folgt das Exercitium,
ob Ein und das nemliche Urlheit zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwendig und zufällig sein könne.
562) f. 172 r. A: Sequilur consequenter sgllogisticam declarare materiam, quae
inter ceteras sibi nomen argumenti assumit Sgllogismus regularis tres habet figuras
modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)
Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Fapesmo,
Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicla allegando Aristotelem
et Petrum Hispanum ponentes novem modos Respondetur, quod ipsi talia non
posuerunt tanquam firma et vera , sed solum propter addiscentes , ut citius caperent
modum sgllogizandi. (Vgl. Summ. log. I, 17.)
563) f. 175 v. ß: Pro notitia horum sgllogismorum et praedicationum in divinis
est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
tialia, quidam personalia, quidam notionalia.
564) f. 176 r. B: Voco sgllogismum irregularem itlum, qui nec in modo nec
in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conclusionem
cum simititudinc regularium figurarum lstorum sgllogismorum quidam sunt boni
et quidam non ; ilti enim non valent, in quibus oppositum conclusionis stat cum praemissis
(v. A) In exclusivis contingit in qualibet figura simititudinarie sgllogis
mus (B) Consurgunt sgllogismi irregulares ex nota conditionis habentes simitiludinem
cum regularibus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi sgllogismus
irregularis factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 155).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch tempus obligalionis, sowie impertinens und perlinens
unter casuistischer Eintheilung des letzteren 565). Nach einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch nolitio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich positio, depositio und
suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
suppositio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine
oratio tentativa sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu, dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r. A: Positio est enuntiatio composita impiicite vel explicite ex posito
et signo positionis (B) Depositio est enuntiatio impiicite vel explicite composita
ex deposito et signo depositionis Adbiissio est enuntiatio composita ex adroisso
et signo admissionis Obligatio est rclatio limitans ad aliquid enuntiabiie
ul sibi simite aliqualiter sustinendum , .... quia obligatio non videtur esse in aliquo
praedicamento , quam in praedicamento relationis ; .... oppositum ponit unus magister
dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam
descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio composita ex signis obligationis
tt posito vel deposito una cum admissione, qua tenetur obtigatus in tempore obliga
tionis concedere positum et negarc depositum oder Quaedam ars, mediante qua oppo
nens obligat respondentem ad sui voluntutem (ähulich wohl Pscudo-Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligationis et obligato (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum
seeundum aliquem stalum (vgl. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem
pus obligalionis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;
desinit obligatio, si opponens dicat „Cedat tempus obligalionis" et respondens dicat
„Admitlo", vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admittit,
vel ubi opponens et respondens se transferunt ad aliam materiam
vel ex turbatione dimittunt disputationem, vel si opponens vel respondens infra
disputationem desineret esse (eine töbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur
esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itlud,
quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est
pertinens positioni tantum, alia est pertinens positioni et admissioni simul, alia per
tinens obligato tantum, alia pertinens obligato et bene concesso vel bene negato , quod
ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.
log. V, 1—7.)
566) f. 178 r. B: Materia obligationum non est nisi materia consequentiarum
stito sublitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deceptorio lentativa.
.... Infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans retorquendae.
. .. . (v. A) Nunquam conti adictoriae infra idem tempus sunt concedendae Propositione
semel concessa infra idem tempus, quotiescunque proponitur, est semper concedenda
Extra tempus obligationis rei veritas est fatenda. Tres sunt species
obligationum et non plures, sc. suppositio, posito et depositio. Suppositio est
enuntiatio impiicite vel expticite composita ex signis suppositionis et supposito
(B) Plures quam sex species ponunt aliqui, sc. positio, impositio, depositio, sit verum,
petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulitas et huiusmodi (f.
. »79 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus , nisi forte per aecidens ra
twne positionis vel depositionis , quia non est oratio lentativa nec per quam fit dispatatio
deceplatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.
138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die positio 567) und dann ebenso über die
depositio zusammengestellt wird 568).
Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,
wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit
grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können ; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)
ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich
zurückbeugt (reßexio supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine
eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificat), wodurch eben zugleich
viele scheinbare InsoluMlia auszuscheiden seien569); so unternimmt er
567) f. 179 r. A: Omne'possibite aut per accidens impossibite scitum esse tale
est admittendum (B) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob
ligationis propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito
obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito
obligato repugnans est negandum Omm sequens ex posito et bene concesso est
concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum
Omne sequens ex posito obligato et opposito bene negati est concedendum Ad
omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non
sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si
possibite obligatum est , licet falsum , non propter hoc est negandum necessarium per
se nec concedendum impossibite per se Qualibet parte copulativae eoncessa concedenda
est copulativa ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus
obligationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen
negare ipsam Concedeps 'in casu se male respondere non male respondet
Durante tempore obligationis non est certificanda quaecunque quaestio Kadem
propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita imperlinens.
In tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare atiquid, nisi
quod concedendum vel negandum Imitat obligatio Propositio de lerminis aulenlice
impositis ad significandum potest per solam positionem aut impositionem fieri
aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulas intendo arguere
et argumenta eadem resolvere, ut eisdem fides firmius debeat adhibgri, und diess ge
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A: Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tale
in depositione est admittendum Omne possibite, contingens, per accidens necessa
rium vel impossibite in depositione est admittendum Omne depositum sub forma
depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne
gandum Omne contradicens deposito est concedendum Omne sequens ad
contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposito contradictorio
depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con
cesso opposito bene negati est concedendum Omne antecedens ad depositum cum
concesso opposito bene negati est negandum (B) Ad omne sequens et ad omnc
impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum
contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen
wieder erläuternde Beispiele.
569) f. 1 92 r. B : Huic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,
quod insolubite nuncupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).
Prima opinio ponit , quod insolubite solvendum est per fallaciam figurae dictionis;
secunda, quod per fallaciam secundum non causam (v. A) Tertia
opinio dicit, quod Socrate dicente „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicit", licet
sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus
prolationis Quarta opinio ponit, quod nullus polest dicerc, sc dicere falsum,
nec aliqua propositio polest esse, ex [qua insolubite posset generali (s. Buridan,
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 139
es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen570). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums
häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche
consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob
Anm. 146, u. Pscudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrales dicens,
si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172). .-:... Sexta ponit,
quod insolubite ncc est verum nec falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.
Marsitius, Anm. 425) Septima ponit, quod est solvendum per fallaciam aequieocationis
Octava ponit, quod nullum insolubite est verum vel falsum, quia
nullum tale est propositio (B) Nona ponit, quod insolubite est verum vel fal
sum, sed non est verum nee falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 30S) Decima
solvit per fallaciam secundum quid Undecima ponit , quod omnis propositio
insolubitis significat, sc esse verum et se esse falsam, intelligendo de adaequato
significato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinelur,
est ista, quod insolubitis est propositio, de qua fit mentio in aliquo casu, quae, si
cum eodem casu praecise significet , sicut termini praetendunt , sequitur, ipsam esse
verum et ipsam esse falsam (s. Hentisberns, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadeeima
(diess ist die Meinung des Peter v. Aitly, s. Anm. 474 ff.) ponit ptura
puneta: Nulla res creata polest distinete repraesentare se ipsam formaliter,
sed bene obiective; nulla propositio mentalis proprie dicto potest significare, se
ipsam esse veram , nec, se ipsam esse falsam ; pars propositionis mentalis non
potcst supponere pro ipsa propositione ; omnis propositio insolubitis est propositio
vocalis, scripta vel mentalis improprie dieta; cuitibel insolubiti correspondet
oligua mentalis proprie dieta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima
opinio, quae est fundamentum mnltarum praecedentium et ideo plus subterfugere,
quam respondere, conatur , ponit insolubitia solvenda penes fallaciam aeeidentis
(B) Pro declaratione quintaedecimae opinionis infertur: Omne insolubüe aul
oritur ex actu nostro aul ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam
habent reflexionem supra se , quaedam non; habentium reflexionem supra se
quaedam habent immediate, quaedam mediale; et quaedam se ipsas ponunt,
quaedam se destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant
de per se , quaedam de per aecidens ; quaedam sunt totaliter Mativae suarum
falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non
msolubitis est itla, quae non est totaliter nec partialiter itlaliva suae falsitalis
"opositio insolubitis est propositio habens supra se reflexionem suae falsitatis totaliter
•» partialiter itlativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae
"<"i sun(. •
570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolubitium
'esponsionem manifestum, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Euischluss sol
cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.
571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta lentahvis.
Primum dubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mala. Diese Frage
non wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige-
20Sen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. B. : 1) Album fuit hoc, ergo hoc
fuit album. 2) Chimaera non est animal , ergo aliquod non animal non est non
chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album erit homo ; ergo aliquod animal
erit album. 4) Omne, quod curret , ineipit currere ; Socrales albus curret ; ergo So
crates albus ineipit currere. 5) Socrales erit albus, et nihit aliud a Socrate erit
olbum, ergo tantum Socrales erit albus. 6) Quod est A, desinit esse verum, et nihit
tuiud ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exclusum
est exclusum, et nihit non exclusum est exclusum, ergo tantum exclusum est exetusum.
8) Socrates non excipitur, et omnis homo alius a Socrate excipitur, ergo
omnis homo praeter Socralem excipitur. 9) Nihit non Socrates currit, ergo tantum
voerates currit. 10) Contingens est, le non currere; ergo contingens est, te currere.
". 8- f. in ähnlicher Weise.
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.
Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein konne572), ob disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden konnen 573) , uad
ob contradictorische Gegens8tze gleichzeitig wahr und unwahr sein
konnen B74). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismala"
noch einmal auf, um fiinfzig Sophismen, welche grosstentheils
schon von Alberl und von Hentisberus besprochen worden waren, seinerseits
wieder zu erortern 575).
Bei solch reichhaltigem und unablassigem Betriebe dieser „modernen"
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeilgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger
KarPs VI. in Paris) in seinem spater oft gedruckten „Sophologium" , in
572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera el
falsa. Unter den funfzig Beispielen, an welehen auch diese Frage verneinend beantwortet
wird, moge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angefiihrt werden; es lautet: Pono, quod A sit itla propositio scripta
,,Omnis homo est animat" , et B itla „Homo est animat" scripta sub A parum
distanter ; a quibus trahantur duae tineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario", quae sit C propositio. Isto posito arguitur sic: C propositio
est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori , quae est
independenter propositio ; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,
quare ptus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependel; sed A est propositio falsa
et B propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisfiihrung und sodann die Widerlegung derselben
gestaltet sei. Und die Mehrzahl der iibrigen 49 Thesen ist gleicher Art.
573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparati de se invicem
possint verificari. Auch diess wird an fiinfzig Exercitien erortert, z. B. Homo
est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne atiud ab asino
est asinus; tu cs atiud ab asino; ergo tu es asinus oder lmmediate post hoc eris
asinus ; sed tu es idem, quod immediate post hoc eris ; ergo tu es asinus u. s. w.
574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse
simul vera aul simul falsa. Anch hiezu werden fiinfzig Beispiele verwendet, aus
welehen in betiebiger Auswahl als Proben dienen konnen : lsta sunt contradictoria
„Cuiustibet hominis omnis ocutus est dexter" et ,,Aticuius hominis omnis ocutus non
est dexter", et ista sunt simul falsa in casu, oder: Haec sunt duo vera ,,Cuiustibet
contradictionis altera pars est vera" et,,Aticuius contradictionis nulla pars est vera",
et haec invicem contradicunt, oder: Haec sunt duo vera in casu ,,Socrates dividet A
tineam" et „Nultus Socrates dividet A tineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. f.2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scriberem
sophismata , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc
duleins deducere facultatem. Von den fiinfzig Sophismen, welehe auf 107 enggedruckten
Fotioseiten erortert werden, sind nur acht in ihrer Formutirung (nicht
eigenttich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus fiir alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schopfte , welehes bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemtich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) — 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) lautet: Semper erit atiquis
homo; 35) Immediate post hoc tu eris; 36) Tu incipis esse in hoc instanti ; 37) Tu
desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quotibet ; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) u. 43) sind = b. Alb.
171 u. 201; 44) Tu cs doctissimus omnium hominum ; 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) Necessarium est contingens ; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
XX. Ma"g0nus v. Toledo. Johannes Gerson. 141
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick
der sieben freien Kiinste verilocht, bezfiglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,
propositiones , argumentatio formalis und malerialis, consequentiae,
insotubilia und obligatoria handle B76).
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der beruhmte
Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegt577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften uberhaupt interessiren uns hier naher die kleineren Arbeiten
De conceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae
cum logicab<S). Gerson will iiberhaupt die Gegensatze, welche
seit der zweiten Halfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der
hoheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versohnen , wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, wahrend zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtiguug zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson fiir die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie iiberhaupt als Regulativ
aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universitat
alles Lob sjepden zu diirfen glaubt579). Und sowie nach seiner Ansicht
sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird5fl0), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen
und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Magden der Theologie erniedrigen 5S1). Indem er sich vollig jener Ein-
576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B: Logica tres
habet partes, quia sc. considerat de terminis, de propositionibus et de argumentis
Argumentationis duo sunt genera, quia quaedam est formatis sicut sgltogistica ,
nha est materiatis, quae tenet sotummodo gratia terminorum, cuiusmodi sunt consetIuentiae;
rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insotubitia, non quia solvi
non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione impticationis , ex quod falsificant
se ipsa; ullerius in logica est quaedam ars, quae dicitur obtigationum , per quam
docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti
cavere.
577) Es ware eine wahre Frende fur die geschichttiche Wissenschaft, wenn
sie uber jede hervorragende Persontichkeit eine so emineote monographische Darstellang
besasse , wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Proiessor d. Theot. u.
Kanzler d. Univ. Paris. Wiirzburg 1858." getiefert hat.
578) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis aller iibrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.
579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suampropriam
habet logicam et sensum titteralem atiter, quam speculativae scientiae; haec
directio vel lex praeservavit hactenus praeelaram universitatem Parisiensem a pturibus
wroribus, dum seholasticos suos semper ad certam regutam fidei loqui iussit et computit.
Utinam in aliis studiis haec disciptina simititer teneatur. Mala tibertas est,
nale et erronee loqui posse.
580) De concept. (Vol. IV) p. 801: Conceptus complexi formantur in ulero
rationutis unimae (in der ganzen Schrift De concept. wendet Gerson hauflg das Wort
t,conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfangniss" an) nobitius el generoslus
per semen fidei simpticis et incorruptue , qnam per semen phitosophiae.
581) D. conc. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Melaphgsicatis inquisitio non sotum
mutititer, sed el damnose quaeritur fieri per homines saecularibus scientiis aut officiis
witibus occupatos, qui non capiunt, quae subtitia sunt; scandatum enim est ittis vel
142 XX. Johannes Gerson.
theilung der Philosophie anschliesst, welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Duns Scotus (Abschn. XIX, Amn. 87)
trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia
582) , und als synonym mit „sermocinalis" gebraucht er auch
den Ausdruck „nominalis" 5sa); es habe nemlich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. bei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
significalio ad placilum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik584), d.h.
er betrachtet die significatio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)
als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise585), entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er
die scotistischen „modi significandi" nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),
sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der
Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt58ü).
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen
Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Kimini (ob. Anm.
35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung
der „Zeichen'' auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentiones,
während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren" 5S7), so dass mit
dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelligibüis verirrisio
Theologica perscrutatio non renuit acquisitiones aliarum scientiarum, tam
speculativarum quam moralium quam eliam sermocinatium, ut est logica, sed assumü
eas ut ancitlas sapientiae in obsequium suum.
582) De concept. p. 796: Sub ralionali scu sermotionali phitosophia sunt grammatica,
logica, rhetorica.
583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales svu sermonicales de qualibel scientia
possunt formari per verba exteriora ad placitum significantia.
584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliler signipcantes
non suffecissent ad consccutionem sententiarum phitosophicarum , si tum
fuissent inventa nomina ad placitum significantia, unde grammatica , logica, rhetorica
sumpserunt initium. Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in
anima Intentio secunda dicitur , quae repraesental conceptus, ut genus et
species , et nomina conceptuum. Conceptus mentates ab exordio habiti sunt, ex
quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interius , et hinc exterius nomina
ad placitum significantia institui propter civitem intcr homines communicationem in
amore fundatam Iia fuit togica quaedam mentalis prius , quam vocatis avt
scripta.
585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus constitutio
vel acluatio svu formatio vel adaptatio, unde significare est aliquid intellectai
repraesentare.
586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composita est
grammatica et logica, unde consurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum,
suppositionum , obligationum cum suis annexis in logica, declinationes ete. in gram
matica.
587) Ebend. p. 816: Signum ad signatum dum comparatur per intellectum, non
causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primas et
secundas intentiones sibi formal , quae res in anima singulares sunt , licet universalitutem
repraesentent.
XX. Johannes Gereon. 143
bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conccptualismus Occam's
unter üblicher Bekämpfung Plato's in die thomistisch-aristotelische Aus
drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hie et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aplüudo der Dinge ergreift 5M'), d. h. dass das Universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahlende Thätigkcit des
Inlellectus verwirklicht wird 59n). Die objeetive Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus
schliesslich auf Gott zurück r,!) 1) , und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistisch daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen
formalitates ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objcctivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern
der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien5113); denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's
588) De concejit. p. 801: Conceptiones aliquae dicuntur immediate fieri in utero
intelligentiae humanac, non quin requiratur obiecti praesentatio et luminis spiritualis
irradiatio et species intclligibitis, quae medial inter potentiam et obicetum.
589) Ebend. p. 802 : Conecptiones intelligentiae humanae non fiunt per impressionem
idearum separatarum, quae non sunt dcus, ut Plato dicitur posuissc (s. Anm.
MI), nec per solam inspectionem phantusmatum , ut Aristoteles dixit , nec per infiuxum
solum intelligentiae vel separatarum intclligentiarum , ut Avicenna posuit (s.
Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inelusionem rcrum intelligibitium in anima,
at alii fabulali sunt (wer ist hiemit gemeint ? am ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 n. 676), sed conflatur ex omnibus verus cathoticorum
modus, quod anima in sui prima creatione est sicut tabula rasa (die aristo
telische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiam suam a
itnsitius et a phantasmatibus per abstraetionem ab hie et nunc et a materia (s.
Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),
tt proinde scientia est de necessariis et aeternis, quia non aecipit intellectus res ut
in actu , sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.
379 If.), quae aplitudo necessaria est, non quidem in sc, ut sonat opinio Aristotelis,
sed in deo, quia nihit est aeternum nisi dcus vel in deo.
590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458: Universulitas derivatur et fundalur
in rebus singularibus ; alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in operatione
intetlectus abstruhentis simititudines rerum, in quibus essentialiter scu quidditative
conveniunt, ab ubi et nunc.
591) Tract. XI super Magnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibel in deo
paedam vita, etiam priasquam fiat, et hoc per rationem idealem, noa quidem extra
dcum, proul Aristotetes arguit Platonem ideas posuisse, sed in deo.
592) De conc. mel. c. log. p. 825: Universalia reatia extra animam ponere alibi
i'vf aliter , quam in deo, est haeresis expresse damnata (p. 826) et reprobala
plories Parisiis; (p. 827) Universalium huiusmodi realium positio damnata /uit
novissime per saerum Constantiense concitium contra Uns et Ilierongmum Prugeusrs
combustos Conccdendum est, quod universalia sunt apud intelleclum non in
issendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.
593) De concept. p. 805: Non oportet ponere in relationibus aut respectibus
distinctiones essentiales a suis fundamentis , sicut nec universalia realia distineta a
singularibus, sed sufficit, quod per actionem intellectus tales relationes et universalitatcs
eonsurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur plurulitas sine necessitate (s. Peter
v. Aitly, oben Anm. 450).
144 XX. Johannes Gerson.
genuge, so liege ihr Entstehungsgrund flberhaupt im Gebiete des Terminus594).
Daher miisse man Diejenigen, welche die formalilates in
iippigster Fiille bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik als blosse „Terministen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)
verspotten zu diirfen glauben , daran erinnern, dass sie ihrerseits eigentlich
cinen noch weit argeren terministischen Unfug treiben 595).
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, fiir welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdriicke „a priori" und „a posteriori" gebraucht 59li), so
tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen beziiglich des
Verhaltnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphare der Begriffsbildung enthalt ja im principium identilatis (vgl.
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, wahrend die Logik in sprachlicher Vieldeutigkeit
sich bewegen und auch von Nicht-Seiendem sprechen kann 598),
so dass die significatio in den sermocinalen Wissenschaften eine vollig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach alteren
Vorbildern) auf mehrere , seien es vier oder sechs , „transcendentia"
fiihrl599). Die objective Realitat aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebend. : Conceptiones distinctionis septupticis, quam atiqui se trahere dicunt
ex Scotistis, referri possunt ad tres dumtaxat modos iuxta Occamistas , quOrum unus
sotum reperitur in divinis,' atius.solam reperitur in creaturis tertius est
modus distinctionis rationis, quam fabricat intellectus (vgl. bei Occam, vor. Absclm.,
Anm. 802 u. 817) Distinctio rationis, quae formatis dici potest, consurgit ex
parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ratio
alterius vel e contra.
595) Lect. II contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est , ipsam unitissimam
essentiam per formas metaphgsicales vel quidditates vel rationes ideales vel
atias mitle imaginandi vias secernere, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,
ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione circa eam (s. Peter v. Aitly, ob. Anm. 439).
Quot ibi prioritates, quot instantias, quot signa, quot modeitates, quot rationes
atiqui ultra Scotum distinguunt Ita quidem contentiosi , dum logicos culpant
vocantes eos, qui secum non sentiunt, terministas , ipsi longe grandiorem terminorum
congeriem multipticare compeltuntur. Sed dicunt, quod maior distinctio , quam formatis,
stat cum summa simpticitate divina, distinctio sciticet personarum ete.
596) De concept. p. 806 : Concipiens res naturales potest duabus viis quasi
contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoscibitium
a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sachsen,
ob. Anm. 302, und bei Marsitius, Anm. 390.
597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dicimus „rationis", dicuntur per
se noti, dum conceptus simptices, ex quibus componuntur, api,rehensi reddant protinus
complexionem evidmtem in tumine rationis intellectivae , ut de quotibet „esse tel
non esse".
598) De mod. signif. p. 820: Ens simpticiter . est solam unum ens verum,
primum et bonum, et istud est secundum metaphgsicum extra omne genus; logicus
vero potest univocationes el analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout
votuerit; unde contentio consurgit atiquando logicorum cum metaphgsicis et e contra.
599) Ebend. p. 817: Significatio metaphgsicatis multum distinguitur o signifcatione
grammaticae vel logicae vel rhetoticae , quae sunt partes phitosophiae sermocinatis
(Anm. 582 ff.). Satio est, quia significatio melaphgsicatis consistit in solo inlellectu
vel ratione et generatur a primis impressionibus naturae , quae sunt transcendentes,
t. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens atiquid, vel sex, vt
atii votuerunt (s. Pseudo-Thomas, vor. Abschn. , Anm. 355, und Mayron, ebend.,
Anm. 534).
XX. Johannes Gerson. ■ 145
Wissenschaften flberhaupt, sucht Gerson mit der suhjecliven Denk- und
Sprach-Thiitigkeit durch eine „ratio obieclalis" zu vermitteln und durch
nahere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensiitze zu versohnen.
Nemlich das real Seiende fuhrt nur in seinem esse obieclale
mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betrefleuden Wissen
schaft600), und auch der modus signifwandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar, deren eine auf suppositio materialis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfallt, wahrend die andere
der suppositio personalis (oder auch naturalis) angehort und eben nach
der ratio obieclalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose Irrthiimer verwickelt werden will601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicital zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obieclale ist, welch Ielzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun , bloss in den „terminusu'
verlegt werden darf 6U2), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 6U3).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte iiber die Logik
hinaus, weJcbe allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignoiirt werden,
aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn
600) De conc. met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam
atiquam , si non consideretur in suo esse obiectati relato ad ipsum ens reale
Secundum hanc considerationem dici possunt formae rerum non reales, sed intentionales,
conceptibites vel inteltigtbites.
601) Ebend. p. 823: Significatio et modus significandi possunt considerari dufiiriter
: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, atio modo per respectum ad res, quas
sianificant tuxta primum modum accipitur suppositio materiatis vel etiam naturatis
secundum antiquos , iuxia secundum modum sumitur suppositio personaiis seu
formatis secundum atiquos posteriores naturalem suppositionem reiinquentes (s. Buridan,
Anm. 99, und hetreffs „antiqui" vgl. Marsitius, Anm. 401) Si considereAtur
secundum suppositionem materialem, tunc spectant ut sic ad grammaticam et logicam
nt ctiam rhetoricam, quae constituunt terminum phitosophiae sermocinatis ; si vero
ftat acceptio pro rebus significatis ad extra , sic spectant ad atias scientias
Modus significandi scu ratio obiectatis dum spectal ad reales scientias, non accipiuntur
pro sc ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro
rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaerantur
penitus exeludi in consideratione scientiarum quantumeunque reatium, sicut est
metaphgsica vet phgsica, consequitur impticatio et insana deceptio cum erroribus absurdissimis
Reales scientiae, sicul metaphgsica et phgsica, res habent extra animam
pro principatibus obiectis et substratis; sermocinatis logica rcspicit significationes
et modos significandi in ordine ad verum vel fatsum, quae sunt in anima.
602) Ebend. p. 825: Quodtibet ens creatum dici polest habere duplex csse; ....
unum reale, atiud vero vocatur csse obicctate a metaphgsicis nolentibus uti sotis
terminis grammaticae, logicae vel riietoricae, ticet grammatica vocet hoc esse obiectale
modum significandi, logica modum concipiendi, rhetorica modum ornandi Et hic
est lapsus grammaticorum vel logicorum, qui non accipiunt distinctionem istam de esse
duptici creaturae, sed defendunt se per amptiationes ct connotationes et modos significandi
quasi materiatiter.
603) Ebend. p. 827: Ratio obiectatis non sistit in solo intellectu aut concepiibus,
sed tendit in rem extra tanquam in suum principale significatum vel obiectum
vel substratum; atioquin dicerctur ens secundae impositionis vel intentionis vel rationis
logicae. Et ita ratio obiectatis habet quodammodo duas facies vel respectus, ad intra
sciticel et ad extra.
604) Ebend. p. 828 : Metaphgsicatis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem
vel logicalem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo nec ab ea contrarie
Pbaktl, Gesch. IV. 10
146 XX. Johannes Gersoii.
überflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auqh die Trinitäts-
Lehre nicht ausgenommen , genügt 605). Die leeren sublilitates sind
ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken606), und aus einseitig sermocinalen
Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen",
welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen , so dass diese Leute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rüdes terministae und nicht
reales in metaphgsica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze
Gebiet des terminus entbehren könnten 608). • Und eine solche Aus
schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen
recedendo ; alioquin saepe fit, ut metaphgsicare volentes sint vel garruli vel
errantes JVon est dicendum per singula de suppositionibus , ampliationibus,
appellationibus , paralogismis fallaciarum , quorum omnium ignorantia vel contemptus
causat itlaqueationes errorum et nebvlas falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: JVon oportet per omnia fallaciarum genera discurrere,
quarum dissolutio etiam circa divina facitis apparebit, si principium sgllogismus
per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum tradilionem logicae
Aristotelis intellectum.
606) Serm. in dom, septuag. (Vol. III), p. 1029: Vitandae sunt et explodendae
araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in subtitissimorum,
sed fragitium, filorum contextione se ipsas eviscerant. Debent aulem solida
esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtititati quam planae veritati
deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod
sophisticae subtititati plus aequo deditus veritatem aut ob'iolvere aut obfuscare videretur
Ita studere curet, qui sapientiae vineam colendam susecpit, ut nec inutilium
et supervacaneorum perscrutatione frustra se torqueat nec in his acumrn sui
obtundat ingenii.
607) D. concept. p. 806: Utrum vero metaphgsica contentetur in suis explicationibus
grammatica et logica, vel si lalius aecipit ens sub diversis analogiis, non est
nostrum, inter formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepi
procedit ex aequivocationc quid nominis, quae non patitur , in quavis disputatione
fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholasticis cognoscenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologie
sub specie subtititatis et litulo metaphgsicae magnam nimis induxerunt confusionem,
dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,
ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per
negligentiam et contemptum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione noeitatum,
dum repugnantes eos vocant rudes et terministas nec reales in metaphgsica,
quasi sine terminis loqui possint.
609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam
studiosi nostri lemporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referat
ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?
Die AnWort darauf lautet: Errorum inextricabites modos sola seit et potest
logica resohere definiendo , dividendo , terminorum denique connotationes cum modis
significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas
detegendo.
XX. Johannes Gerson. 147
bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der
Terministen , sobald dieselben eigensinnig in ihrer supposüio materialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathen ü11). Ja gerade auch die Formalisten (formalizantes)
kamen dadurch auf Irrwege, dass sie das esse obiectale misskanntea,
welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich ist812). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat
der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terministen613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hat614).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,
ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. conecpt., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleretmtr.
611) D. conc. met. c. log. p. 824: Subtit Uns melaphgsicantium si vera sit, consisft!
in acuta resolutionc entis secundum esse suum obiectale personaliter seil formalitir
acceplum; ruditas autem terministarum , si consistere velint in significalis scu
modii significandi solum materialiter ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphgsicis
rationabititer contemnuntur Subtititas melaphgsicantium et generaliter omnium
phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiac sermoei
Uli, ut sermocinalis est, simititer et reali, ul realis est Alioquin /it in contemuntibus
vel ignorantibus confusio Babglonica.
612) Ebend. p. 822: Ens non mulalur in suo esse reali neque diversificatur per
mutationem vel diversitalem sui esse obieclalis. Et hie est lapsus volentium formaliiare
vel metaphgsicare de rebus in suo esse reali secludendo itlud esse, quod habent
obiectale, quasi si quis vellet intelligere sine intellectu vel ratiocinari sine ratione.
fies enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec
Hgnantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intelleclus,
n<m rerum ipsarum.
613) Ebend.: Ens consideratum scu relictum proul quid absolutum scu res quaedam
in se ipsa plurimum differl ab esse, quod habet obiectabititer apud intellectum
inxta diversitatem intellectuum el rationum obieclalium etiam, proat rationes obiectales
non aecipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pro rebus quasi formaliter (vgl.
Marsitius, ob. Anm. 373), ut, sicul significatio est quasi forma dietionis et modus
significandi quasi forma significationis , sie res ipsa diceretur quasi materia vel substratum
vel subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. Quae consideratio
clauis est ad concordiam formalizantium cum terministis , si perspicaciter nec proterve
videatur.
614) Ebend. p. 829: Concordia metaphgsicae cum logica fiel per
distinctiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.
Altera distinclio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo
rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ul res est, vel respicit, ut res est signum
quoddam; simitis est distinctio de modo significandi, quia vel significat rem, ut res
est, vel ut signum quoddam. Proportionabitis est alia distinctio de terminis primae
intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinetionibus haec unica, quod
consideratio rei, ul res est, spectal ad metaphgsicam, consideratio vero rei, ut tantummodo
signum est praesertim in anima, spectal ad grammaticam vel logicam.
10*
14$ XX. Johannes Gersoii.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwartigen Abschnitte vorzufiihren
halten, den ganz passenden Namen „Terministen" erhielten und ihre
Gegner von ihnen .,Formalisten" genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsachlich die Scotisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
ganzlich sprod gegen die formalitoes verhielt (s. Pseudo - Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und
andrerseits ist von grosstem Belang , dass der Gegensatz gegen die Terministen
auch durch „reales in metaphgsica" ausgedriickt wird (Anm. 608),
so dass demnach die altere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmassig Thomisten und Scotisten nebst sammtlicben Zwischenschattirungen
, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occamistischen
Terministen, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nichl
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logischen
Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundlon in der Gegeniiberstellung
einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.
Und so moge ein in dieser letzteren Reziehung sehr merkwiirdiges
Document, welches in das Todesjabr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fallt, uns um so
mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir spater (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden , auf diesen Zwiespalt des
Universitats-Betriebes der Logik zuriickzukommen. Nemlich die Universitat
Koln sah sich i. J. 1425 genothigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof-) Kurfiirsten ausgegangen und ihr durch die stadlischen Behorden
ubermiltelt worden war, durch eine energische Remonstration zu
beantworten 615). Offenbar hatte auf die dorlige erzbischofliche An-
615) Abgedruckt bei D'Argentre, Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2,
p. 220 ff. : Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitati
titteram per serenissimos principes sacri imperii inelgtos electores ipsis destinalam;
qua vigitanter examinata videtur eius lenor ad certos articulos posse summarie perstringi
Secundus est, quod tn facultate artium per magistros nunc regentes
non legitur doctrina, quae in principio fundationis studii legebatur (d. b. seit dem
J. 1388), quac in atiis quoque universitatibus Almaniae legitur Tertius est,
quod iuvenes ibidem introducuntur iir via alterius doctrinae, puta sancti Thomae et
Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum. Quartus est , quod, elsi doctrina
tatium doctorum non sit tn se mala, transcendit tamen iuvenum capacitatem;
unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae subtitia dicta et alla principia uon inteltigentes
el nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt in
errores perniciosos ; exemptum adest de Pragensibus, quorum error ex tati doctrina
emanavit (s. ob. Anm. 152— 156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod
magistri moderniores, ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces huiusmodi
pericutum provide praecaventes doctrinam artium reduxerunt ad atium stitum
humitiorem el ad atios lerminos et modos loquendi, ex quibus nultum derivari possii
erroris contagium. Sextus esi, quod mentis eorum est, velle, nos a tati novitate
desistere redeundo ad modum imbuendi tn artibus ab initio institutum. (In den
Statuta facultatis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae" entweder
nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Uuiversitat Kbln. 1856. I. Thl. Beitagen, p. 64 u. 71.)
XX. Die Universitat Koln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson's
einseitig flbertrieb ; denn auch dieser nSherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 ff.) ; und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sunde gegen den heiligen Geisl genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung
des thomistisch-scotistischen Rcalismus, mit welcher sich eine giinzliche
Vernachlassigung der occamistischen Richtung verband , als hedenkliche
Quelle der Ketzerei erscheinen. So konnen wir es uns erklaren,
wenn der Kolner Universitat (— sicher nicht mit Uurecht —) in officieller
Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Ruridanus,
Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
fiber Gcbtihr vernachlassige. Die remonstrirende Antwort der Universitat616),
welche in wurdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurflck und belheuert (— ob ganz wahrheitsgemass? —),
dass vollig paritatisch den beiden entgegengeselzten Richtungen der mogliche
Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-
616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta statnta
facultatis artium legere tibros phitosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab
txordio magistris ticitum fuit et tiberum, allegare diversos auctores, utpote vel
histotelem vel commentatorem Averrogm aut Avicennam, Eustathium aut Boethium,
Themistium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcmque
atium, prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemini praectuditur
tto modernorum; quin imo magistri componendo tibros quaestionatiter pturima modernorum
dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholares, dum ad tentamen seu examen
veniunt , recipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,
Alberti Magni, Alexandri de Hales , Bonaventurae , Aegidii de Roma , Scoti et tatium
antiquorum est in se bona et ittibata et nullatenus inculpanda tuvenum informatores
in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Datis duobus
disciputis aequatis indotis, ditigentla el exercitio paribus, aequatiter antiquorum et
modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difficultas
multum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universatis per omnes
universitates ; universitas Parisiensis atiquot annis peregrina ad gremium eiusdem
remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores atiquos aut haereses ab hac
doctrina subortas esse didicimus Haec doctrina non fuit damnatae memoriae
Bierongmo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime
potest Pragensium error et Wielefistarum exterminari, prout in nostra Coloniensi uni-
«ersitate docet operis evidentia Buridanus, Marsitius atiique ptures in itla doclrina
commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur
veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores deterninationes
dubiorum conftando, prout visum fuerit nobis opportunum Atiud non
constat nobis discurrendo per singulas universitates Almcniae, ltatiae, Franciae, Angtiae,
quin permitteretur magistris in facultate artium uti doctrina doctorum praenominatorum
Praeceplo promulgato scholares reticta Almania Parisius , ubi nulla
atia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac ittusirissimt
principes in hac materia loquuntur, prout elam ab atiis minus iuste informantur,
desiderii nostri esset, quod informatores tales palam ad tucem comparentur ;
nemo enim ignorat, ad titteratos huiusmodi difficultatis decisionem pertinere
itaque omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius suppticamus , quatenus
dignentur in nostra primitiva tibertale nos permittere. Uebrigens ist diese
ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a O. mit Stitlschweigen
"iWgangen.
150 XX. Die Universitat Köln.
berechtigte Wflrdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefahrlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntiauten kein Ohr leihen zu
wollen und den Universitats-Lehrkörpern die ihnen uberall gegönnte Frei
heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkiimmert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheit interessirt, liegt darin, dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits ubliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als HauptreprSsentanten aber der lelzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kolner Universitat und Lilteratur
ihrer lSngst gehegten Vorliebe fur den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
XXI. ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschaftig
ten, miissen wir in Rewahrung des chronologischen Fadens den zahen
und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind , durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
In der That ja bildet fur die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit
ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der
schwSrmerischen Begeisterung fur das neu auflebende Alterthum , und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem
Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zShen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und Schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wSre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitaten und somit die Hörsale der
Logik , welche getreulich dafur sorgten , dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss fur das Studium
und den Betrieb der Philosophie uberhaupt noch eine lSngere Zeit, bis
sehr allmalig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg uber scholastische Pedanterie und auch uber dunkle Gefuhls-
Mystik davontragen konnte.
Allerdings kann fur die Geschichte der Philosophie und noch mehr
fur die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(— was auffallender Weise selten richtig gewiirdigt wird — ), dass das
verstandigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hSngende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war
152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.
und fortan den allbeherrschenden Bildungsstoff für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Organons die
Uebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besassen, durch maniehl'aehe Fehler entstellt waren; ja
wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari
stotelische Philosophie gründlich corrumpirt halten (s. Abschn. XVII,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in
diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristotelismus , welchen man seit zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesammtgebiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero' s, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und verwilderten Aristotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt 1) , möge bezüglich der Logik , auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt betont sein , dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in
einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen , die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderts zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeiten die Abneigung gegen die
scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.
XXI. Petrarca. 153
gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften 2) mit Bitterkeit
daruber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
ais inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischer Fangschlusse unfruchtbare Disputationen gefuhrt werden
4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philosophie
verkundet werden konne 5). Durch solcbes Verfahren sei die
Philosophie in Iiicherlicher Selbstiiberhebung zu einer in zahllose Secten
zerklufteten Sophisterei und rankevollen Wortklauberei geworden, in welcher
die Spur der Wahrheit kaum mehr zu cntdecken sei 6) ; denn die
blosse Frivolitat einer streitsuchtigen Dialektik , welchc in frecher Weise
sich durch den Namcn des Aristoteles zu derken suche , fessle
viele Leute , welche nie einen Blick in die Litteratur warfen , bis in
die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des
Unterrichtes , welcbe fiir Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und uberhaupt die Vermeidung von Trugschliissen lehrt (vgl. vor.
Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurucklegen, sondern
fortan in unertraglichem Treiben Syllogismen rulpsen und so durch
ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schanden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant otim huius scientiae
(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et
loquaces dialectici dehonestant, quod nisi sic esset , non haec tanta tam subito pultulasset
seges inutitium magistrorum Phitosophi, ut de Iheologis nunc
dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehntich Epist. var. 31,
p. 1021.
4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae
fallacibus atis altollitur et steritium dispulationum ventosa iactantia per inane circumvolvitur,
sed quae certis el modestis gradibus compendio ad satutem pergit.
5) De vera sapientia, I, p. 324: tuvenis cathedram ascendii nescio
quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ul divina locutum laudibus ad
coetum toltunt; tinniunt interim campanae , strepunt tubae, volant annuti, finguntur
oscula, vertici rotundus ac magisiratis biretus upponitur; his peractis descendit sapiens,
qui stultus ascenderat.
6) De sui et mult. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi imptumes
alas vento aperit humana superbia, quam frequentes ct quam duri scoputi, quot
quamque ridiculae phitosophantium vanitutes, quanta oppositionum contrarietas, quanta
pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae differentiae, quaenam bella,
quanta rerum ambiguiias, quac verborum protixitas , quam profundae quamque inaccessibites
veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus obstruentium,
ut nequeal internosci, quis itlac rectior trames ferat. Quam ob causam
Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum tilleris
meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim Notunt
apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus
exercent et volatitia verba iactantes quasi ventis tela committunt ; cum his suo more
contendere temerarium est, quippe qui summam votuptatem ex contentione percipiunt,
quibus non verum invenire propositum est, sed altercari Si veritatem sequeris,
id genus hominum vita Admones , eos sectam suam Aristotetici nominis splendore
protegere; dicunt enim, Aristotelem ita sotitum disputare Cur, quaeso,
Aristoteticos dici iuvat , et non potius pudet? Quis ittas conctusiunculas non
rideat, quibus titterati homines se simul et atios fatigant , in quibus omnem aetatem
154 XXI. Petrarca.
glanzende Name blende Viele8), die Schuld aber solcher TSuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer
unablassigen Geschwalzigkeit des objectiven Sachverhaltes (— res —)
entbehren zu konnen 10), und brusten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere , wahrend der Besonnene sie wahrlich nicht fur Philosophen
, sondern nur fiir mechanische Lohnarbeiter halten kann lv); ja
gegenuber dieser unschonen und an ihrer Inhalts-Leerc absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, konne nur die
Erneuerung der glanzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindconterunt
Dialectica una artium Hberatium est el gradus ad alta nitentibus interque
phitosophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intellectum,
signal veri viam, monstrat vitare fallacias -Si dialecticae scholas, quod tn eis
pueri tusimus, senes retinquere nescimus, eodem iure nec par impar tudere nec arundine
tremula equitare pudeat Quid autem , quaeso , ad omnem disciptinam tam
utile, imo lam necessarium cst, quam ipsarum titterarum prima cognitio, in quibus
omnium studiorum fundamenta consistunt ? Ut nihit elementurio sene turpius, sic
nihit dialectico sene deformius ; et si sgllogismos eructare coeperit, fuge, consulo, ac
iube itlam disputare cum Encelado. Ebend. 9, p. 585: Vivat ergo dialecticus tuus
et cornutis semper afftuat sgllogismis, quando nobiscum sentit el non est ignarus
omnium O doctrinam novam et exoticam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteti
incognitam!
8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristotetis splendore tippos atque infirmos
praestringente oculos multi iam in erroris foveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.
9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat atiquis , an et tu contra Aristotelem mutis?
Contra Aristotelem nihit, sed pro veritate atiquid, sed contra stultos
Aristoteticos multa quotidie in singutis verbis Aristotelem inculeantes solo sibi nomine
cognitum.
10) De contemptu mundi I, p. 336: Dialecticorum garrutilas nultum finem habitura
diffinitionum compedibus scatet et immortatium titigiorum maleria Oslendunt,
veram sibi rei diffinitac notitiam non adesse Quid semper frustra laboratis,
ha miseri, et inanibus tendicutis exercetis ingenium? Quid obtiti rerum inter
verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis el rugosa fronte
versamini?
11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca's Gegner), qui
nudiustertiu§ nihit eram, iam magnus esse incipio, iam sgllogismos facio, iam dialectica
mea est; ad quid atiud natus eram? habeo, quod petebam; iam disputare non
vereor collocutoremque meum, si tibet, asinum probo lnter haec ergo (erwidert
Petr.), male nate homuncio, senuisti nec pudel vivere nihit in vita atiud agentem
(p. 1099) Audis , sophista ventose, parce, quaeso , togicae nobitis, parce,
si te sophistam voco; res ipsa me cogit; ubi enim rcs video, verbis contrariis fidem
non habeo; cornutum mihi enthgmema producito, admove ad aculeum, cogere poteris
fortassis, ut falear; ut assentiar, nunquam coges, quod ego te phitosophum credam,
cum mercenarium mechanicum sciam.
12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos , genus hominum vigitiis
ac ieiunio squatidum? Crede mihi nihit ad tucubrandum durius, nihit moltius
ad iudicandum; cum multa laboriosissime legerint, nihit examinant, et quid in re sit,
dedignantur inquirere ltaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta
fastidiunt Redde mihi hjthagoram , redeat Plalo , renascatur Homerus,
rcviviscat Aristoleles, revertatur in ltatiam Varro , resurgat Livius, reflorescat Cicero;
non modo segnes laudatores invenient, sed mordaces etiam et tividos detractores
(p. 572) Respice hos, qui in altercationibus et cavitlationibus sophisticis totum vitae
tempus expendunt seque inanibus semper quaestiuncutis exagitant. Et praesagium
meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet, unum sepuicrum
nomini ossibusque sufficiet.
XXI. Petrarca. Boccaccio. 155
schaft gegen die classische ,,eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristoteles
in ihre eigene niedere SphSre herabzuziehen und gleichfalls als einen
Veriichter der Beredtsamkeil darzustellen 13), wobei sie weder an Plato's
hohes Talent noch an die (von Cicero geruhmte) Siissigkeit der Bedeweise
des von ihnen schabig gemachten Aristoteles denken14); dass freilicb
Plato, der grosste Philosoph , vou diesen winzigen und niedrigen
Kalheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufruhrerischen Schreiern und Neuerern von selbst 15).
Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz iiberhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so konnen
wir uns begnugen, als Zeugniss hiefiir nur ein paar Stellen anzufuhren,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der geschraubten
Gravitat, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werlhlose Schliisse aufbauen , verspottet und die absichtliche Vernachlassigung
riigt, mit welcher sie auf die Schten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die alteren Autoren der mathematisch-physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schatze der antiken Litteratur allmalig in reicherem Masse zu Tag
gefordert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlagen die oben genannten Stromungen des Platonis-
13) Rer. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine pubtico taciturnus
obsequar furentique vulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De
huius quidem ingenio nulla Hs movetur, de eloquentia apud multos ambigitur
(p. 415) Illos mentiri constat, qui, quoniam Aristoleti suo , quem semper in
ore habent , simites esse nullo modo possunt, ittum sibi simitem nituntur efficere dicentes
eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi
in altis nulla verborum elaritas habitare possit.
14) Dc sui et mult. ignor. p. 1037 : Eloquentia apud itlos hoc moderno phitosophico
more contemnitur et quasi titteratis viris indigna respuitur; nec redit
in memoriam Plato eloquentissimus hominum nec duleis ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. U, 2), sed ab his scaber factus, Aristoleles; sic
a suo desistunt duee, ut eloquentiam impedimentum probrumque existiment.
Hernach folgen Proben bezugtich eines btinden an Aristoteles hangenden Auctoritatsglanbens
in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) Rer. memorand. I, p. 401: Nec sum nescius, a Platonis laude quosdam
plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophos discordare, qui ....
seditiosum vulgus et ignavum magnis elamoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.
Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Platone quid dicam, qui maximorum hominum
consensu phitosophiae meruit principatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.
16) De geneal. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante visum
scholarum timen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,
putant se phitosophos esse et quadam ficta gravitate verborum et morum ponderositate
non nisi de apicibus rerum verba faciunt et , dum responsa
prudentum percipiunt, factis quibusdam ratiuncutis frivotis in contrarium et auditis
doctorum repticationibus atque conelusionibus , quasi non satis ittis satisfactum sit,
quatientes paututum caput praetereunt Se auditoresque impticantes suos
artium tiberatium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,
Aristarchum, Euctidem atque Ptolemaeum atiosque insignes viros stomachosa
quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis
dico? JVorene divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuritatum
atque ambiguitatum plenissimum est? Aehntich Vita di Dante (Opp. ed. Florent.
1724, Vol. IV), p. 56.
156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
mus, des gelauterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.
Ziehen wir zunachst den ersteren ctwas naher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Platoniker,
welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer
hatten, angeregte Streil iiberhaupt nicht eigentlich ein logischer war, sondern
sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz besonders
um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und
der romischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werthlos
als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruckte) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezuntius,
mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
naher heschaftigen mussen, als wiithender Feind Plato's seine „Comparatio
Plalonis et Aristotelis" geschrieben hatte 17), antvvortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift ,,In calumniatorem
Platonis" 18), und andrerseits Georgios Gemistos Plethon
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Plalonis et Aristotelis philosophiae
differentia" 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Erwiderung
Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trSgt „Kctra
rcov n\r}&(ovog anoQicov In' 'AQiarorsksi" 20); und auf diese antwortete
sodann Plethon ahermals mittelst der Schrift „JTpog t«? EiokctQiov
vtciQ 'AQtcrorikovg ctvrikrlijjsig"'11). Neben dieser Polemik verfassten
Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare , welche
jedoch sammtlich ungedruckt sind22).
Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, konnen wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker
in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Arisloteles
und Averroes mit Unrecht verdrangt worden sei23), den Aristoteles beschuldigten
, er habe seine Logik aus Archytas geschopft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibl. graeca.
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius
und Bessarion s. auch Boissonade, Aneed. gr. V, p. 454 ff.
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541 ; mir ist nur die latei.
iische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.
4. zugangtich.
20) Herausgegeben von M. Minas, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,
p. 54 ff.
22) Nemtich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angebtich
auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 ff.), Scholarius aber zum
Organon uberhaupt mit Einschluss des Gitbertus Porretanns, welehen er auch ins
Griechische ubersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen iibertrug er die Summula
des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Uebersetzung
der Topik des Boethius, deren erste drei Biicher durch Wegetin, Augsburg
1604. 8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herriihre, ist zweifelhaft;
jedenfalls stammt sie aus jeuer Zeit.
23) Pletho, De Plat. el Arist. diff., Prooem.: Nostri temporis homines el praecipue
maior pars eorum, qui ad occidentem habitant retiquis sapientiores existimati, Aristotelem
magis quam Platonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzterer wirklich die
sämmtiichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25),, so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei 26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien
betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine- lediglich
ontologische Seite der Universalien , welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum
esse totum opus de methodo dialectica ; at constat, Arcltgtam ante ipsum logicam
artem contexuisse, curus prueceplis ipse Aristoteles, usus fuit, quin etiam Plato partim
principia d isciplinarum logicarum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriptis est usus.
25) Bessarion, In calumn. Plat. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus
fuerit, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem sgllogismi tenuisse nec prorsus
aliquid scripsisse , quod vim demonstratio nis haberet, quam vera igitur haec calomnia
sit, primum videamus. Cum triplex sit sgllogismi genus, demonstrativum,
diatecticum et quod a fallendo sophisiicum dieitur, quodnam eorum genus Plato
•ron traetavit? quod alias non docuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam necessitatem
nemo melius, quam itle, explieavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in
Phaedone, in Phitebo, in Sophista.
26) Georg. Scholar, bei M. Minas, p. 8: El fit] dtä yt ligiaxoxdrjv, oix
av upvaix?ig ifikuaoifCag to tiSv uv&giänojv (Utifi/f yivoq' fie&odov
ii oiaXtXxixfjg xal navxög inioxrjfionxov xqotiov i/Tjgevo/xev av ovtoj
nävv, äait xal ta ipavXoraxa ngoxifiijaai av xojv aglaxojv , ojgntg vvv
tvioi tovto nda^ovai dia xö tfavXov vofiidai liigiaxoxtlrjv öfioii te dia-
Uxitxijg laxegi)fi£voi xal aXrj&tCag.
27) Pletho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus , de quibus
maxima solet contentio moveri. In his vero non quidem Platoni consentiemus , sed
Aristotelem etiam hac in perte male contradixisse et in aliis quidem sgcophantam
agere, in aliis vero non id conficerc, quod voluit, demonstrabimus Cum Platonici
suas Mas species rebus sensid subiectis non sgnongmas , sed aequivocas esse velint,
ipse praeter itlorum opinionem et voluntalem sgnongmas conatur ostendere Itle
namque nec sensit nec vult , inesse quumpiam rebus aeternis causam eius, quod sint
atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Plalonicis
proeliatur.
28) Ebend. C. 4: lncurrit autem eandem ignorantiae aecusationem Aristoteles
etiam haue ob causam, quod simpliciter universum minus facit particulari, dum singulares
et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera
ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores Nobis hoc
placere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alicuius hominis gratia universam
hominum naturam, sed universae hominum naturae gratia singulos creatos conditosque
homines Nosjiaud unquam eo adducemur, ut singularibus universalia minora
dicamus, donec non totum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.
29) Bessarion, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura causa est Instrumentalis et Ua moveri solet, ut mens suo consitio ratio
158 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensatze gegen die Ideenlehre
durch Grunde rechlfertigte j0), so wusste mau von der anderen
Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen
dem Idealen und dem Realen bestehe 3 1)• Nicht besser steht es mit
etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymon gilt32), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Vertheidigung
unschwer gefiihrt werden33); oder das Bedenken, dass Aristoteles
(s. Abschn. IV, Aum. 221) die Coexistenz contradictorischer
Gegeusatze bei Urtheilen unbestimmter Quantitat fiir zulassig halte 34),
artet geradezu nur in niedrige Schmahungen aus3a); und schwerlich ist
neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio inier Ptatonem et Aristotelem
diffcrentia est ; hinc enim perdifficitis itla et perobscura de ideis quaestio oritur.
30) Georg. Scholar. a. a. 0., p. 125: 'ESattaQteCv tpnai Ilkrj&tov AQtatotikr\
v rrlv xa&' exaaia ovoCav fiukkov oioCav xai nQtoinv kiyoviu, rlitov &"i
xa\ SeviiQas ia tiov ovatiov yivr\ xai tiSr\ p. 126: Ilkdtiov t« yivr\ xai id
tXSr\ xai t« xa&okov vntiC&tt xt%tooCa&ai tiov xa%tixaaia ov itp koytp fiovov,
dkkd St) xal iip tlvai 'Akoyos Si ionv r1 &iats avtn "O ovatioefeuff
iveoiC tivt, dSvvaiov aviov xt/ioQCa&ai OiSi nQbs to elvat tct
xa&ixaoia ij ytvoiaxea&ai avayxn itiHvat i« xa&okov xextoQiafiiva
Akk' ovS' dvdyxn ttQos nj» tcuv aio#r\tidv yiveaw tus iSius tt&ivai,
uQxh yctQ to xa&okov notovv iip Start&ivat ir)v iiknv nios fj.6vrls tijs
nQoiir\s ultCus xivovorls p. 130: 'Aif■&uQiu Siufiivet td taiv nQayfiutiov
tlSrl ev le zjj ipvati Std yeviaetos t j StaSojrjj xai iv tois r)fietiQots
vols St' doputQiattos xal u,tiu tiaiv iv iltjlv iniair]pir\s aitd uQiotov vno
tov vov yivofitva p. 131: EtStov fiiv ovv ntQt xa\ ytvtov xai okais
tdiv xa&okov toiavtrl tij iS Aotaioiikovs cfd|a xtXQatnxtv.
31) Ptetho bei W. Gass, p. 110: Akkd to 'AQtaioiikn aipdkkov xai tovs
AQtaioiiktt neoi tovtov nQosi/ovias ixetvo ian fidktoiu, bit oix ivevorlaav,
tos dnuv yivos koyia fiiv inCa-ns vno tcuv tldiov iieiij(etat imv iaviov,
tip Si nQuyfiuii ovx inCans.
32) Ptettio, De Plat. et Ar. diff., C. 3: Transeo ad iilam entis aequivocationem,
quam Aristoteles ut magnum quiddam existimatur invenisse Atqui .... non
utique recte ratiocinatur Quam imbecitles nuttiusque momenti sunt Aristotetis
rationes, quibus aequivocationem entis conatur introducere.
33) Georg. Scholar. a. a. O., p. 92: Ilkrj&tov ifr\ai, xaxios ttnoipr\vaa(Ittt
tov AQiaioiiknv neQl tov ovtos , ios ofiatvvfiios fittixituf ti yuQ t X,j 6fi iovvfiov,
ovx av tXn ev p. 94 : 'AQiaiotikr\s Si Stekofitvos dxQtfHaitQov
t« uttul-v tcuv xa&aQios 6fiiovvfiiov xai avviovvfiiov ankais xat' dvukoyCuv
iovofiaatv, a xatuxQnaitxios ?tr#' otj- xakel ofiii.vv,xa, iSsntQ io
(o)ov x«t« it loti dkn&ovs xa\ tov ytyQufifiivoV lasuvius Si
xai to Sv.
34) Pletho a. a. O., C. 7: Atia quoque ab codem loltitur notio, quam atioqui
omnes et rectc quidem amplectuntur, quod contradictio nunquam possit simul vera
reperiri; itle vero contendit, indef,nitam contradictioncm veram simul posse deprehendi,
quod tamen manifeste a ratione abhorret.
35) Pletho bei Gass, p. 112: Tovio 'jQiaioiikovs xai xaiayikaatov to
ix Tto> ov keyouiviov to taiv dnotf,datiov \ptvSos rj dkrltf-iiuv dgtovv xQCvea&
ui xai ovx ix uoviov keyoftiviov' tCs yaQ ovx oiStv, ios xal afitxQov
fioQiov koyov ia&' "■" ™«'"-i"' ''» »«.*...-..-/-.. -a.. i.' j.
fiakkov Std tovto xai fiCu dnoipaais ; «p' oi xal tovto aoi els tov iuetov
ttitov koyCaaa&at;
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „conclusio sequüur partem deteriorem" in der Lehre von
den modalen Schlüssen 37).
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der
gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „eloquentia"
der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war. so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son
dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit , Unwissenschafllichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der
scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge
nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 3S), sowie über das Verderbniss,
36) Pletho, De Hat. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
ait, prineipium futurorum cum o deliberatione tum ab actione ipso existere; sed
in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.
37) Ebend. C. 8: Est praeterea aliud axioma , quod sie habet, conclusionem
semper imitari eam ex praemissis, quae minor appellatur, et necessaria minorem
simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, altera necessaria
altera simplici, necessariam ait fieri conclusionem. S. ebend. Anm. 562.
38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Fcuerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: In hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideratione quam quis
facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22: Sunt permutli phitosophiae
magistri, qui se eam docturos esse pollicentur. O praeclaros nostri temporis
phitosophos ! siquidem ca docent , quae ipsi nesciunt , quos ego nequeo satis mirari,
quo pacto phitosophiam didicerint, cum litleras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloecismos quam verba faciunt, cum loquuntur ; itaque ego itlos stertentes quam loquentes
audire mallem Proferunt dieta in bis libris, quos Aristotelis esse dicunt,
verba aspera, inepta, dissona, quae cuimvis aures obtundere ac satiare possent. Ilaec
dieit, inquiunt, phitosophus ; huic contradicere nefas est; quasi vero aut itle solus
phitosophus fuerit aut eins sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanetissimo
adgto suo ediderit p. 24: JVon pulo , itlos ne minima quidem in re, quid
Aristoteles senserit, recte tcuere p. 25 : Praesertim, cum hi libri, quos Aristotelis
esse dicunt, tam magnam trans formalionem passi sint, ut, si quis eos ad Aristotvlem
ipsum deferat, non itle suos esse cognoscat p. 26: Studiosum cloquentiae
fuisse Aristotelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse , Ciceronis sententia
est; nunc vero hos Aristotelis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et molestos
in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritale perplexos , ut praeter
Sibgllam aut Oedipodem nemo intelligat.
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.
welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (.— diess ist
ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei
Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe39).
Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 ,)•
In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Piccolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen
Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen
halten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden43), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und
Quintilianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 44);
und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe 45). Ja gefade auch die Schriften des Aristo-
39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae una ars ad disputandum
pernecessaria est. An ea florens regnum obtinet neque igtwrantiae hello calamitatcm
ullam peipessa est? Minime vero; nmu etiam itla burbara, quae trans oceanum habitat,
in itlam impelum facit. Al quae gentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorresco
: Ferabrich , Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürtich auch hier ein
Schreibfehler vor; sicher ist zu lesen Tgsber, s. vor. Abschn., Ahm. 347), Ocham,
Suissct (s. ebend. Anm. 3.50 am Schl.), aliique huiusmodi, qui omnes mitii a Chadamantis
(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,
inquam, in dialectica, quod non Britannicis sopliismatibus conturbatum sit?
40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel soli facere posseat sapientes?
ubi Ciceronis complura volumina? O miscram atque inopem conditionem
horum temporum p. 36: Non potes tres viros, quos his temporibus
nostra civitas tutit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum Petrarcham,
lohannem Boccatium, qui tanto consensu omnium ad coelum toltuntur.
41) Leonardi Aretini de studiis et littens ad itlustrem dominum ßuptistam de
Malalestis. Padua 1483. 4. f. 2 A: Tullium aecipiet, quem virum dcus immortalis
quanta facundia, quanta copia , quam perfectum in litteris, quam in omni taudis
genere singularem praestiterit, admirari nemo suffieiet.
42) S. Georg Voigt, Enea Sitvio de' Piccolomini u. s. Zeitatler. 3 Bde.
Berlin 1856—63. — ich citire nach der Basler Gesammt-Ausgabe der Werte
v. 1571.
43) Epist. 402, p. 935: Qui praeter commentarios in Alexundrum grammaticum
et Brunelli poetae fabulas et Buridani vulgarium dialecticorum sophismata .... nihit
unquam legissent, epistotas meas lucem esse in teneüris pataverunt.
44) tiist. Frider. 111., p. 327 f. (bei Kotlar, Anal, monum. Vindob. Wien 1762,
Vol. II) : Tcutones omnes cancellariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca
nonici iuris periti dicuntur, aut quos vocant magistros artium, qui praeter garrulam
et loquarem dialeclicam nihit atiarum artium düticere. Florentini eos assmnunt,
quibus Ciceronis et Quintitiani praecepta notissima sunt, poetarum et oratorum imbuti
doctrinis, atque eos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.
45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem huius ggmnasii (d. h Viennensts) Vi
tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque lemporis in re non
XXI. Aeneas Sylvius. Lauretilius Valla. 161
leJes seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
dass ihr Verfasser selbst vicle derselben nicht wiedererkennen wurde;
denn der Mangel an „eloquentia" , welcher dem achten Aristoteles nicht
angehaftet haben konne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).
Jedenfalls aber liege fur den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher ubliche Uebermass der
Sophistik nur in jeuer Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die
massgebende gewesen sei 47).
Dergleichen Wunsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla fmden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thatigkcil (bes. „De donatione Constantini") so
vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe hot unter dem Titel
,fiialecticae dispulationes" 49) ein ziemlich ausfiihrliches Compendium
der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis defmirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kSmpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in
blindem Auctoritalsglauben iiberhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht
durch die barbarischen Araber in Handen habe 5 1) ; und so will er an
magni fructus ferunt ; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime
examinantur , ceterum neque musicae neque rhetoricae neque arithmethicae curam gerunt:
oraturia et poetica apud eos penitus incognita , quibus omne studium tn
ctenchis cst vanisquc cavitlationibus Qui tibros Aristotetis et atiorum phitosofhorum
habeant, raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast worttich
ebenso Hist. Frider. 111, p. 11 (a. a. O.).
46) Asia, 71, p. 351: Tgrannion grammaticus et tibrarii quidam scriptoribus
utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristotetis niinus emendata ediderunt.
Quod si graeca exemplaria corrupta fuerunt, quid de his putandum est, quae
in latinum conversa sunt, itla praescrtim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicatur
quam quod dici vetit nosse laborant. Quippe si revivisceret Aristoteles , multa
sua esse negaret, quae nos itti attribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipulos
suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodnm
eos confundit, qui Aristotetis opera omni eloquentia nuda in nostram tinguam
converterunt.
47) De tiber. educat. p. 989 : Cum inter praecepta rhetoricae sitere dialectica
not, consueverit , — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum
quaerere tum rationem reddere et defendere et accusare conantur — , non ab re fuerit,
regem puerum dialecticis initiare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ul logicae, quam
disserendi ditigentem rationem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis
partibus et diffinire et partiri et coltigere sciat coltigendique facuUatem triptici diversitate
traclare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tantum probabitibus aut
apertissime falsis argumentationibus dispulatio decurrit. JVon famen in hac re quosdam
Viennae magistros imitatione dignos dixerim ; nimis enim multum temporis in
sophisticis et cavitlosis exponunt argumentis, ut apud eos logicae studium non utititate,
sed morte terminetur.
48) S. auch Zumpl in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 18-15.
49) Laurentii Vallae Romani dialecticarum disputationum tibri tres eruditiss.
opera loannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von alleren
Drucken abzusehen).
50) III, 1, p. 246 : Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua
definitione nos, ne scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ul ipsam
breviter et usitato modo definiamus, potest dici rationatis scientia.
51) Praef. p. 4= Ouo minus ferendi sunt recentes peripaletici, qui inferdicunt
tibertale ab Aristotele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus,
Pbantl, Gesch. IV. 11
162 XXI. Laurentius Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts auderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar
bietet52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher
üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleisscn 53).
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quintilianus
anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus
generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die
übliche scholastische Logik gerichtet ; denn Valla bestreitet die sog. tran-
(p. 5) ceteros phitosophos pro asophis habent unum Aristotelem amplectentes ,
cum cum xotum eognitum habeant, si modo cognoscere est, non proprio, sed in aliena
lingua lectitare, ne dicam non sincera, quin plerique eins libri comipte trunstati sunt
et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur latine Avicenna et
Averroes plane barbari fuerunt nostrae linguac prorsus ignari et graeca vix tincli. ...
(p. 7) Pudet referre, apud quosdam esse morem initiandi diseipulos et iuriiurando
adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum superstitiosum atque
vecors.
52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptoribus
artis dialecticae, ignorationisne eos an vanitatis an malitiae incusem an de his
omnibus. Nam cum itlorum errores non parum multos considero , quibus non minus
se ipsos quam ceteros videntur decepisse , vel negligtntiae vel infirmitali humanae
attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderimt, id omne paucissimis tradi
praeecptis poluisse, animadverto, quid aliud causae fuisse patem, nisi innnem arrogantiam
Ai quod indignissimum est, cum captiones , cavitlaliones , calumnias
video, quas et exercent et docent, non possum eis non succensere palaestrae pro
mititiae diseiplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id
quod ex comparatione rhetoricae ditudicari polest. Nam quid aliud est dialectica,
quam species confutationis? Haec ipsa est pars inventionis. Inventio est una ei
quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici est sgltogismo
uti. Quid non oralor eodem utitur? Imo ulitur , nec eo solo, verum eliam enthgmemate,
epichiremate, adde eliam induetione. Sed vide, quid interest : dialecticus utitur
nudo, ul sie loquar, sgllogismo, orator autem vestito.
53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse
.... in hoc, quod eos a laqueis vindico. captionibusque sophistarum, qui nova
quaedam vocabuta ad perniciem adversariorum confinxerunt relicla velerum consuctudine
loquendi, non alia malignitate, quam illi, qui in proeliis spicula veneno tin
gunt; non enim hostes inter nos sumus, cum dispulamus, sed sub eodem
imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde noliut posthac dia
lectici illi atque phitosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perseverare,
sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere. I, 3, p. 24:
Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitatissima lo
quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et sitieibus strata. III, 14, p. 299:
Quo minus illos tolerare possum, qui eliam ab arte et ab usu deficientes volunt esse
diversa „Video Platonem" et „Ptatonem video", „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab
aeterno fuit mundus", quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.
54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affectato magis, quam necessario
numero (p. 9) In quorum transiatione quem potius quam Quintitianum
sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt genera
prineipalia, sed non, ut isti vocant, generalissima , quemadmodum et species
speciaiissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et
species specialis, sicut nec materia materialis ete.
XXI. Laurentius Valla. 163
scendentia 55) , die Unterscheidung zwischen „concrel" und „abstract" 56),
die grammatische Bildung der Substantiva auf „itas" °7) , und Oberhaupt
die formalüates 5S) ; nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"
und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle 59) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphgrianouo),
entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik B1). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sei 6a). Die Art und Weise , wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p. 10: Altera sunt primordia atque principia , quae isti transcendentia
appellant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, nimm, verum, bonum (s.
vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,
unum „una res", rcrum „vera res", bonum „bona res", ita ens „ea
res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabulum est el prae nimio
onere ambulare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus
transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem
negat iusto maiorem.
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis, — nam adiectiva in substantivum
conversa dicuntur concreta — , disputemus (p. 22) liaec ipsa , quae nego
praedicare concrete, fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume
rus singularis adiectivi in substantivum ncutrius conversi solam qualitalem praedicat.
Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918.
57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quidditas,
identitas , perseitas, haecceitas" ete., barbariei quodam
gurgite prolata; nam a substantivis formari nequcunt.
58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihit interest; esse namque
hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris
simitibus dico.
59) C. 6, p. 38: St malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate
discedere simutque „essentia" tanquam cassum et inulite nomen — quod absit
— exterminare ; sin „essentia", ab usu iam recepto recedimus; et tamen utrocunque
modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritati et consuetudini suam
cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,
quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de itlo, quod vocat
Aristoteles materiam, id vocemus essentiam.
60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphgrius distribuit in corpoream el incorpoream
Quae cum rcdiguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex corporea
fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad
meam autem legem erit spiritus sive anima (p. 40) Nihit aliud est species et
genus, quam pars el totum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 ff.).
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.
62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap
pellant compositum; materium quandam faciunt ab omni forma seiunctam;
hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Maleria enim
vocatur qualis in statua marmor , forma aulem quid aliud quam ,Jigura" significat?
O depravatrix naturatium significationum peripatetica natio!
63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est
nomine „accidens". Mihi duo tantum placet esse el in haec recidere cetera, qualita
tem ct aclionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität und, C. 16, in naturphitosopbischer Weise die actio erörtert wurde, folgt
11*
164 XXI. Laurentius Valla.
dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintilianus B4).
Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten65); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl. 66), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend
ist, und das singulare kurzweg mit dem particularen , sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identificirt67); die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführt68). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er
C. 17, p. 101: Constat, illud, quod vocant situm, aut actionem esse aul qualitatem;
(p. 102) quin etiam itlud, quod vocant relalionem (p. 103)
Magnum et parvum , mullum et modicum, longum et breve , sunt illa quidem quantilatis
, sed tamen et qualilatis , cui maximi quique aulores quantitatem subieccrunt,
quorum sunt Cicero et Quintitianus (s. Abschn. V11I, Anm. 28 f.) p. 111:
„Obi" an aliud erit , quam aut substantia aut qualitas aul actio? .... p. 113:
Tempus mihi videlur actio, quam animo cognoscimus; neque aliud est prius
et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles* magis elaborare , quam ut
scientiam suam intriect et innodel ; sicut enim substantiva nonnunquam recipiunt magis
et minus, ita nonnunquam adiectiva non recipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descriplio erit diffinitio ; quippe descriptio est qualitatum
omnium, quae alicui rei assunt, et eiusdem aciionum explicatio (p. 129)
Aperle Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit , ixplicat, quid sit;
oplime Quintitianus ete. (s. Abschn. Vttt, Anm. 33 n. 35) p. 133:
Nonne ubicunque Quintitianum nuncupo , videor velut Achitlem inter heroas nuncupare?
65) II, 1, p. 137: Oratio est vocum ex institulione artificis siguificantium
congrua complexio. Una quidem simplicissima, quae vel duabus dictionibus
potest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera rem plenior,
quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est sgllogismus
Tertia autem plenissima, quae constat ex plurimis, qualis est oraloria. Sodann folgt
betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Redetheite und der togischen
Satztheite, d. h. Subject, Pradicat, Copula.
66) C. 2, p. 140 : Alia mutta tradunt , quae non proprio dialecticorum sunt,
quid sit denominativum , aequivocum, univocum p. 141: Haec omnia litterarii
sunt ludi et grammaticorum magis, quam dialecticorum.
67) C. 3, p. 142: Enuntiationum altera affirmativa altera negativa
Affirmativa est, unde abest adverbium negalivum, sive simplex „non, haud" , sive com
positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione
(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particularis ; nam ea,
quam dicunt singularem, et ipsa particularis est (p. 144) Ea, quam indefinitam
appellant, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit" , dum
tamen et itlud meminerimus, nonnunquam aecipi particulariter , ut „Elephas hoc
facit".
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus; nam licet maior atque sm
pfror significatio praedicati fere sit, quam subiecti, non tamen amplius ac lalius
aecipitur praedicatum, quam subiectum , ideoque cum itlo converti polest, ut
„Omnis homo est animal", non utique lotum genus animat, sed aliqua pars huius
generis ; nam Cicero speciem parlem generis vocat (s. ob. Anm. 60).
XXI. Laurentius Valla. 165
„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singularen
Urtheiles) als singular bezeichnet69); Susserst schwach auch sind
seine Bemerkungen uber die Negation, und was er ilber das Verhaltniss
des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er fur rein logische
Fragen kein Verstandniss hal 70). In der Lehre von der Entgegensetzung
verhalt er sich, — was recht bequcm sein mag —, lediglich skeptisch 71),
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff
der Logik ausserordentlich erleichtert 72). Dafur aber fugt er einen Auszug
aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei 7S).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, fiir welchen
ihm die Vergleichung mit der Thatigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
daruber Srgert, dass man iiberhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enumerantes
omnia Universatia affirmativa: quisque unusquisque singuli
quique universus cunctus .... omnis quisquis quotquot.
Negativa signa per se nulla sunt, at composita ex adverbio el signo particulari, ut
nultus nequis nihit .... nemo neuter Adverbia sunt universatia
affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa: nunquam, nusquam,
nuspiam, necubi, nequaquam Signa particularia sunt: Atiquis, quispiam,
quisquam, ultus, nonnultus, nonnihit Mihi „atiquis , quisquam, quispiam" proprie
ridentur esse partieularia , „quidam" vero non atiter se habere, quam id,
quod appellant terminum singularem.
70) C. 6, p. 157: Venio nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque
materia cardo versatur , quae — si istis credimus — atiam praeposita signo atiam
poslposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) JVeoatio
cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut ,,Nultus currit"
el „Currit nullas" (C. 9, p. 168) Atiquid interest, utrum cum nomine negatio
componatur an cum verbo, et utrum ea sit ,,non" sive „ne" an „in" (C.
11, p. 174) Sunt tamen, qui appticent ibi negationem, ubi haerere non potest , ut
„Non quidam legit" , quod dictu absurdum est (C. 12, p. 178) In nonnultis
quidam arguti homines pubticos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratia, — si ingeniosum est, fahum loqui —, tradentes, atiud esse ,,in" cum adiectivo
compositum, et idem adiectivum cum adverbio negativo, ut ,,iniustus" et
„non iustus".
71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditur, «I non possint esse ambae verae, possint tamen csse ambae
falsae. Sed .... verum falso el falsum vero contrarium est, non falsum falso, quia
nec verum vero C. 15, p. 186: Cur appellant subeontrarias , quae sint ambae
verae In formula vestra vitium est, qui vultis has esse subeontrarias C.
16, p. 191: ldem tn contradictoriis , quod in ceteris , usu venit, ut ex altera parte
sint verae , ex altera falsae, sive tn substantia sive tn quatilate sive tn actione (ob.
Anm. 63) C. 18, p. 195: JVon est quadruplex oppositio Ego omnem
negationem sentio esse privationem quandam.
72) C. 19, p. 197 : Enuntiationem vocant modalem , ubi atiquis sex modorum
nuncupatur (p. 198) Senfto, nihit esse enuntiationem modalem , tantundemque
momenti , quantum itla sex habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, decorum
u. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conelusione esse sicut veritatem
tn omntdus partibus ar gumentationis.
73) C. 20, p. 204: Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentationes, cognoscamus.
De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischen
Topen).
166 XXI. Laurentius Valla.
Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse eben Prämisse sei74). In
der ersten Figur, brii welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singulare Urtheile
anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,
d.h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei76). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne78). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie KantY bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren"79). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248 : In AristoteKs definitione sgllogismi non fit mentio partium
syllogismi Ego dixissem: sgllogismus est necessariae probationis sive necessarii
argumenti per tres partes elocutio , quae sunt propositio , assumptio, conctusio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in facienda panc farina et
aqua; ..... manus conclusio est, quae duas superiores commiscet et in unum redigit;
nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, tertiam esse itlorum
prolem (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sie facere sgllogismum
„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animal"
quasi quibusdam gradibus ascendentes Annon in saltando quasdam choreas in
dextrum, quasdam in sinistrum agimus? a. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts und Links verlauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima sgllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus
delectati „Barbara" vocant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus vocaverunt,
constat e duabus enuntiationibus ete. ete. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Frcunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu
haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne aus Petrus Hispanus übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) TJ. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,
ut „Tu amas omnes tuos cives, hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos
omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulares ; hoc enim negatur
fieri posse. Sed cur negatur? „Sempronius unicus huius defuneti filius ab
hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti fitius;
ergo sum ab hoc haeres institutus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et
parte, quae in genere et specie; exempla: „Tota ltalia est in Europa, tota Campania
est in ltalia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.
77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora multo,
quam hi quinque modi, quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt
jVon possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exclamem: Cur non
polius concludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritatis inerat?
Quid stultius, quam ob conversionem velle a via aberrare?
78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particularibus etiam posse fieri
puto, ut docent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram
reduci ad primam, quasi non possit et itla in hanc reduci.
79) C. 9, p. 264: Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit im se habet sanitatis,
sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam
vel probandam putaverunt ; et quo sit turpius, sexquipartitam faciunt, cum aliae sint
quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)
lsta remedia sunt atque medicinae aegrotorum sgllogismorum; sed quo mihi sgllogismos
aegrotos?
XXI. Laurculius Valla. Rudolph Agricola. 167
Arini. 72) von vorneherein abgewiesen 80); dafür aber erscheint eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.
des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über das Dilemma 83), über Exemplum 84), über Induction85)
und über Enthymema gesagt wird 86).
In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in
einem kürzeren Auszuge benützt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische
Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde 90) ; ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen , indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-
80) C. 10, p. 268: De hgpothetico sgllogismo an persolverit Boethius,
quod promiscrit, ipse viderit. Ego certe eins formulis argumentari non ausim, quippe
quas neminem video usurpasse, nec tam longa praeceptione res indiget, ul itle fecit,
licet pluribus modis quam ab eo collectis hgpotheticus fiat sgllogismus, per „si", per
„quando", per „ubi" , per „cum", per relaliva, per comparativa et alia huiusmodi.
(p. 269) Nescio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hgpotheticum,
sed non e converso.
81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit , ut duplici ac mulliplici
assumptione et conclusione utamur , ul „Soli pggmaei ex hominibus non
erubescunt, hi non sunt pggmaei, ergo erubescunt; hi erubescunt, ergo non sunt pgg
maei; hi non erubescunt, ergo sunt pggmaei".
82) C. 12, p. 273: Coacervatio sgllogismorum est, quem Graeci ckoqov vocant,
cum alius ab alio deinecps excipitur In huiusmodi materia spectandum est aliquando
attentius, quid sequalur, quid repugnet.
83) C. 13, p. 279. De ditemmate el antistrephontc. S. Abschn. VI, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolphi Agricolae Phrisii de inventione dialectica libri omnes .... scholiis
ittustrati loannis Phrissemii, Alardi Aemstetredami, Reinardi Hadamarii, quorum scholia
congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epitome commentariorum dialecticae inventionis Rodolphi Agricolae per Bartolomcum
Latomum. Coloniae 1532. 8.
89) De inv. dial. II, 1, p. 21-2: Inextricabitis aliqua eruitur disputalio , quae
tempus extrahat et inani strepitu audientium ferial aurts; docent , quemadmodum
pueri solent, in aenigmate proponere , quae ne tum quidem, quum docuerint, vel ipsimet
, qui docent, vel illi, qui didiecrint , sciant p. 213: Istam miseram et
cavillosam loquendi sollicitudinem certum est non modo rcliquis artibus discendis non
prodesse, sed etiam obesse plurimum
90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben l. i. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgaben des „l,ibcllus de formando studio, ..„. cuius autores sunt
Rod. Agricola, Erasm. Roterodamus, Phit. Melanchthon", z. B. Coloniae 1532. 8.), p.
4: Civite ius alius, alius pontificum sanctiones, alius medicinae artem discendam sumit;
plerique eliam loquaces has et inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam
vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambaglbns vel eliam , ul verius
dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,
haec subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem
in teneris adhuc annis enecant.
168 XXI. Rudolph Agricola.
erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit 93) , daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will 94). In solchem
Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen95), wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf
fassung einer simitüudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceitat
als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt, behandelt er völlig in ciceronisch-
boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-
91) Ebend. p. 8: Quidquid apud autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum
quam maxime prnpriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone
Si quid scribere voles , optimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio
sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus
verbis explicare.
92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt virtus,
v'uium, vita, mors ete p. 14 : Si quis latius ista et per omnes locos dialecticos
fuderil , quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et
ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.
93) De inv. dial. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet
dicere probabititer.
94) Ebend. 1 , 3 , p. 23 : Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis
phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, attingunt,
hunc primum pueri discunt, huic ultimum senum studium immoritur Sed
videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter
atque aperte proferret, quaecunque invenerat, ut praeter laborem, quem ipsa rerum
esset habilura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiiecretur difficultas, qua necesse
haberemus, mentem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere....
p. 25: Scripsit de locis oclo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi
detur eorum conclusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur
egisse, quam ut Ciceronem et Themistium conferrel et singulos utriusque locos alterum
allen hinc inde coaptaret (s. Abschn. XH, Anm. 168 f.).
95) Er selbst nemlich theitt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in intemi
und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio , genus, species,
proprium, totum, pars, coniugata) und circa substantiam (adiacentia, actus, subieeta),
die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effecta) und applicita (destinata,
locus, tempus) und aecidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, comparata,
simitia) und repugnantia (opposita, differentia).
96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis solent quaeri, sintne aliquid
extra animam, i. e. extra cogitationem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,
an distinguantur a singularibus p. 52: Nihit videtur aliud esse universale,
quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alicuius est, cuius sinüle polest iv
alterius itidem essentia reperiri , ut sit universale nihit aliud, quam essentialis
quaedam in multis simititudo p. 55 : Esse ergo aliquid universale extra ani
mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum
quiddam a singularibus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua
in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali
conveniunt, differunt autem notione vel proprietate, .... quam, qui Ioannis
Scott sectam tuentur, differentiam individualem vocant.
97) C. 7, p. 59 ff.
XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169
zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintilianus an ;
erwahnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
fiber Raimundus Lullus aussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes 100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialecticaM1),
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianischrhetorische
Auffassung mit der flblichen aristotelischen Schultradition nnd
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen
Topf goss. Er eignet sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile 102), bei welchem er in sehr willkiirlicher Weise
enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der ublichen
Tradition folgt 103). Hierauf fallt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches anzugeben 104) , und so berichtet er zunSchst die gewohnlichste
(boethianische) Lehre fiber die Quinque voces und die Kategorien 105);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus uber, dessen unvoll-
98) C. 29, p. 207: Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum naturam,
nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultro fere in animum incurrunt et apertiores
sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).
99) II, 1, p. 214: Rationem tractandi locos unus Quintitianus conatus est expticare
et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostrorum
memoria Raimundus quidam cognomento Lullas , qui artem quandam,
quam ex nomine ittius Lulti vocant, extutit, acuti et non segnis ingenii indicium;
sed quoniam non titteras sciebat, non ullam atiam dignam docti viri nomine perceperat
doctrinam , et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset , perspicere , et si forte
perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur , consequi nequibat ; .... votuntatem
quidem laudes, ignoscas ingenio.
100) III, 18, p. 341 : Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum
alteram inductionem, alteram vulgo vocant graeco nomine sgllogismum, Cicero apte,
ut omnia, et prope ad verbum ratiocinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII. Anm. 53 ff).
101) Unter verschiedenen Titeln ofters gedrnckt; ich citire nach: Georgii Trapezmtii
de re dialectica tiber, schotiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi ittustratus.
Lngduni 1559. 8.
102) p. 9: Dialectica est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disscrere vero nemo polerit ditigenter, nisi , quae invenerit dicendaquc iudicaverit, ea
sic coniunxerit, ut ittis datis, quod intendit, neccssario consequatur ; quam orationem
graeci sgllogismum dicunt , latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propositionibus
constat; omnis propositio, si simplex est, duobus terminis connectitur
(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).
103) p. 20: Omnis oratio , qua necesse est atiquid de atiquo vel asserere vel
negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur; sin ut
verum vel falsum, propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewflhntichen Angaben
iiber Quatitat und' Quantitat (wobei p. 21 : particulari singularem annectimus),
iiber Entgegensetzung , Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per accidens
und per contrapositionem) der Urtheite.
104) p. 31: JVunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci
toces, latini praedicabitia solent appellare , deinde de praedicamentis et de praedicatorio
sgllogismo pauca admonebimus, postremo de propositione hgpothetica et sgllogismo
et de definitione et divisione disseremus nec omnino ea praecepta contemnemus,
quac eius rei, quam iuniores obtigationem vocant, vim et naturam complectuntur.
105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;
s. Fabricius, Bibl. gr. X, p. 726.
170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Politianus.
kommenere Form das Enthymema sei 106); die conditionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische, disjanctive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren für naturgemäss und erblickt in ihnen die Grund
lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu
sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmtliche drei Arleo
die ciceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die Eintheilung 110), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in die
Rhetorik hinüberwendet111).
- Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört
106) p. 64: Praedicalorius sgllogismus est, qui propositionibus constal praedicatoriis
; qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfectus est; si vero duabus, imperfectus
est et enthgmema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,
wird in Aufzählung der üblichen ncunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter
minologie des Petrus Hispanus erörtert , von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)
sagt: Äst barbariem quandamresonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subiieient.
107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunetione
conficitur. Oratio ca triplex est: quae „si" rationali particula, quae „vel" disiune
tiva , quae copulativa „et" aut partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis
duabus partibus constal Hac partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem
appellant, ordine quodam naturae inter sc referuntur; in copulatiu
et disiunetiva non natura, sed eins, qui dicit, iudicio disponuntur Affirmative
vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repugnat
ld praeceptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices
conclusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthgmemata appellant, examinandas
plurimum valet. Est tamen et alia ratio, qua, rerane sit an non ralionalis , perspiciamus,
et communis ei cum conclusione simplici, locorum videlicet vis atque
natura.
108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunetiva
et copulativa oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen , welche wir aus Cicero's Topik kennen , s. Abschn. VIII, Anm. 60.
109) p. 118: Simplex conclusio est, quae unius propositionis necessaria consecutione
conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialectica scripserunt, multa
dantur praecepta , quorum cognitio et difficitis est et parum utitis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). lllud longe magis necessarium ad dicendum, locorum vim omnem
rationemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,
verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunetim pauca dicamus ; nam itase
habent, ut altera allerius egere videatur Definitionum quatuor sunt genera: substantiale,
describens, per partitionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33—39,
u. Abschn. XII, Anm. 103—108.
111) p. 160: Obligationem iuniores appellant, cum nec necessaria nec impossibiti
re proposita de ea sie disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob ruditatem
inscitiamque sordescere iam fecerunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,
quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,
ideireo dicitur obligalus, quod non licet ei quidquam asscrere , quod contra id, quod
posuit, esse videatur. Quam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia utitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Ralbschläge
und Beispiele).
112) Uebrigens s. lac. Mählg , Angelus Politianus, ein Culturbitd etc.
Lpzg. 1864.
XXI. Angelus Polilianus. 171
zu den principlosen Eklektikern. Seine Praelectio in priora Arislotelis
analgtica 113) konnen wir vollig hei Seite Iassen, da dieselbe nur eine
schwiilstig rhetorische Einleitung zu seinen betreflenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculaliven Inhaltes entbehrt. In der Praelectio
de dialectica legt er in einer wenig geniessharen Weise den Begriff
der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegeniiber
er fur die verstandesmassige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"
anwenden zu diirfen glaubl114); ausserdem erzShlt er uns dort unter
iiblicher italienischer Schmahung gegen die nordischen Barbaren, aus
welcben Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran anscbhessende
„Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Begionen
des Schmutzes herniederliess, ist eine in flussigem Latein geschriebene
Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des
Porphyrius in iiblicher Beihenfolge, wobei er erklarlicher Weise die Topik
am ausfiihrlichsten behandelte 116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verstandniss
in diesen Dingen gewesen sei , ersehen wir aus seiner unter
dem Titel ,,Panepistemon" verfassten Encyclopadie, in welcher er fiir den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den
Marcianus Capella zu excerpiren 117). Uehrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarischstoische
Sophisma, welches VevSoIiivog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.
Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie liigen 118).
113) Angeti Potitiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.
114) Opp. p. 528: Dialectica nobU in manibus , non itla quidem, quae ars
ma omnium artium maxima dicitur eademque purissima phitosophiae jf,ars est, quacque
se supra disciptinas omnes expticat, omnibus vires accommodat, omnibus fastigium
imponit; nec ipsa latibus minutis vacat, sicut neque titteris , sed veritate perspecta
haec ipsa ptane pervidet, sed materiae sordes reformidans votularc in eis logicam
sinit.
115) p. 529: Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fuerint
schotis , strues vobis monstrare tibrarias potero, ubi Theophrastos , Alexandros,
Themistios, Ammonios, Simpticios, Phitoponos, atiosque praeterea ex Aristotetis famitia
numerabitis, quorum nunc in locum, si diis placet. Burieus. Herveus, Orcan, Tisberus,
Antisberus , Strodusque succedunt (man sieht, dass es Potitianus ebenso gut, wie
Cicero, versteht , vom hlossen Horensagen zu schwiitzen; denn der „Antisberus"
ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. b. Hentisberus). Et quidem ego
adolescens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris phitosophiae dialecticaeque
operam dabam, quorum atii graccarum nostrarumque iuxta ignari titterarum ita omnem
Aristotetis tibrorum puritatem dira quadam morositatis ittuvie foedabant, ut risum
mihi atiquando , interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca tencbant,
quanquam nova quaedam nonnultis inaudita admirabitiaque proferre videbantur,
»ihit tamen omnino affercbant , quod non ego atiquanto antea deprehendissem in iis
ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia fuit huius beneficio Laurentii Medicis,
cuius totum muneris hoc est, quod scio, quod profiteor p. 530: Quare ades
auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae phitosophiae primordia non iam
de tutosis barbarorum lacubus, sed de graecorum latinorumque nitidis fontibus hauri
mecum,
116) Opp. p. 517-528.
117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.
118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, Opp. p. 91 : Hoc genus (d. h. Cretensium)
"I mendaces nolavit Epimenides, qui tamen el ipse Cretensis, ut mentiri non minus
Potuerit; ideoque non mendaces itti ; sic ergo verus Epimenides; atque ita rursus itti
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift ,,De expedita ratione argumentandi" 119)
einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit
der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunSchst die quinque
voces120), dann die partes pToposüionis , deren er nicht drei, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)
und endlich die Kategorien rechnet123). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der Quaestiones flber 124), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintilianus entnimmt 125), daher uns
naturlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet 126).
So war vorlSufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wüste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde, erst
allmalig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurflcklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaces. Vides hunc dialecticorum xjxvSöfitvov. Mihi tarnen ete. Natflrtich kannte
man langst aus Pautus ad Tit. I, 12 die Anspielang auf den Vers „KQrjteg aA
TpevOrai, xaxä #t}pt«, yaar^Qes aQyaC".
119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.
120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.
121) p. 189: Simptices quoque voces sunt subiectum et praedicatum IIa
prisci, quibus accedimus potius , quam iunioribus, qui praedicatum, subiectum et copulam
partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.
122) p. 191.
123) p. 194 ff.
124) p. 207: Consequens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera oslendamus
Quaeritur , an sit, quid sit, quäle sit, cur sä. (Aus Quintit. Instit.
III, 8; vgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)
125) p. 209 ff.
126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo: Sgllogismus seu epichirema graece,
at latine hoc aggressio, itle ratiocinatio ; et epagoge a graecis dicta, a latinis inductio.
Ex sgllogismo fit enthgmema, quod commentum nominamus, sicul ex inductione
exemptum atque simititudo. Sgllogismus constat ex propositione , assumptione, complexione
u. s. w.
XXII. ABSCHNITT.
REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachbluthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinuber ein zahes Leben fortfuhrte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der alteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sSmmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergSbe sich
eine geniigende Einsicht in den tatsSchlichen Fortbestand der Scholastik ;
denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben uberall druckte, was im Gebrauche war. Eine annahernde
Schatzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, fuhrt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und
die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jahrlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natflrlich die alteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwSrtigen Abschnittes
sein sollen , gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-
Periode ubergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —
exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spSrlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschichtschreibung
unterstutzen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des
Wortes sind naturlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der alteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 XXII. Joh. Capreolus.
gemein, dass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan
delt wurden , und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit
gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun — , sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5. Jahrhunderts
die Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster
Denuntiation nicht fehlen Hessen.
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317) sind alle Autoren,
welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum
pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial-Worte
und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen" Richtung nicht erweh
ren 1). Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Berechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus
gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen offen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche
Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480— 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Tenninisten
zur Darstellung kommen, worauf nachholend die gleichzeitigen Scolisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten
und Eklektikern zu sprechen sein wird.
So begegnet uns zunächst Johann es Capreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in
seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmllichen einschlä-
1) Die jesuitischen Thomisten der Ncuzeit gefallen sich darin, dem „glaubigen"
Publicum vorzureden, dass die Lehre des „heitigen" Thomas gegenüber den ftuch
würdigen Occamisten in „unbefleckter" Reinheit sich fortgepflanzt habe.
2) Hrsgghn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.
XXII. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorbellus. 175
gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den
reinen ursprunglichen Thomismus, gegenuber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemiiht 3).
Hingegen einen scolislischen Standpunkt vertrat Nicolaus de
Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelescner und
haufig beniitzter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erlauterung des
Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar
verfasste4). In einer langeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus iiber Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklarenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den spiiteren Scholastikern eingeburgerte Memorial-Verse uber
die sieben freien Kiinste 5) ; ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende
Schreibuug des Wortes „dgalectica" veranlasst ihn, ein paar Verse beizufiigen
6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Noliz gibt, dass unter
Dialektik einerseils die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
beziigliche Theil derselben verstanden werden konne 7). Auch die verschiedenen
Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei8); und hieran kniipft er sogar eine von
3) Er bekampft (Prol. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolus, dass die
Logik eine praktische Disciptin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsalztich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,
sed ut sunt intentiones" (I, Dist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auffassung der
Universatien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Poladanus, Occam,
Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prol.
Qv. 4, p. 34 f. n. I, Dist. 8, qn. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.
60 ff.). Desgleichen schtiesst er sich demselben an in der Frage iiber das Princip
der Individuation (II, Dist. 3) und iiber unitas formae (I, Dist. 24, qu. 1, p.
359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.
17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Summula
phitosophiae rationatis) cfters gedruckt, nemtich Parma 1482, Venet. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorbellns: luxta
doctoris subtitis Scoti mentem atiqua logicatia pro iuvenibus super summulas Petri
Hispani breviter enodabo.
5) f. 3 v. B: Artes tiberales sunt septem ct continentur istis versibus:
„Gram" loquitur, „Dia" vera docet, „Rhet" verba colorat,
„Mus" canit, „Ar" nnmerat, „Gc" ponderat, „Ast'1 cotit astra.
6) f. 4 r. B : Dgalectica derivatur a ,,dga" , quod est duo, ct „logos",
quod est sermo ,,Dga" potest scribi per g graecum vel per i latinum;
unde versus :
Scribe per g graecum „dga11, „duo" significabit ;
Scribe per i nostrum, tic ,,de" iibi significabit.
S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 146, und hiezu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 r. B : Diatectica potest sumi dupticiter : uno modo pro parte logicae,
quac procedit ex probabitibus , .... atio modo , prout idem est , quod logica; et sic
sumitur in proposito.
8) f. 8 r. B: Subiectum potest capi octo modis : pro obiecto, pro famulo,
pro ti/o, quod ponitur sub atio , pro itlo, cui inhaeret atiquid, pro
176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.
den Spateren haufig beniitzte Erklarung des Ausdruckes „vetus logica",
insoferne dieselbe die entlegeneren Stofftheile des Syllogismus zum Gegenstande
habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch
hiefiir eine Erklarung, und fiigt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprietates terminorum, nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire, sondern aus
„verschiedenen Buchern" (!) ausgezogen sei 10). In der Einzeln-Erklarung
zeigt sich uberall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Scheidung
der scientia realis und sermocinalis 1 1) , verwerthet des Scotus
Auffassung der significatio 12), folgt der gleichen Auctoritat bei den Universalien
l3), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,
haecceitas und formalitas 14) , und acceptirt vollstandig die Lehre des
Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik
und iiberhaupt bei jeder Gelegenheit.
Die dritte der seit langerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich
der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einflussreiche
Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Mantuanus,
dessen „Logica" lc) , wahrend in ihr kein einziger Autor citirt
wird, ganzlich auf Albert von Sachsen, Marsilius^und Paulus Venetus
beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von wclcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die simplex, sowie naturlich auch die immobilis ausgeschlossen
bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechszehn
aus Albert entnommenen Regeln erledigt wird|17). Auch werden
itlo, quod praecedit copulam, .... pro subiccto propriae passionis , .... pro inferioii
respectu superioris, .... pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :
Obiectum, verna, positum sub, cui quid inhaeret,
Quod prtus est copula, proprii, logicatiter infra,
Quod simul ars el habet ; bis sunt subiecta quaterna.
Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.
9) f. 2 r. B (ed. Venet. 1516): Vicuntur aulem isti tibri logica vetus non, quia
primo fuerit inventa, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remola togicae;
non enim ita principatiter intenduntur a logico , sicut sgllogismus , de quo tractatur
in logica nova. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.
10) f. 3 r. A: Licel termini sint priores propositionibus, auctor tamen primo
delerminal de propositionibus, quia in his sunt minorcs difficultates , quam in pracdicabitibus
et praedicamentis In septima parte tractat de suppositionibus , quae
sunt extractae a variis tibris logicae ; de sgllogismo aulem demonstrativo , de quo
tractat Aristoteles in tibro Posteriorum, non fecit auctor particularem tractatum.
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.
12) f. 5 r, B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam); vgl. ebend. Anm.
18 ff.
27 f.
129 ff.
13) f.
14) f.
15^ f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.
16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schl. Accuratissime cmendata per
magistrum loannem Mariam Mapeltum Vincentinum. Impressum per Bonetum Locateltum
[Venctiis] 1492. 4. (nicht pagiuirt, sowie auch der altere Druck, Pavia 1483).
17) Nulla est suppositio materiatis, quia , si atiqua esset, maxime esset in atiquo
itlorum complexorum „Homo est species, Omne est signum, A est tiltera" ; scd
in nulta tati est suppositio materiatis, quia nultum istorum est congruum nec est
XXII. Petrus Mantuanus. 177
bei der suppositio relalivorum die relaliva diversüatis abgewiesen 18)
und ebenso Beschränkungen betreffs der ampliatio vorgenommen t9),
womit eine ans Marsilius entnommene Modilication der appellatio Hand
in Hand geht20), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio , cognosco
eine Verwendung 2 ,). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probationes"
folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibitia mit Auswahl folgen
zu lassen23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De verdate proposüionis"
auf die significalio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst 24), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Urtheiles (ebend. Anm. 468)
fasl wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
propositio, sicut nec „Buf est sgllaba" El consequenter sequitur ultra, quod
nulla est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in tali mentali „Homo
est species" ; .... sed itla non est propositio, quia subiectum non est pars orationis
grammalice Sota suppositio personalis est suppositio Personalium alia
communis, alia discreta; commünium atia confusa tantum, alia confusa et distributiva,
alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.
18) Nullum est relativum diversitatis, quia isti termini ,,atius, dieersus" in talibus
propositionibus „Unus homo currit, et atius disputat" non sunt relativi , quia
.non refertur littera „ alius" ad istum terminum „unus homo" .
19) Frustra ponitur, partieipium futuri temporis et praeteriti et etiam nomina
in ,,bitis" terminata ampliare subiecta Terminus non amplialur, nisi supponat,
si ampliari possit; et ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera"
, cum non supponat pro aliquo.
20) De appellatione aliter dieimus sentientes , quod terminum aliquem appellare
form am est ipsum significare suum formale significatum respeetu alivuius verbi praecedentis
vel partieipii , quod denolat, itlum terminum verificari pro materiali significato
formali coniuneto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia actum mentis, ut „scio, cognosco ete." , denotant cognilionem
rerum significatarum a terminis sequentibus ipsa verba per conecptus sgnongmos
cum illis lerminis sequentibus ista verba.
22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per copulativam , cuius
prima pars est indefinita vel particularis itlius universatis , et secunda pars est uni
versalis negativa, cuius subiectum est sgnongmum cum termino distributo per signum
universale , praedicatum autem est opposiium rontradictorie praedicato eiusdem propositionis
universalis, .... v. gr. „Omne animal currit" exponitur per „Animal currit
et nullum est animal non currens" ete. ete.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be
handelt, nemlich die Exclusiv-, Exccptiv , Keduplicativ-Sätze, infinitum, lotus, aeternum,
semper, differt, Comparative u. Supertative, incipit el desinit, immediate.
2-4) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum Non omne, quod
est quale, est quale per aliquam qualitatem ab eo distinetam; est enim quaelibet
qualitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognilivae
atiquid vel atiqua aliquatiter repraesentare Nihit potest aliquod Signum
significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunque propositione data
non aliter, quam taliter, quuliter est, itla significat Omne significatum unius
contradictoriorum est significatum allerius lmpossibite est, quod una propositio
Itabeal plura significata prineipalia.
25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,
qui aecipiuntur ex modis suis intelligendi Figura composita vel decomposita
Phan-tl, Gesch. IV. 12
178 XXII. Petrus Mantuanus.
folgen lasst, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jedenfalls
mit grosserer Folgerichligkeit , als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), wahrend allerdings ein leerer Formalismus sich zum Entsetzen
breit macht ; er bringt nemlich fiir die erste Figur die fiiufzehn
Schlussweisen vor: liarbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,
Ferios , Baraliplon , Celantes , Celantos , Dabitis , Fapesmo , Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos26); ebenso fiir die zweite Figur die sechszehn:
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Camestros
, Festino , Festinos, Fisleno, Fistenos, Baroco , Barocos, Boraco,
Boracos'11), und fiir die drilte Figur die achtzehn: Darapli, Daraplis,
Felaplon , Felaplos , Fampleto , Fampletos , Disamis , Disami , Datisi,
Datisis , Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,
Frimeson, Frimesos 2S) ; aber auch fiir die vierte Figur gibt er in ungenon
continetur in mentatibus , sed sotum in vocatibus vel scriptis Omnis intentio
simplex est vera ct veram rem signiHcal llle terminus vocatis aut scriptus
infinitus „non ens", si subordinatur aticui intentioni, subordinatur simplici intentioni;
sed nulla est intentio simplex , cui subordinatur Ista complexa vocatia
aut scripta „Non ens potest intelligi, JVon ens est" non sunt propositiones Sicul
sumus locuti de infinitis terminis, ita dicendum et de privativis, quia itti termini
,,vacuus, iniustus'1" subordinantur simpticibus terminis corum , sicut eorum opposita.
26) Prima figura continet quindecim formulas Prima constituitur cr- tribus
universatibus affirmativis, quae polest designari per Uarbara. Secunda formula
habel praemissas modo dicto ordinatas conctudens particularem affirmativam ,
et hanc Barbari solemus nominare. Tcrtia cte ct itlam solemus appellarc Celarent.
Potest ex praedictis conctudi particularis negativa, quam formulam posscmus
appellare Celaront. Quinta per hanc dictionem Darii designatur (warum
ab"r fugt er hier nicht ein Dariis bei V) .. .. Sexta per Ferio. Septima conciudit
ex eisdem pracmissis indirecte et volo istam appeitare Ferios. Octava,
quae Baratipton appetlatur , sequitur ex Barbari convertendo eius conctusioncm
JVono formula Cetantes appellatur Ex qua sequitur decima Celantos Undecima
per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solet
Ex qua tertia decima, quae dicetur Fapesmos, conctudendo indirectc et de inconsucto
modo loquendi Quarta decima designatur per tres primas sgllabas dictionis Frisesomorum.
Ex qua sequitur quinta decima conctudens directe de inconsuelo modo toquendi
(der Name, welehen Petrus hier nicht beifiigt, miisste Friscsos lauten).
27) Secunda figura habet sedecim modos Primus signari solel per Cesare.
Secundus modus haberi potest conctudendo particularem et per Cesaro signatur
Tertius hubetur, si conctuderem indirecte, quem votumus per Cesares
signare. Quartus sequitur ex Ccsures, qui conctudit indirecte particularem, .... quem
per dictioncm Cesaros assignamus Sequens solet Camestres appellari.
Atia est forma sequens ex itla, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum sequitur
una atia forma, quia ex prima sequitur Camestrc , et ex altera codem
modo Camestros Item atia forma dici solet Festino Et si indirecte conctudimus,
atiam formam aequirimus , quam Festinos appellamus. Potest quandoque
sgllogizari ex maiori particulari affirmativa ct minori universati negativa conctudendo
directe, quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte conctuserimus , atium
modum faciemus , quem Fistenos appellamus. Retiquus modus Baroco diciiur.
Ex quo inveniri potest alter modus indirecte conctudens, quem Barocos
appellamus. ltem potest ex maiori particulari negativa et minori universati affirmativa
directe conctudi , quem modum possumus nominare Boraco. Ex isto sequitur
Boracos indirecte conctudens.
28) In tertia figura prima forma est, quam solemus nominare Darapti
Secundus modus nascitur ex primo indirccte conctudens, quem Daraptis
appello Atius modus est , quem Felapton dicunt Ex quo sequitur alter,
qui Felaptos esse potest , qui indirecte conctudit de inconsueto modo toquendi
XXII. Petrns Mantuanus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent , Clamero, üirami, Frimeo, Baralipton, Clamentes, Clamentos,
Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmus, Frensison, Frensisos 29).
Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den
sgllogismus expositorius und über einen s'gllogismus resolutorius, wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 512) über terminus resolubitis gesagt halte30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligaliones an,
Et alium modum probant, quem diecmus Fampleto Ex quo alius sequitur, quem
Fampletos appello de inconsuelo modo loquendi indirecle concludens Sequens
modus est Disomis Atius modus fit ex eisdem praemissis indirecle concludens,
qui Disami appclturi potest. Sequens forma est Datisi. Ex qua sequitur Da
tisis indirecte conctudens. Alia forma est, quae Brocurdo nominatur. Alius
modus est ex eisdem praemissis indirecte concludens, quem Brocardos appello
Sequens forma est Bracordo ex maiori universali affirmaliva et minori particulari
negativa concludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecle concludens
potest appellari Bracordos Alius modus est quem Ferison appeltamus.
Sequens forma haberi potest, si ex eisdem praemissis concluscrimus indirecte, quam
Ferisos aj>itello. Alia forma est ex maiori particulari affirmaliva et minori univer
sali negativa, quam volo appellare Frinwson. Ex qua possumus aliam vindicare,
si ex eisdem praemissis indirecte concluserimus , quam dico Frimesos.
29) Figura quarta contincl quindecim modos „Omnis homo est unimal et
omne um mat est substantia" ; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se
quitur alter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecte concludens.
Tertius modus est Clamerent Ex quo sequitur aller modus, quem Clamero ap
pello Sequens modus Dirami nominatur Sequens forma est Frimeo ex par
ticulari affirmaliva et univcrsali negativa indirecle concludens Alia forma est,
quam designabimus per tres primas sgllabas dictionis Baraliplon Alius modus
est Ctamentes Ex quo sequitur atius, qui Clumentos appetlutur. ... Item alius
modus est, quem volumus Frimeos appetlare Sequens Drimasis appelletur
Sequens Fempesmo dicitur Item alius modus dicitur Fempasmos Penul
limus modus Frensison appellalur, .... ultimus modus Frensisos appellatur. Man
sieht, dass er nicht einmal überall an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,
um nuf die erste Figur zurückzukommen.
30) Terminorum, secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt me
dian et quidam immediati lmmediatorum quidam sunt a priori et quidam a
posteriori. Immediati u priori sunt termini communissimi transcendentes vel verbum
substantivnm vel verbum ampliativum, .... ex quibus constituitur prineipium nolissimum
a priori, sc. quodlibet ens est vel von est Terminus vero immediatus a
posteriori est terminus singularis demonstrativus , quo non contingit notiorem habere.
Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibites, de quibus
dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabites. Terminus resolubitis est lerminus com
munis aut discrelus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminum immediatum
notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabitem appello ter
minum non exponibitem habentem officium cadendi super complexum per ipsum determinabite,
sicut ..potest, contingit, scio, dubito, promitto" ete Sed isti lermini
„possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum" non sunt termini of
ficiabites nec modales.
12*
180 XXII. Petrus Mantuanus. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sich an Paulus Venetiis anschliessen 3 *) , und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die Insolubüia (s. ebd. Anm. 569 ff.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Sublilissimus
iractalus eiusdem de instanti", welcher die hei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit el
desinü" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathemalischen Naturphilosophie angehört 32).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigenthümliche
Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck, das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch
zu erleichtern; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,
dass die Schüler auf solche Weise in" Einem Monate mehr erreichen, als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin , dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knüpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „simües propositiones"
angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner
Tractatus De sensu diviso et composito beigedruckl, welcher hauptsäch-
31) Quaestio, certifwatio, petitio, dubitatio, suppositio non sunt species distinctae
a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempla specialiter
ponemus Depositio est obligatio, qua obligalur respondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) Compendium perclarum ad introductionem iuvenum in facultate logicae per
Paulum Pcrgutensem ete. s. I. s. a. 4. und Logica magistri Pauli Pergulensis.
Venetüs 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).
34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novac inventionis in
rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dispositione omnia logicae praecepta
adeo facititer ante oculos omnium studentium configurando praescribere, ut sensus
pariter et intellectus firmam quadam imagine facititatem et memoriam omnibus
per se ferant ; qua in rc itlud ausus experimento permiuerc , ul tange amplius per
mensem studentes eruditi hoc ordine valeant, quam si per triplum atiter insudaverint.
35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheitung des terminus,
wobei an terminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheite und Syllogismus ist eine Wieder
holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sclavisch an Pau
lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relativorum, amplialio
, appellalio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probaliones terminorum nebst
expositio und sgncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae
(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge
drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).
36) Intelliguntur propositiones esse simites in veritate, falsitate, necessitate, contingentia,
possibititate , concedendo, negando, dubitando Dicuntur propositiones
dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vet impossibitis el alia
contingens vel possibitis, una concedenda et alia neganda vel dubitanda.
I
\
XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181
lieh die einschlägigen Sophismen berücksichtigt 37). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des
Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern, welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte 39). Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia" nebst deren Lösung vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare
zur zweiten Analytik41), welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaestiones" die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schi.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie
derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37) Nach seiner Form kann dieser Tractatns sehr wohl von Paulus Pergulensis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 540.
38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus.
39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Prima est Ferabrich dicentis,
consequentiam esse relationem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); seeunda
est Strodi et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,
ita quod consequentia est itlatio intetlectus inferentis consequens ex antecedente (s.
ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dicens, quod consequentia nihit
est , sed est aggregatum ex antecedente et consequente et nota itlationis (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554) Quarta vero opinio vull, quod consequentia scu
ipsa itlatio sit passio, sicut dicit Gitbertus Porretanus , quod passio est ejfectus itlatioque
actionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,
quod in motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio , requiruntur
tria: actus intellectus inferentis, secundo respeclui actionis, quo antecedens dicitur
inferre consequens, tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et horum
trium dico consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo
modo volo consequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse
nomen verbale significans principaliter consecutionem passivam secundum Gitberlum
Porretanum.
40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt Hanc opinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea srquitar, quesosde ntuelnleandcaomn.
sequentia mundi sit bona, quantumeunquc sit formalis.
41) Appollinaris Offrcdi Cremonensis ab solutissima commentaria una cum quaestionibus
in primum Aristotelis Posteriorum Analgticorum librum (cd. Ant. Honoratus).
Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De
anima).
42) p. 1 B: In logicae libris, qui communiter ars nova dienntur,
de instrumenta determinatur , quo discurrere debet intellectus, sc. de sgllogismo et consequenter
de aliis modis arguendi In discursibus ralionis quidam sunt, in
quibus est necessitas; alii sunt, per quos ul plurimum verum concluditur, non
182 XXII. Apollinaris OIfredus. Heimerich Campen;
der Terministen, nemlich mit der suppositio und auch (in einer physi
kalischen Monographie) mit „incipit et desinit) 43). Betreffs der Definition
der suppositio verhält er sich ziemlich conservativ44), und entscheidet
auch die Frage über die Zulässigkeit einer suppositio materialis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur beim terminus
vocalis oder scriplus vorkommen könne 45); zudem versucht er präeisere
Bestimmungen über die Geltung der suppositio determinatai<i), sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 47).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an , mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltung der Einen Bichtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heimerich de Campo oder Campen (gest. i. .1. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den
Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben49). In ersterer Beziehung
tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est defectus ralionis Pars loqicae,
in qua de primis determinatnr , iudicativa dicitur a iudicio, eo quod iudirinm
est cum certitudine; vocata est etiam analetica, i. e. resoIntoria , eo quod iudicium
certum de effectibus haberi non possit, nisi fiat resolutio in principia sua. Pars vero
loqicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellatur, eo quod inventio non
sit omnino nequc semper certitudini coniuncta, et haec habetur in lilms Topicorum
ete.
43) Am Schlnsse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantuanus v. J.
1492 ist beigedruckt: lllustris phitosophi et medici Apollinaris Offredi Cremonensis
de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrvm
Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipit; und hernach folgen ohne speciellen
Titel die , ,Suppositiones" des Olfredus.
44) Non omnis aeceptio lermini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est
suppositio Suppositio diffinitive est transitus verbi vel partieipii in terminvm
cateqorematicum in propositione posiium pro supposito formali, ad quod extendi denotalur
actus eiusdem verbi vel partieipii Et ideo supponit subiectum huins
„chimaera intelliqitur" , quia littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem
(vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).
45) Quaeritur, utrum dabitis sit suppositio materialis Licet dabitis sit,
non tamen necessaria est ad exprimendum conceptum mentis necessitatis absolute
Nullus terminus mentalis supponere potest materialiter Quitibet terminus vocalis
vel scriptus supponere polest materialiter.
46) Quaeritur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in com
mune™, et discretam Est haec divisio sufficiens Notificatio suppositionis
determinalae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,
sed a siqno sumpta Licet sit haec divisio per aecidentalia, tamen est suf
ficiens.
47) Quaeritur, utrum terminus seqnens vel praecedens alium distribuere possit
vel confundere aut cum impedire a distributione Aliquis terminus alium distri
buere potest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nultus
terminus alium distribuens eidem remanens immediatus a distributione impediri polest
per alium praecedentem vel sequentem; impediri polest, dum non remaneat im
mediatus.
48) Problemata inter albertum magnum et sanetnm thomam ad utriusque opi
nionis intelligentiam mullum conferentia. edita a disertissimo viro Hemerico de campo
artium et theologicae professore eximio. Am Schi,: Opera et impensis lohannis landensis
Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)
49) Der Anfang Inutet: Cum animadverterem , modernorum figmenta a dortrina
Äristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et principia cuius
XXII. Ileimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz der Universalien 50), und zwar ausserhalb
der Seele51), um gegen die subjectiv begriflliche Auffassung der „mo
dern»", namentlich des Occam , des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re
sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiebei beachten , dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei-Gegensat/, der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden, allgemeinere Motive
Übet artis et scientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se
problemata ncutraliter volutare, decrevi, praedictae controversiae obviare
Hie ergo est dicendorum ordo: Primo contra modernos sine argumentis haec ineidunt
dubia sive quaesita: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separala a singularibus et an eliam sint in singularibus ; an sint matcria vel forma
vel compositum ex utrisque; an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quinque.
Bis enim lucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promptum
erit, videre, quam fruetuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vitupernbitis
nova adinventio et contraria modernorum. Deindc subiungentur problemata,
quibns inter se antiquorum peritiae dividuntur , quae sunt haec: An logica et simititer
aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculativae; an universale logicum sit
idem cum universali in re et ante rem; an esse singulare et individuum per materiam
sicut per complctam individualionis causam designatur; an medium demonstralionis
potissimae sit diffinitio subiecti vel passionis. Hierauf folgt noch eine erkleck
liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum existens in m<Ulis, quibus dal
esse et nomen et ralionem, est Item esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc autem est universale Item esse hoc praesupponit
esse in communi.
51) Quod autem universale sit extra animam, sie patet : Universalia sunt
de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse, sunt
extra animam Praeterea universale est res, sed res est aliquid extra animam.
52) Quod universale non sit separalum a singularibus, sicut aiunt Plalonici,
nec omnino abstractum vel communis conecptus et intentio scu notio singularium,
sicut dicunt moderni, ex nunc dicendis lucebit Sequerctur. quod universalia essent
monstra ad demonstrationem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,
Anm. 601, und Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequerctur,
quod universale esset singulare .S* esset universale dumtaxat quid abstractum
a singularibus in anima , sicut quidam communis conecptus in anima et tenuis similitudo
singularium, quemadmodum dicunt moderni, sequerctur falsitas dicti phitosophi
primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per sc inhacrentium et necessariorum
(s. Abschn. IV, Anm. 132) Vcritatis archidoctor fuit et prinecps Ari
stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Autricuria
gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnatam
Parisiis Occamicam discoliam cum collegis suis , sc. Puridano et Marsitio,
qui Occam Anglicus fuit aemulntor paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum
antiquorum Universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani
mam separala a singularibus, ul ante probatum est ; ergo sunt in singularibus.
53) Universale non est materia neque forma parlis maleriae proportionata nec eliam
hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et qnidditas svu forma totius
resultans in composito ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex
praediclis patet, universalia non esse corporalia Dumtaxat sunt quinque uni
versalia.
184 XXII. Heimerich Campen.
zu Grund lagen 54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Anm. 698), wahrenddie Albertisten, welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei55). Ferner
hatte sich eine Controverse dariiber erhoben, ob die Universulien in re
identisch mit jenen post rem seien, wobei die Alberlisten mittelst einer
fiidentilas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's
fanden50); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
uber das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine
Zuruckfuhrung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissima demonstratio, wobei jedoch Campen
es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben58). Weiteres uber
diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. n. unten Anm. 63 ff. Auch darf hervorgehoben
werden , dass Campen sich der Ausdriicke „nominatis, reatis , terminista"
nichr-bedient. '
55) Restal nunc dissolvere problemata inter Albertistas el Thomistas Videtur
enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculativac
Oppositum huius arguitur ex multis secundum viam beati Thomae, quod istae
scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finatiter inventae (Abschn. XVII,
Anm. 491); dicuntur artes et non proprie scientiae, quia ptus habent de modo
praxis, quam speculationis (ebend. Anm. 490 f.), et sunt modus generationis
(ebend. Anm. 4§9 ff.); sunt organicac et adminiculares (gerade diess hatte
aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque
genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat, diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt cssentiatiter
el principatiter speculativae Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, ita
speculativus dirigit tinguam; igitur habitus, quo regitur tingua, est speculativus.
56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativam
sic proceditur: .... Universate in re est vera natura rei, sed universale post rem est
species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses
Motives der „Thomisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Haec quaestio est amphibologica
non possibitis una rcsponsione categorica terminari, et ideo distinguenda
est; aut enim quaeritur de unitate universatis simpticiter aut de unitate universatis
secundum quod universale est Manet tamen ibi identitas analogiae et proportionis
ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo doctorem meum Albertum magnum
Universale secundum esse vel sccundum actum suae universatitatis non potest
manere idem , sed salvatur idem secundum essentiam Et hoc vull doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).
57) Causa individuationis est maleria (s. ebend. Anm. 388) Atiter autem
dicunt Thomistae , quod in individuo sunt duo, sc. esse indivisum in se , et hoc est
a materia , et atiud est esse divisum a quotibet atio , quod dicunt oriri a quantitate
(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f. ; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque cst a maleria substantiatiter ; el
haec est vera determinatio huius quaestionis secundum mentem Aristotetis et venerabitis
domini Alberti magni.
58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vcl
subiecti (s. b. Albert, Abschn. XVII, Anm. 475) Videtur enim , quod tale medium
non potest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beati Thomae
huiusmodi diffinitio subiecti cst Mco iudicio ingenium fidetis inquisitoris potest
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (hesonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens und Betens und überhaupt der Heiligkeit,
Albert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit
nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem Universitätslebcn
selbst gegriffen.
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen anliqui und
moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es han
delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht
lichem Thathestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des
selben zu durchschauen 61).
sine contradictione utrique parti non irrationabititer inquiescerc, nam subiectum
dupliciter capitur; uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantialia,
oiio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum.
59) Mannale scholarium. lieber die verschiedenen Drucke desselben (beson
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die dcutschen Universitäten im Mittel
alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magistrum , qui
Albertum, quem vocitant doctorem magnum, imitatur ; itlius sequar doctrinam. Bart.
Et quasi minor sil beatus Thomas, reputas? Cam. Res itla me tatet, verum nomen
Alberti praestantius est. Bart. Gerte non, quia sanetitate gaudel beatus Thomas. Cam.
Certum est, quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentes , si quiilem mea
coniectura est, tantum ex operibus , sc. devotione et ieiunio, abstinentia sanetitatem
obtinuisse, dominum vero Albertum scientiae propter excelleotiam meruisse magnitudinis
nomen; cernisne, quod iam praeconium ad phitosophiam splendidius sit? Bart.
Velim me esse cum saneto Thoma. Cam Insuda ieiuniis ceterisque praeceptis
ad beatam vitam ducentibus , et eris comes eins vitac sanetitatisque partiecps ;
ra studio artium hoc non pereipitur, sed ex contemplatione divina. Bart. Nihit prodest,
verba evomere; mea sententia fert, ctaram esse doctrinam beati Thomae. Cam.
Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.
60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450 — 1480 an; ich
witl nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreihung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Uni
versitäts-Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manlgfaltigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in ncuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,
welche sich bei lac. Thomasius , De secta nominalium , und bei Morhof, Polghistor,
"i 1, c. 13 (bereits von /. hrucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un
tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarncke
m d. Einleitung der trefftichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Brant). In Zu186
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitaten.
Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die altere Bichtung geduldet
wurde; hingegen die UniversitSt war den verschiedenen Stromungen
der allmaligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 geschah
es nicht ohne Mitwirknng des damaligen Sorbonnisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean
Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XI., uber die Modernen ein Bann verhangt
wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen liess, wobei uns aus der betreflenden Urkunde, welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter auffuhrt,
namentlich der Gebrauch der Ausdriicke „reales" und „nominales" oder '
„nominales terministaeH interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthalt62). Indem
kunft aber wird namenttich Jeder, weleher die Special-Geschichte irgend einer damals
schon bestehenden Universital zu schreiben unternimmt, sieh uber die geschichttiche
Sachlage der I.ogik genauer nnterrichten miissen nnd hierin die Grundlage
der Forschung iiber einzelne Universitats-Lehrer finden (ein Beispiel entgegengesetzter
Art ist Aschbnch's Gesch. d. Wiener Universitat. 1865). Ich meinerseits
kann unmbgtich urn diesor Gelegenheit witlen alle Archive der damatigeD
Universitaten durchforschen, sondern darf mich wohl , da es sich hier um eine
Geschichte der „Logik", nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Facnltaten
handelt, auf das bisher pubticirte Material beschranken. Natiirlich aber
wiirde ich jede specielle Mittheitung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
62) Bulaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque
doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis praeficere et instituere
tenebuntur. Visum est eis , rursus doctrinam Aristotetis, eius commentatoris
Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Roma , Aicxandri de Ales,
Scoti, Bonaventurae atiorumque doctorum rcatium, quac quidem doctrina retroactis
temporibus sana sccuraque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae
more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam, ae
eandem ad sacrosanctae dei ecelesiae ac fidei cathoticae aedificationcm iuvenumque
studentium eruditionem longe utitiorcm esse et accommodatiorem , quam sit quorundam
atiorum doctorum renovatorum doctrina, ul puta Guitelmi Okam, monachi Cisterciensis
de Arimino, Buridani, Petri de Altiaco , Marsitii, Adam Dorp (s. iiber ihn unten
Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulti studentes,
quos nominales terministas vocant, imitari non verentur. Quapropler edicimus,
alteram praedictorum nominatium, tam supradictorum quam atiorum quorumcunque
si'ti simitium, in eadem ciritale aut atibi quoquoversum in reqno nostro deinceps
nec palam nec occulte quovis modo nullatenus esse legendam, docendam et dogmatizandam
aut atiquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo
pariamenti nostrae curiae praesidenti, eidem speciatius committentes , quatenus omnes
et singulos ipsius universitatis tibros el apud eiusdem universitatis supposita (die
Studenten heissen bekannttich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nominatium
doctrina procedit, in manu nostra reatiter et de facto capiat seu capi faciat
sub eademque facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeitgenossen,
des Robert Gaguin, theitt Bulaus p. 711 folgende Stelle mit: Nominatium
celebriorcs tibros, quos ex bibtiothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et
clavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vinctos esse, iussit rex Ludovicus.
Pulares, misellos codices arreptitia quadam phrencsi ct daemonico furore, ne viscntes
impctant, essc tigalos; sic indomitas leones et beltuas vinculis cohibemus et carcere.
Reatibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibus tantum suus est honos et tibertas,
quanquam obstrepant semper inter sc et rixentur.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 187
uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür, dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schi.)
wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer
salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominales genannt („üli nominales dicti sunt", d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Formalitates keinen Gebrauch machen wollen , hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum
mit Einschluss der Insolubitia, Obliqationes und Consequentiae legen,
während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie
wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
63) Ans einer Handschrift der Colberl'schen Bibliothek abgedruckt bei Steph.
Bahtzi, Min cell. IV, p. 531 f: ///t' doctures nominales dieli sunt, qui non multiplicant
res principaliter signatas per terminos secundum multiplicationem terminorum;
reales autem, qui e contra res multiplicatas esse contendunt secundum multipliritatem
terminorum ; v. g. nominales dicunt , quod dcitas et sapientia sunt una res el eadem ;
reales aulem dicunt, quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalhantes , wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,
Anm. 595 n. (!07 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das
Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam
et xtudium adhibuerunt eoqnoscendi omnes proprietales terminorum, a quibus
depenafet reritas et falsitas orutionis et sine quibus non potest fieri perfectum iudicium
de veritate et falsitate propositionum ; quae proprietates sunt suppositio , appellatio,
ampliatio , restrictio, distributio, exponibitia; coqnoscunt praeterea obligationes
et insolubitcm naturam, vera fnndamenta arqumentorum dialecticorum , et omnes
eorum defectus; quibus rebus instrueti de unaquaque argumentatione faeititer co-
(tnoscuni, an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).
Reales aatem haec omnia negliqunt et eontemnunt dircntes ..nos imus ad res, de termini*
non enramus" fs. ebend. Anm. 609V Die hierauf folgende Verteidigung des
Nominalismns weist unter Lobpreisung Oncam's einerseits auf die theologischen
Verdiensie hin, welche sich Männer wie Peter v. Aitly und Joh. Gerson auf dem
Konstanzer Concitinm erwarben, und dcutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promcmoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitalem conrernunt, pars nonmialium
semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approbata : pars aulem
realium periculosa et in multis ab eeclesia reprobata, vi pntet in materia universalium
(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitalc propositionum (ä. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et
de multitudine entium sine causa In iis impertineotibus ad nominalitatem et rea
litatem nominales sine comparatione minus errant , quam alii, et semper pro uno
errore reperto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur quatuor aut
quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum se offerunt nominales.
64) Hulacus a. a. O. p. 739: Le rog m'a r.harge faire declouer et deformer
tous les livres des nominaux qui ja picea furent scecllez et clouez par M. d'Avranehes
es Colleges de la dite universite ä Paris , et que je vous fisse seavoir que chacun g
estudiast qui voudroit.
188 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitaten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universitat die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultat als solcher schritten, sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz iiberhaupt
ihre Bedeutung verlorcn hatte65). Aber gerade an Heidelberg
kniipft sich uns von einer anderweitigen Quelle her ahermals die zuverlassige
Kunde , dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via moderna"
nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte iiberhaupt
lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausfiihrlichster
Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten
nebst Insotubilia und Obligaloria vertreten und darum von ihren Gegnern
als einseitige Sophisten geschmaht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernachlassigen,
welche ihre logische Ankniipfung an die Universalien und an
die Kategorien finden 66). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-
65) [Cas. Wundt, er nemtich war damals der Heidelberger Programmatarius,]
Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Heidelb.
1779, p. 19, wo aus den Facultats-Acten v. 1444 mitgetheitt ist: In eadem
convocatione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eius incremento el augmento
admitteret viam antiquorum in hac universitate; et placuit facultati propter
diversa motiva , quod non expediret, et hoc fuit tunc conctusum. Ebend. folgt die
Notiz, dass i. J. 1451 der nemtiche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen i. J. 1452 „reatium phitosophia in hanc academiam invecta fuit", und
zwar mit einem Turnns beider Paiteien in den Vorlesungen und in den Priifungen,
aber (p. 20) „nec ad divisionem eiusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,
atia atium habeat decanum, sed potius ad capitis tendat unitatem. Der Heidelberger
Rector Joh. Heinr: Hottinger, weleher in seiner Oratio secularis „Collegium sapientiae
restitutum" Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen
kommt, snbstituirt die spatere Terminologie: Apostatam eum appellare consueverant
qui a reatistis v. gr. in atiorum transisset castra Hinc obvia verborum portenta
„Novista , Reatista , Sucvista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit ,,Nominatista",
s. Anm. 67) Crebra atioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae
et antiquac, viae modernorum et antiquorum ; haec reatistarum et Thomistarum, ith
novistarum et Occamistarum dicebatur ; appellabantur autem nominales, quod Occamus
el Rucetinus quidam universatia rcro essc nomina, non res, contra Scotistas defenderent.
66) Manuale scholarium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. flon
sotum reatistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae consecuti sunt.
Cam, Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.
Offendis veritalem , nam eruditissimi viri reperiuntur inter modernos. Nonne audisti,
in quibusdam terris eos possidere integras universitates , ut Viennae, Erfordiae (s, d.
folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat Cam. Scio quidem
et inteltigo, sed fama eorum parva est; elaborant sotum in Parvis logicatibus et sophisticis
opinionibus. Bart. Non recte inteltigis , nam elari sunt in enuntiationibus et
sgllogismis ; non reperies artium studiosos, qui sgllogismos ceterasque species argumentationis
facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.
Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicabitia Porphgrii, Kathegoriss
Aristotelh , in quibus aut parum noscunt aut nihit. Bart. Turpe esset, lam elaros
viros itla non inteltigere; animadverte regulas consequentiarum, in quibus usitatissimi
sunt ; integram observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabitem) argumentatio
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen bei Weitern den grösseren Zuspruch fanden , während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte67).
In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via
nis et sgllogismi, et cum unirersalia praedicamentaque principia sunt argumentationis,
necesse est ut pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentutione ; sed hoc
interest: alium habent docendi modum, quam realistae Cam. Quid tamen utilitatis
in se habet modernorum via? Bart. Non tanto amore amplector doctrinum, ut
realistarum ; censeo tamen, nullius doctrinam esse spernendam Primum, quod
profuturum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum
vm , in quibus profundi sunt, insolubitia obtigatoriaque plane intetligunt, conversionesque
habent in raris propositionibus, de quibus his infcrunt, qui non noscunt, plurima
inconvenientia; lunc propositiones hgpotheticas vim quandam contectam in se
continentes praectare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his
proprietatibus censemus , quae lerminos respiciunt , ut suppositio, amptiatio, ac de
propositionibus exponibitibus ; ac novissime multos paralogismos intermiscent,
in quibus magna amoenitas est; sie etiam inter arguendum tam repente os clauditur
respondentis , etiamsi protervus fuerit. En habes utititalem , quam ingentem reputo.
Cam. Est, ut ais ; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et eavitlosis
conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominalium,
ut cavMosis suis veniant argumentis; non laudo. Cam. Sed decorum est,
scire solvere, et in hoc dialecticus probatur. Bart. Quis autem dies suos in sophismatibus
omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiae et facullates , qui
bus operam impendere necesse est?
67) Ebend. p. 20: Cam. Uude venis? Bart. De Erfordia Cam. Arbi
trato sunt , Erfordiae velul partum esse novorum omnium Quorsum iter est
tuum? Ba-rt. Hcidelbcrgam versus Cam. Exponc modum universitatis vestrae
(i. h. Erfurt' s). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,
si qui sunt, non admitiuat neque ipsis concessum est aut legere aul exercere (dass
von Wien das Gleiche gitt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um
kreis der modernen Logik, s. Rud. Kink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. ßd.
II, p. 275). Cam. Quam ob rem? Bart. Propter dissensiones , nam litigia concituntur,
e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia; ad evitandos vero huiuscemodi
concertaliones unam viam habere existimant. Cam: Id laudundum non est, nam si
multiplex esset via, aculiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.
Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitatis nostrae
(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est longe alias, ut audio, quam vester;
primum modernos non exeludimus; si quid boni haurire poterimus , non recusamus ;
tum in qnaque via magistri admittuntur ; salvum est cuique, resumere, quod probationibus
suis continere valeal; siquidem apud nos sunt aliqui, qui Atbertum sequuntur,
qui Thomam in ditigentia, qui subtitissimi loannis Scoti vestigia observant ete
Ebend. p. 44: Cam. Quae via nunc fioret? Bart. De omni opinione reperies artium
cultores , at via doctoris saneti est amplior aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,
quonitam universitatem plenam fuisse modernorum dugmalibus. Bart. Sic est, et adhuc
seniores magistri, maxime de natione Sucvorum , moderni sunt (hiemit wäre, da
von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed
scholares non habent inctinationem ad ipsos. Cam. Quid autem de via dices vet doc
toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres
tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et lotidem, qui fortasse Scolum sequun
tur; sed parva est eorum audientia.
190 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lauide, vgl. oben bei Anm. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann 68). Die Facultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Richtuug, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte 09) ; der hohe Rath der Stadt
aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),
bis auf Wunsch beider Seiten i. J. 1492 eine Vereinigung zu Stande
kam 7 i). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken 72).
Frei burg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Befehle des Erzherzogs Sigismund , in' Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren73). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien , sowie auch zwei getrennte Bursen '*),
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in
zwei Facultäten mit gesonderten Uecanen (bis z. J. 1478) entgehen zu
können75). Bemerkenswert!i ist, dass Leipzig und Greifswald von
68) S. With. Vischcr, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 ff.
69) Ebend. p. 144: Consulunt in omni fidetitale domim de universitate pro bona
eiusdem , qnod procururc turaverunt, el uvisant, quatenus Basitiensis civitas in uniformitate
viae contenta sit, quod, si eis modcrna minus quiriem placeat, magis suadent
aniiquam acceplandam, quam ambas simul iungendas.
70) Ebend. p. 146 u. 166 f.
71) Compactata unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis tmv
modernae quam antiquae viarum ex utraque parte susecpta et stipulata. Ebend.
p. 140.
72) Ncmlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Organon
nur Petrus Hispanus , Tract. I. u. IV, hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsitius aat i'etrus Hispanus" (ebend. p. 179; vgt. Abschn. XX, Anm. 615
am Schl.)
73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg l. Bv.
(1857), I, p. 60: Cum praedictis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus t'rinceps
quandam Missivam misit, in qua sua Serenitas vult, ut universitas viam realistarum
assumal. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich
tungen in der Ueberschritt (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seil
Scotistarum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Uebcrschriften
der zwei Parteien die Worte enthalten eincrseits „In via Neotmcorum
(Nominalium , moderna via)" und andrerseits,,/» via Scotistarum (Realium) ; den"
dass die Scotisten wirklich zn den antiqui gehörten , wissen wir nun schon längst
(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).
74) S. Kliipfet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.
75) Rolmar u. Engerd , Annales Ingolstad. Acad. hrsggbn. u. fortgesetzt von
Mederer, Vol. I, p. 70: Verum cum in cadem facultate et antiquorum el modernorum
via habealur ideove ex huiusmodi viis inter studentes differentiae suboriantur, vohmus,
quod facultas habeat duo consitia, unmn de antiqua, alterum de via moderna;
itaque ad quodlibel eorum omnvs magistri ciusdem viae universitatique incoqiorati,
el nulli alii, recipiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und ort
Erncuerung der Einheit des Decanates sagt Rolmar (er starb l. J. 1581) ebend. P-
16: Duae tiim temporis erant apud Ingolstadienses phitosophorum sectae, una reu
XXII. Antiqui und Moderni an den Uuiversitaten. 191
all derartigem Zwiste uuberuhrt geblieben »u sein scheinen; denn vvahrend
wir flber die Staluten und die Ereignisse der philosophischen Facultat
dieser beiden UniversitSten durch die dankenswerlhesten Bemuhungen
iweier Gelchrteu sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna" uberhaupt gar
keine VerweBdung fanden. Und wenn auch hei Greifswald einmal im
Jahre 1480 voa einer discordia der philosophischen Facultat die Rede
ist, so diirfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein ganzliches Schweigen
uber Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf derartige
Dissidien beziehen77). Wohl hingegen dflrfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten sehliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)
die beiden Wege nicht paritStisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst
in nugeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschaftigung mit anderen Controversen 80).
tium, altera modernorum seu nominatium, ul arbitror; divisi igitur inttr se quotidianis
digtadiabantur contentionibus , ut in apertum schisma cvaderent ete. Nahere
Nachweise hieriiber werdeo sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximitians-
Universitat zu Ingolstadt-Landshut-Miinchen" finden, deren Veroffenttichung auf die
vierhundertjahrige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte
der Munchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.
76) Fur Leipzig durch Fr. Zarneke, die Statutenbucher der Unlversitdt Leipzig
ete. 1861 ; fur Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifsmld.
1857.
77) Bei Kosegarten, If, p. 192 : Notabitis insurrexit discordia in facultate artium
super ditigentia et modo doctrinandi, unde .... rector praecedens petiit ab universitate
praesidentiam tn facultate artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipsc
vellet facere factum in facultate et introducere novum modum proficuum scholarilms
istius facullatis m moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache schcint
allgemeinerer Art gewesen zu sein.
78) In den Statuten bei Griindung der Universitat 1456 finden wir (ehend. p.
309 f.) bebufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie i. J.
1474 (ebend. p. 223) Pava logicatia und Aristotelcs; in dem Verzeichnisse aber
der Bibtiothek der phit. Facultat v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebeneinander:
Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsitius und Dorp.
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zamche
>i a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalaureats-
Ex»men Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen itie
aristotetisehe Topik und die Logik des Hentisberus erfordertich seicn; in dem
Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Im J. 1476 (ebd.
p. 417) ist bei specieller Erorterung des Studiums der Logik nur von Petrus Hispanus,,
bes. von den Parva logicatia, uud vom aristotetischen Organon die Itede ;
i- i. 1499 (ebd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwahnt, hingegen
die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus friiheren Statuten aufgenommen , umt
i. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhctorischen Schriften Cicero's hinzu.
Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebeimass in „moderuer" Logik
getrieben zu haben und allmatig in die Bestrebungen der Humanislen cingetreten
zu sein.
80) S. Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeae Pragmsis, 1830;
dort findeo wir in den Facultats-Statuten uud -Acten nirgends die Ausdriicke „antiqui—
moderni", wohl aber Petrus Hispanns und das Organon (I p. 48, 56, 76,
83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwahnt (I, p. 82 u. 91). In den
Jahren, in welehen an anderen Universitaten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeiten (II, p. 133 ff.).
192 XXII. Antiqui und Moderni nn dcn Universitaten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung fiher das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultat nemlich gah fnrmlich ein officielles Compendium der
Logik heraus 81), in welchcm die Verfasser sich grundsStztich iiber den
Begriff „moderni" aussern. Dieselben protestiren dahei ausdrucklich gegen
jede extreme Uehertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach
bloss die grammatische Gcltung der Worte (suppositio materialis) unter
Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht k3me , und indem sie sich als
Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr -aus Augnstinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und pracisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalcn Disciplinen,
d. h. Grammalik, Rhetorik, Logik, primar um den bezeichnenden Rede-
Ausdruck , hingegen secundSr um die dadurch bezeichneten objectiven
Dinge handle, wahrend die realen Disciplinen, d. h. das Qnadrivium, es
primiir mit den objectiven Dingen und secundar mit der Wortbezeichnung
zu thun haben , sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen82).
So gewinnen wir nun im Riickblicke auf den Schluss des Abschn. XX.
aus den ausfuhrlicheren Notizen , welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernorum summulae logicales cum nolabitibus topicorum ac dispulatis
elenchorum tibrorum ex Aristotele , Boetliio , beato Augustino , Marsitio et ab atiis
subtitioribus sententiis , viris doctissimis, fidetiter enueleatae ac o magistris collegii
Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.
Spirae 1489. fol. Naheres ftber den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.
82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos
appellemus, scire debes , quod modernos artistas dleimus non, quos quidam vani, tnvidi,
mendaces, perversi ac iguari irrisores. Non itaque eos censemus modernos,
qui semper ac sine differentia in quatihet scientiarum et artium conversantes aut
sua documenta in scriptis nobis retinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquontur
et minime (ut stotidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis
nonnisi materiatiler, non significative, sumptis mentionem faciant dumtaxat (so hatte
allerdings Gerson sich geaussert, s. Ahschn. XX, Anm. 601 n. 611), quoniam profecto
tatium neque unus neque ptures tiberatium artium scrutalores in omni ac toto
nostro reperti sunt seculo Sed rerera modernos phitosophantes nominamus eis,
qui tanquam ex singutis floribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum
ac veritatis scrutatoribus uberiora, utitiora metioraque ceteris rescisis coltigunt, uti
in praesenti factum est anobis, cum imitati simus Bocthium, Augustinnm
ac exiniium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, .... saltem in
quibus vere sapiens inventns est nec a veritate fidei dectinare, et qui in logicis artibus,
quae Boethio auctore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.
c. in tiberatium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principatiter, de
sermonum vero significatis nonnisi accessorie considerationcm faciant, sieque asserant
considerandum fore, sed in scientiis ac artibus reatibus, ul tn quadrivio ac naturnii
moratique phitosophia nec non et metaphgsica e contra de rebus per sermones el sermonum
parles significatis principatiter, de sermonibus nonnisi accessorie mentionem
fieri , non modo non ambigunt , ijno sic debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt
nec atiquam praeter signa ad placitum et naturatiter significativa universatitatem
proprie dictam admittendam arbitrantur , hos dicimus verc modernos. Antiqui
vero phitosophantes , qui inter artistas hoc antiquitatis nomme usurpato gaudere ridentur
atque votunt, qui et quales esse vetint, eorum retinquimus arbitrio et benerolentiae.
JVoa autem dubitamus, \quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint
et crescant.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitaten. 193
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende
Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui" und „moderni", welch letz
teres Wort auch durch „terminislae" ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomislische und
scotislische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche
der an Occam ankniipfenden Strömung folgen und hiedurch hei einem
iibermSssigen Betriebe der proprielales terminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, Insotubitia, Obligatoria, Consequentiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsSchlichen Inhalte des
Absehn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellaug
durch die Worte „reales" und „nominales" hezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem .Sinne zulSssig, in welchem man auch von
scientiae reales und scieniiae sermocinales sprach b3), d. h. die antiqui
beschaftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schatzten daher jene Theile
der Logik höher, welche eine Briicke zu den realen Wesenheiten dar
boten (also Universalieu und Kategorien); hingegen die moderni ver
weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Wort
formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Salzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschaftigungen war
es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses Thatbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 11'., aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinuberwendeten, um von einem
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; pertid ist
es, wenn die Thomisten in ihrem pfaffischen gegen Occam gerichteten
llasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„liir die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien
gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen 84). Fiir eine richtige Auffassung der
VerhSltnisse wiegt unter den oben angefuhrten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört85);
und wir ersehen aus demselben zur Geniige, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums die Universalien uberhaupt nicht die brennende
Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtuositat in den logischen Kunststucken jeder Art zu er
werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie
83) Vgl. Abselm. XX, Anm. 583 u. 608.
84) Es machen auf uns uberhaupt die damatigen Thomisten, welehe die
geboiuen Vorlaufer der Jesuiten waren, einen unheimtichen und widertichen
Eindruck.
85) S. Anm. 66.
Piuntl, Gesch. IV. 13
194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, hei den Worten „antiqui — moderni" zu ver
bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch
den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver
meiden.
Aus dem Umstande aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes, .nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog , ist es erklärlich , dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thouiist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja,
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu
Occam hinüberleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten"
oder als „scotistische Terministen" bezeichnen können.
Zunächst nemlich begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus
als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen87), einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein begränztes
und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (contrahibilüas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich
bemüht89) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44
r. B.
87) Habes Nicholai Bonetti viri perspicacissimi qualluor volumina: Metaphgsicam
videlicet, naturalem phglosophiam , praedicamenta , nec non theologt am naturalem.
Recognita nuper per .... Laurentium Venerium ete. Am Schl. Venctiis />er
Bonetum Localellum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De subiectis immediate contentis sub natura, quae sunt decem
prima- genera, perscrutandum est Substantia est ens limitalum in se independens
et dependcntiam cuiuslibel aecidentis , quantum est ex se, terminans '/>*"
est prior omni aecidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione
(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiae divisivae et constilulivae
Quaedam sunt materiales, ul differentiae individuales contrahentes ipsam
substantiam; contrahibitis est namque substantia per haeeceitates ad propria individua,
in qua immediate descendit. Aliud genus contrahentium sunt differentiae essentiales
et quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et se habent ad ipsam suo
modo sicul forma ad maleriam.
89) f. 78 v. B : Quantitas est ens dependens,. quo aliquid est mensurabite vel
mensurans; quantitas per se continelur sub natura et ente. f. 81 v. B: Qualität ul
XXII. Bonetus. Petrus Thomas. 195
Relation90), sowie sogar bei allen iibrigen Kategorien 9 1) verwerthel,
flicht er in seinem Commentare eine Menge erlauternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Arisloteles und mit ganz
besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.
Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher aucb „De
conceplu entis" geschrieben haben muss92), verfasste eine kleine Monographie
„Formalilates"^3), wobei er dieses uns schon langst bekannte
scotistische Thema (s. bes. Abschn. XIX, Anm. 529 ff.) derartig verwendet,
dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilung der distinctio anknupft94), um hierauf
das Wesen der distinclio rationalis, formalis, realis, essentialis, se
totis subieclive, se totis obiective zu erlautern 95) ; auf die Kategorien
ens timitatum absotutum a termino, secuudum quem quatia dicuntur; forma namque
indistincta el unita subiecto communical sibi suum effectum formalem, qui non est
atiud quam ipsa forma participata ; non euim oriuntur ct pultutunt effectus formales,
cum non distinguantur ab ipsa forma, nisi dicas , quod album significet utrumque el
subiectum el formam.
90) f. 82 v. A : Relatio cst ens duptici essentiati dependentia dependens ,
sc. ad fundamentum et ad terminum. Per unam convenit cum atiis accidentibus, ....
scd per secundam differt ab accidentibus absolatis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,
Anm. 484) Reiatio essentiatiter dependet o subiecto dependentia distincta reatiler
a se ipsu, vel saltem quidditative el formatiter (f. 83 r. A) Quia relatio fundamentatis
, ut mobititas vel risibititas, est atiqvid positimm extra animam, cum sit
demonstrabitis de eo, cuius est, ergo et relatio reatis formatiter erit quid positivum
extra animam (f. 85 r. A) Relativum atiud est secundum esse, atiud secundum
diei; nec est eadem divisio cum itla, quando dicitur , quod relatio atia reatis atia
rationis, quia scientia est relativum secundum dici et tamen reatiter refertur ad
scibite.
91) f. 85 r. B: Actio est ens, quo producens formatiter atiquid producit in
esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlatum ab agente el primo ab actione. f.
89 i. A: Situs est ens timitatum, quo formatiter locatum se habet in loco tatiler.
(B) Quando est ens timitatum, quo atiquid formatiter dicitur esse vel fuisse vel forc
in tempore Ubi est ens timitatum, quo locatum formatiter est in loco indistans
seu praesens (v. A) Habitus est ens timitatum , quo formatiter atiquis
dicitur habere atiquid vel haberi ab atiquo.
92) Gleichfalls bei lohannes Angticus (Anm. 97) angefuhrt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei Nuciarelti (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.
94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest accipi duobus modis; uno modo logice,
prout nominat seu importat secundam intentionem ; atio modo melaphgsice , prout nominat
primam intentionem, quae substernitur secundae lanquam fundamentum retationt
Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero
ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei , quaedam distinquuntur
formatiter , quaedam reatiler , quaedam essentiatiter Distinctorum essentia-
Hter quaedam distinguuntur se totis subiective, quaedam se totis obiective.
95) f. 30 v. B : Ratione distinguuntur per actum intellectus possibitis collectivum,
sicut diffinitio et diffinitum logice loquendo Distinguuntur ex natura rei
praecise, quorum distincta dependent praecise ex propriis rationibus terminorum,
ut lapis et homo Formatiler distinguuntur , quaecunque ita se habent, quod
unum ultimate abstractum non inctudit quidditative retiquum, sicul patel in divinis.
■■■■ (f. 31 r. A) Illa distinguuntur reatiter, quaecunque ita se habent, quod quodtibet
est formatiter positivum et unum ab atio ultimate abstractum nullo modo inctudit
atiud nec de eo potest verc et affirmative praedicari (B) Illa distinguuntur
essentiatiter, quaecunque ita se habent, quod uno existente atiud non existit seu non
oportet existere, ut homo et angetus llla distinguuntur se totis subiective,
auaecunque ita se habent, quod reatitates eorum sunt distinctae numero vel individua
13*
196 XXII. Petrus Thomas. Joh. Anglicus. Ant. Sirectus.
zuriicklenkend zeigt er dann noch, dass diese sammtlichen Arten der
distinclio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien
ihre Anwendung finden *•).
Dem gleichen Orden gehorte Johannes Anglicus an, der Verfasser
eiues Commenlares zu des Scotus Quaestiones de universalibus 9 ').
Er war lediglich Seolist98), beniitzte aher zu seiner casuistischen Exegese
die gesteigerten Mittel der neueren Logik , besonders haufig die Lehre
von den Consequenliae , und schloss sich hauptsachlich an Autonius Andreas
und Franciscus Mayron an, so dass er in principiellen Fragen Nichts
bemerkenswerlhes darbietet. Sowie er aber uberhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht naher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumbleton und
Alington"), benutzt auch den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als
einen vollig recipirten 100), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten
auch specielle ParteigSnger gab, welche ,,Mavronisten", und solche,
welche „Ronetisten" hiessen 101), — ein deutlichcs Analagon zur Spaltung
in Albertistcn und Thomisten.
In die zunachst folgenden Jahre fallt cine einflussreiche Beschaftigung
mit den scotistischen Formalilates, welche zunachst Antonius Sirectus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machte102). Er erhartet vor Allem den Grundsatz, dass uberall, wo
tiler, ul Petrus et Bernardus Illa distinguuntur se totis obiective, quae
non conveniunt in atiqua una reatitale seu ratione quidditativa, ut ens et
bonum.
96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)
Omnia praedicamenta distinguuntur formatiter (B) Omnia praedicamenta distinguuntur
reatiter Omnia praedicamenta distinguuntur essentiatiter (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiective (B) Praedicamenta
non distinguuntur se totis obiective.
97) Expositiones fratris loannis Angtici super quaestionibus universotium Scoti.
Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universatibus , praedicamentis et perihermeniis.
Venet. 1492. fol.
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),
die Universitat Bologna.
99) f. 79 r. B : Fuit opinio cuiusdam doctoris angtici vocati Dumbuldon , qui
posuit, quod ignis poterat esse frigidus manendo sub sua forma substantiati , quem
deridet el reprobat quidam atius doctor angticus , qui vocatur Atington, in praedicamentis
suis in capitulo de substuntia (der Streit betrifft die iniensio et remissio formae).
Bei Pitheus, De ittustr. Angl. script (vgl. ubrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein lobannes Dumbletonus und p. 729 ein Robertus Alingtonus
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Jobannes Angticus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heiurich
Gotbals und Paulas Venetus.
100) f. 77 r. B: JVon loquitur (d. h. Scotus bezugtich des proprium) secundum
opinionem propriam, sed atiorum, ut Thomae , Aegidii, Henrici (d. h. Gothals)
el atiorum antiquorum, sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum.
101) f. 66 v. A: lsta mea sotutio capietur maxime a Bonetistis et
a Maronistis et Scotistis.
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':
Formatitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. 1. s. a. 4. und Lgptzick,
1505. fol. Formatilates de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brutifer, Venet. 1051 [sic,
statt 1501]. 4. Insigne formatitatum opus ete, nebst Brutifer und Commentar des
XXII. Anl. Sireetus. 197
distinctio formalis stattfindet, zugleich distinctio realis besteht 103), und
nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie
dene Eintheilungen des Begri lies „ens" vorgebracht 104), führt er die ver
schiedenen Arten der distinclio unter jedesmaliger Voranstellung der be
treffenden idenlitas an, nemlich: ratione 105), ex nalura rei 106), forma
liter101), realiter108), essentialiter 109), se tolis subiective110) , se totis
oMective tii); zuletzt gibt er praktische Massregeln , wie bei jedem Be-
Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.
Lectura absolutissima in formalitates Scoli mit Commentar des Joh. Vallo, Paris.
1585. 8. u. Venet. 1588. Quinque itlustrium auctorum formalitatum libelli , nebst
Hibernicus, Brulifer , Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio
identitatum et distinclionum Sirecli auetore Francisco Arretino , Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe ,.Quinque libelli").
103) p. 1 : Circa formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum itla, quae
distinguuntur formaliter, distinguantur realiter. Et arguitur, quod sie Quae
distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiter Sicut se habet res subiecti
ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriac passionis ad formalitatem propriae
passionis St itla, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, tunc ab
uno et eodem sumerentur unitas et pluralitas Quaecunque distinguuntur quidditative,
distinguuntur realiter et essentialiter Quaecunque distinguuntur numero,
distinguuntur realiter Nisi itla, quae formaliter distinguuntur, distingucrentur
realiter, tunc formalitas non esset prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.
p. 7: In oppositum arguitur ete.
104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens rationis ; (p. 12) in substantiam
et aecidens ; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)
ens sumilur uno modo transcendenter, alio modo transcendentissime, i. e. aequivocum
quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi
tum; (p. 20) in ens necessarium et ens contingens; (p. 21) in ens independens
et ens dependens (vgl. Anm. 88).
105) p. 26: lita sunt idem ratione, quae habent vundem conceptum omnino indistinctum
a parte rei et etiam indistinetum a parte mtellectus. ... lita distinguun
tur ratione , quae distinguuntur per actum collativum mtellectus praecise.
106) p. 33: Illa sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita
secluso opere collativo intellectus verificari non possunt lita distinguuntur ex
natura rei sive modaliter, de quibus scu inter quorum extrema duo contradictoria
secluso opere intellectus verificari possunt.
107) p. 59: Idem formaliter includit itlud , cui sie est idem, in ratione sua
formali et per se lita distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam for
malitatem, quarum ncutra altcram includit in ratione sua formali et per se.
108) p. 69: lita sunt idem realiter, quae sie sc habent, quod unum non potest
esse sine alio , scu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione
(p. 72) lita sunt distincta realiter, quae sie sc habent disiunetive, quod unum potest
esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud productum, vel quae sunt in
pluribus rebus realiter distinclis.
109) p. 75: Illa sunt idem essentialiter , quae identificantur realiter uni essentiae
singularissimae Illa distinguuntur essentialiter , quae habent diversas naturas
sive essentias realiter distinetas, vel quae non concurrunt ad rationem intrinsecam
et essentialem alicuius.
110) p. 77: lita sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in
aliqua realitate potentiali et contrahibiti per realitales diffcrentiae lita di
stinguuntur se totis subiective, quorum realitales non possunt simul esse per modum
informantis vel per modum informabitis vel per identitatem realem.
111) p. 79: lita sunt idem obiective , de quibus potest praedicari aliquod praedicatum
quidditative, sive itlud sit limitatum sive transcendens sive dicat realitatem
polentialem sive non lita distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest
praedicari tale praedicatum quidditative.
198 XXII. AnL Sireetus. Bruiifer. Tinclor.
griffe die verschiedenen distinctiones und identitates nebst deren wechselseitigen
Beziehungen aufgefunden werden konnen112).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Brulifer
(atich Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalilates iuxta
doctrinam Scoti" auf113). Indem er nemlieh die Beihenfolge bekampfen
will, in welcher bei Sirectus die verschiedenen Arten der distinctio sich
bedingen sollen114), polemisirt er gegeu die Stellung der distinctio ex
nalura rei und insbesondere der distinctio se lotis obiective und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identilas realis
und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zuletzt
nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,
als berechtigt zuzulassen 115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservativen Scotisten
geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Beihe aber der terministischen Scotisten eroflhet Nicolaus
Tinctor von Gunzenbausen (in Paris lehrend), dessen Commentar
zu Petrus Hispanus in Tiibingen Aufnahme und Benutzung fand116).
112) p. 80: Pro complemento huius quaestionis dividendo in duas partes
sic procedam : in prima dabitur modus venandi distinctiones el identitates, in secunda
dabitur modus inferendi unam distinctionem et identitalem ex atia.
113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angefiihrten Ausgaben des Sirectus.
Venet. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab atiquibus formatizantibus doctorem subtitcm, ut asseru.nt, sequentibus
ponuntur seplem modi distinctionum , quibus e converso correspondent
seplem modi iientitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex
his inferuntur corollaria; primum cst , quod ultima distinctio arguit omnes atias et
penultima arguit omncs aiias practer ultimam et sic ascendendo usque ad primam,
non autem e converso; sccundum, quod identitates non sic se inferunt, sed
opposito modo se habent, quia prima arguit secundam el secunda tertiam et sic descendendo.
115) p. 97: Sed ista opinio, ticet sit multum communis el famosa apud multos
Scotistas , videtur tamen continere multa falsa , nec sequitur doctorem subtitem
Arguo , quod nulla sit distinctio ex natura rei minor distinctione formati , et quod
distinctio ex natura rei non potest stare cum identitate formati. ... p. 102: Distinctio
una in intellectu est penes diversos modos concipiendi idem obiectum formale , et hoc
sive concipiendo grammatice , ut ,,homo" et ,,hominis", sive logice , ut ,,homo" et
,,humanitas" p. 106: Sequitur contra eos, quod superius et inferius distinguantur
formatiter, simititer totum et partes, diffinitum el diffinitio, etsi sotum distinguuntur
ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul nnita
non distinguerentur se totis subicctive, nec etiam homo el albedo sua. p. 1 10 :
Arguo , quod distinctio sc totis obicctive non inferal omnes atias nec sit maior omnibus
atiis, quia risibite ei ftebite distinguuntur se totis obiective, simititer risibite et
homo , et tamen non distinguuntur rcatiler p. 112: Distinctio reatis ct essentiatis
non inferunt distinctionem formalem ldentilas rationis non infert omnes
atias identitates p. 113: Praedicamentu sunt idem ratione el- lamen non sunt
idem rcatiter neque essentiatiter aut saltem formatiler p. 117: Sicut cum identitate
reati stat distinctio formatis, ita cum • identitate formati stat distinctio reatis
et essentiatis. ... p. 118: Non sunt ponendae neccssario nisi duae distinctiones praecedentes
omnem actum intellectus, sc. distinctio formatis et distinctio reatis , quarum
prima est minor et immanifesta secunda autem, quae est reatis et maior et
manifesta, est distinctio rerum p. 124: Distinctio sc totis subiective aut est
distinctio formatis aut etiam aliquando rcatis naturarum seu suppositorum.'
116) Dicta tinctoris super Summulas Petri hgspani. Auf der Kehrseite des Titelblattes
steht: Hoc percelebre opuscutum secundum subtitissimi doctoris iohannis Scoti
XXII. Tinctor. Rricot und Georgius Bruxellensis. 199
Wahrend er nur fSlschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 117), folgt
er nicht nur beziiglich der Frage iiber den eigentlichen Gegenstand der Logik
vollig dem Scoltis115), sondern nimmt auch Mehreres wortlich aus Dorbcllus
auf, verbindet aber zugleich mil Wiederholungen aus Scotus einige
occamistischc Grundsatzc und lasst sich sogar auch durch den Ciceronianismus
des Boethius leiten119). Bei den Exponibilia fiigl er nach
VVeise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,
fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur" 120), und die Insotubiiia
entlehnt er fast wortlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obligaloria
aus Albert v. Sachsen 122).
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren
scluiftstellerische Thatigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nemlich
Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compitatum est Ab eximin viro sacrae theologiae baccalario formato Magistro
nicolao tincteris de guntzenhusen quondam /n alma universitate parisiensi regente ac
scotisantc subtiti pturimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Magistro
Pctro hgspano Tinctoris commentum per peritos almae universitatis lubingensis
magistros correctum per me Michahelem grgff Civem ruttingensem. 1486. fol.
117) Eine der vielen Ansgaben der Commentare des Versor zum aristotetischen
Organou (s. Anm. 25S) hat den Titel: Etucubratio commentaria in veterem Aristotetis
artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris atiorumque
divi Aquinatis Thomae dictis conformium commentariotis in unum votumen redacta
(Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theit : Etucidatio doctrinatis tn
quatuor tibros logicae novae Aristotetis . . . . ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque
divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zn
den damals so haufig iibtichen Buchhandler-Praktiken nnd Reclamen zu gehoren,
znmal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor uberhaupt sich
mit dem aristoletischen Organon schriftstellerisch beschaftigt habe. Vgl. Anm.
124-126 u. 463.
118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo
famosae opiniones, quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est
subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Atia opinio est doctoris subtitis
dicentis, quod subiectum est sgllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio
est u. s. f.. d. h. Tinctor schtiesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellns (ob.
Anm. 5 8) und folgt demselben auch bezugtich der Voranstellung des Urtheites
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheitung der Rede in mentatis, vocaiis,
scripta, und schtiesst sich htnwiederum beziigtich der Universatien und der Hacceital
des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff
eiaer „quidditas contrahens" an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs
des Syllogismus in Beniitzung der Begriffe iudicium nnd inventio zu Boethins zuriickgreift,
so sahen wir Solehes auch bei Apoltinaris Offredus (Anm. 42).
120) Am Schlusse des Tract. VIII (d. h. der Exponibitia) : Praemissis sgncalegorematibus
, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant atiqua, de quibus nunc
est dcterminandum Diciio ,,ita" et „sicut" denotat convenientiam itlorum, inter
quae comparat (vgl. Marsitius", Abschn. XX, Anm. 423) Sgncategorema „fere"
dicit accessum ad terminum et negat pervenientiam ad Htum Dictio „vix" significat,
rem verbi inesse subiecto , sed cum difficullate Dictio „vicissim" significat
interemtionem actus , cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet , sicut
„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" eodem modo exponuntur,
sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"
ei aiiis aequivalentibus exponitur cofulative (vgl. Peter v. Aitly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465—476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
200 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen
.,Texlus abbreviatus logices" geschrieben zu haben123), worauf er wahr
scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess 124);
den Texlus abbreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu
diesem Coinmentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde m). Ein ähnliches Verbältniss besteht bezüglich des Petrus
Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen" Richtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 127).
Betrachten wir zuerst den Texlus abbreviatus, welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit
123) Textus totius logices per magistrum Thomam Bricot abbrevialus et per eundem
novissime emendalus. Basiteae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelblatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super
duobus libris posteriorum aristotelis dgalecticam profitentibus in doctrinam nowinalium
usque ad upicem eins plurimum accomodatissime. Am Schl. : Finis Questiomtm
Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. ... Parisius per
Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach
auf die Modernen.
125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretatione
textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (ä. h. des
Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrac theologiac professorem emendate
[sie]. S. a. s. I. fol. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Expositio magistri Georgii
Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo
inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiustis fine libri additis. Lugdirai
1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke von „via modernorum" spricht, gibt uns einen Wink zu:
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Reclamen nöthig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit X>, <S, 'S bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus
der ersten wiederholt ist , heisst es unter Anderem : Aristotelis , Boethii , Versoris,
Porphgrii, ceterorumque phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Bruxell.) vestiganda
fiumina docens, cum omnium nominalium viventium est gemma ete. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. ;,nominalts"
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin , dass der Stoff
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und
weder Buridan noch Marsitius noch Albert^v. Sachsen noch Paulus Venetns oder
dgl. die allgemein teitende Grundlage bitden; wohl hingegen werden wir occamistische
Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen
Basis; s. auch Anm. 141.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201
Einschluss des Porphyrius 128), so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig formulirten
Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageli,
Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen
ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tartaretus
und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones Bricot's
zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,
und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der
Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
notitia intuüiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme131).
128) Beachtenswerth ist, dass Gitbertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh
rend derselbe bei allen Alhertisten und Thomisten stets in das Organon aufge
nommen wurde.
129) Expositio ete. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche
ans Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.) , folgt ohne vorher
gehende Nennung der sogleich anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando
istae litterae A, E, 1 , O ponuntur in tertia tgllaba, significant, qualis et quanta sit
conclusio inferenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda
sgllaba, tunc A significat praedicatum et E subiectum. Et polest quaelibet istarum
litterarum poni cum tribus consonantibus ; A cum B, C, D, et tirne B significat, quod
medium debet esse consequens ad praedicatum, C vero, quod sit antecedens, D, quod
sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, H, et tunc F significat, quod medium
debet esse consequens ad subiectum , G vero , quod sit antecedens , H vero , quod sit
extrancum. Ul patet per hos versus:
E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra;
Praedical A ; B sequens, C Ad concludendum universalem affirmaptriavcacmedistu,meDndsiutm exesttram.edium, quod sit con
sequens ad subiectum et antecedens ad praedicatum ; et hoc demonstratur per Fecana.
Ad concludendum particularem affirmativam in Darapti , Visamis- et Datisi sumendum
est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem , ul patet per
Cageli Ad concludendum universalem neqativam in Celarent vel Cesare sumendum
est medium, quod sit extrancum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut
patet per Dafenes. Si vero debent concludi in Camestres, medium debet esse extra
ncum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per Hebare Ad inferendum
particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad
subiectum et extrancum ad praedicatum. ut patet per Gedaco Ad inferendum
particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et
consequens &d praedicatum, ut patet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschn. XX, Anm. 363.
202 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Bruxellensis den Texlus abbreviatus commentirt,
zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von logica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisfiihrung ist, in die Anschauungsweise der Terministen
hinuber, da die Logik sich wesentlich um den terminus „argumentatio"
drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam^s Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehore 133),
sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)
auch auf die Universalien anwendet 135), wahrend er danehen wieder die
sechs transcendentia der alteren Schule aufnimmt 136). Bei den Erlauterungen
zu De inlerpr. zieht er wie Dorbellus die significatio , jedoch
mit Benutzung Neuerer, bei137), und beziiglich der inventio medii halt
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes fiir aristotelisch 138). In
seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und iibt z. B. betreffs der Universalien nicht einmal
eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes 139). Gelegentlich der appellatio kommt hier nach Buridan's
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die
appellatio rationis in Betrachl 140). In Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ehend. Anm. 414), indem er sSmmtliche Ex-
132) f. II r. B: Logica haturatis est ipsa anima existens in corpore bene disposito
Logica usuatis secundum atiquos est scientia, quae in suo modo procedendi
utitur argumentationibus vel regutis logicatibus ; secundum atios est regula appticata
ad atias scientias tradita in logica artificiati; sccundum atios est habitus
genitus cx multis operibus logicae (v. A) Logica artificiatis totatis est scientia
artificiatiteT docens diffinire, dividere, arguerc et per rationes verum a falso discernere
(B) Haec est scientia ab atiis distincta quia habel substantivum
attributionis ab atiis scientiis distinctum, i. e. terminum ,,argumentatio".
133) f. III v. A: Scientia practica cst scientia dircctiva operis existentis in potestate
nostra docens, quomodo sit tibere operandum a nobis ittud , quod principatiter
considerat Logica cst scientia practica, non speculativa.
134) f. IV r. B: Triptices sunt termini, sc. mentales , vocales , scripti
(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexo quam incomplexo.
135) f. VI r. A : In proposito est sermo de universati in praedicando, et non de
universati in essendo vel causando f. VII v. B: Triplex est universale, sc. vocale,
scriptum, mentale. ..... Omne universale vocale et simititer omne universale mentale
proprie et impropric dictum est accidens ; nultum vero est substantia
Universale scriptum est substantia Universatia mentatia sunt incorporatia ;
scripta et vocatia sunt corporatia.
136) f. L: Sex transcendentia dicta sunt, quia nullo praedicamento complectuntur.
S. Abschn. XX, Anro. 599.
137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 ff.
138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz fiir Absatz dasjenige erlautert, was
„phitosophus", d. h. Aristoteles iiber Fecana, Cugeti u. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welshe nur von Commentirung der vorhandenen Commentare
lebten, veraulasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzunehmen.
139) In der mit ^f bezeichneten Ausgabe f. 20.
140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est terminus acceptus in propositione pro
suo significalo iuxta dictionem significantem actum animae.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellcusis. Faber de Werdea. 203
ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefugten
Consequentiae einreiht 141).
Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen heiden
Commentaren beifugen zu miissen glaubte, moge beziiglich des Organons
zunachst eine ausserst spitzfindige terministische Dcfmition des Universale
142), sowie eine ahnliche Aeusserung uber die Fiinfzahl der Universalien
erwahnt werden ,43), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien eine gewiss auffallcnde Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sacbsen (Abschn. XX,
Anm. 251) verbindet 144), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete
Bemerkung iiber Infinitation 145). Etwas verschieden verfabrt Bricot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue
Frage iiber contingens hinzufiigt 146), iiber andere streilige Punkte aher
stillschweigend hinweggeht 147). In den iibrigen Theilen der Summula
beschrankt er sich auf Hinzufiigung von Beispielsatzen 148). Eine Notiz
fiber Insotubilia (wahrscheinlich aus miindlichem Vortrage) werden wir
spiiter gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber
de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehort er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch
etwas naher, so dass er mit grosserer Berechtigung zur via moderna
gerechnet werden konnte 150). In der iiblichen Einleitung aussert er
141) f. 117 ff. Den Schlass macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incomplexus univocus non de omnibus
quidditative dicibitis natus verificari de atiquo mediante hoc verbo ,,potest" et de his
coniunctim pturatiter, de quibus divisim singulariter verifieatur.
143) f. XXV v. A: Haec est falsa in rigore logicae ,,Tantum sunt quinque praedicabitia"
, quia ptura sunt genera , quam quinque, et ptures species, el haec omnia
sunt praedicabitia Haec cst vera in sensu doctrinati in modo loquendi Aristotetis
„fantum sunt quinque praedicabitia".
144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi
distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallam tria
sunt solam praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63) ; et haec opinio videtur
satis probabitis f. LVII r.: Non numerando generatissima habentia modos signifkandi
mixtos nec distinguendo inter concretum et abstractum amptiativum et non amptiativum
el casum ab eo descendentem sunt sotum decem genera generatissima. Hieranf
folgt Theologisches iiber die Trinitat.
145) f. LXXXVII v. A: Omnis negatio infinitans cadit supra copulam impticite
vel expticite. Hiedurch soll des Marsitius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) beseitigt
werden.
146) In der mit $ bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur, utrum propositioncs
de contingenti speciatiter capto faciant oppositiones , aequipollentias et consequentias
cum atiis modatibus et inter se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erortert wird.
147) So fugt er z. B. zu Tract. II, d. h. iiber die Universatien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfaitigste Sophistereien
vor, ohoe Occam auch nur zu berucksichtigen, sowie er betreffs der Syllogismen
(f. 46 v.) ledigtich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinitat syllogistisch
zu behandeln seien.
148) .f. 97 r. zur suppositio relativorum , f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur
appetlatio.
149) S. unten Anm. 439.
150) Exercitata parvorum logicatium secundum viam modernorum. Reuttingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Riickseite des Titelblattes
204 Faber de Werdea. Tarlaretus.
sich occamistisch iiber notitia u. s. f. und beniitzt sogar die Lehre von
distans — indislans aus Albert v. Sachsen151), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen fiher logica naturalis u. s. f. 152), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicalia" an, dass dieser
ganze die proprietates terminorum betreflende Bestandlheil der vetus
logica nicht von Aristoteles selbst herruhre , sondern durch „minores
auctores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei 153). Seines Vorgangers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kategorien
und die proprielates terminorum an sich speculativ seien 154),
und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansichl iiber den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifallig
auf155). Ganzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am
Scblusse der fleissigen Erlauterung der Summula noch die Consequentiae mit
Einschluss sammtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifngt 156).
Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thatig). Er commcntirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des
Scotus Quodlibeta, und war in der nachstfolgenden Zeit ein vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehoren seine Erlauterungen zum Organon 157) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuositat zeigt,
gedrnckten) Briefe des Johannes Hitler de Dornstetten an den Reuttinger Bnchdrncker
Otmar ersichttich, indem Ersterer die Veroffenttichung des Werkes des
Johannes de Werdea sehntichst wnnscht.
1511 S. Abschn. XX, Anm. 229.
152) S. oh. Anm. 132.
153) Logiea nova docet principatiter de tota argumentatione et habel quatuor
tibros ete Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos tibros
apud Aristotelem (d. h. Cat. n. De interpr.) ; de proprietatibus autem terminorum,
sc. suppositione, amptiatione, appellatione , restrictione, atienatione, Aristoteles
speciales tibros non edidit, sed atii autores utites tractatus ediderunt ex his, quae
sparsim phitosophus in suis tibris posuerat (s. Anm. 256); et ista sic edita dicuntur
Parva logicatia (s. Anm. 253 n. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristotetis
sunt edita Dicitur autem vetus logica, quia est de partibus (s. oben
Anm. 9). Die uhrigen Tractate des Petnis Hispamis pftegte man selbst auf den
Titelblattern der Druckausgaben mit den Theiten des Organons zu paralletisiren,
nemtich den 1. miCDe interpr., den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. El.
154) Principatior pars logicae est practica Et propter hoc atiqui dixerutit,
lotam logicam esse practicam, quia finis principatis, in quem tota logica secundvm
rectam rationem ordinutur, est opus iiberum, sc. arguere ; nec obstat, quod
multae partes logicae in se sunt speculativac, sicut scientia praedicabitium et praedicamentorum
et parvorum logicatium, quia itlae sunt minus principales ad finem principalem
totius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).
1 55) Totius logicae subiectum primum primitate principatitatis est argumentatio
(vgl. oben Anm. 132).
156) S. ob. Anm. 141.
157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text haufig
gedruckt: drei verschiedene Ansgaben s. I. s. a.; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basiteae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,
1514, 1591 u. sogar noch 1621.
158) Den Text des Petrus Hispanus enthallen jene Drucke, welehe ich
XXII. Petrus Tartaretus. 205
den moglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Satze des Originales
scharf zu dislinguiren, und zu solchem Zvvecke iiherall eine Menge
Dubia aufthiirmt, um dieselbeu in seinem Sinne zu losen. In der Einleitung
zum Organon heantwortet er die ilhlichen Vorfragen sammtlich
scutistisch , polemisirt dann beziiglich der Universalien ausdrucklich gegen
die „nominales", d. h. Occamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegeniiher 159) , daher er auch am Schlusse dieses Ahschnittes die formaiilates
und bei den Kategorien die transcendentia vorbringl 160).
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
compositus und divisus reichlich beniitzt, ja belreffs der Umkchrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen 1B1), bietet er in der Syllogistik
Mehreres dar, vvas sowohl an sich als auch vvegen seiner starken Nachwirkung
auf die Spateren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unterscheiden.
sei, ob der Miltelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der
einen PrSmisse Subject und in der anderen Pradicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Pramisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Pramisse Pradicat sei; im ersteren Falle gehore die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbststandige Figur;
und indem sich Tartaretus fiir die zvveite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten eiuraumt, die Formen „Bamana , Camene,
Dimari, Fimeno" an 162). Ferner bemiiht er sich, thatsachliche Beweise
dafiir vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Pramissen ein richtiger
Schlusssatz gewonnen werde163), und desgleichen aus zwei nega-
Abschn. XVII, Anm. 143 mit •£ —St bezeichnete (ich citire nach 3); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. 1. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514 u. 1621.
159) f . 8 v. A : Est opinio nominatium, quae stal in atiquibus dictis ; primum,
quod omnis res est singularis et nulla est communis in pturibus existens;
secundum, quod oime universale est terminus communis etc., d. h. er exponirt ganz
sachgemass Occam's Auffassung, um die Gegengriinde des scotistischen Reatismus
daVzulegen (letzteren entwickelt erauch imCommentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 v. B u. 21 r. B.
161) f. 51 v. B beziigtich der Urtheite, welehe einen casus obtiquus enthalten;
s. Abschn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupticiter: uno modo large, ut est dispositio
trium terminorum sic sc habentium, quod medium subiicitur in una praemissarum
et praedicatur in atia; atio modo speciatiter ; quod medium subiicitur in
maiore et praedicatur in minore Capiendo large quarta figura non est distincta
a prima, sed continetur sub ea ; capiendo speciatiter ponenda est quarta figura
distincta Quatuor sunt modi quartae figurae, sc.: Bamana, Camene, Dimari,
Fimeno, et reducuntur ad modos primae figurae per solam transpositionem pracmissarum
Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene
transpositio praemissarum cum atia habitudine medii ad extremitates ponit diversitutem
figurarixm Ideo modi quartae figurae dicuntur esse atii a modis primae
Modi quartae figurac sunt evidentiores, quam modi secundae et tertiae, quia ad reducendum
eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vel
tertiae, quia sotum indigent transpositione praemissarum.
163) Ebcnd.: Ex puris particularibus sequitur quinquc casibus: (ich fuhre
statt der langathmigen Formutirnng nur die Beispiele an, da auch diese allein
schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Atiquod animal est Socrates, Atiquis homo est So
206 XXII. Petrus Tartaretus.
tiven Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der inventio
medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke" (s. Absehn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch
staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecana, Cagett' u. s. w. hinweisen 165). Und
crates; ergo aliquis homo est animal" ,, Animal est homo, Asinus est idtm ani
mal; ergo asinus est homo" „ Animal est homo, substantia non est animal;
ergo substantia non est homo" „Homo videl omnem asinum; Brunellus est
asinus; ergo brunellum videt homo" „Animal est homo, Asinus est omne uuimul;
ergo asinus est homo" Aristoteles, qui dicit, quod ex puris parlicularibus
nihit sequitur, intclligebat exceplis bis quinque casibus ; vel potest dici, quod
non inteltigebat de particularitate propositionum , sed de particularitate medii. Vgl.
unten Anm. 518.
164) 54 v. A : Ex puris negativis scquitar in tribus casibus (ebenso)
„Nullum non risibite est homo , Nullus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est
homo" „Omnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Omnem
hominem necesse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo
,ltiquid album contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 519.
165) f. 59 v: Ut ars inveniendi medium cunetis sit facitis, plana atque perspicua,
ad manifestationem ponitur sequens figura, quae communiter propter eins apparentem
difficultatem pons asinorum dicitur, licet intelleclis dictis in hoc passu omnibus possit
esse famitiaris ac intellecta.
XXII. Pctrus Tartaretus. 207
wenn wir auch den Tartaretus nichl sicher fiir den Erfinder dieser geistreichen
Vorrichtung halten diirfen, ja vorlaufig darauf verzichten mussen,
den wirklichen menschenbegluckienden Urheber nennen zu konuen, so
ware doch hiemit die Existenz der Eselsbriicke iiberhaupl nachgewiesen 1CB).
Hernach folgt noch im Anschlusse au Occam eine besondere Erorterung
der Schlussweisen aus Pramissen , in welchen ein Casus obliquus vorkomml
107). Merkwiirdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
ira Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus erledigt 10S) und sonach nicht bloss seine sonsligen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fiinf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,
d. h. liaraliplon, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinandersetzt
und erlautert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vrer
Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
scotistischen Grundsiitze unter Beniitzung der occamistischen Gliederung
mmentale, vocale, scriptum.1^), polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das complexum significabile des Gregor v. Rimini 170).
Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietates
terminorum, fiir welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einfiihrt 1 7 1),
beniitzt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anfiihrung
von Memorial-Worten noch weit iiber dieselbe hinaus. So spricht er bei
der suppositio , — was Spatere nachgeahml haben — , von einem dop-
Ich darf es wobl dem Leser uberlassen, sich jene Memorial-Worte an der
Hand der obigen Erlauterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Atlerdiugs darf nichl unerwahnt hleiben, dass in den alteren Ausgaben
des Tartaretus sich die so eben angefiihrte Stetle nebst Figur nicht fmdet, also iu
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderls erst eingefiigt wurde, sei es durch Tartaretus
selbst (— das Todesjahr dessetben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jedenfalls
aber ist der Inhalt dieser „Eselsbriicke" auch durch zwei Zeugnisse der
nachstfolgenden Zeit bestatigt (s. PierreBayte, Dict. crit.-liist. im Artikel „Buridan"),
welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine tindet sich bei Nic. Clenard (Belgischer
Linguist, spiiter Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae , 1, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): ,,Eam portioncm dialecticac amplectar, quac cst de inventione,
i. e. tibros Topicorum, qui docent invenire argumenta ; sum igitur totus in ista
dialectica ; faxit deus, ut hic feticiter inveniamus medium, non in ponte asinorum, sed
in lhesauris Lusitanicis ele." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Babelais
(gest. i. J. 1553), Gargantua el Pantagruet, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,
P. 237): „0 qui pourra maintenant racompter comment se porta Pantagruel contre
les trois cents giants? O ma Muse! ma Caltiope, ma Thatie, inspire mog a ceste
heure! restaurc mog mes esperits! Car voici le pont aux asncs de Logieque, voici te
trebuehet, voici la difficultc de povoir exprimer 1'horrible battaite que feut faicte".
167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.
168) f. 24 ff.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicatium, in quo determinandum est
de passionibus terminorum; ct commnnitcr assignantur quinque, sc. supponibititas,
ampliabititas, restringibititus, uppetiabititas, distribuibititas, exponibititas.
208 XXII. Petrus Tartaretus.
pelten descensus 172), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine
Menge von Regeln auf1'3). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet
der Exponibüia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exclusiv-Sätze (s. Abschti. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,
Helg" m); ebenso verfährt er bei den.Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gelten für die bejahenden die Worte „Ornate, Idolos,Peccata, Commodi"
llb), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vüare"1'"');
desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver
neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigilasti" 17S) ; auch bei in-
172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,
qui fil per divisionem, ut dicendo „Animalium aliud rationale' aliud irrationate" ; sed
arguitivus est consequentia formalis, in qua arguitur ab aliquo termino communiter
sumpto ad eius inferiora virtule suppositionis.
173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh
nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur ampliatio sogar „incipit"
bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restrictio (f. 62 r.),
für uppellalio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.
174) f. 70 r. A: Regulue possunt inteltigi per suas dictiones , intelligendo per
vocales quatitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus) :
„Dives" „Oral"
Tantum A est B ==: Tantum A non est B =.-
A est B, et nihit, quod subcontrariae A non est B, et omne,
non est A, est B quod non est A, est B
e °°* .&* S.
^;.
„Amo"
Non tantum A non est B
= : Omne A est B, et ali- contrariae
quid, quod non est A, non est B
175) f. 71 v. A :
„Amate"
Omnis homo praeter Socralem currit
„ldolos"
Non omnis h. praeter S. non currit
176) f. 71 v. B:
„Meroris"
Omnis h. non praeter S. currit
„Dogmata"
Non o. h. non praeter S. non c.
177) f. 73 r. B:
„Adamasci"
Omne A, inquantum B, est C
„Simonia"
Non omne A, inqu. B, non est C
178) f. 73 v. B:
„Pentecoste"
Omne A, non inquantum B, est C
„Romipela"
Non o. A, non inqu. B, non est C
„Helg"
Non tantum A est B =.-
A est B, et aliquid,
quod non est A, est B
„Peccata"
Omnis h. praeter S. non currit
„Commodi"
Non omnis h. praeter S. currit
„Amodo"
Omnis h. non praeter S. non cure.
„ Vitare"
Non o. h. non praeter S. currit
„Detrahendo"
Omne A, inquantum B, non est C
„Tonodore"
Non omne A, inqu. B, est G
„Rarefio"
Omne A, non inqu. B, non est C
„ Vigitasti"
Non o. A, non inqu. B, est C
XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
eipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur 179). Auf
einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlusse noch die Insolubilia
in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen m).
Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia
u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana , Cageti
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputationes quodlibetares
182).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des
aristotelischen Organons 183), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und
auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageti keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen
Liber isagogicus 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen znsammengefasst wer
den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum;
180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda
de termino et suppositione ; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheitung (s.
Anm. 172).
181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Eiuleitung über die sechs Modali
täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbitd s. Abschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Gallicus, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
»m d. J. 1488, und bei loh. Schiam, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben
in Erfurt l. J. 1494 (s. Zarncke, die dcutschen Univers, im Mittelalter I, p. 51 ff.
u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte
Fecana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima piteus gsmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron dalisi bocardo
ferison; wirklich Memorial-Worte können pitcus, gargarus und associamus wegen
des „u" nicht gewesen sein, und die Beimengung von dalisi bocardo ferison be
dcutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) Cursus oplimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii
atque veleris logicae Arestotitis sicul maximi parisius regentes tradiderunt , multorum
peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad mentem suhtitissimi doctoris
iohannis Scoti ordinis minorum. S. 1. s. a. (sicher Coloniae bei Quentet) fol. Hiezu
als zweiter Theit : Cursus oplimarum quaestionum cum textualibus expositionibus
«ouae logicae Arestotitis ete. wie so ehen.
184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura accipitur dupliciter: uno modo large, et
tunc est, quando medium subiicitur in una et praedicatur in alia, et Mo modo quarta
comprehenditur sub prima; alio modo capitur stricte et tunc est, in qua medium
subiicitur in maiore el praedicalur in minore, et sie prima figura distinguitur contra
quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentator Solum
ponendae sunt tres figurae.
185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod liber gsagogicus inscribitur.
Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristotelica logicalia mirabititer introduetorius.
Phantl, Gesch. IV. 14
210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfell.
letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Einfluss des Raimundus
LuIIus in die Augen springt186). Iliuraul' erlautert er in sieben Tractaten
, deren erster uber intentio occamistische FSrbung zeigt , den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unertraglicher Breite 187) und phantastischer
Rhetorik (in Form eines Dialoges zwiscben Lehrer und Schuler)
zu den einzelnen Lehren der Logik rasonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia iiber Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 18S). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist uberall die Meinung des Scotus.
Martin Molenfelt aus Lievland mochte in seinem Traclatus
obligatoriorum189) mehrfach die Grundsatze der Obligatoria in den Schriften
des Scotus entdecken, wShrend er selbst sich an Albert v. Sachsen
halt. Nach Anfuhrung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezuglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafur, dass deren sechs seien 190),
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.) etwas ausfuhrlicher positio und impositio, sehr kurz aber
depositio und petitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
iiber „dubie positio" und ,.sit verum" 191).
Dass aber fiir den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-
Cuius utititas agnoscitur, si benevotus accedas, studeasque ditigenter. Nam eius mcredibiti
ordine repente nimis quis logicus evadet , ut experientia teste a muliis iam
probatum est. Qui et et atias tiberales disciptinas se noverunt hoc duce tibello evectos.
In quo quidem tibello sunt infrascripti tractatus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediolani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Ruckseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-
Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt.
186) Ich darf unmogtich um eines Halb-Narren witlen den Raum so verschwenden,
dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einniihme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand fiir die Sache interessiren, so kann ich erwahnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Munchner Universitats-
Ribtiothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicamenta , die 2.
ratio investigandarum intentionum ; beide sind nach Form der orfcor Porphgriana entworfen;
die 3. als Figura universatis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (nrit
R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(S), 6. periermenias (T), 7. modatium (V), 8. Priorum (X), 9. Posteriorum (Y),
10. Topicorum (Z), 11. Elenchorum (M II II. ) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze fiillt 156 bis zur Unlesertichkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medii ist es nur die verkunstelte Figur des Averroes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei alteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zn
Petrns Hispanus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. R ff.
190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obtigationis
, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wobl auf Paulus
Venetus beziehen , wenn auch nicht voltig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obtigationis. XX, Anm. 566 lI'.).
191) f. 87 r. B : Dubia positio est obtigatio ad sustinendum positum dubit.
„Sit verum" est obtigatio, qua obtigatur respondens ad sustinendum, atiquid
tsse verum.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsmittel (Ahschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur Uta anliqua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss
der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche
wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,
einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und
Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare
eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 158 ff.)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle.
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:
Ecce tibi sim armigeros ac arma bona con 19J).
In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edentulique secundus
Tertius lUace, Purpurea reliquus 193).
Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,
Destruit E dictum, destruit Ique modum***).
Omne necesse valet, valet impossibite nullum m)
192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A—W, Tf— ©; er erhält
seine mnemonische Bedcutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und
<ff»ta interpnngirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciter,
per accidens und per contrapositionem nimmt ; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch, dass
Wer die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheitsformen ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei
Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich
einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Circum"
Pone subalternam; facietquc negatio signum.
193) Oder als Hexameter (in Z—©) :
Tertius Hiace, sedet Purpurea quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—<5):
Destruit E dictum, sed destruit I quoque modum.
195) So in T—<S, (S93BZ; hingegen in X lautet er:
Omne necessariat, impossibite quasi nullus,
und in », ©, u, qj:
Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.
14*
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Possibite quidam, quidam non possibite non "•)
E dictum negat, Ique modum, nihit A, sed U totum 197).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt:
Possi contingens, impossibiteque necesse 198).
Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 166)
werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:
Ordo suballernus sit primus sive secundus lsfi).
Ferner aber- bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit finden wir:
Pos Impos aequi verbo simiti modus impar,
Impos et JVc dissimili verbo simiti mo,
Tota dissimiti Pos et JVe sequiparantur Jn0).
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente
mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebernl.
Anm. 175):
196) So in Y, »—S, U—I; hingegen in X:
Possibite quidam, non possibite quidam non,
nnd in Z— ©:
Possibite est quidam, quidam non possibite est non. -
197) Die Drucke X, ©, ©— S, II haben die sämmtlichen sieben Verse (— ab
gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in Z— 6 sind sie vertheitt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In 88
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlnsse (nach Anm. 166) wiederholt;
¥ bat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.
A bedcutet, dass das Urlheit ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim
Verbuin, sowie /, dass sie beim Modus, und 6", dass sie beim Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheite mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheite A, E,
I, O genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheite Socratem currere eit
necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibile.
198) Nemlich die Drucke ffig, £—O, X geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nichtmetrische
Erklärung der vier Vocale AEW (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen (SSS demselben noch 5 u. 6 der
vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identificirung des
possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impossibite und des necesse ausspricht.
199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke <S, $, £— ö, X enthalten
(am Schlnsse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un
nützen Vers. In W— X, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos lertius für
primus.
200) In 9t — X, welche am Schlnsse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzcugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im
Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite] , lmpos[sibite],
Ne[cesse], aequi\j>aruntur] und mo[do] bedenkt.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213
Tempore, natura prius, ordine, die, et honore
Causam causato dieimus esse priusMi);
für simul (Anm. 176):
Tempore dieo simut, quorum generalio nunc est,
Quae convertuntur, dieimus esse simut,
Suntque simul species genus unuiu condividentes 202) ;
für motus (Anm. 177):
Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,
Alterat et mutat, sie per loca mulla vagatur.
Sex istis motus dicitur esse modis203);
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218):
Affectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,
Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;
Istis praedictis fertur habere modis*01).
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Dieo concludi directe, quando w de mi,
Est indirecta conclusio, quando mi de ma505).
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
Omne genus claudit problematis prima figura,
Fitque negative conclusio quaeque secundae,
Tertia concludit tantummodo particularem10*). ,
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Fecana, Cageli, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant ; sed non constant Febas, Hedas, Heca.
Praedicat A; B sequens, C praecedit, D sit extra;
E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra101).
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 1&2) Verse eingeschaltet:
Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,
Est medium ratio, per quod concluditur ergo 208).
201) In 8—IC (und zwar in 8—& mit dem Zusätze: hi versus non sunt de
textu).
202) Gleichfalls in £— X (aber ohne Zusatz).
203) Nur in fü—Z (ohne Bemerkung).
204) In £—& linden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusätze:
metra non sunt de textu), in 91—X aber alle drei Verse und ausserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:
Quidquid circa cor: membrum, triticum, dnmus, uxor.
205) In wa. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für maior und minor sind,
ist von selbst ersichtlich.
206) In Tf— 05. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Celantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi consimitem vult littera quaeque reduci
Ducht possibiti, Baroco Bocardo remolis.
Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII,
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch
stens als balbwabr gelten.
207) In we. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.
208) In X—<$, M, ©. Jedoch in 9t<Z lautet der erste der beiden Verse:
Ratio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen , nemlich den locus a
divisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Eintheilung beilegte) metrisch recapitulirt:
Per species genera, species per singula scindunt,
Per partes totum, voces per significatum,
Cuncta per opposita subiectum qualia scindunt,
Qualia per usias, per qualia qualia findunt 209).
Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu
sammen :
Biff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,
Corrumpens, generans, usus, communiter acci;
Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque
Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;
Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus110).
Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine
ahnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen:
Cela, multa pete, lauda, transferre memento,
Discere te finge, si vis concludere falsum:
Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,
Acci, quid, ignorans princi, con, causaque, plures111).
Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe
tischen Urtheile den alteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlivh
causalis , temporalis, localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterung 2 1 3) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch
209) In Y—©.
210) In Y—©, 91, Z. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst
aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus 9t® mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—6 sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in 9t®. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hiervon
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212) In 9t SI.
213) In E—w, 9t—I (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus
gesponnen).
214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos „essendi in" distinguil Aristotetcs
quarto Phgsicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignal novem, quia subdividit quintum, ul dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(sueceptibititas contrariorum) , wird ein von der Urtheitsform entnommener Einwand
folgcudermassen beseitigt (im Drucke S, f. 85 B) : Neque est instantia de oratimt,
quia, licet haec eadem oratio „Socrales sedet" aliquando est vera aliquando falsa,
tamen hoc non est secundum sui mutationem, sed rei; et ideo nola, quod verum
et falsum sunt in rebus ut in subiecto, et sunt in oratione ut in signo. Hier nun
wird in 9t®I nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (Cot. 12, s. Abschn. IV,
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Audi bei den Postprädicamenten
supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio
lerminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation218); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Capitel De potestatibus sgllogismorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,
Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
mente der Syllogistik vorführt: syllogismus concludens plura, concludens
ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis 220).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Sgncalegoreumal a" trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde verum et falsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicul in subiecto,
et in oratione sicul in signo.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit
Ausnahme von 8t®X3B, leiten dieselbe mit den Worten ein: Quae sequuntur de aliis
quatuor praedicamentis, non sunt dicta (oder data) a Petro Hispano. Aber nur (SSI
fügen diesem noch hinzu: sed ab auctore sex principiorum accepta. In l —W sind
jene vier Kategorien und in Jf2? nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.
217) In <S, ;?, £— £2, X finden wir: Relative opposita dicuntur, quaecunque ea
ipsa, quae sunt, oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et
dimidium, disciplinatum et diseiplina.
218) In fi—ß steht nach „habere membrum" auch noch: habere ornatum vel
annulum in digito.
219) In X, S>, ®—S, «, Z, U—SB lautet das erste Glied obiger Regel :
Accipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere, differentia,
vel proprio, vel accidente. Hinwiederum in Y— © : Accipiendi sunt duo termini di
versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius
vel una species cum suo genere et suo proprio.
220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—F, 81, <Z> und lautet am Anfange :
Nunc restat dicere de' polestatibus sgllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum
assignat sex, quae communiter solent hie nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitet, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
es bei Psellus ausgefallen sei). Prima ist sgllogismus concludens plura (Abschn. IV,
Anm. 608 f.), secunda est sgllogismus ex fahis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),
tertia est sgllogismus circularis (ebd. Anm. 615 ff.), quarta est syllogismus conver
sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est sgllogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),
srxta sgllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Sic autem de istis polestatibus
mtendimus pertransire breviter, et solum declarabimus earum descriptiones per earum
utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. Hl.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M— Q, 1'—<S, 91, ® sind die Syncategorcumata
mitaufgenommen, unter denselben aber bieten .11 — Q, SB® eine ein
216 XXII. Erganzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmalig ein Verdacht iiber die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merkwiirdigen
Erzeugnisses gewesen sei, diirfte wahrscheinlich fur immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kurze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen ublichen Unterscheidung zwischen categorema und
syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welehe in der Disposition des Subjectes oder Pradicates derartig liege,
dass man auf „est" , welches eine compositio bedeute, und auf „non"
zuriickgehen miisse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compositio
betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitaten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thatigkeit,
bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen Affecten haben 22D). Das „non" hingegen sei
hauptsSchlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu erwSgen
226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
fachere Redaction dar, hingegen in Y—9J ist dieser Text (namenttich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefahr dreimal grosser ist, und © gibt wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn wahrend die Drucke 81—Q noch unbedenktich die Ueberschrift
Sgncategoreumala Petri Hispani geben, und in S1a der Abschnitt kurzweg als
Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn
YZ schon als tibeltus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen '213$ in vorsichtiger
Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei
Kolner Drucke R—T, wahrend sie in allem Uebrigen mit M— n ubereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke 99.
224) f. 264 A: A dictionibus sgncategorematicis .... causatur veritas vel falsitas
tn oratione; ergo significant res atiquas ; sed non significant res subiicibites vel
praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibitium et praedicabitium
Dispositio subiecti , inquantum est subiectum , vel praedicati , inquantum
est praedicatum, significatur per dictiones sgncategorematicas (B) In eis per se
inteltiguntur „est" et „non" el non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora
ittis „Sotum" enim est idem quod „non cum atio" et „desinit" est „est", quod
de cetero non erit „Est" autem consignificat compositionem ; .... tdeo prius
dicendum est de compositione.
225) f. 265 A: Compositionis atia est rerum, atia modorum significandi
Compositionis, quae est modorum significandi , atia est quatitatis cum substantia, et
haec significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitatem • (f.
266 A) Atia est compositio actus cum substantia; et huius atia est actus uniti,
ut tn participio , atia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum
debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et
postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inctinatur et pfr
istam inctinationem indicat vel imperat vel optat, et sic sunt modi.
226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntiationis
; atio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Atia
facit nomen infinitum, atia participium, ut „non currens", .... atia verbum infinitum,
ut ,,non currit", atia facit orationem negativam f. 269 B : Nomen
dupticiter potest infinitari, uno modo secundum privationem, et sic proedtcolur
sotum de ente , atio modo secundum negationem , et sic praedicatur
de quotibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infinitum)
f. 270 B: Negatio orationis, cum negatio removet specialem compositionem,
sufficit ad contradictionem.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den Insolubüia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln227),
dann die excepliven 228) und hierauf als consecutive zuerst
si229), dann an230), «ei231), et232), nm233), quin23i), quanto13h),
quam236), quidquid231); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit
und desinit an238), dann necessario und contingenter 239) , hernach
plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus241).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch noch die drei Tractate Obügatoria, Insolubüia und
Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exclusio intelligitur dupliciter, sc. ut conecpta et ut exercita.
(B) Ad exclusionem quatuor exiguntur: quod excluditur, a quo excluditur, respectu
cuius excluditur, actus excludendi f. 273 A : Exclusio una est genera
lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent excludi: diversum
subiectum, diversum loco , diversum tempore, oppositum ex parte
praedicati, diversum acvidens p. 278 B: Dictio „solus" excludit ab
aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.
228) f. 279 B : Sequitur de exceptivis Quidam dicunt, „praeter" non significare
exceplionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab
exceptione significata , sed ab exceptione exercita Excipiens est anima; alterum
est instrumentum excipiendi), i. e. dictio exceptiva; et etiam exiguntur itla tria:
quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A mullitudine
in toto integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio exceptita
f. 283 A: Eadem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".
229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem , alii
dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem et magis
antecessionem, quam consecutionem (B) Consecutionis alia est excedens, alia excessa;
.... alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum
prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 B:
/n conditionali sgllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente , aliquando
sub consequente f. 287 A: Quaeritur, utrum ex impossibiti sequatur quodlibet.
f. 288 A: Non sequitur verum ex impossibiti, inquantum est impossibite.
230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunctionem et importal dubitationem.
231) f. 292 A : Coniunctio „vel" significat comparationem rerum simul existen
tium disiungendo.
232) f. 294 A : Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subicctivorum
in uno accidenti de pari, quantum est de se , vel plurium accidentium in
uno subiecto.
233) f. 295 A: Communiter ponunt, quod dictio „nisi" per se et proprie tenetur
consecutive et non exceptive (B) Aliquando lenetur consecutive, aliquando
exceptive f. 296 A : In dictione „nisi" intelligitur negatio et etiam adversatio,
et per hoc est exceptiva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) f. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) f. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—w ; in den Drucken
$ —» finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes m.
218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen244); dann folgen Angaben über obligatumUfl),
tempus2**) und pertinens 247), und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt248). Die /nsolubilia
sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent
nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LVIII v. B : Inclitus phitosophorum prinecps Aristoteles tangit dm
sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios itlaqueare. Primum ponitur
primo Priorum et nono Metaphgsicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlicet „possibiti posito inesse nultum sequitur impossibite" ; secundum
habetur quarto Metaphgs. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi monstruoso
genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter
paterna auloris sollicitudo sub duobus opusculis , sc. tractatu Obligationen
et traetatu Insolubitium artem perstrinxit Traclatum de obligatoriis primo aggrediendo
quorundam terminorum restat descriptiones praemittere, secundo nonnullas
regulas necessarias apponere, deinde tertio paueorum exemplorum practicam gratia
plenioris declarationis finaliter subiungere.
244) Ebend. : Ponitur descriptio obligationis , quae ab aliquibus datur talis:
Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum,
sc. affirmative, negative vel dubitative. Potest etiam aliter describi: Obligatio est
praefixio alicuius enuntiabitis possibiti s ad sustinendum, ne sequatur impossibite; quae
descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut
non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga
tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittal. Si enim opponens dient
„pono tibi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , donec dicat re
spondens „admitto" , quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam
Ulis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrcbuitt
über Consequentiae aus Marsitius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens
immediate signum obligationis , dummodo tamen sit admissa Sunt autem signa
obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.
246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionm
respondentis, quousque opponens dicat „cesset ttmpus obligationis'1 vel obligaret re
spondentem modo contrario primariae obligationi.
247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinenlium potest assignari,
tamen in hai: arte deservit solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex
obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati
aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo
est Romae", hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et simites
dicuntur secundum hanc artem pertinentes, quod palet in processu sgllogistico.
248) Es sind nur sieben Regeln von jenen, welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possibiti posilo nullum
sequitur impossibite" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibitis und propositio de possibiti (z. B. f. LX r. B: Ista est de
possibiti „Omnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et
e contra, ista enim „Omnis homo est animal" est possibitis , et tamen non est de
possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. B ff. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch
hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditis de eo, quod
XXII. ErgSnzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219
Aristoteles versucht 250), worauf noch die geringe Zahl von nur funf
Beispielen folgt251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)
trafen 252).
Verwandt mit diesen Erganzungen des Petrus Hispanus ist es , dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre
des Hispanus iiber die proprietates terminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefiigt wurden 253).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvutus logicae",
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung
der Parteien, insoferne der „Parvutus antiquorum" sich auf die sieben
ersten alteren Tractate beschrSnkte254), wahrend in den „Parvutus modernorum"
auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden255).
circa artem obtigatoriam et eius practicam dicendum praeconceperam , superest de secundo
promisso, sc. de ipsis vocatis insotubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti
novicii usu praeexercitati valeant huiusmodi insotubitia solvere et imperitis insotubititer
proponere.
250) f. LXV v. A : Quantum ad secundum , ditigenter intuentibus Aristotelem
circa finem quarti Metaph. (b. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest palere
origo falsificandi atiquam propositionem semet ipsam, ubi sic ait „Accidit igitur,
quod famatum est n. s. w." Ex his enim verbis eticere possumus , quod hae
dictiones ,,verum et falsum" et atiae dictiones, sicut „necessarium, impossibite,
decipi, scibitc'1 possunt causare reflexionem propositionis super se ipsam et destruere
directam significationem ; quia enim significatio totius resultat ex significatione partium,
quando pars propositionis importat atiquam passionem propositionalem, consequenter
redundal tn significationem sentejitialem et totalem, ac per hoc casu certo superveniente
propositio interimit se ipsam.
251) f. LXVi r. A.
252) f. LXVI v. A — LXX r. B.
253) Editio textuatis parvorum logcatium Sciticet Suppositionum , Amptiationum,
Restrictionum, Appellationum , Exponibitium , Consequentiarum. Am Schl.: Impressum
Liptzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanus hinzugeffigten Tractaten ist sonach hier nur jener uber Consequentiae aufgenommen,
und dieser enthalt auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehntiche
Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck ,,Parva logicatia" vgl. ob. Anm. 153.
254) Textus parvuli antiquorum. Am Schl. : Finit tractatus Parvutus antiquorum
intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in florentissimo
studio Lgpsensi emendatus, ac per Melehiorem lotter Impressus. s. a. 4.
Und Libeltus parvutus antiquorum intitulatus In noticiam logicae introductorius utitis
ac valde necessarius. Am Schl. : Finit tractatulas Parvutus antiquorum intitulatus per
fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio
Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen Impressus. s. a. 4. Ein jungerer
Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuti antiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.
255) Parvutus logicae s. I. s. a. 4. und Incipit Textus parvuti logicae una cum
brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am SM.: Impressum per Fridericum Kreusner. s.
a. 4. nnd Textus parvuti modernorum. Am Schl. : Impressum Lgptzk per Melehiorem
Lotter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeulenden Ausnahmen gleichlautend.
Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheite, d. b. Quatitat , Quantitat,
Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheil,
— Allestiach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrtngtester Kiirze suppositio.
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resotubitis, exponibitis, officialis
mit einigen Sophismen, hernach amptiatio ; sodann die Universatien und die
Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate
220 XXII. Parvulus Logicae. Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.
Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste ' Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf 'Titelblattern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte256).
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten
jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz
lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. positiones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus
gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum
Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen
gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequentia bona formalis
angehängt sind.
256) So z. 6. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit v bezeichneten
Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden , als „ex variis logicae libris extractus". Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. b. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Circa initium compendii magistri Henrici
de Gorichem artium et theosophiae professoris almae universitatis Coionimsis
vicecancellarii et academici Montis ggmnasiarches primi , quo ea , quae in
libro Posteriorum Aristotetis quodam velamine proponuntur, in lucem aurorae
apertissime secernuntur, quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite: Istud
est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste
riorum Aristotelis. Am Schlnsse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis
Henrici de Gorichem tandem tractatibus Petri Hispani incorporatum
pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.
258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Porphgr., Arist. Categ., Gitb. Porret u. Arist.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. 1. s. a„ einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem ete. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"
einen Incunabel-Druck s. 1. s. a. und drei den eben genannten correspondirende
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commentar zu Thomas Aqu. , De
ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. 1. v. 1487 nnd einen s. I. v.
1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner ?.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn XVII, Anm. 142, mit 3$ be
zeichnete, vgl. ehend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe
trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf
die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Sgncategoremala und die drei moder
nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.
XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaeritur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer
„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubüaliones" zur
glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),
sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an , welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt260), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen261). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese
des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt263).
Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipvus
Thomistarum" einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien
schrieb 2U4). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Catalanus,
und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus , Thomas , Boethius
und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po
lemisch Buridanus und Marsitius. Aber z. B. bei der Syltagistik schenkt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Ncueren nicht die geringste Berücksich
tigung.
260) Sup. vet. art. f. 1 r. B: Decens logica est scientia specialis, to
gica ulens nun est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae
stricte acceptae , sed generaliter dictae f. 2 v. Ä: Aliquorum antiquorum secta
interpretabatur, logicam esse sermocinalem, .... alii vero dixerunt, sgllogismum esse
subieclum logicae, alii, ens ralionis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 ff.).
(B) Argumentatio est subiectum altributionis tolius logicae f. 3 r. B: Lo
gica est scientia speculativa simpliciter et practica secundum modum (v. A) Lo
gica considerat omnia , prout sunt in intellectu itlius, qui quaerit per notum venire
ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo
logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.
261) Ebd. f. 5 r. B : lllae quaestiones de universalibus determinari non
possunt per logicae facultatem, quia necesse est uli ralionibus sumptis ex principiis,
causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedeiung der
Universalien ante rem, in re, post rem (im Anschlnsse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).
262) f. 1 u. 2,,s. ob. Anm. 5 ff.
263) So z. B. betreffs der appetlatio und distributio, wo er nur in äusserster
Kürze von „quidam" spricht , welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. fl. bei
der suppositio erwähnt er die bereits vortiegenden Controversen über die Eintheilung
derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, utrum" , sondern stets sogleich
mit „sciendum" beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog, f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humanorumque
actuum disciplina unius beati Thomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam
complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doctoris huius angelici, imo
divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad
modum commenti super Aristotelis dialectica veteri quaestiones inducam; afferam
loannem Scotum, Franciscum Magronem, Fetrum Aureolum, Petrum
222 • XXII. Petrus Nigri.
Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht
desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen , welche er sofort „nominales"
nennt, weil dieselben die formalitates verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 2B6). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamislischen placilum der
vox beruhe267), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
nales" oder „terministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik
den terminus „argumentatio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg269), und auch betreffs der Universalien will er das ens Talionis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin den antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten 270);
ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „eonceptistae"
, ohne eine Ahnung davon zu haben , dass er seinerseits nur
den bornirtesten Realismus vertrete271)- Audi bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen272), ins-
Aquitanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham , Antonium Andream atque Landulfum,
.... Gregorium Ariminensem, loannem Catalanum atque ex alio genere
alios Paulistas , terministas ac nominales , quorum omnium in Thomam opiniones
destruere est propositi mei Seclatus sum Albertum Magnum, Herveum
Britonem, Petrtem de Palude, Guitelmum de Maricalmo , loannem Capreolum
ac loannem Ncapolitanum (s. Abschn. XIX , Anm. 434) Spero , me
profuturum vis praecipue, qui librorum copiam non habentes potiores difficultates,
quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolutas
habere desiderant.
266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui et moderni dicuntur, quae dieit,
quod omnis passio et suiuu subiectum sola ratwne distinguuntur. S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dicta, sed solum est modus
sciendi Grammalica et rhelorica non sunt scientiae proprie accipiendo,
quia sunt de entibus rationis, quae oriuntur ex placito instituentis, variabilibus.
26S) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subiectum Ha
bitus logicae sit iste terminus „sgllogismus" sive iste terminus „argumentatio" (s.
ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. B das ens rationis des Hervcus (Abschn. XIX,
Anm. 395 f.) in den Vordergrund. .
269) f. 39 v. B : Quia logica solum est scientia secundum modum , ideo etiam
solum est practica vel speculativa secundum modum et indifferens ad utrumque ;
propter actum, quem elicit, assimilatur magis speculativae, quia solum eticit speculari,
quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitatur
practicae.
270) f. 46 v. B: Quaeritur,^ utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominalium, qui volunt,
quod universale non sit ens reale ; concludunt igitur moderni , quod universale
sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquorum , qui dicunt,
quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seclusa operatione
intellectus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo
intellectu.
271) f. 56 r. A: Quaeritur , utrum universale sit substantia vel accidens
Una opinio est eorum , qui dicunt, quod universale est conceplus mentis, et isti no
minantur conceptistae, qui necessario habent diene, quod omne universale est accidens.
272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod Über praedicamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad
XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden fibrigen Kategorien
abermals mit Bezug auf die formalitates 27S). Nachdem er noch manches
Theologische iiber die Trinitat und in antiscotistischer Tendenz uber den
menschlichen Willen erortert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hiingt noch ein anderweitiges Thema an 274).
Der ortliche Hauptsitz aber der Thomisten war Koln, wenn auch die
capriciose Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war275). Diese sonderbare
Parteispaltung , welche, so albern sie an sich ist, uns schon friiher
begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunachst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewohnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu
Thomas, De ente et essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert
und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Apologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger ALbertist alle moglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erorterte 277). Sobald wir aber nSher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekampfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zn Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findet278). In seiner Apologie aber
invicem distinctos et formatiter non coincidentes significant decem primas intentiones.
Auch bier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.
273) f. 95 r. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem genera accidentium
sunt eadem res cum substantia , quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium
secundum sub el supra Est opinio antiquorum , quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia reatiter.
274) Den Schluss f. 135 r. B bitdet der interessante Excurs, tn quo praedicamento
„magister" ponitur.
275) S. F. I. v. Bianco, die alte Universitat Koln. 1856. Bd. I, p. 255.
276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;
quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnultis otim dabatur fomentum odii, atiis vero occasio
detrahendi utrique doctori. Und biezn : Apologetica sive responsiva venerandi
magistri Gerardi de konte ad quandam invectivam , qua ostensorem concordiae
inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,
autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, De esse et essentia, gedruckt in Koln bei Quentel (s. 1.
s. a., sicher um 1492) ; ein alterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.
277) In der Einleitung: Tractatus quidam est editus , qui numerat contrarietates
multas, quas inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum asserit existere, el
tu earum decisionibus satagit supprimere partem, quam ascribit sancto Thomae ; hic
tractatus turbat multos inctinalos studio doctrinae sancti Thomae , qui in phitosophicis
Aristotelem et in theologicis beatum cotunt Augustinum u. s. f.
278) Prima contrarietas, quam tractatus narrat, est, quod sanctus Thomas dicat,
logicam et atias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esst
speculativas ; sed assertio ista tractatus ipsius non est vera; nam etiam Thomas
manifeste ponit logicam esse speculativam Secundam contrarietatem ponit,
quod Thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum
universati post rem, sed Albertus dicat, eadem esse Tertia contrarietas
est, .... quod Thomas dicat , materiam non esse causam originalem individuationis,
sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum
224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten'279).
Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho
doxie so weit trieb, dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 2S0). Hieher gehört sein Commentar
zum Organon, getheilt in velus ars2Hi) und nova logica2*2),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus283). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmlliche Lehren des Thomas möglichst zu verwerthen
und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf
Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial- Worte Fecana Cageti u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt285). Auch
Quarta contrarietas est circa medium demonstrationis potissimae ; verum hau
ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be
rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.
279) Existimabant , Mas senteritias et raliones oppositas, quas profert tractatm
problematicus, esse sancti Thomae et venerabitis Alberti contra se invicem ; quae existimatio
continet errarem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam
Thomistae et nonnulli Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alicuius alterius viae;
liniir commiscebant et tamen credebant eorum discipuli, id, quod dicerent illi, esse
sententiam vel sancti Thomae vel venerabitis Alberti.
280) S. seine Schrift „Quaestio magistralis de salvalione Aristotelis". S. 1. s. a.
281) Copulata pulcherrima diversis ex auloribus logicae in unum corrogata in
veterem artem Aresto. cum textu eiusdem secundum viam divi auctoris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490
(Coloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.
282) Copulata pulcerrima in novam logicam Arestolelis textum simul impressum
luce clarius exponentia secundum viam sancti Thomae Aquinatis, quorum frequens
exercitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis re
gentes. Am Schl.: Copulata secundum processum magistrorum re
gentium in bursa Lamberti de Monte professoris eximii. 1493 (Coloniae bei
H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Abschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung M—T angeführt; der blosse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür
zungen) gedruckt Coloniae bei l.gskirchen 1487. 4.
2841 Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesenlium
vobis iniungimus, ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam
sectemini eamque studeatis totis viribus ampliare.
285) f. XXXVIII r.:
Per Fecana Darii cum Barbara sgllogisabis ;
Darapti, Disamis, Datisique Cageti;
Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino ;
XXII. Lambertus de Monte. Thomislische Anonymi in Koln. 225
im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benutzl, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklart auch die
drei modernen Tractate 286).
Jedenfalls aber war nun der Kolner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes fur sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lacherlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Bucbhandel
marktschreierisch bethatigen konnte287).
Der gleichen Kolner Schule gehoren auch drei cigenthiirnliche anonyme
Erzeugnisse an. ZunSchst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,
welcher sowohl den Zweck, den ublichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 2S8) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten mflssen, dass die Syncalegoreumata
(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.
milgezahlt sind, hingegen iiber die Exponibilia litterarische Zweifel geaussert
werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracbt
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als
unerlassliche Vorbedingung dieser logischen Exercitien gelten289). Diese
Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;
Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo, Ferison ;
Per Gebati Baratip, Dabitis media quaeris.
286) S. oben Anm. 242 ff.
287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulata zu Petrus Hispanus
(z. B. in R>) eine Titel-Vignette, welehe den „heitigen" Thomas uod seine Schiiler
darslellt, wobei die gute Lehre beigefiigt ist : ,,Nunquam, qui doctrinam sancti
fhomae tenuit, inventus est a tramite veritatis deviasse ; sed qui eam impugnat,
semper fuit de veritate suspectus ; haec Innocentius papa in sermone : Ecce ptus quam
Sa/omon hic"; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma
sancta prece : dirige, summo Et soti ul placeant pectora nostra deo. Auch tiess der
eifrige Kolner Buelidrucker Quentel eine haufig vorkommende Titel-Vignette in
Holz schneiden , auf weleher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht , worauf geschrieben steht , dass in Thomas allein die Wahrheit zu
finden sei.
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum circa tractatus parvorutn
logicatium , iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis
in praeelarissima universitate Coloniensi smgutis secundis quartis et sextis feriis quam
diutissime observatum, ad perfectum neophieorum [sic] inibi studentium tucubratissime
coltectus. Am Schlasse: Coloniae in officina , Henrici Quentell 1501 (4; ein
alterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelhlattes sagt der
ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxia ingenioti mei parvitalem
pro noviciis ggmnici Montis Cotoniae eminentis quaedam sophismata breviier in unum
colHgere Nec moveat quempiam, quod ittius compendii corrogator hic nusquam
invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat, nomen occultare, aut quia
nihit novi protutit, sed atiorum sentimenta suecincte et compendiose collegit Sed
<juia doctrina sancti Thomae Aquinatis praememoratum Montem multis iam annis
trrigatit, ..... ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae ora-
Hones eiusdem doctoris triptici statui studentium miro modo deservientes (d. h. fur
die incipientes, fiir die progredientes und fiir die perfecti).
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kolner Festrede auf Thomas v.
Aquino lesen wir (— das Buch ist unpaginirt —): Circa parva logicatia Petri His-
Psantl, Gesch. IV. 15
226 • XXII. Thomistische Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus 290), wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppo
süio auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 291).
pani et tres tractatus modernorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisse
tamen tractatu sgncategorematum , qui plenus est sophismatibus , quare non videbatur
necessarium, nova cudere Oetu sunt tractatus parvorum logicalium, suppositionum
terminorum absolutorum et relativorum, ampliationum, appeltationum, restrictionum,
distributionum , exponibitium et sgncategorematum; dicunt tamen aliqui m
logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri Hispani; n«
est instantia de tractatu obligatoriorum , insoiubitium et consequentiarum , quia til:
non sunt Petri Bispani, sed ipsorum modernorum, ut facititer perpendi poterit pensatis
erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Aristotele editam
sub quodam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuit ac landem pro
nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia Ma principia satis plane tanguntur
et enumerantur in Copulatis, ideo itla hie enumerare esset superfluum. Est
igitur hoc opus absque Copulatis imperfectum ; quare nullus officium respondculis suscipiet
ex isto dumlaxat, sed primum lextum cum Copulatis ditigenter videat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist biebei die Bezeichnung „sophismata",
welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheitungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei
chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr
sätze aus den vorbin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The
mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum
relativorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisiones"
(s. Abschn. XVII, Auui. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias
et alias suppositiones ; sed itta diversitas relativorum nobis innolescit per divisiones et
subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum declaratione membrorum in textu
clare ponuntur, ideo hae praelermittuntur ; et circa relativa identitalis Petrus Hispa
nus duo infert corrolaria ex textu et eins continualione satis nota (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Anm. bitdet; dann folgen 5 sog. sophismata über terminus,
12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relativorum,
5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio, 9 über exponibilia, 7 über
obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequentiae. Vielleicht wollten diese Köl
ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bitdete,
in den Oispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,
welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.
291) Im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen
wir: Species suppositionis confusae qualitercunque nominatae pullulant ex aliquorum
antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,
Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividunt suppositionem confusam in confusam necessitatc
signi vel modi et in confusam necessitale rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); aiii
vero dividunt in confusam mobitem et immobitem, alii in confusam (antun» et
confusam distributivam (letztere beiden Eintheitungen waren, wie wir sahen, fast
allgemein üblich geworden) Moderni circa terminorum suppositiones discrepant
in quinque punetis a recte phitosophantibus antiquis : .... antiqui dicunt, fieta supponere,
quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui
ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsitius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt, lerminum solum in propositione
supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant
suppositionem malerialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. Xß,
XXII. Thomistische Anonyroi in Koln. 227
Ein anderes Product ist das „Prompluarium argumentorum" , welches
den unglficklichen Schulern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff
fur die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei iibliche
Controvers-Gegenstande von zwei Disputirenden (Namens Spineus und
Lilius) ausfuhrlich pro und contra erortert, wobei wir deutlichst erkehnen,
dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisten
und um eine fur die ersteren gunstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi el respondendi" 594)
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja
gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betreflenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cautelen
fiir die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).
Neben die Thomisten aber traten in Koln , wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albertisten als geschiedene
Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni dividunt suppositionem
confusam multipticiter, quae tamen est simpticiter indivisibitis Motiva autem modernorum,
quae sunt multum exigua el modici roboris, tanguntur in Copuiatis et
ibidem solvuntur.
292) Promptuarium argumentorum dialogice ordinatorum , a duobus mutuo sibi
obvintibus (naturtich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis
conelusionibus tanquam sagittariorum signacutis disputatum. Quod est, dum materia
expostulat, etiam probleumaticum, utile et necessarium omnibus qui votunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, tn supplementum itlorum collectum, qui
dum disputant argumenta excogitare non possunt. Am Schl.: Impressum est in
Colonia per Henricum Quentell. 1496. 4.
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsachtichsten: Logica est principatiter
de secundis intentionibus. Logica est principatiler de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationatis. Logica est simpticiter
speculativa. Logica est simpticiter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est
etse rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantiatiter. Diffinitio et diffinitum sunt
reatiter distincta. Terminus in propositione positus potest supponere naturatiter. Terminus
non potest supponere naturatiter. Signa universatia sunt inventa ad dicendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum universate
est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. Occam, Abschn. XIX,
Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit' ptura appellala. Ens, unum,
ct cetera transcendentia convertuntur ad invicem sicut subiectum et propria passio.
Passiones entis non sunt reatiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solehe
Thesen uber proprium, accidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia
sola est principium individuationis und Materia quantitate signata est indivlduatioriis
principium; hierauf ettiche uber die Kategorien, worunter: Deus non tfst in atiquo
praedicamento . Znletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio 'subiecti.
Medium demonstrationis potissimae est diffinitio ipsius passionis.
294) Puleerrimus tractatus de modo opponendiet respondendi, necessarius valde
omnibus volentibus acutissime arguere ad trahendum respondentem in oppositum suae
positionis ete. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). Wenn sodann die 'erste
Seite mit dem Special-Titel beginnt ,,'Incfpit tractatus de modo opponendi efrespondendi
venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mitHitfe
Goltes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchhandler-Reelame; d«nn auch
der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., ' Soph. El. konnte nur eine hfichst
entfernte Ankpiipfung fur dieses Machwerk spater Zeit darbieten.
295) Es handelt Sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihit est verum , quod dicit respondens" ; Specielle Vorsichts-Massregeln betreffen
„omnis" und die distributio, sowie „sotus" , d. h. bekannte Tummelplatze
der Sophisterei.
15*
^2& XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.
Secte." Vorsteher der genannten Burse war (lerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica'z9ti) und zu
Petrus Hispanus schrieb 297). ln ersterem ubt er stets eine eintheilende
Exegese, welche in der fortwahrenden Absicht, den Albertus Magnus zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthalt, sondern bei jedem einzelnen
Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und lost, welche hSuflg
fast lDppisch zu nennen sind 298) ; auch halt er bei der inventio medii
die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes fiir ein Erzeugniss des
Petrus Hispanus 29U). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 300).
Fast wortlich das Nemliche gilt von seinem Schuler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewohnlich de Tungris genannt (starb hochbetagt
i. J. 1540, aber seine Lehr- und litterarische Thatigkeit in der
Logik fallt bereits um 1490, die spatere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.
gehort nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 301) und zu
296) Commentaria tn quattuor tifiros novae logicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis , ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi mterpretis
sectatores propagatoresque fidetissimi. Am Schl. : Commentarii per honorabitem
Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per Udatricum zell proprie
lgskirchen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).
297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit U— W bezeichneten Drucke. In der
Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorum, qui inelgtam universitatem Coloniensem,
quae duorum famosissimorum doctorum, Alberti Magni et sancti Thomae,
irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis atiorum opinionibus)
atumnos verosque fitios pascit, accedere curabunt , decrevi opus compingere
stromateum circa processum summularum Petri Hispani praecipue magistratia dicta sequendo. Alberti Magni
298) Ein betiebiges Beispiel moge sein : Dubium: Utrum Celarent sit formaiis
mbdus arguendi. Et videtur, quod non ; quia non sequitur ,,Nultum verum est falsum,
Cuiustibet contradictionis allera pars est vera, Ergo nultius contradictionis ■altera
pars est falsa" Nec sequitur „Nultus maurus valet album, Omnis florenus
valet maurum, Ergo nultus florenus valet album". In dieser Weise geht es durch die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,
erit rationale , per quod conctuditur universatis affirmativa Et signat Petrus
Hispanus istam regulam per hanc dictionem „Fecana" u. s. f. durch die sechs
ubtichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens ete." angefiihrt.
300) Dialectica docens est scientia, ticet eadem ut utens sit modus sciendi
Rationatis dicitur , ut est docens , et sermocinatis ut ulens. Dabei nimmt er auch
die Memorial-Verse des Dorbellas auf. In der Syllogistik wiederholt er ausfuhrlicher
die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlasse commentirt er auch die
drei neuen Tractate Obtigatoria, Insotubitia und Consequentiae (nicht aber die Sgiicategoremata).
301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exercitiorum logicae
veteris ac novae Aristotetis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad
profectum quorumvis phitosophiae agoniae palaestritarum , verum praesertim in ggmnasio
Coloniensi, quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feticiter
incipiunt. Am Schl. : Reparationes .... otim per magistrum Arnoldum de Tungris sacrarum
titterarum ticentiatum in tucem traditae ete. [Coloniae] Quentell. 1507. 4.
(altere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
XXII. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer rechtfertigenden
Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sic und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk
abzusehen (z. B. betreffs der Memorial-Verse und Fecana), bemerken
wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als ErgSnzung des Organons
galt303).
Auch ausserhalb der Universitat Koln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Ilaliener Philipp Mucaga t a 304), welchen wir
iihrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius, der Kategorien
und des Gilbertus Porretanus bezeichnen durfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehoren diesen Jahrzehnten anderwSrts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Mfinchberg
(in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage vollig im Sinne des Thomas unter ofterer Beiziehung
des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), welcher
auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische
Quaestiones melaphgsicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der
Kategorien heraus306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 ff.), ohne
denselben zu nennen, das Material schopft.
Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewohnlich Johannes
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Kichtung der Antiqui nach Basel und Tiibingen zu verpflanzen
bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-
302) Reparationes lectionum et exercitiorum tractatuum parvorum logicatium
Petri Hgspani, trium quoque tractatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa
Laurentiana non sine pturima precum instantia ditigenti tucubratione iam tandem absotutae
feticiter incipiunt. Am Schl.: Reparationes per artium tiberalium magistrum
oc sacrae theologiae ticentiatum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obtigatoria nnd Consequentiae
erklart, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sammttiche drei (d. h. die Insolubitia
fehlen).
304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum
[sic] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagatam ordinis
fratrum servorum sanctae Mariae super tibris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum
Aristotetis el sex principiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.
305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio motarum de Universatis
notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripaleticis phitosophis per
Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberck comportala Nuperque in almo Liptzensi
ggmnasio suo ingenio resotuta. Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.
306) Expositio magistri Pauti soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung ,,In universatia seu lsagogen Porphgrii et Aristotetis
praedicamenta expositio" neu hrsggbn. v. lac. Rossetti, Venet. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Naheies iiber ihn bei Friedr. Fischer, loh. Ikgntin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. With. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heyntin und Johannes a Lapide identisch
seien, mochte ich nicht theiten , weit ich auf die Schriftstellerei des Trithe
230 XXII. Joh. a Lapidc. Savonarola.
non 308) und einen Traclatus de exponibilibus nebst Sophist. argumenlationes
309). In ersterem enthalt die Einleitung lediglich albertistische Grundsatze310);
hingegen die Syllogistik folgt ganzlich dem Thomas 311). Die
Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschopft 312),
wShrend hinwiederum die Argumentationes sophislarum sich ganz an
Aristoteles halten313).
Eigenthiimlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte ubrige Thatigkeit mussen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grosseren
Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola
will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
iippigeren Auswiichse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zuruckkehren315);
und wShrend er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gSuzlich absieht, beniitzt er bei manigfacher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeitgenossen
ublich war316).
mius uberhaupt Nichts gebe. In Tiibingen war Heyntin seit der Griiadung der
Universitat der dritte Rector.
308) Libri artis logicae Porphgrii et Aristotetis cum explanatione magistri lohan
nis de lapide. Basiteae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XVI.
309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commeutares: Tractatus
eiusdem magistri lohannis de lapi4e de propositionibus exponibitibus , cum tractatu dc
arte solvendi importunas sophistarum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris , der letztere in Basel).
310) 0«. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Qu. 2: Logica
docet omnem modum notificandi quodtibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphgr. schtiesst
sich betreffs der Universatien ganz an Albert an; dass Gitbertus Porretanus aufgenommen
und commentirt wird , versteht sich bei soleher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der
Modernen und benutzt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).
312) Er erlautert nemtich zunachst die termini resotubites, exponibites, officiabites
, und bringt hierauf Sophismen vor uber die Exelusiv- Exceptiv- und Redupticativ-
Satze, ferner uber incipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ff.
313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. Et.
314) Das Compendium logicae ist fiir sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommcn im Compendtum totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).
315) In der Vorrede : Multi tum propter logicae difficultatem tum propter tibrorum
Aristotetis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum invotutiones
tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes
opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statui , breviter,
distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico
ita in unum coltigere , ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praetermissis
obscuritatibus facitem ad eam viam habeant et planam.
316) Er beginnt mit den „principia sgllogismorum", d. h. den einfachsten Bestandtheilen
des Syllogismus, und erortert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand
des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheite aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)
aureihen (p. 85). Nun springt er iiber zu einem Excerpte aus Boethius De divisione
(p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphgriana in
XXII. Joh. Wessel. Gabriel Biel. 231
Endlich war von den Thomisten auch hauptsSchlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Auctorilates" ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung phik /ophischer Auclorilats-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und fur die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gSnzliche Ausschliesslichkeit gegenuber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragen 317).
Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Reihe der
gleichzeitigen „Modern i" nach und fuhre dieselbe , sowie auch thal
sSchlich eine ununterbrochene Ankniipfung bestand , bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jiingere
Generation der Antiqui und einiger Syneretisten darzustellen318). Es
lSsst sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner alterer Schriften
zu bezeichnen sind , und denjenigen , welche eine successive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
Ueber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den VorlSufer der
Reformation, welcher sich die Bezeichnung „tux mundi" erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfallt, sind wir
leider nicht naher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Marti nus
Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugSnglich320).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tiibingen,
gest. 1495), welcher durch oberflSchliche Geschichtschreibung den haufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotetischen Schlassfiguren durch die Memoriat-Verse der byzan
tinischen Logik erlautert werden, zugleich aber die sämmttichen modalen Schliisse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate sgllogismmum
ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele
genheit fmden wir einige Beniitzung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De sgllogismo
hgpothetico (p. 143), um hierauf unter den Titeln De sgllogismo demonstrativo, dialectico
, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik, aus der Topik und aus
Soph. El. anzureihen, bei weleh letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver
wendet wird.
317) Näheres uber diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritates in der Phitosophie" in d. Sitzungsberichten d. Miinchner Aka
demie 1867, p. 173 ff.
318) Schon aus der uberaus langen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welehe in Unwissenheit oder absichtticher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „über pro nominatibus adversus
formatium reatiumque defensores atque ex parte contra Rodalphum Agricolam" und
kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten , wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desiderala"
aufgefuhrt.
320) Ich finde von ihm angefuhrt: Expositio super tibro Praedicabitium Porphgrii
und Tractatus consequentiarum in vera divaque nominatium via, konnte aber
beider Biicher nicht habhaft werden.
232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Louibardus 321) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dam
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Occamisten ergänzen will322), so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir
schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780— 819) aus Occam's Commentar
zum Sententiarius anzuführen hatten323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,
insoferne er für die Jüngeren eine Exposüio und für die Reiferen
Quaestiones schrieb324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche
er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet325), gibt er in ersterer
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,
welche er in „contra", dann „replica", hierauf solutio und confirmaliones
erledigt. Bemerkt mag werden , dass er für den Partei-
Gegensatz die Ausdrücke „reales — terministae" wählt326). In einer
321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinctum
contentorum in quatuor collectoriis Gabrielis Biel super quatuor
libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
lautet: Epitomata pariter et collectorium circa quatuor sententiarum libros.
322) Prot. f. 1 r. A : Cum nostri propositi est, dogmata et scripta venerabitis
inceptoris Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, circa quatuor sententiarum
libros abbreviare, tentabimus, circa prologvm et singulas quaestiones scholasticas
movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,
verba accurtare , in aliis vero , ubi parum vel nihit scribit , aliorum doctorum
sententias a dicti doctoris principiis non deviantes , quantum potero, ex clarissimorum
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des BiePschen Commentares
v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVII distinctiones ultimas"
(1520) berührt uns als rein theologisch, hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet : Cum viderem,
Pauli Veneti logicam non parva indigere expositione tum propter ipsius difficultatem
tum propter aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos
commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut
cognitio ipsius non in obscurum, sed in claram lucem producta sit. Sic enim putavi
hinc tirunculis Mine proveclioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nullus
recte phitosophari queat nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidam, qui
logicam ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Graliadei,
Strodus , Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
Cicero.
326) Gelegentlich der Eintheitung des lerminus (der Druck ist nicht paginirt)
: Reales dicunt , quod lerminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia
significat unam noturom communicabitem illis pluribus neque plures naturas communis
quoad lerminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus
communis nalus est praedicari de pluribus, non quia significet aliquam naturam comXXII.
Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. ^ 233
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,
Anm. 493 ff.) ljegen gelassene Frage iiber die Theilbarkeit des Augenblickes,
welche bei den Sophismen uber „incipit et desinit" sich aufdrangen
musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik angehort327).
Ein anderer Mediciner 32S) , Namens Cajetanus de Thienis,
welcher aueh die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristoleles
commentirte, schrieb Erlauterungen zu des Strodus Consequentiae
und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des -Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus 329), wobei er uberall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklarung darbietet und zugleich Dubia und deren
Losung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligaloria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benutzt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwShnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehort hieher; denn wahrend sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren
nberhaupt verheisst330), halt sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenthiimlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietales terminorum an, wobei beiderseits
neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus massgebend
sind331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
sehr nominalistischcn Bemerkung und die Kategorien mit einigen jungeren
munem pturibus, sed quia impositus fuit ad significandum ptura secundum unam et
eandem impositionem.
327) Faventini Menghi Quaestiones et difficuUates de primo et ultimo instanti.
Am Schl.: Ferrariae 1492. fol.
328) Es ist iiberhaupt eine eigenthumtiche und lobenswiirdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr griindtiche Kenner der phitosophisch-logischen
Litteratur waren (s. Anm. 337 , 345 f., 583) , wie andrerseits die Vertreter der
Phitosophie sich lebhaftest um die naturwissenschafttichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede : Visum est operae pretium fore , pro breviori , planiori
atque veriori vetustissimae artis logicae inteltigentia inteltigentibus pusittis . acquirenda
compendium etimatum in unam logicae artis summam ex Aristotetis,
Boethii atiorumque doctissimorum ac subtitissimorum virorum documentis usitatiori
simpticiorique stito recoltigi compitarique.
331) In der Einleitung, welehe sich an Marsitius anschtiesst, finden wir jene
seit Dorbellus iifter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica,
dass erstere nur die Theite, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsitius erweitert
(z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheiten treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,
sondern auch einige der spateren Memorial-Verse (ob. Anm. 195 ff.). Als 2. Tractatus
folgt die suppositio ganz nach Marsitius und die appellatio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheitung (ob. Anm. 19). Und
v&Itig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vorbitd
des Paulas Venetus die probatio terminatis propositionum, d. h. resotubite , exponibite
, officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthalt amptiatio , restrictio, atienatio
(s. bei Marsitius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.
Erweiterungen332). In der Syllogistik, hei welcher die vierte Schlussfigur
als unnothig abgelehnt wird, kniipfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus fiber argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln der Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. Et. aus Aristoteles334).
Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitala" zu Arist. De
interpr. eingefiihrt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"
deutlich an der Aufnahme der „vitalis immulatio" des Peter v. Ailly
bemerken 336).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Traetatus rationalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige awflere logische Schriften, welche fiir uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche iiber die sechs transscendentia
und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„terminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprielates terminorum
vollig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio terminorum.
Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles iiber inductio und enthgmema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lasst und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von
da geht er auf die Consequentiae iiber, wobei er einen schon friiher von
332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apud Augustinum
et Boethium (s. Abschn. XII , Anm. 48 u. 84) sunt nomina et vocabula et non res
ultimate significatae , ticet sint bene res significantes ; vocabula enim sunt res logicales
eeteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. tiiulen wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201 — 204.
333) Im 7. Tract. : Si quaeratur , quare autores logicae artis consueverint primam
figuram adeo communiter accipere, ut sub ipsa comprehendant quartam et non
specialem fecerint mentionem de quarta, respondetur, quod hoc contigerit ideo, quia
praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae
primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulata per
dici de omni ; sed prima ratio metior est. Betreffs der Consequentiae s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Tractatus.
335) Modernorum de collegio Moguntino exercitata tibrorum Perihermenias elarissima.
Am Schl. Spirae 1489. foL
- 336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohemium tractatus rationatis scientiae Otivieri medici
ad lohannem magnifici viri fitium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.
Am Schl. : Et ita finitur feticiter opus hoc tripartitum , cuius duae primae
partes ad rationalem pertinent disciptinam, et tertia ad veram phitosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per
eundem magistrum Otiverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi
utites ; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amptius annorum, i«
quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis protixiorem sermonem
feci. Anderswo : Materia de ,,incipit" ampla est circa multa solvenda sophismata,
de quibus super regulas Hentisberi diffuse pertractatum.
339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars ittius immediata.
XXII. Olivier v. Siena. Riccius. Sermouela. Victorius Faventinus. 235
ihm geschriehenen Commentar zu Strodus wiederholt340) und auch gelegentlich
der AufzShlung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am
Schlusse gibt er einen RGckblick und verspricht zugleich besondere
Schriften flber die Universalien und die Kategorien 342). Der mathematischen
Physik gehort der beigefugte Trar.tatus „De potentia passiva et
activa" an 343).
Sein Schuler Jacobus Riccius von Arezzo schrieb einen Commentar
zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schrilt vor
Schritt in distinguirender Erklarung mittelst dubia und responsiones die
Lehre seines Originales rechtfertigL
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deutliches
Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleicheit Fachwissenschaft gehorte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren
zu Hentisberus De sensu composito el diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-
340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,
quod iam dictum est, sub atiis verbis commemorem, hic persequar eundem sermonem.
341) Nach Erlauterung der Definition der consequentia , welehe Strodus gab:
Secunda positio est lohannis Venatoris discrepantis a Strodo , quum vult, quod
consequentia sit propositio rationatis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi
propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et allera in
hac parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39). Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta
positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet , quod consequentia est veritas
necessaria significabitis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequeniia est relatio
rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens denominatur
sequi ex antecedente. Ueherhaupt haufig werden Hentisberus , Paulas Venetus und
Petrus Mantuanus citirt.
342) lam complevimus tucubrationem , quam promisimus , in secundis et
primis intentionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter
nec non etiam de consequentiis et atiis quibusdam argumentationum speciebus ;
de universatibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam atia in dialectica necessaria
posterius sermonem atium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars". Hauptsachtich wird dabei
eine Menge von Sophismen uber maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's
Caleulator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.
344) Incipiunt quaedam obiectiones et annolata super logica Vauti Veneti edita
per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.
Am Schl. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angefiihrte alteste
Ausgabe der Summula des Paulas Venetus. (Riccius citirt ofters den Petrus Mantuanus
und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede: Saepe enim genitor loannes, qui non minus duce dialectica
ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, sotitus erat Hentisberum
el Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae discipulos, quantumcunque
eruditi essent, his se tueri principibus.
236 XXII. Viclorins Faventinus. Simon de Lendenaria.
netus347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben
„De inslanti" betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen
Gegenstand 35°) ; ein anderer „De unilate scientiae" enthalt die Erorterung
einer wichtigen aristotelischen Stelle 351); ein dritter ist der Frage
gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
konne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus sgllogismi" will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunachst jene
Bestandtheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche complexa
sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).
Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii gelegt,
woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-
Worte (d. h. Fecana, Cageti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in aristotelischem
Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatfirlich
abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erorterung des
Dictum de omni und uberhaupl der Quantitat und Qualitat der Pramissen,
sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Analytik
fuhrt.
Dass fiberhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erlauterungsschriften , welche den bisher erwahnten
noch beizufugen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Lendenaria „Recolleclae supra sophismatibus Hentisberi"3bb), in wel-
347) Opuscutum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito
ac diviso eum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauti Veneti. Am Schl. Bononiae
1504. 4.
348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Quia Paulo introductori
nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse
tractatum secundum Summularum Pauti (vgl. Abschn. XX, Anm, 514) deelarativum
proprietatum terminorum propositionatiter captorum.
349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De Instanti Gualterii
Buriei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentiatibus Sitlogismi, Et in
quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veroffenttichung seines Commentares
zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn ,,Bononiensis" genannt, um ihm
ein Comptiment zu machen; eigenttich aber sei er doch ,,Faventinus".
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV, Anm. 675.
352) Tantum in tribus praedicamentis contingit motum fieri proprium, sc.
in quantitate, quatitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus , s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentiatia sgllogismi , vetut
sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iudi^
cium supra complexa principia sgllogismi, quae nomine proprio propositiones appellantur
Tertia circa effectum in sgllogismo insistit," qui est tertium essentiale
intrinsecum sgllogismi, quem de sgllogismo scribentes conctusionem seu quaesitum
appellarunt.
354) Habitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori extremo
et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut votuit Gatienus (so
wurde der Name bekannttich stets bei den Medicinern jcner Zeit geschrieben),
sed artificialem lantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non potest decurrere
supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam,
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des Hentisberus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commentirt
werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Bernardinus
Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene
ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu
composito et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Regeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der inventio medii begegneten ; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Coinbinationen
bezeichnet, werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den altern (Fecana, Cageli u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu composito et diviso. Am Schl.: Explicit tractatus de sensu com
posito et diviso, Editus a magistro Rernardino Petri de Senis de landuciis
ordinis Carmelitarum, Phitosophiam Senis ordinarie legentem. Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commentar des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.
Summulae Buridani. Cum expositione praeclari viri interpretis, nominalium terminorum,
lohannis Dorp. recognitae a magistro nostro lohanne Muiore. Cum annotationibus.
Et postitlis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlnsse wird Dorp verus nomina
lium opinionum recitator genannt.
358) Denn seine gaDze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,
die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt
er des Dorbellus Unterscheidung zwischen nelus ars und nova logica und bezeichnet
auch mit Geoigius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin.
359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium
pro conclusione sgllogisanda ex veris sunt isti:
Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant; sed non constant Febas, Hedas, Heca.
Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) In duobus primis versibus ponuntur sex
dictiones , quarum quaelibet habet tres sgllabas, [et ponuntur tres, quarum quaelibet
habet tau tum duas sgllabas. El per hoc datur intelligi, quod sex sunt modi valentes
ad inventionem medii Per vocalem positam in ultima sgllnba datur intelligi conctusio
sgllogisanda; et per vocates positas in prima et secunda sgllaba dantur intel
ligi subiectum et praedicatum conclusionis sgllogisandae ; et per consonantes positas
primis duabus sgllabis intelligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti
et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fecana"
gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeil als sechs Regeln
eben jene sechs schon von Bricot aufgefuhrten Schlussweisen, in wetchen die Auf
findung eines passenden Mitlelbegriffes möglich ist. Ncu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Septima regula .... datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sie exponitur:
Si ad sgllogisandum sumatur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens sub
iecti, et B respectu A, i. e. consequens praedicati, ipsum non est idoncum Octava
regula datur intelligi per itlam dictionem „ Hedas" , quae sie exponitur: si sumatur
medium, quod sit H respectu E, i. e. extrancum subiecti, et D respectu A,
i, e. extrancum praedicati, tale medium non est idoncum Nona regula intelligitur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Honte.
Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 1515), indem er Salz für Salz dubia, confirmalio und iufccon/Srmalio,
dann aber solutio entwickelte360). Was Jacobus Almain aus
Siena (gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein361).
Gleichzeitig aber mil den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteifarbe erweiterten
oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die
Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar
zum ürganOn, welcher aus der Hand des Johannes Raulin hervor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehöre 3C2). Auf Grundlage des
Textus abbreviatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Termiuisten erörtert363).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint Stephanus de Monte,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolu
bilis36*) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Salz irgend ein Insolubile anhängen könne365).
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 366),
per istam dictionem „Heca", quae sie exponitur: si sumalur medium, quod sit U
respeclu E, i. e. extrancum subiecti, et C respectu A, i. e. antecedens praedicali, tatc
medium est ineplum et inidoncum.
360) Dialeclicis sititoribus quaestionum pars prima super summulitrum Buridam
tractatum primum a M. Anthonio sikestro ditigenti cura edita prostat. [Paris.]' Olivier
Senant s. a. (wahrscheinlich 1511).
361) Angeführt finde ich seinen Tractatus \quinque consequentiarum ; was ich
von ihm kenne, ist Super sententias Holcot und die sog. Aurea opuscula; ersteres
ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri lohannis Raulin cum
plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicam aristotelis Commentarium
feliciter incipit Opus praeclarum parisiaca urbe impressum impensa Ni
colai vaultier et durandi gertier (das Druckerzeichen ist das des Gertier). S. a. fol.
(unpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Eiuleitung werden sämmtlich auf den
Begriff des lerminus hinübergewendet, welcher duch ausschliesslich für die Univer
salien gelten soll. Dass Fccana, Cageli u. s. w. zur Verwendung kommt, verstcht
sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.
364) Fratris Stephani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis
nuper edita, docens de omni seibiti indifferenter disputare. Am Schl. Papitt
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus mim artem compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque argumentari
docentem; quae quidem ars merito insolubitis dieta tres continet tractatus,
quorum primus artem ad quodlibel propositum insolubititer opponendi docet, secundns
artem respondendi, tertius indem instrumenta huius artis ostendit.
366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio rationalis, cuius antecedens
est una copulaliva, cuius prima pars principalis est una disiunctiva affirmaliva con
X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dein Vor
bilde des Paulus Venetus auch die Exponibitia verflicht und letztere
durch mnemonische Worte erläutert368).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth ; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commentare zur vetus ars 369)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus370). Nachdem er aus
Dorbellus die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
sätze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa
„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren
stituta ex coutradictorio positionis respondentis et ex littera „est falsa" , secunda
n,itnn pars praedietae disiunetivae contradictorium, consequens vero primae sgnongmum.
In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheites
anreihen. '
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urthiite , über
complexe significaüite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Kimini
und des Peter v. Aitly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen
Urtheite.
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich
der exponiblen Urthcite ncue Memorialworte erscheinen; nemlich: Dabo dictiones
docentes exponentia totalia atque partialia; pro reduplicativis : Sipicabi, Sorineco,
Renepode, Trandenirpa ; pro exclusivis: Sipec, Sponac ; pro exceptivis : Casapes, Cenapa;
pro differt : Scipio ; pro incipit et desinit: Magistraus inecpit, sicul Desinere
instabil; pro comparativo et supertativo: Agalur gigantcus. Hiernach folgen sieben
conclusiones betreffs der malltematicae proportiones , welche zur Verdcutlichung der
Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Urtheite.
369) Textus veteris artis, sc. lsagogarum Porphgrii, praedicamentorum Aristotelis
simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Exercitala circa hoc secundum
doctrinam. Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parrcudl sacrae
theologiae baccalaurcum formatum in alma Universitate Ingolstatensi. Am Schl.: Im
presso per lacobum pentium de Lcuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi
Alantsee bibliopolae Yiennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 1492,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501).
370) Er "citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An
tonius Andreas, Mayron , Peter v. Aitly, Marsitius, den Scolisten Petrus de Aquita
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.
371) Quaest. 1 De univ. Porph.: Velus ars non dicitur ideo vetus, quia esset
antiquior, .... sed melaphorice ; nam sicul vetus et senex praecedit prioritale temporis
iuvenem, ita partes argumentationis, de quibus tractal velus ars, praecedunt et
sunt priores tota argumentatione, de qua tructat noca logicu.
372) Ebend. : Polliceor, me secuturum in itla materia itlos moderniores doctores,
videlicet cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et
Petrum Cameracensem (d. Il. Peter v. Aitly) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum
Occan , quorum fama et laus quasi nunc per totum orbem est diffusa; et non sine
ratione itlos imitor, quam, de quanto doctores fuerunt moderniores, de tanto solidius
scripsisse praecipue in artibus et ingenits subtitioribus floruisse eos arbitror.
240 XXII. Johannes Parreut.
Thomisten und Scolisten zählt373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungen 374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeusserung über die Parteispaltung375). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden 376).
373) Ebend. : Universale est duplex, sc. reale et ralionis sive logicum. Univer
sale reale est res communis .... in partieipando , .... in causando , in intelligendo,
sc. quod universaliter omnia potest intelligere, in essendo, sc. quod m
sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Platonis dixit,
quod universale reale in essendo in qualibet specie esset una idea separata et distineta
a suis individuis perpelua et aeterno extra mentem; hoc reprobat phitosophus.
Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re , sicut in nomine: Natura
vel quidditas, quantum est de se praeter operalwnem intelleclus , est communicabitis
pluribus singularibus et hubet unitatem sibi proprium; haec opinio polest latitsime
impugnari; qui vult , videal Occan in sua logica Modus ponendi Ttwmistarum
est talis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sieut
est humanitas, est duplex, sc. in potentia et in actu ; ... in potent in est ipsa quid
ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus Scotus teilet, quod haec natura,
quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulari; sed hoc Thomas non admittit,
sed natura realiter distinguitur a singulari Sed ul prolixitatem vitem,
commune prineipium modernorum adducam: Peccalum est, fieri per plura, quae possunt
fieri per pauciora Dico , quod universale reale in essendo est idem reatiter
cum omnibus suis individuis et singularibus simul sumplis /•-'/ quicunque aliter
ponunt universalia rcalia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,
in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. Ii. es folgt die oben, Abschn. XX,
Amn. 592, angeführte Stelle) Universale logicum vel rationis est, quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriplos Secundum
logicam modernorum littera „universale" demonstrando itlum terminum „universatc"
personaliter captum, qui significat omnia universalia, est subiectum attributionis (d.
b. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni
versati simpliciler et in genere, non pro itlo vel altero singulari universali (vgl. Ger
son', a. a. U. , Amn. 601); et sie praedicabite est eius propria passio et differt ab
universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Franciscus
Magron (s. Abschn. XIX, Anm. 510).
374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt , quod universale sit
genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheitung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig in
Sinne der Modernen.
375) Quaest. 5: Dubitatur, quid subiieialur et praedicelur in praedicatione , M
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernos et realistas.
. . . . Respondeo , quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicalur et svbiicitur;
nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est ittud, quo mediante loquimur
de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod , quia est itlud,
quod praedicatur a nobis.
376) Quaest. 1 in Categ.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non potest esse in praedieamento , ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed nolitia aecidentalis
et o posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicanwnto er eo , tat
quo polest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch
schliesst er sich ebend. betreffs der „ordinatio" der Kategorien an Occam an
(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gitbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkenswerthes
mehr dar, denn schon vou den Kategorien an und dann namentlich in
De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Wortlautes.
XXII. Jodoc Trulfeder. 241
Ein peinlich ausführlicher Autor ist Jodoc Trutfeder aus Eisenach,
daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter
dein Titel „Summulae tolius logicae" 377) und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epitome svu breviarium" schrieb378). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit •i79) und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich anschliessen
will380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Urganon erforderlich sei381), und hieran wörtlich
occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Ahschn. XIX, Anm. 746 ff.)
und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova
logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über
proposüio , um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er
die Universalten, hei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert38-)
und zugleich einen neuen Memorial- Vers vorbringt383). Auch hei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch
die postpraedicamenta voranschickt, linden wir hier mehrere neue
Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage
377) Summulae tolius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum
Trutvetter I sennachcensem Theologum ex dogmalibus veterum recentiorumque omnium
in Ggmnasio nuper Erphordiensi ulpolc saccus e floribus, laboriosissime compitatne. Am
Schl.: Expa-essum ab Lupambulo Schenck Erphurdiae 1501. 4.
378) Epitome scu breviarium dialecticae, hoc est dispulatricis Scientiae, iterum
iom recusum Ptaniori siquidem et praeceptorum et exemplorum filo, per 0. ludocum
hennachensem. Am Schl. : Impressum Erphordiae per Mathcum Maler. 1512. 4. Weg
gelassen sind hier An. post., Top. u. Soph. El.
379) Wir tinden bei ihm angerührt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidins,
Heinrich v. Gent, Durand, Hervcus, Rob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolus, Nigri,
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Aitly, Gregor v. Rimini,
Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsitins, Buridan, Gabr. ßiel, Paulus Venen», Pau
tus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgias Braxellensis, Prierius (s.
Anm. 727 iT.) u. Laur. Vatla.
380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodgsius,
Themistius, Hammonius, Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis
fumitia, et qui in hol um locum nunc successerunt, Hervcus, Occan, ltgridanus, Marsitius,
Tisberus praenobitesque inter Neotericoteros Georgius Bruccellensis ac Thomas
ßricotus in hac diseiplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compendiaria
atque etiam honestiore.
381) Perspectum itaque est, quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta
et organa, togicaque instrumentum sit et organum, quod nulla sine ea perfecte et
artificialiter, quamuis usualiter, polest haberi.
382) Non de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Porphyrius
wäre !) hie tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantiüus Uni
versale nominat conecptum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt
über coneeptus und uber prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:
Est proprium medicus , bipes], canus quoque, ridens.
384) Für substantia:
In sub non esse, predicat un, significat hoc,
Nit contra, nec magis, contraria suscipit in se
d. b. in subiecto non est, praedicalur univoce, significal hoc aliquid, nihit ei est
PaANTl, Gesch. IV. 16
242 XXII. Jodoc Trulfeder.
des Buridanus und Marsilius folgen385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibilia aus Paulus
Venetus a87). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebracht388),
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und
bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbständige Figur betrachtet
wird389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibile für die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial- Worte ausgedrückt wird391). Nach
contrarium, nori suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum. Aehnlirh für
quantitas :
Non exigit contra nec plus, sed dicitur aeq.ua.
Kür ad aliquid:
Oppositum recipit et plus, convertitur atque
Simul natura ponunt et muluo tollunt,
Per patrem nalum, per natum noscito patrem.
Für quulitas:
Oppositum recipit et plus capit, atque per itlam
Dicatur simite ; sunt haec irin propria quali.
Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :
Senex superior, ordo, venerabite, causa.
Für simut die obigen (Anm. 202).
3S5) Er spricht von significatum Ultimatum u. dgl., theitt die suppositio in
personal», formalis , simplex u. materialis , und verflicht zugleich die distributio ;
dann folgen ampliatio, restrictio, appellatio, alienalio , status , und zuletzt die transscendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionis"
und „ Passiones modalium".
387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,
offieiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hgpotheticae propositionis , wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) JVon mo pari pH se, mi ne pri terque directe.
D. h. Non concluditur maiori particulari in prima et secunda figura und Minore ne
gativa (non concluditur) in prima et tertia directe.
389) Er erwähnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar
bari, Celaront, Celantos , Cesaro, Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die
vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinque directc
coneludentes et quatuor indirecte, ut prima figura, a qua differt per solam transpasitionem
terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:
Bambara, Camerent, Dimari, Fimero; Bamalipton,
Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.
390) Nemlich:
Quatuor in primos primae ducendo sequentes
Maior erit minor ; oppositum conelude minoris
Verteque simpliciter; maior opposita conclu ;
Celantet duc ad Frises, hinc ad Darii duc.
Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem ete.
391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque sgllogismus tmperfectus
reducatur per impossibite, consideret ete Nolalur insequentibus dictionibus;
unicuique sgtlabae respondet modus imperfectus sui ordinis, qui ad modum
XXII. Jodoc Trutfeder. BartholomSus v. Usingen. 243
einer grossen Menge von Beispielen hieriiber folgen als „sgllogismi ex
propositionibus de praegnanlibus" dic sog. exponiblen Schliisse nach
dem Vorbilde Occam's 392), hierauf die inventio medii erklarlicher Weise
mit der jungsten Formation der Memorialworte Fecana u. s. f. 393). In
der Topik bringt er mit dcr arislotelischen Lehre von der lnduction die
ganze distribulio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu
in einer uber Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenderi Vermehrung,
da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in
doppelter Weise auftreten konne, was abermals in Memorial-Versen dargelegt
wird394). Endlich nach der Topik folgt der hauptsachliche Inhalt
aus An. post. und Soph. Et.
Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsalzen Bartholomaus
Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine lilterarische
Thatigkeit fallt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
Compendium der Logik, welches , unter verschiedenen Titeln oft gedruckt
wurde395), und ausserdem Exercilia zum aristotelischen Orgaperfectum
conctudentem genus propositionis vocati ittius sgllabae designatum reducitur
in hunc modum:
Baratiplon Nes- Celarent
Celantes ci- Darii
Dabitis e- Celarent
Fapesmo ba- Barbara
Frisesom tis Darii
Cesare 0- Ferio
Camestres di- Darii
Festino e- Celarent
r ■ Baroco bam Barbara
Darapti Le- Celarent
Felapton va- Barbara
Disamis re- Celarent
Datisi ro- . . : Ferio
Bocardo ma- Barbara
Ferison nis Darii
392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grnndlage ist hier in
einer kaum ertragtichen Weitschweifigkeit ausgefiihrt. Hernaih folgt der Hest der
An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eine Menge von Vmsichtsmassregeln —
„Cuulelae" — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Quadrifariam descenditur : copulative , disiunctive , copulatim, disiunctim
(Ober diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copulative
ct disiunctive descendere est arguithc inferre hgpothetkam copulativam et disitmctivam
constitutam ex universis singularibus teimini communis, sub quo descenditur
distributive determinate. Coputatim ct disiunctim descendere est arguitive inferre categoricam
de extremo copulalo el disiuncto , ct hoc modo descenditur sub termino supponente
confuse tantum collective el non collective. Id quod expticatur versibus :
Disiunctive deter ; copulalive quoque distri;
Confuse tuntnm disiunctim scandere debes;
ln collectiris copulatim scandere debes.
395) Die gleiche Anordnung im allgemcinen Plane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke : Compemtium JVornm totius logicae opera el studio singulari M.
Bartttolomei de Usingen in Ggmnasio Erphurdiensi collectum. s. I. s. a. 4. und Sumnia
compendiaria lotius logicae in famatissimo studio Erphurdiensi per magistrum Bar-
Iholomeum Arnoldi de usingen collecta. Am Schl. : Per JVicoloum Kesster civem
Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge uemlich ist in beiden: Propositio, Praedica
16'
244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus.
non396). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie
bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kiirzer behandelt391);
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus
enthalt, sehr ausfuhrlich, und auch die Erorterung iiber die Universalicn,
welche sich vcillig an Occam auschliesst, konnte wohl kiirzer gefasst sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was iiber antiqui und moderni gesagt wird,
ebenso sachgemSss als vernunftig 398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre iiber inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder's iiber die Reduction u. dgl.
Hieher gehort auch der in Hagenau gedruckte anonyme Comraentar
der JModerni" zum 1. und 4. Tractate, sowie zu den proprielales
terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf
bitia, Praedicamenta, Proprietates logicales (d. h. suppositio etc.), Probatio terminaiis,
Argumentatio, Argumentatio probatitis; nur fehlt der tetztere Abschnitt in dem Diucke
s. I. s. a., sowie der andere iiberhaupt auch im Einzelnen etwas ausfiihrticher ist;
iibrigens zeigt letzterer durchgangig als Colamnen-Titel „Parvutus logicue". Eine
zweite Gruppe bitden dieDrucke: Parvutus logcae cum figuris. Am Schl. : In Scbota
Erffurdiana per Barttiotomeum de Usingen concinnatum; effigiatum Erffurdiae
per wolffgangum Schenck. 1504. 4. und Compendium tocius logicae brevissimis figurutis
expositum in schola Erphordiana per Barthotomeum de usingen concinnatum
Matheus Muler tmpressit ErpUurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titet,
am Schl. lmpressum Metis. 1517. 4. In diesen Drucken, welehe durchgangig gleichlautend
sind, ist die Reihenfolge: Propositio, Proprietales logicales, Probatio terminatis,
Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.
396) Exercitium veteris artis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum Bartholomeum
arnoldi de Usingen instauratum atque emendatum. Am Schl. : Excussum
Erffordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exercitium novae logicae ctc.
ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.
397) Nach den ubtichen Angaben iibcr ars vetus und nova logica wird ats
Subject der Logik der terminus ,,argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vora Urtheite
aus Petrus Hispanus werden gelegenttich veischiedene Bemerkungen iiber
terminus gekniipft, beim hypothetischen Urtheite aber nur die alteren drei Artcn
desselben (conditional , copulativ,* disjunctiv) anerkannt; hierauf folgen die p,oprielates
terminorum, jedoch in kiirzerer Form als bei Trutteder, sodann wie dort probatio
terminutis (d. h. resotubite, exponibite, officiabite) und die Exponibitia nach
Paulus Venetus; hernach die Universatien (ohne Polemik terministisch gcfasst) und
die Kategorien mit den neu recipirten Versen. In der Syllogistik verhleibt Usiugen
bci der einfacheren Tiadition des Petrus Hispauus und ubergeht die vierte Figw
mit Stitlschweigen, kniipft aber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre
von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder. Den Inhalt der An. post. ubergebt
er und fiihrt uur noch in Kurze Soph. El. au.
398) Antiqui. passiones logices per prius rebus attribuunt, cum tenninis
utamur loco rcrum et termini non per se, sed pro suis significatis praedicentur
Moderni passiones iogicas per prius signis attribuunt, quia signa immediate propinque
et per prius subiiciuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro se, sed jiro
suis significatis, ratione cuius signata remote dicuntur subiici Quod antiqui attribuunt
primo rei ex modo considerandi eius , ittud moderni signis rem lati modo
significantibus , quod rite intellectum a multis tiberat prolapsibus In der Einleitung
zu den Praedicamenta : Scientia reatis traditur per terminos primae impositionis,
et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.
399) Commentarium secundum Modernam doctrinam in Tractatus logices Petri
Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicatium
Marsitii, sc. Suppositionum, Amptiationum , Restrictionum , Appetlationum , Consequentiarum
, Exponibitium, Itemque De Descensu, De positione propositionum in esse, De
Statu, De Atienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503.4. Eine Vermuthung iiber
den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725.
XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. 245
die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Saltzburga, Cracovia"
die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 u. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über logiea naluralis und arlificialis wird das Subject der
Logik in terministischem Sinne festgestellt400) und der Ausdruck „Parva
logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,
erklärI401), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle 402). Die Erklärung des Textes
selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden
mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben404). Aehnlich wie hei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in sgllogizalione, d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprietates terminorum nachgeholt, wobei nach der supposüio,
400) Subiectum attributionis totius logicae est itle terminus „argumentatio" capius
large.
401) über parvorum logicalium dicitur, quia valel pro parvis de novo logicam
incipientibiis; secundo ideo, quia iste traclalus et alit sunt traditi a parvis autoribus
et modernis, ut Marsitio, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scientia praesentis libri subordinatur phitosophiae minus principaliter immediate
sub sermocinali, immediatissime sub logiea.
403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hgpotheticae
affirmativae cl totidem negativac, sc. conditionalem itlativam, conditionalem conventivam,
copulativam , disiunetivam, causalem, rationalem. .
404) Si prima figura capitur large, quarta figura non est distineta a prima,
sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis
tantum, tunc sunt duodecim modi primae figurae , sc. isti sex Barbara, Celarent,
Darii, Ferio , Fapesmo , Frisesomorum , et alii sex transponendo solum praemissas in
his dictis, et Baralipton, Dabitis , Celantes, ut sie, non sunt modi so/fem distincti a
Barbara, Darii, Celarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro
praemissis et conclusione simul et primam figuram iterum modo ut supra, tunc sunt
viginti qualuor modi primae figurae, sc. neuem , quos ponit Petrus Hispanus-, et alii
tres, sc. Barbari, Cclaront, Celantos, et sie sunt duodecim, et cum hoc alii duodeeim
transponendo solum praemissas in eis, ut Rabara , Didari, Lacerent, Rifero et sie de
aliis. Alio modo prima figura capitur stricte .... et ita distinguitur a quarta,
quae sie erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae
missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca
piendo modum pro praemissis et conclusione simut, tunc sunt duodecim modi primae
figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Celaront et
Celantos Petrus Hispanus solum curavit ponere modos communiter et magis
usitatos , quibus habitis alii facititer haberi possunt Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt quatuor modi,
quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul,
tunc sunt duodecim, sc. qualuor, quos ponit Petrus Hispanus, et alii duo, sc.
Cesaron et Camestron directe concludentes et alii sex indirecte concludentes
Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos
ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simut, tunc
sunt duodeeim, sc. sex direcle concludentes et sex concludentes indirecte.
246 XXII. Moderni zu Petrus llispanus. Hieronymus Pardus.
ampliatio , appellatio als neues Thema, welches mit der ampliatin in
Verbindung tritt, die Erorterung „de positione propositionum in esse"
hinzukommt 405), um zuletzt fiber slatus, restrictio, alienatio, consequentiae
und exponibilia, — s3mmtliches als erlauternde Wiederholung des
Marsilius —, zu handeln.
Ein hauptsSchlicher Sitz aber der terministischen Modernen war
Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialectices
406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen fiber damals
wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen erfahren
407). Er beginnt mit Erorterungen de veritate et falsilale prnprositionis,
wobei er auf die bekannte Controverse uber complexe significabile
kommt408) und in engem Anschlusse an die Modernen die modalen
Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae
unter grundsStzlicher Betonung der significatio109), wodurch er
auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ff.) nach pro und contra zu erortern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein konnen, an
achtzehn Beispielen 410) , I3sst dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 4 1 1), hernach die hypothetischen Urtheile
im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispiflen
aus dem Gebiete der lnsutubiliai1'*), dann die ampliatio mit Sophismen
nach Albert v. Sachsen413), die appellatio nach Buridanus und Georgius
405) Refert dieere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et ,,propositio
ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principatis
est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius coputa
principatis est amptiativa.
406) Medulla dgalectices edita a perspicacissimo artium praeceptore Hierongmo
pardo omncs ferme graviores difficultates logicas acutissime dissolvens de bom
correcta per honorantlos magistros magistrum Uhannem maioris ....necnon
magistrum lacobum ortiz ete. (Paris) Durand Gertier. 1505. fol.
407) Wir flnden bei ihm berucksichtigt: Occam , Peter v. Aitly, Gregor t.
ftiiuini, Buridanus, Marsitius, Holeot, Strodus, Hentisherus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.
de Thienis, Dorp, Nicolaus Amatus (doeh sicher identisch mit ohigem, Anm. 362,
Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.) ; ausserdem aber anch
Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr haufig citirt) und einen 0 q u elin.
408) f. 1 r. B ff. z. B. Acceplo hoc complexe significabiti „deum esse" quaero.
an inctudat formatiter deum aut non; oder ahntich bei „Socratem esse patrem Ptationis"
u. dgl. Die Entscheidung der Frage tiegt in dem Hauptsatze: Eadem m
polest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquantum potest
significari per atiquod complexum, vocatur complexe significabite, et inquanhtm potest
significari per atiquod incomptexum, vocatur incomplexe significabite; ideo ista, sc.
„significari complexe vel incomplexe", conveniunt aticui per denominationem extrinsecam.
S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.
409) f. IX v. B: Consequentia bona est itla, per quam impossibite est ita esse,
sicu significatur per antecedens vel potest significari de significatione totati, quin ita
sit, sicut significatur per consequens vel potest significari, manente significatione propositionum
el terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.
410) f. XXIV ff. Vgl. Paulas Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.
411) f. XXXVIII ff.
412) f. XLI ff. S. ebend. Anm. 549 ff.
413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.
XXII. Hieronymus Pardus. Jnhannes Majoris. 247
Bruxellensis414), die modalen Urtheile auf Grundlage Occam's mit zahlreichen
Sophismen 415). Hierauf folgt die Syllogistik 416), welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinitat) controvertirt wird, so dass hei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Beispicle zur Losung kommen 417). Den Schluss
macht die Lehre von descensus nach derjflngsten Formalion (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil der consequentia durch viele Sophismen
erlautert418).
Ein Schuler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes
Majoris Scotus aus Haddington (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Mons acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein Susserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schuler um sich sammelte
und zu litterarischer Thatigkeit anregte. WShrend wir hier von seinen
Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethisrhen
Schriften des Aristoteles absehen dflrfen , finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grosserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte cine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp
zum Buridanus, auf welche naher einzugehen nicht nothig ist419), ausserdem
aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollstandig bald als Commentar zu Pctrus Hispanus, bald als Jibri, quos
in artibus emisit" zusammengedruckt wurden420); hinwiederum aber
414) f. LXXXIV ff. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.
415) f. CVI ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVI ff.
417) Als betiebig aufgegriffenes Beispiel moge dienen f. CXXXVII v. A: Consequentia
debite formata secundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra
arguitur hoc modo: Non sequitur ,,Atiquis homo cst rationatis; omne risibite homo
non est; ergo atiquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur
in Frisisomorum ex eo, quod non potest redvci ad Ferio minore conversa simpticiter;
et ratio est, quia non potest itla minor converti simpticiter, nisi praedicatum distribuatur
; praedicatum aulem non distribuitur ; ideo ad bene arguendum m Frisesomorum
requiritur , quod medium distribuutur in pracmissa negativa; et hoc etiam requiritut
ad bene arguendum m Fapesmo ; atiter argncretur ex purit particularibus.
418) f. CXLV ff.
419) S. ob. Anm. 357. Nemtich Majoris fugte zu Dorp ledigtich kurze Marginal-
Noten und einige Fingerzeige iiber Zusammenhang und Fortgang des Inbaites
hinzu. Insofern aher die Quaestio des Majoris Dc complexc significabitibus vorgedruckt
ist, so kommt diesclbe sogleich unten, Anm. 423, zur Envahnung.
420) Acutissimi artium interpretis magistri lohannis maioris in Petri Hgspani
summulas commentaria. Luqduni 1505. fol. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schl.).
Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufiigung einiger weiterer
Tractate (Top., Soph. El., Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister
loannes Haioris Scotus. Inelgtarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi magistri
loannis maioris Scoti tibri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius
regentando in tucem emisit Hoc votumine igitur omnia ordine sequenti reperics
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.
Primus tiber lerminorum. Secundus tiber terminorum. Summulae Praedicabitia
Praedicamenta ..... Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.
Tractatus elenchorum. Tractatus consequentiarum. Abbreviationes parvorum logicatium.
Parva logicatia. Exponibitia. Insotubitia. Obtigationes. Argumenta sophistica. Propositum
de infinito. Analogus [sic statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum. Venundantur
Lugduni a Martino boitlon. 1516. fol.
248 XXII. Johannes Majoris.
fasste er die aristotelische und die summulistische -Logik in einein „In-
Croductorium" zusammen421); endlich kommen noch „Quaestiones" zur
velus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel-
Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe
significabilibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe , sich an seinen Lehrer anschliesst , in dessen Medulla
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam423). Dann fol
gen zwei Libri terminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „terminus" 424) fast alle möglichen Einthei
lungen des terminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer
den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Reihenfolge behandelt426), woran sich Abbrevialiones parvorum logicalium
anreihen427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Commenlar
zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson's Aeusserungen über den Nutzen der Logik 428),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae" treffen429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
421) Introductorium perutite in Aristotelicam Dialeclicen, duos Terminorum Tractatus,
ac Quinque Libros Summularum complectens , M. lohannis Maioris Phitosophi,
ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodcm summa vigitanlia repositum. Druckerzeichen
des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievon 1508).
422) Quaestiones Logicales Magistri loannis Maioris Hadgngthonani Theologi,
ac Phitosophi Parisiensis, lom primo in luecm emissae, cum eiusdem literali expositione
succincta in veterem Aristotelis Dialecticen Joanne Arggropito lnterpraete.
Ebenso. 1528. fol.
423) Libri, quos in artihus 1, f. I r. A: Quaeritur, an sint ponenda complexe
significabitia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino;
iudicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitur ergo
modus communis rationi consentanvus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime
capiendo ens Aliquid significatur per complexum, ergo aliquid est comptext
significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrollaria
auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. II r. A : Terminus aeeipitur dupliciter; uno modo phgsice, vi convevit
rebus ad extra, secundo modo, ut convenit dieibitibus Terminum voco, in
quem resolvitur propositio ete.
425) f. III r. B die Einteitung in terminus mentalis, vocalis, scriptus ; f. V r. A
in categoremalicus und sgncalegorematicus, f. V v. B in complexus und incompletus,
f. VI r. A in prima und secnnda intentio, f. VII v. A in ultimatut und non ultimalus,
f. X r. B in significativus nnd non significativus, f. X v. A in transcendens und
non transcendens, f. XI r. A in communis und singularis. (Hierauf sind die divisiones
des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruckt.)
426) f. XXI r. A Eintheitung in terminus primeintentionaliter caplus und seetmdeintentionalitcr
captus, f. XXII r. A in categorematicus und sgncategorematicus,
f. XXII r. B in complexus und ini-omplexus nnd ersterer in distans und indistans
(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXIII r. B in significativus und non significativus.
f. XXIV r. A in prima und secunda impositio.
427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor
den , folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichsten Regeln
zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theite der consequentia (vgl. Anm. 418),
dann f. XXVI r. A ampliatio nnd f. XXIV v. A die Exponibitia.
428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.
429) f. XXVIII r. A : Das Wort ,, Summularum" bestehe aus den Anfangsbuch
staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modestis (Ji)umi\ibus laboriosis
, aeidiosis rebellibus vanitatum methodus".
XXII. Johannes Majoris. 249
den ersten vier Tractaten des Petrus Hispnnus dar 430), wobei am Schlusse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricot's Vorgang) eine specielle Erorterung
fiber continqensizv) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage uber
Variation des Miltelbegrifles (nach finitum und infinitum) beigeffigt
wird432); ausserdem wird aherinals obiges Thema (Anm. 425 f.) iiher
Eintheilung des terminus unter lieifugung der Ansicht des Marsilius uber
praedicatio erortert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas
Nenes eine „arbor praedicamentalis" beigefiigt 434). In der Syllogistik
lehnt Majoris in sehSrferen Wortcn , als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnothige Vervielfaltigung ab435), fuhrt
aber wie sein Lehrer Pardus, hei jedem einzelnen Modus sophistische
Gegen-Beispiele vor436). I)ie Topik und Soph. Et. will er absichtlich
sehr kurz behandeln , da namentlich in ersterer Manches unnothige
vorkomme 437).
Eine zweite Ablheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,
welche Nichts neues darbieten 43S). Sodann folgen die In-
430) In der stets wiederkehrenden Form von ,,contra" und ,,respondetur"
nebst Losung in ,,propositiones". Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctoritat,
nnd aus ihm wird auch die versinntichende Figur betreffs der modalen Urtheite
aufgenommen (s. Abschn. XX, Anm. 87 f), sowie die bei Petrus Hispanus verworrene
Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine verniinftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).
431) f. XC v. A : Terminus , ,contingetts" capitur duobus modis, sc. secunde
intentionaliter et tantum valet, sicut ,,propositio contingens", ....prime intentionatiter
et tantum valet, sicut ,,res contingens", et in istis acceptionibus capitur calegorematice;
atio modo determinat copulam et est sgncategorematicus .... et hic capitur
speciatiter et tantum valet, sicut ,,neque necessarium neque impossibite" , h. e.
sicut „possibite et possibite nonu, et isto modo non convertitur cum possibiti. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) f. C r. A : Dubitatur, utrum arguendo ab affirmativa ad negativam praedicato
variato penes finitum et infinitum sii bona consequentia et e contra. S.
Abschn. XX, Anm. 132.
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transcendentia , nnter
ihnen im mittleren Streifen nach abwarts zehn Tafelehen mit den Kategorien, von
deren jeder nach rechts und tinks Zweige ausgehen, auf welehen in Kiirze die
wesenttichen Eigenschaften jeder Kalegorie vertheitt sind.
435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura Circa
hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Gatienum (s.
Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Gatienus solam multipticavit verba super Aristotelem
et non reatiler.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;
Omnis equus senex est equus moriturus ; crgo omnis equus senex est iuvenis. Dergleichen
in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der sgllogismus expositorius
ausfuhrtichst besprochen.
437) f. CLIII v. B : Quintus tractatus in ordine summularum (d. h. Topica)
multa ponit, quae parum conducunt ad consummatum summutistam ultra ea , quae
in atiis summularum locis tanguntur. Proplerea indignum censui, multum ibi immorari.
Ebenso f. CLV ft. ein kurzer Auszug aus Soph. El.
438) II, f. I ff. Das Ganze ist nach Paulas Venetus und Petrus Mantuanns
behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urtheit zu den Exponibitia gerechnct
wird (s. oh. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.
Anm. 174) fiir die exclnsiven und exccptiven Urthoite versinntichende Figuren
ihrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majoris.
sotubilia, bezuglich deren uns die Berichterstattung uber die verschiedenen
grundsatzlichen Annahmen Anderer interessiren muss439), denn die darauf
folgende Darlegung selbst halt sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der hierauf eingefugte Commentar zur zweiten Analytik , welcher uns
keine specielle Bemerkung abnothigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf dic Consequentiae,
deren Definition im Vergleiche mit der ublichen Lehre sofort etwas verscharft
auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht in seiner
ursprunglichen Form, sondern aus der erganzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 ff.), eines Schiilers des Majoris 442). Hierauf sind
die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,
wShrend man Consequentiae und Exponibilia zur nova logica zahlte443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklarung des Petrus
439) f. XLVII v. B : Circa insotubites propositiones ptures emergunt diffkultales ;
sed opinionum varietas eas reddit indeterminabites ; ita quot fuerunt priseorum artistarum
capita et modernorum, lot volant in eis differentes opiniones Est una
positio tenens , quod nullam insolabite est propositio (vgl. bei Paulus Venetus,
Abscho. XX, Anm. 569) (f. XLVIII r. A) Sccunda opinio, quod quodtibet msotubite
est propositio el est verum vel falsum, saltem secundum quid, nultum
tamen est verum simpticiter (vgl. ebend. die dort als zehnte angefuhrte Annahme).
(B) Tertia est opinio , quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hgpotheticas
(s. Abschn. XX, Anm. 308). ..... (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur
Buridanus parum differens ab hac Alberti , et pro fundamento tenet , quod quaetibet
propositio imptical unum , cuius subiectum stat pro propositione, quae impticat , el
praedicatum est titlera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XLIX r. A) Quinta
est opinio, quam insequitur Occam lenens, quod pars propositionis non potest supponere
pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio
Petri Alliacensis tenentis idem cum Occam in propositionibus mentatibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ff. es folgt die schon fruher, ebend. Anm. 28, angefuhrte Stelle).
(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus ,
ticet eam non teneamus , quae nunc est communis , quod insolubites sunt categoricae
et quod in ittis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene Ansicht
ist: Quaetibet propositio significans adaequate, se non fore veram, est vera.
(f. LII r. A) Ad hoc , quod atiqua propositio se falsificat, non oportet, quod
ad tatiter essc, quatiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.
440) f. LIX ff.
441) f. LXXXH v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et consequente
et nota itlationis itlative tenta in forma vel in valore.
442) f. CIX r. A: Magistri Antonii Coronel ad suos discipulos exhortatio: ....
Tractatum de consequentiis et nonnullas insuper difficultates dialecticas in unum votumen
redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in mentem, magistrum lohannem
Maioris praeceptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequentiis
inchoasse, nondum tamen itti finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex
adii mgaturus, ut copiam exemplaris ittius mihi dignaretur concedere, qui etiam
petitioni meae pertibens anuuit. Et quia regulas generales, deinde el speciales, sine
impugnationibus conscripsit, votui impugnationes quasdam superaddere ete. Pie Grundlage
des Ganzen bitdet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die consequentiac ab
inferiori ad superius, und aus PauJus Venetus die Beniitzung der modalen Urtheite
aufgenommen.
443) f. CXIX r. A: Parva logicatia ineipiunt, quae sex tractatus continent, sc.
tractatum suppositionum, amptiationum, restrictionum , de statu, appellationum, atienationum.
Et isti tractatus sunt partes veteris logicae; quare tractatus consequentiarum
et exponibitium inter hos non enumerantur, quia sunt partes novae logicae.
XXII. Johannes Majoris. David Cranston. 251
Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus
Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoriaiib) , ferner „Argu
menta sophistica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Aum. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine Monographie De Infinito
, in welcher alle möglichen Sophismen, die sich um diesen Begriff
drehen können, ihre Erörterung finden447). Endlich der „Dialogus"
(s. Anm. 420) gehört nicht hieher448).
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 449), und die Quaestiones sind nur ein gewöhn
licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und Obligatoria schrieb451).
Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)
444) So werden behandelt: suppositio, descensus et ascensus, amplialio, appellatio,
dann positio propositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio
talionis , dann äusserst kurz status , und noch restrictio ; die im Titel versprochene
alienalio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logicalium (Anm. 427)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL r. B ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po
sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXLIV r. B : Nunc adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris
impugnare quameunque propositionem volendo semper probare veritatem huius
„Homo est asinus" , quia eodem modo polest argumentari per eadem media in aliis.
Et arguitur primo sie: Bene sequitur „Socrates est asinus, ergo homo est asinus1',
.. . Tum: Socrates est asinus vel Socrates non est asinus ; sed Socrates non est asinus,
ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinus vel tu toqueris; sed tu non
loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVIII r. B (es sträubt sich fast die
Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.
447) f. CXLVIII r. B— CLIX r. B.
448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, welche in Bezug auf die
disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr, Zarncke, Die deutschen Univcrs. im Mittelalter, manches Derar
tige veröffentlicht). Die beiden Ingici des Diatages sind Johannes Formann und Jo
hannes Dultaert (über Letzteren s. unten Anm. 488 ff.), der Magister heist lohannes
Annandus. Die Pointe des mit vielen Citaten ans Aristoteles und der Bibel gespickten
Gespräches liegt in" dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass
„cappa" ans den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam
artistis.
449) D. h. er gibt zunächst die Eintheitung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 ff., hierauf folgt eine casuistisebe Exegese des Petrus flispanns mit be
sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheites und des contingens speciahter captum
(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Conxequenliae
wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,
die Exponibitia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorbellus
wiederholt.
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.
452) Circa maleriam insolubitium inter doctos innumerae reperiuntur opiniones
dicentibus aliquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod
sunt propositiones plures; alii dieunt , quod sunt hgpotheticae , novissimi vero dicunt,
quod sunt calegoricae (vgl. Abschn. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).
252 XXTI. David Cranston. Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt
bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re
geln zu setzen453); und diesen seinen eigenthümlichen spitzfindigen Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen , deren erste das se ipsum falsificare
(s. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft454), während die zweite
darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequüur, sondern die Logik zu
Recht bestehen muss455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass
contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen456). Betreffs
der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben , welche wir
bei Pseudo-Occam (cbend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des terminus
zusammen , wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten |der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe" begegnet458).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen
453) Sequens opinio praeccdentium opinionum 'extremarum moderativa propter
insolübites proposiiiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.
i Ad propositionem esse insolubitem non requiritur, quod sit plures vel hypothetica ;
imo stat, itlam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius sgnongmae
sequitur falsificatio alterius Nunquam ex vero sequitur falsum Quemadmodum
non dantur contradictoria i><?ra in insolubitibus , ita nec contradictoria falsa.
454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsificat, et si sie, an ad
falsificationem unius sequitur falsificalio alterius Die Antwort ist: Nulla propo
sitio est ponenda insolubitis sive se falsificans , cuius oppositum potest rationabititer
sustineri. .... Omnis propositio significans adaequate, suam sgnongmam esse falsam,
secundum significationem , secundum quam est ei sgnongma, se fahificat JVunquam
sunt dabites duac proposiiiones omnino sgnongmae , quarum una est vera et
altera falsa secundum itlam significationem , secundum quam sunt sgnongmae.
455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi
falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antecedente
non habente nisi unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet
parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,
nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regulas logicales, qui
extra insolubitia non patitur instantiam, solum propter insolubitia instantiam
habet.
456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,
quod non datur contradictoria vera aul falsa Die Antwort: Non dantur con
tradictoria vera significantia , sicut est , aut necessaria in sensibus contradictoriis na
in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria
falsa aul significantia, aliter esse, quam est, aul impossibitia extra insolubitia, sie
nec in insolubitibus.
457) Nemlich 1) Omne possibite est admitlendum. 2) Omne sequens ex posito
est roncedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er thcitt den
Terminus zunächst in pertinens und impertinens, womit eine zweite Eintheitung in
absolutus , connotativus und abstractus parallel läuft (f. XV1H r. ß) ; der pertinens
wird getheitt in sequela und repugnantia, wovon erstere in convertibitis und non
convertibitis (f. XIV v. A), und zwar convertibitis abermals in secundum unam si
XXII. Ant. Coronel. 253
Commentar zu den Kategorien459), eine Darstellung der Lehre vom Urtheile
und der proprietates lerminorum unter dem Titel „Rosarium" 4ü0),
eine Erläuterung der zweiten Analytik461), und eine Monographie über
Exponibilia und Fallaciae schrieb 4G2); dass er ausserdem die L'onsequenliae
seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrill durch
Buchhändler-Reelame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der
beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an
gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenthümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminisl ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Disciplinen
gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethiauischer
Auffassung parallel neben die terministische Erklärung, so z. I!. schon
betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 4ü3) und desgleichen beim
Begriffe des Homonymen464), während er überwiegend sich in terministischer
Denk- und Redeweise bewegt4B5). Im „Rosarium" tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnificalionem und secundum duas vel tres significationes; andererseits die repugnantes
zerfallen in disparati und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relative
oder contrurie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgt. bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Antonii coronet Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristotclis
secundum utriusque viae, realium sciticel et nominalium, principia commentaria.
Paris. 1513. fol.
460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronel, in qua De propositione multa
notanda , De materiis propositionum , De contradicloriis in obliquis, De conditionatis
et conversionibus ex libro consequentiarum eiusdem assumptis, De modatibus, De
propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negutivam.
Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronet continens septem capitula,
Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de retativis,
Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu et de descensu, Sextum
de ampliationibus, Septimmn de appeltationibus. Am Schl. : Explicit rosarium logicae
magistri Anthonii euronet hispani de regno castellae dgocesis segobiensis. 1512. Paris
bei Olicicr Senant. fol.
461) Magistri Antonii Coronet Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.
Paris bei Diongsius Roca (das ltruck-Privitegium ist v. 1510). fol.
462) Tractatus exponibitium et fatlaciarum magistri Anthonii euronet Segobiensis.
Ebend. 1511. fol.
463) Libri eins subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum
per totu.ui librum agatur de pracdicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;
sed rationabitius est assignare pro subiecto istum lerminum „terminus in praedicamento
ponibitis".
464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocatum et aequivocans ; aequivocum
aequivocatum est res significalu per lerminum aequivocum aequivocantem ; terminus
aatem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus
ete.
465) Er benützt die Thcitung in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze
über concretum und abstractum, und spricht auch von substantia primeintentionaliter
oder secundeintentionaliter capla (vgl. Anm. 426).
254 XXII. Ant. Coronel.
Punkten deutlich hervor 4C6), als auch gihl bei Gelegenheit der Wahrheit
des Urtheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre 4,i7). Ja er
steigert noch die terministische Spitzfindigkeit, indem er die proposüio
mentalis in zwei Arten zerlegt4ü8), und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sophismen einzustreuen469), auch ein eigenes Capitel de
obliquorum contradictoriis beifügt470). In gleicher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien
aus471). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
fertigende Exegese472), und die Exponibilia, welche völlig dem be
treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt
neben allem Reichthume au Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles474).
466) Pieben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in
„contra arguttur — od argumentum dicitur — respondetur — corollarium" bewegt,
finden wir häufigen Auschluss an Ucciim und Buridan, sowie auch betreffs der
Einheit des mentalen Urtheites an I'etcr v. Aitly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezüglich der significatio an Paulus Venetus (ebend. Anm. 55Si), sowie die termi
nistische Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die
couditionalen Urtheitc entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 551 ff.), sowie ans ersterem die variulio penes infinit um (ebend.
Anm. 297).
467) Ouae occurrunt opiniones, una realium a suis facta falsis imaginationibus,
alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior , quam clarior Prima ponit,
quod relatio iationis est quidam respeclus causatus per actum inteltectus vel
voluntatis, ratione cuius fundamentum eius aliqualiter se habet, qualiter non se haberet
sine Mo .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pturalitatem sine
necessitate ; dicunt enim, veritatem propositionis esse ipsammet propositi onem.
468) Duplex est propositio mentalis; quaedam est ultimata , quaedam non ullimata
Mentalis non ultimata est propositio, quae ad placitum et non naturaliter
significat vere vel false ; mentalis ultimata est propositio mentatis, quae naturaliter
proprie significat vere vel false.
469) Z. B.: Dcus non potest creare veritatem itlius propositionis „dvus nihit
mal" u. dgl. zu Dutzenden.
47(1) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele : htae duae contradicunt „Asinus
cuiusiibet hominis currit" et „Quitibet asinus cuiusiibet hominis non currit" , et in
aliquo casu sunt simul verae vel falsae; ergo lex contradicloriarum nulla. Zu den
vieten ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates
portans lapidem non movetur" et „Socrates portans omnem lapidem movetur". Die
Lösung überall durch Supposition oder Distribution.
471) Brunellus est omnis asinus futurus et favellus est asinus futurus ; ergo
fuvellus est vel erit brunellus. Aehnliche Dinge in Menge durch alle Capitel
hindurch.
472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Richtigkeit des antecedens, consequens und der sequela.
473) D. b. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtheite und
lässt dann die übrigen Exponibitia folgen, wobei er die Sophismen mit Schädeln
ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über contingenter und omnis beitügt.
474) Expon. et fall. f. LXVIII v. A : Licet per regulas suppositionum et sgllogismorum
possint omnes paralogismi dissolvi, Atistotetes tamen in libiis clericortm
(natürlich zu lesen elenchorum) alias regulas assiguavit, secundum quas antiqui doctores
dissolvunt paralogismos, quae quidem regulae ad minus secundum tocem differunt
a regulis, quibus moderni in eorum dissolutione atuntur. Und was hierauf folgt,
ist ein Commentar zu Aristoteles, Soph. El.
XXII. Caspar Lax. 255
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schrilten, nemlich Termini *"'b) , Obligationes
47ü) und Insolubilia*1') , dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben
Anm. 424 ff.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligaliones
beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheit, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerlichkeit der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)
und Fülle der Modernen geschmäht wird47s). Lax selbst wählt unter
den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen 4Ta), und formulirt
auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
praefingere und admittere 4S0). Nach casuistischer Erörterung der vier
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur sdie Dreigliederung der obli
gatio in posüio, depositio und dubie posüio durch 482). Die Insolubilia
475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendali per ipsum cum
nonnullis additamentis intertinearibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi
le Fcuure Parisiensis bibliopotae. S. a. (wohl sicher 1512). fol.
476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de saringena. Am Schl.
Impressae Parisius opera lohannis de la Roche. 1512 (am Titelblatt das Buch
händler-Zeichen des Le Fcure). fol.
477) Insolubitia magistri Gasparis lax aragonensis de saringena noviter impresso
tt per ipsum correcla. Am Schl. Impresso Parisius expensis Hemondi le fcure.
1512. fol.
478) Mas languescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque parum iucundas bubulcitantium
atque blulerantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter retiquerant,
ut ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,
perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ut Borgsthenis dulcedinem atque
abundantiam sentire videantur.
479) Polest capi littera „obligatio" aclive et etiam passive et eliam formaliter.
Aiiqui capientes lertio modo diffiniunt ipsam sie: obtigatio est oratio composita
ex signo obligalionis et obligato; capiendo passive tantum valet, sicut littera
„obligatum" ; sed capiendo aclive sie potest diffiniri: obligatio est praefixio
alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum. Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über tempus-, cedal tempus, pertinens und impertinens.
480) Praefingere atiquam propositionem est explicare, se velle, quod secundum
aliquem cerlum stalum ipse defendal ei itlam Ponere propositionem est innuere
alicui, quod lalis vult , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum stalum
affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est
negare eam neque dubitare, sed est promittere, se responsurum ad itlam secundum
talem stalum, secundum quem proponens praefigit.
481) Vubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne
gare eandem proposilionem in eodem sensu ferendo eam ad idem instans infra idem
tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise et in online ad unam obligationem.
482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,
depositio, petitio, sit verum, dubie positio Positio est una species distincta obli
gationis Non est ponenda impositio obligatio distincla a positione Non
256 XXII. Caspar Lax. Juh. Dullaert.
stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum
falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselhe überhaupt nur
relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
falsificare selbst betrifft483), während die zweite auf die Coexislenz
coutradictorischer Gegensätze gerichtet ist484), welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze'185) und in der vierten be
züglich des „decipi" näher ausgeführt wird 486), worauf noch eine fünfte
Frage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. 453 u'.), dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der lnsolubitia aufrecht zu
halten487).
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaestiones zu den Kategorien488) und
zu De interpr. schrieb489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debct poni petitio distincla species obligationis „Sit verum" non est species distincta.
... Dubia positio deüet poni lertia species Tantum sunt tres species
obligationis non coincidentes el distinctae quoad rem, sc. positio et deposilio et dubic
positio. In der Detait-Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependens,
cadens uud renascens, welche wir hei Albert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 IL), auf sämmtliche drei Arten angewendet.
483) An aliqua propositio possit se falsificare aut impossibititare aut proptcr
refiexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,
requiritur et sufficit, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum
atiquam ccitam significationem, ratione cuius reflexionis ex ipsu secundum illam significutionem
cum uliquibus in uliquibus sensibus potest inferri in bona consequentia,
ipsam esse fulsam secundum talem significationem.
484) An in se falsificantibus propositionibus duo contradictoria simut vera vel
simul fatsa rcperiantur Sicut stat, quod duarum contradictoriarum quaetibet se
falsificet secundum se et quamlibet sibi sgnongmam , imo quod dentur duae contradicloriae,
quarum nulla potest contradicere uisi latsificanti se saltem in aliquo sensu,
ita polerit itlud stare de impossibititatione.
485) An eadem propositio in insolubitibus vera et falsa copulative aut possibitis
simul et impossibitis vel contingens et necessaria reperiatur Vota diffivuttas dependel
ex assignatione itlius, quod requiritur et sufficit ad. aliquam propositionem in
aliquo certo sensu akcui repugnare in aliquo certo Requiritur et sufficit, quod
Mae habeant aliquas significutiones et quod secundum aliquam illarum una sit re
flexiva supra se vel aliam, ratione cuius destruit suam compossibititatem cum itla,
vel quod non possit dari, ita esse, sicul per tales potest significari in itlis sensibus,
quod consequatur incompossibititas.
486) An in atiquo casu possibiti posito stet, cundem simul decipi et non decipi
scu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis decipiatur, requiritur et sufficit,
quod firmiter dissentiat vero vel significanti, sicut est, in sensu vero, vel quod ossenliat
firmiter falso vel significauli , atiter esse, quam est, in aliquo sensu, secundum
quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.
487) Dubitatur ultimo, an regulae logicules, quae communiter solent poni, salventur
in propositionibus insolubitibus Omnes regulae logicales sine errore tenent
in insolubitibus eodem modo, sicut extra insolubites, et non magis patiuatur instantiunt
in insolubitibus, quam extra.
488) Quaestiones Doctissimi Magistri loannis dullaert a Gandavo in librum praedicamentorum
Aristotelis. Secundum viam nominalium nunquam Hactenus in lucem
emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus Rernardi Aubrg. S. a. (das Druck-
Privitegium ist v. 1523). Ibt.
489) Quaestiones super duos libros Perihermenias Aristotelis una cum lextu eiusdem
clarissima expositione magistri lohannis Dullaert de Gandavo. A magistro Clvdoaldo
cenalis Parisiensi de novo pturibus mendis abstersae etc. Am Schl. Impressae
per maijhtrum Stephanum Batund (Paris). 1515. fol.
XXII. Joh. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 257
innerhalb deren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie
er überhaupt bei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen
bekennt49"). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenthümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weit
auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende
Figur entwirft491), um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492).
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Schotte
Robert Caubrailh, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete493). In der Lehre von der Entgegen
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,
d. h. terminus, bei494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma"
haben495), um hierauf zunächst das Verhftltniss der Contrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen
Gegensatz zu behandeln497). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung498), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlichen
fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulalim und copulalive, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal
len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemliehen
Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).
Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston,
dessen Epüome dialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa" wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hentisherus,
Buridanus, Peter v. Aitly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per
gulensis, Georgius Bruxellensis, Apollinaris Oflredus, Cajetanus de Thienis, Simon
de Lendenaria, Martinus Magistri, Faventinus Menghus, Joh. Dorp und Hieronymus
Pardus, auch theitweise Jacob Faber (s. Anm. 636 ff.), ja er spricht sogar von
einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und Dominicus de Flandria (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in
praedicam. bei acquivocum sagt er : Hae diffinitiones tres positae in textu rectae sunt
secundum viam nominalium. Ponant Thomistae et Scotistae suam imaginationem.
Phantl, Gesch. IV. 17 •
258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraitb. Wilhelm Manderston.
Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebergang zur divisio
und von da unerwartet rasch zur argumentalio nebst consequentiae
491) Nemlich:
CaasaUs
-eontrariae -
Disiunct.
IHgmncf-.
affirm . ~suico7ltrariap.
Cranialncqat;.
492) f. CXXIII v., woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden
und die verneinenden Urtheite der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der
Möglichkeit sich findet.
XXII. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 259
darbietet504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicaliaa0i'). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).
493) Qwdrupertitum in Oppositiones, Conversiones, Hgpotheticas et Modales magistri
Roberti Caubraith omnem ferme difficultatem dialecticam enodans, ditigenter recognitum
el labeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. II r. A: Praesupponendae sunt acceptiones huius Oppositio logicalis subdividitur in oppositionem terminorum teetrmpirnoipos„iotpipoonsuimt.io".
495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,
vgl. untcu Anm: 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B: Istae contrariantur „Cuiuslibet
hominis atbi quitibet asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibet
asinus non fuit currens", et tamen in casu sunt ambae verae.
497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contjradictio in propositionibus
de extremis complexis (s. bei Paulus Venelns, Abschn. XX. Anm. 544),
sowie die Urtheite, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheiten führt er das Verhältniss
des subcontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).
49S) Z. B. f. Uli r. B : Dubitatur super conversiune istius „A est Aomo" po .
aito , quod , quandocunque A ponitur a parte subiecti, significet homines, et quandocunquc
ponilur a parte praedicati, significet asinos.
499) f. LXVIII r. B: Notabis, hanc coniunctionem „si" trifariam accipi: itlative,
promisstve et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied
zwischen coputative und copulatim ; letzteres soll aber wieder zerfallen in copu
tatim complexive und copulatim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiunctiva
(f. CVI ff.). •
500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis , wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antichristus
praedical. "
501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens
specialiter caplum (f. CXXX1X) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
502) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens
emendata, el innumeris quibus undique scalebat mendis , liberata. Item el eiusdem
quaestio de fuluro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage
wiederholte" Vorrede hat das Datum 1520.)
503) in prima parte quaedam communissima principia explicabimus ; in secunda
quasdam terminorum logicaiium speciales divisiones subiungemus ; in postrema parte
alias terminorum proprietales , quae parva logiculia vocari solent, modo compendioso
et doctrinali colligemus.
504) Diffinitum propinquum est lerminus, cuius significatum per diffinitionem
explicalur convertibitis cum ipsa diffinitione; diffinitum vero renwtum est res significata
per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf
die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheite aus Petrus Hispanus,
jedoch nur um der argumentatio witlen, und dann die consequentiae ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheitung des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie
bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf
die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.
506) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und
Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus el descensus, suppositio retativorum,
amplialio, positio propositionum de inesse, appellatio formae et rationis ,
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe ' bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen
nach Formulirung der Lehre von consequentia,
O n*
260 XXII. Johannes Dolz.
Ein Schuler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dera Titel „Termini" 508), einen Commentar zum ersten
Tractate des Petrus Hispanus 509), und eine Monographie betitelt „Sgllogismi"
verfasste 510). In der erstgenannten Arheit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickeln 511). So gelangt er auf einem Wege, welcher
die abenteuerlichste Anordnung des Stoftes zeigt512), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule flbliche Eintheilung
desselben unter unablassiger Verwendung zahlreicher Sophismen
zu knupfen513). WShrend wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
hochstens die peinlichste Ausfuhrlichkeit einfaltiger Sophismen hervorheben
konnten , nöthigt uns die Schrift iiber den Syllogismus zu einigen
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt 5H), beginnt
Dolz mit der Lehre von eonsequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knupft
aber hier an die iibliche Eintheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „similis consequentia" verwerthet 5 1 5). Hierauf sucht er die
508) Termini cum principiis neenon pturibus atiis ipsius dialectices difficultatibus
magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aede Hemundi
le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) Disceplationes super primum tractatum summularum (cum nonnultis suorum
terminorum intellectionibus) magistri lohannis dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.
510) Sillogismi magistri lohannis Dolz uruqouensis del Castellar. Ebend.
1511. fol.
511) Termini f. II r. A: Tractatum nostrum bipartitum esse censeo; primo termini
ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, succincte deelarabuntur ;
demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divisionibus
propalabUur.
512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. III r. B) auf das conditionale Urtheit uber, und lasst (f. IV r. A) dann
definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich getegenttich (f. V r. A)
uber complexe significabite im Sinne der Terministen aussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis constitutivum
4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale
6) signum ponibite in propositione consueta 7) signum , quod ex impositione,
quam actu habet , atiquid reptaesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,
Anm. 453) 8) signum significans atiquid atiquatiter, pro quo in propositione
tatiler poni potest 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel
praedicatum vel tanquam exercens offkium. Quae diffinitiones , ticet differant verbis,
non autem ratione Ultima videtur elarior. Die hierauf folgende Eintheitung
des Terminus ist die gleiche vvie hei Cranston und Caubraith.
514) Hoc sgllogismorum opus in tres secabo partes ; in prima, de formatilate
consequentiae quid requiratur et snfficiat; in secunda tangemus regulas generales
ad omnem consequentiam sgllogisticam ; in tertia de unoquoque modo et unaquaque
figura speciatis fiet mentio.
515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formatis, atia maleriatis
Consequentia bona formatis est, quando ipsa est bona et non contingit dare unam in
simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requisitas
ad atiquas consequentias esse simites Prima est, quod sit simitis quatitas ;
secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis amptiatio,
simitis restrictio, simitis appellatio Circa haec est difficultas, utrum, si in antecedente
aticuius consequentiae sit contradictio, ita quod antecedens tatis consequentiae
sit una copulativa composita ex partibus contradicentibus , in quacunque atin simitis
o
XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen eonsequentia festzustellen 5I6),
strebt aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittelbegriff
nicht der distributio unterliegt, uber die gewohnlich ubliche Syllogistik
hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzufuhren, dass
auch aus zwei particularen Pramissen 51S) und ebenso aus zwei negaliven
Pramissen ein Schluss moglich sei519). Sodann aber macht er sich auch
noch daran, gegen sammtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophistische
EinwSnde aufzuthiirmen und zu losen, wovon ich nur eine kleine
Probe anfuhren will 520).
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta
sophistiea1' eines Anonymus hervorgegangen 521), welche in der gleichen
Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch anderwarts
schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen BekSmpfung
jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfaltige Sophistereien enthalten522), sondern auch Hieronymus von
formae antecedens debeal esse etiam una copulativa composita ex contradicentibus.
Die Frage wird veraeint und zu diesem Bebufc eine Menge von Sophismen vorgefuhrt.
516) Ponemus conditiones , quae requiruntur ad hoc, quod atiqua consequentia
dicatur sgllogistica Prima, quod medium sit tolale extremum tn atiqua praemissarum
; secunda, quod quaetibet extremitas sit totate extremum; .... tertia,
quod in conctusione atiqua extremitatum sit tolale extremum.
517) Principia regulativa sgitogismorum .... solent communiter explanari pro
sgllogismis, qui communiter fiunt , et pro ittis , in quibus medium distribuitur ; pro
atiis vero bonis sgllogismis, in quibus mctlium non distribuitur , oportet atia principia
ponere.
518) Prima regula „Ex puris particularibus nihit sequitur" potest habere
duos sensus ; unus est capiendo propositionem particularem ut in quantitat ibus ;
atius sensus est inteltigendo regutam de medio, ita quod sit sensus „ex puris
particularibus particularitate medii non sequitur atiquid sgllogistice" JVon est
dubium, quod regula in primo sensu intellecta multas patitur instantias: Consequentia
est sgllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est
homo Socrates incipit esse animat, Plato est et fuit animat, ergo Plato Socrates
est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,
ergo risibitia sunt alba. . . . Non tantum homo est rationatis, omnc risibite est rationale
, ergo non tantum risibite est homo u. s. w.
519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihit sequitur" — Bene sequitur
sgllogistice: Nultus homo est et non est animat, nullam risibite est homo, eigo nultum
risibite est et non est animal u. s. f.
520) Barbara est primus modus Iste sgllogismus est in Barbara: Tantum
omnis homo el omnis osinus utrumque ens sunt , tantum omnia alba sunt homo
et asinus, ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt Cuiustibet hominis quodtibet
incipiens esse incipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter bruneltum cuiustibet
hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellam incipit esse hominis
asinus. (Dem Leser durfte diese Probe wohl geniigen.)
521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositiouem
esse veram vel falsam. Am Schl.: Et sic habes .... argumentationes sophisticas in
omni materia necessarias. Basiteae 151). 4. Auf der Riickseite des Titelblattes sagl
Sambuceltus (wohl sicher der Diucker) in einem Dedications-Briefe : Congestus est
iste tibellas et transcriptus et tandem chaleographis datus in tucem sine eerti
autoris nomine per quosdam phitasophiac amatores ete.
522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradictionis altera pars est falsa;
sed „deus est deus" est contradictionis altera pars; ergo „deus est deus" est falsa.
262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.
Hangest gehort eben dahin, welcher in seinen „Problemala logicaliabl%)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob contrare Gegentheile zugleich
wahr sein konnen (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erortern unterniiuint
524).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegentlich
der Erklarung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unertraglichster Ausfiihrlichkeit
bearbeitete 525) , ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beabsichtigte,
die Entgegensetzung zuerst betrefls der verschiedenen Urtheilsformen
abgesehen von den relativen und exponiblen Siilzen darzustellen,
dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkes 526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
„Deus est deus" est propositio vera vel non est propositio vera; sed ,,deus est
deus" est propositio vera; ergo ,,deus est deus" non est propositio vera Omnis
propositio differens a vero est falsa ; ■ sed „deus est deus" est differens a „vero";
ergo ,,deus est deus" est falsa Omne falsum est propositio; sed ,,deus est
deus" est propositio ; ergo ,,deus est deus" est fulsum u. s. w. durch dreissig ,,argumenta"
hindurch, auf deren Losung alle Muhe verwendet wird.
523) Problemata togicatia magistri Hierongmi de Hangest. Venundantur purrhisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, neque subcontrariae
simul foXsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul «erae aut
falsae. An das Beispiel: Istae contradicunt ,,Socrates est asinus, si non est asinus"
et ,,Socrates non est asinus, si est asinus" , et sunt simul verae, kniipft sich eine
lange Discussion iiber conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen
Urtheite mit dem Beispiele : lstae sunt contradictoriae ,,Socrates et Plato assentiunt
atiquibus propositionibus , quibus dissentiunt" , et ,,Socrates et Plato non assentiunt
ete." et sunt simulbverae casu; dann die signa collectiva mit dem Beispielc:
Istae sunt contradictoriae ,,Omnes apostoti sunt duodecim" el „Non omnes apostoti
sunt duodecim" et sunt simul verae ; hierauf die disjunctiven Urtheite mit: „0mnis
homo vel omnisasinus non est animal" et ,,Non omnis homo vel omnis asinus non
est animai" und mit: ,,Omnc animal est vel non est homo" et „Non omne animal
est vel non est homo". Mit analogen Beispielen werden dann noch die contradictorischen
Gegensatze erlautert betretfs der suppositio confusa tantum , dcr suppositio
materiatis , suppositio relativorum , der Satze mit casus obtiquus (z. B. „Socrates
sciens omnem propositionem est homo" et ,,Socrales sciens atiquam propositionem nm
est homo"), der modalen Urtheite, der amptiatio, des futurum contingens, der apptllatio;
und zuletzt folgen die „actus sgncategorematici" mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der propositio mentatis.
525) Primus tractatus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum textu petri Hispani,
nuper qua potuit ditigentia recognitus. Parisiis 1528. fol. Und dazu : Oppositionum
tiber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractatum petri
Hispani pertinent , disputantur; cum nonnuitis additionibus recenter impressus atqut
suae integritati restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, weleher den Special-
Titel hat ,,l,iber secundus de P.elativis atque oppositionibus in propositionibus in
quibus ponuntur relativa", ist in kurzerer Form dem erstgenannten Drucke als Anhang
beigegeben ; nemtich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Halfte
ledigtich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der
Stelle an, wo die Erorterung der Entgegensetzung der Urtheite begiont, ist es ein
Auszug aus dem Oppositionum tiber, in welehcm jene erste Halfte ganz ubergangen
ist.
526) Wenn Enzinas Oppos. tib. t. II r. A sagt: Hoc opus in tres tibros partiar;
tn primo propositionum , in quibus nec relativum nec signum exponibite sgncategorematicum
ponitur , oppositiones deelarabimus ; in secundo de oppositionibus rela
XXII. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263
Hispanus ublichen Gesetzen der Entgegensetzung, verhindet aber damit
sogleich eine Erorterung uber „similis forma" der Urtheile B27), sovvie
iiber die „signa" in ublichem terministischen Sinne 528), und fuhrt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen moglichen Einwendungen, Sophismen
und Losungen derselben durch sammtliche Arten der Urtheile hindurch529).
Das zweite Buch enthalt in gleicher Weitschweifigkeit die
. Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relativorum
das logisch entscheidende Moment ist630).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeffihrte
Pariser Schule beschrankt, sondern wir finden auch in Deutschland mehrere
Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Gottinger Heinrich Greve, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab 531) und dabei grundsatzlich
den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung
rler proprietates terminorum selbst (beschrSnkt auf suppositio, distributio
, ampliatio , restrictio , appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar; nur bringt er bei den Exponibilia wieder Memorial-Worte der betreffenden
Regeln vor, wobe.i wir einigermassen an Tartaretus erinnert
werden 533). Auch fiigt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes
tivorum dicemus ; ra tertio oppositioncs propositionum exponibitium reserrabimus, —
so zweifle ich, ob das dritte Buch uberhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zumal
da am Schlasse des zweiten Buches zu lesen ist : ,,Expticiunt duo tibri oppositionum
mgstri Ferdinandi de Enzina" ; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugangtich.
527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XIX einleitende Bemerkungen iiber distributio, dann f. XXII die Entgegensetzung
bei signa collectiva , f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones
conditionales, f. XL in propositiones conditionatae, f. XLH in copulativcn Urtheiten,
f. LI bei uterque, f. LIX in disjunctiven Urtheiten, f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkebrung.
530) Zuerst f. LXXXIV die relaliva substantiae, dann f. LXXXIX die relativa
diversitatis , hierauf f. XCIU die reciproca , f. CIV die atietas, und zuletzt wird
dieses Sammttiche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis, quodtibet combinirt.
531) Der weitschweilige Titel beginnt: Quia parva loicatia ad multa tum utitia
tum necessaria praecipue ad veritatis falsitatisque diversarum propositionum etiam
omnium artium indagutionem pturimum conducunt ete. ete. Am Schl. Finiunt parva
toicatia nuper per Magistrum Henricum Greve de Gultingen tn florido studio lgpsensi
disputata. s. I. s. a. 4.
532) f. I. v. : Moderni dicunt, quod subiectum huius tractatus est suppositio et
eius propria passio est verificatio; atii autem dicunt, et bene, quod terminus
, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eius passio. Auch
sonst citirt er unablassig die „Modernen" als Auctoritat.
533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheite (Tantum homo
currit, Tantum homo non currit, JVon tantum homo non currit , Non tantum homo
currif) dienenden Urtheite werden bezeichnct durch „Mitle, Scholas , Ptato , Fecit".
Entsprechend fur die Exceptiv-Satze : „Cavate , Peccata, Idolo , Commoti", und fiir
die redupticativen (f. L v.): „Adamasti, Solamenti, Sinonimo , Pro honore". Vgl.
ob. Anm. 175 ff.
534) Unter abermatiger Beiziehung der Exponibitia wird in fiinfzig Begeln ganz
besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,
Anm. 183 ff.) erortert.
264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
fiebwiler, dessen „Parvulus logicae" 535) einen Abriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthalt 536). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Joh. Parreut nnd
dessen Bemitzung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas
und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).
Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) gehort
hieher, welcher in seinem Introduclorium dialecticae 53S) der.
iiblichen Stromung der Modernen folgt 539). ln der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen sgllogismus contraetus und inconlractus
540), und ebenso die Eintheilung des sgllogismus exposilorius,
dass derselbe entweder virtualiler oder formaliler auftrete 541). Was
hernach noch folgt, gehorl gleichfalls der gewohnlichen terminislischen
Litteratur an 542).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehort, als „Explanatio" des Petrus
535) Magistratis Totius Parvuti artis Logices compitatio , nuper Basiteorum urbe
novo ere el arte emanata, castigationis tima recognita ete Natura Universatium
praeelare in huius operis calee per modum quaestionis pro et contra investigatur.
Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Uriefe des Druckers (auf der Riickseite des Titelblaltes) hervor.
536) Iste tibeltus compendium seu parvutus logicae intitututur non a paucitate
consideratorum, sed a compendio verborum. Dividitur in octo tractatus partiales sumptos
et extractos partim ex tibris Aristotetis partim ex tibris atiorum logicorum.
Der 1. Tractatus enthalt die Lehre vom Urtheite nach Petrus Hispanus mit nodernem
Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quclle mit Beoiitzm,g des
Paulas Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulas Venetus, der 4. ampliutio,
atienatio, restrictio ganz aus Marsitius, der 5. die lsagoge voltig nach der Auffasstmg
des Joh. Parreut (Anm. 372 fF.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogismus
nach Petrus Hispanns mit Hinzumgung jener Cautelen, welrhe wir bei obigem
Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequentiae in einem
Auszuge aus Strodus.'
537) S. ob. Anm. 373.
538) Introductorium dgalecticae , quod Congestum Logicum appellatur ; nuper
denuo revisum el accurata ditigentia fidetiter emendatum. Am Schl. : Congestum per
Michaelem de Vratistavia , Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Collegiatum
finit. Impressum krgentinac per loannem Knoblouch. 1515. 4.
539) Nach der gewohntichen Einleitung iiber logica anificiatis u. s. w., wobei
er die Verse aus Dorbellas aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio
bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheite, in welehes er aber zugleich itie Lehre vom Terrainus verfticht; beim hypothetischen
Urtheite nimmt er sammttiche sieben Arten desselben auf (conditionat,
copulativ, disjunctiv. ralionat, causat, temporat, local).
540) Sgllogismus contractus dicitur itle, qui est contractus ad atiquam specialtm
materiam, incontractus vocatur sgllogismus simpticiter dictus.
541) Sgllogismus expositorius virtuatiter est sgllogismus, cuius medium est terminus
communis restrictus in una praemissarum per relativum identitatis ; expositorius
formatiler est, cuius medium est terminus singularis singulariter lentus.
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. El. reihen sich die proprietates
terminorum an, von welehen jedoch nur suppositio , amptiatio , restrictio , appellatio
nnd descensus in ihrer jiingeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die Consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erortert, und zuletzt
noch ahntich wie bei Gebwiter (Anm. 536) 20 Caulelen der Syllogistik hinzugefiigt.
XXII. Anonymus. Altenstaig. 265
Hispanus puhlicirt543); nemlieh nicht bloss dass er in der üblichen terministischen
Einleitung die. Parallelisirurig des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Schl.) in Form von Versen vorbringt 544),
sondern er übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,
welcher für die Conventualen des oberbayerischen Augustiner-Klosters
Polling eine „Dialectica" verfasste 540), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen547). Nachdem er mit der Lehre von
der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiien zu
können549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile
und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlichen
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
543) Explanatio in nonnulla Petri Burdegalensis, quem Hispanum dicunt , volu
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elicibitium et Sophismatum
Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Mains Isenachcense.
s. 1. s. a. 4.
544) Id quod multi sequentibus versiculis signare volebant:
Respondet primus Perier. , purphgque secundus ,
Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,
Sextus Elenchorum, Logicalia parva dal imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"
folgt unmittelbar das Sophisma „Omne animal fuit in archa Noae"; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialeclica debeal esse prior in adquisitione doctrinarum"
unmittelbar das Sophisma ,,0mnes apostoli dei sunt duodecim" ; ebenso auf „An definitio
soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis currit" a. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.
546) Dialectica congesta et collecta ditigenter et non sine labore, a Ioanne Al
tenstaig Mindethaimensi , ex auctoribus verioribus et fide dignissimis , pro fratribus
Monastcrii Pollinqensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regularium ete Am
Schl.: Expensis loannis Bgnman de Oringan, et labore Henrici
Gran in oppido Hagenau. 1514. 4.
547) So sehen wir, dass es damals im dcutschen Klerus auch Lcute gab,
welche durchaus nicht gewitlt waren, sich vom ,, heitigen" Thomas und den fana
tischen Nachtretern desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen
an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, bitligte wie Parrcut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Eiuleitung
mit Wärme den Cicero und die Humanisten Fitelfo und Vittorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.
Aitly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Marsitius und Gabr. Biel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen , welche er stitlschweigend
benützt.
548^ 'wio terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere intendimus, quid sit
diffinitio et quae eins species, perbreviter aperiemus.
549) logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,
arguere , et verum a falso discernere Solet trifariam partiri a quibusdam: in
naturalem, nsualem. artificialem.
550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes significandi et
praedicandi simplicium signorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum
naturas, species et passiones investigabimus ; postremo argumentationum
varia genera perspiciemus. Betreffs dieser ncuen Anordnung des Stoffes
s. unten Anm. 716.
266 XXII. Altenstaigo.- Pschlacher.
spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) üher die Arten
der Entgegensetzung der Termini551). Auch das Uehrige, was naturgemäss
zu diesem ersten Theile gehört, nein] ich die praedicatio , die
Universalien, die Kategorien und die proprietates terminorum, behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze
probatio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliclie
Exponibilia auf; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trutfeder 554); die Topik und Soph. El. behan
delt er sehr kurz 555).
In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in
Oestreich ob der Enns) , dessen Commentar zu Petrus Hispanus , zur
zweiten Analytik, und Obligatoria und lnsolubilia zusammen gedruckt
wurden 556j. Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva
logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietates terminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach
gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er
551) Termini quidam sunt contradictorie oppositi; et sunt duo termini , quorum
unus est positivus et alter sumitur cum negatione negante vel infinitante ; qui
dam sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter
praecise et adacquate contrarias qualitates non potentes verificari de eodem lertio singulari;
termini relative oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiac
non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem verificari.
552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsitins (Abschn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria, erstere in convertibitis und non convertibitis , letztere in
disparata und sgnongma (vgl. ob. Anm. 458) , eine zweite Unterscheidung betrifft
essentialis und accidentalis , sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei
den Universalien verhält er sieb polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen
Erörterungen über significatio (ultimate und non ullimate u. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Aitly (Abschn XX, Anm. 482) eingeführte Eintheitung
der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non collectiva,
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum , amplialio,
restrictio, appellalio, status, alienatio.
553) Tot sunt propositionis hgpotheticae species, quot sunt coniunetionum vel adverbiorum,
quae possunt esse copulae in illis ; srptem autem veluti frequentiores a
Petro Hispano enumerantur , sc. conditionalis, copulativa, disiunetiva, causalis, rationalis,
localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen ncuen Memorial-
Verse sind hier aufgenommen.
555) Vgl. ob. Anm. 437.
556) Parvorum logicalium liber ; succineto epitomatis compendio continens perutiles
argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et clarissimi phitosophi
Marsitii logices documenta cum utitissimis commentariis. Per virum praeclarum Conradum
Pschlacher de libera civitate artium professorum Viennae Austriae Collegam
ggmnasii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum
quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introduetorium. Am Schl. : Im
pressum Viennae arte hannis Singrenii 1516. 4.
557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam
dantibus traditur, tum etiam quia ea , quae praesenti in libro docentur, sunt parva
magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibus Platonis, Aristotelis et aliorum
magnorum phitosophorum excerpta. Hinc est, quod tractatus Petri Hispani parva
logicalia continentes summulae vocantur.
XXII. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an558), dessen Memorial- Verse er wiederholt, und er
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig terministischer
Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der
Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf und schliesst
sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). Bezüglich der
Proprietates terminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones
zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes
dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Begeln562), und die Insolubilia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).
Endlich Konrad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre 1531) will in seiner Congestio novo, proprietatum logicalium 564)
die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicher
Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
bindung, darstellen565). So geht er von einer sehr nominalistisehen
Definition des Terminus566) sofort auf suppositio über, wobei er uns
mit einer eigenthümlichen Wendung der suppositio formalis unter Da
nebenstellung einer „copulalio" , sowie mit einer sehr modificirten Eintheilung
der Supposition überrascht567). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r. : Subiectum tothis logicae est argumentatio vel sgllogismus simpliciter
dictus.
559) f. 41 r. .• Subieclum attributionis huius tractatus est terminus „universale"
cap(us secundcintentionaliter et personaliter.
560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter. tunc plures quam (res figurae,
ut eliam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 n. 540. Auch
die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 ff. S. Ahschn. XX, Anm. 400 ff.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan
delt; vgl. Anm. 482.
563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatoria als auch in den Insolubibilia
(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes
Hol an drin us, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.
564) Congestio Textus Nova Proprietatum logicalium cum commentatione non
vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dieto Wimpina theotogo. S. 1. s. a. 4.
565) In der Eiuleitung: Intendit aulor, si qua obscurius aut profusius apud
Aristotelem (!) in diahcticae libris de proprietalibus terminorum commemorantur , Ate
sub compendio tradere Congruere videbatur, eas traclare passiones, quae magis
ex significatione, quam ex constructionc, magis terminos absolutos, quam construetos,
i. e. vulgo parva logicalia dieta consequerentur.
566) Terminus est vox significativa rei universalis vel particularis per impositionem.
567) Formalis suppositio est aeceptio termini substantivi pro aliquo formali
significato per ipsum; dico autem ,. formale" rem sive naluram Copulatio est
aeceptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theitt nemlich die suppositio
von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gleichmässig eine reichge
gliederte Unter-Eintheitnng finden; nemlich zunächst in discreta und communis,
letztere in naturalis und accidentalis , diese letztere in simplex und personalis ; die
simplex zerfällt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letztere in
simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in determinata und
268 XXII. Wimpina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln 568),
und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue
Memorial- Worte vor569). Am Scldusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae
völlig an der Hand des Strodus 570).
Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen
Faden fortzuspinnen begannen) , so müssen nun , um nur einigermassen
eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung
festzuhalten, diejenigen „Antiqui", sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden, welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlings-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scotellus" 57 1) nur einen Commentar zu Petrus Lombardus
mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten ; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,
wiederholt.
Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magistris") verfasste
Quaestiones zum Organon572) und einen Commentar zu Petrus
Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Scoconfusa,
und letztere in confusa lantum und confusa distributiva , wovon die letztere
wieder in pro singulis generum, pro generibus singulorum, proprio, und accommodala.
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptivund
Reduplicativ-Partikeln, hierauf incipit et desinit, differt, Comparativ und Super
lativ, sudann die suppositio relativorum , distributio, descensus; hernach alle mögli
chen „signa" (uemlich omnis, malus, nihit, ncuter, tatus, quam, quidquid, quanto,
an, quin, nisi , bis), hierauf umpliutio , appellatio, restrictio , und zuletzt die gesammte
probatio terminorum ans Paulus Venetus und Petrus Mantuanus.
569) Für die Exceptiv-Sätze : Abbatem intrare begarda rogabal adortos in choro
devotis colloquiis ; für die rcduplicativen : Achalmani, mititatis, crga deos, obstringendo,
alpes diras , in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
tenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.
570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.
571) Ich kenne nur die ncue von Steph. Novelletius besorgte Ausgabe: Pein
de Aquita Minoritani Scolellus ete. Paris. 1585. 8.
572) Questiones veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schl.:
Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte arcstotitis secundum
mcutem doctaris subtitis foeliciter finiunt. Der zweite Theit bat den Special
titel: Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris explanative nute
logice arestotelis. Am Schlnsse des Ganzen : Finis questionum et veteris et nove logice
cum textus explanatione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis exinui
subtitisque scoti seclatoris fidelissimi. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) Dicta circa summulas magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis
magistri introduetoria in doctrinum doctoris subtitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckle
Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: a viro doctissimo itlo gultico more „Johannes magi
stri", nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes magistri',
non „magister lohannes de magistris" turnten sit.
XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hihemicus. 269
tismus an die Hand zu gehen. Somit vertritt er nicht hloss in den allgemeineren
Fragen574), sondern auch bei jedem vvesentlichen Einzelnpunkte,
z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.
llie einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorhellus
und gibt sodann durchgangig eine controvertirende Exegese (mit
„contra" und „ad rationes in contrarium") ; ubrigens eriautert er als
einen 8. Tractat des Pelrus Hispanus auch die syncategoreumalabl1i).
Auch die scotistische Litteratur der Formalitales fand eine wiederholte
Pfiege, indem zun3chst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
welcher auch Quaestiones quodlibetales als Erlauterung der Quodlibeta
des Scotus schrieb577), unter dem Titel ,,/n Scoti formalilates" einen
hochst ausfiihrlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfasste 57S),
wobei er im Hinblicke auf die unerlassliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum
Thomismus hinneigend verdachtigte 579).
Ferner gab Maurilius Hibernicus oder de Portu hibernico
(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus
iiher die Universalien und iiher modus significandi 580) auch Epitomala
in scoticas formalitates heraus581), wobei er den Trombeta als eincn
Autor „ante nos" citirt und erklarlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den
Letzteren zuriicklenken , gelangt aber , indem er die verschiedenen Artcn
der dislinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Ausscheidung
der distinctio modalis aus der distinctio ex natura rei zu
acht unterscheidbaren Arten , wahrend Sirectus nur sieben anerkannt
hatte582).
574) Omnium conctusionum est unus habitus scientificus rationatis ab atiis distinctns
Logica artificiatis est pars phitosophiae generatiter dictae utitis et necessaria
Sgllogismus consideratus sub ratione universati eius, non praecisa,
est subiectum attributionis logicae Logica est simpticiter speculativa,
575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter
cst subiectum altributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber
den Ausdruck ,,secundeintentionatiter" vgl. Anm. 426 n. 465.
576) S. ob. Anm. 221 ff.
577) Venetiis 1493. Dieselben beriihren uns hier nicht. '
578) Gedruckt in obigon (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venct. 1514,
1526 u. 1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Circa formatitates est una propositio
disputanda inter Thomistas ct Srotistas , videticet „Omnis distinctio est aut
reatis aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpticiter et absotute, Scotistae
negant.
580) Lcctura accuratissima Mauritii Hibernici in q. doct. subtitis super gsagogis
Porphgrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculativae ciusdem subtitis
Scoti, ut fama est, tractatus perntitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorglen neuen Auflage fiigte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara gehaltenen
Vortragen iiber die Isagoge noch den Commentar zur Schrift De modis
significandi hinzu. Das Ganze erlautert in kaum ertragtichcr WeitschweiGgkeit
(anf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titeliiberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie
Anm. 83 u. 139 ff.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgoben des Sirectus s. I. s. a. Venet.
1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: Dhtinctio est duplex, una communis ct est atielas, atia est
propria, de qua loquuntur formatistae Distinctio rationis est atietas seu diversitas
270 XXII. Antonius de Fantis.
Auch der Medianer (vgl. Anm. 328) Antonius de Fantis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalüates des Sirectus
583). Derselbe veröifentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu
Petrus Louibardus 5S4) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
„Tolius disciplinae ralionalis provincia" 5S5), woselbst er in einer langen
Reihenfolge von „difficultates" mit anerkennenswerther Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen 'oH").
Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operationem collativam intellectus Identitat rationis est non-alietas
alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura
rei est ultetas , inter cuius extrema distincta potest fundari contradictio seclusa quacunque
operatione intellectus .-. (p. 131) ldentitas ex natura rei est non-atietas
alicuius quidditatis, de qua absolute concepta nullo modo possunt praedicata contradictoria
formari Distinctio modalis est alietas scu diversitas, quae vritur inter
quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et allerum modum eiusdem vel
atterius quidditatis ldentitas modalis est non-alietas aticuius modi a se
ipso, et secundum atiquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est
alietas scu diversitas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem
eomparatorum, quarum ncutra includit aliam quidditatem per se ldentitas for
matis est non-atietas quidditatum, quarum una ex natura rei aliam includit quidditative
Distinctio realis est alietas scu diversitas entium habentium aliam et aliam
realitatem formatiter positivam actu existentem (p. 133) ldentitas realis est
non-alietas alicuius entitatis actuatiter existentis ad se ipsam actuuliter existentem, et
dicitur esse rationis Distinctio essentialis est alietas vel diversitas extremorum
ex natura rei actu separatorum vet saltem actu separabitium ldentitas essen
tialis est non-atietas alicuius entitatis ad se ipsam ex natura rei ab alia actu separatae
vel separabitis Distinctio se totis subiective est atietas, cuius extrema
ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) ldentitas se tolis subiec
tive est non-alietas eiusdem extremi ad se in aliquo individuo ex natura rei reperti.
Distinctio se tolis obiective est alietas extremorum in nutlo communi quiäditativo
ex natura rei convenientium ldentitas se totis obiective est non-alietas
alicuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei commune illi conveniens
quidditative.
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" tebenden Autor.
584) Tabula generalis rerum seibitium sive mare magnum Scolicarum speculationum
ex universis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. lt. sogar noch i.
J. 1617 Venetiis. 8. Natürlich sind daselbst alle jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir selbst zur Darstellung des Scolus verwenden mussten.
585) Uabes in hoc votumine candidissime tector difficitem totius disciplinae ra
lionalis provmciam, ubi praecipuas Aristotelis et Averrois ac subtilissimi loannis
Scott necnon divi Alberti sententias variis in diseiplinis excuttas- pereipies ; .... habes
phitosophorum difficultates, quas adeo expolitas , adeo concinnas adeoque
incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elucubravit , ut nihit
hac in nostra tempestate uberius nihitque praesiantius, nihit denique animo iucundius
ex peripatelicnrum fontibus emanarit ete. Venetiis 1504. fol. (Trotz der Markt
schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theit mittheite, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedcutung zuzuweisen.)
586) Er erwähnt ausser dem selbstverständtichen Scotus auch Atbertus Magnus
(diesen besonders häutig), Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidius, Gitbertus
Horretanus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfolge der difficultates selbst
ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofort von der Defi
nition zur zweiten Analytik über , kommt dann auf die Universalien zu sprechen,
dann auf das Urlheit u. s. w.
XXII. Antonius de Fatitis und andere Scotisten. 271
merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt587), dass er
den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch
im Sinne des Dorbellus versteht 58s), sowie dass er für die in albertistischer
Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft589).
Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines servum
pecus commentatorum übernahmen, waren Johannes de Colonia,
welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb 59u), Jo
hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte 5in), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietates terminorum des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste
592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der
Parteistellung kundgab o93), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus
hauptsächlich in inelu'eren Fragen der Psychologie durchführte 5"4).
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma
terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marcho
587) Art. 1 benätzt er mit Vorliebe die Anaahme der Alberlisten , dass die
Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1 : Vetus logica appellata est aut, ut quidam rhetorice persuadent, eo
quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem, et nova dicta est, quia phitosophus
eam perfecit, aut verius , eo quod vetus de partibus toto prioribus exquirit,
ii am tota nova logica de toto perhibetur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et
infallibitem cognitionem, sccundum quam scientificus artifex appellelur. . Videntur
legistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia. ...
Uno videtur iuris notitia nullatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium itbe
rnimm cognitione distincta, quia iuris notitia est de voluntatis aclibus contingentibus,
secundum quod voluerunt reges vel imperatores condere leges ete Logica dicitur
sciendi modus scientiarum realium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.
590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphgsices,
ed de anima lohannis Scoti. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. 1. s. a.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit <S bezeichneten Aus
gabe des Petrus Hispanus.
592) Quaestiones Maißstri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium
Petri Hispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collcctae plurium
opiniones declarantes probabitiores acceptando alias refellendo. Am Schl.: Impressum
Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.
593) f. I r. : De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nominalium
dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est subieclum,
et hoc aecepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositione
et simititer capta logicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum
et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par
vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est
subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinctiones
ete.
594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe scotistischer
Schriften f. 32 r. B—33 r. ß.
272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.
in Oxford 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den machtigen
Einfluss der Modernen bezeugl5"0). Eine occamistische Erorterung
iiher Terminus nebst Eintheilung dcsselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinnert 5!'7), geht der Auseinandersetzung der proprielates terminorum
voraus59b). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrueke des Majoris als iiberflussig bezeichnel599).
Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsatzlich
auf dcn Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-
Darstellung ausfuhrlichsl die exponiblen und die hypolhetischen Urtheile
600).
Unter den Thomisten gehort die iiberwiegende Mehrzahl zur
Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja iiberhaupt in dieser Schule
blinder Auctorilatsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerlhes dar, ais
dass sie eben Thomisten der slrictesten Observanz waren, nemlich zuniichst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen ErlSuterungen
zu den Schriften des Thomas iiber die aristotelische Metaphysik
, die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher
Breite jeden Satz dcs „doctor sanctus" rechtfertigt0'"); ferner Thomas
Cajetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur Isagoge, den Kategorien , der zweiten Analytik und zu Thomas De
ente et essentia 002) , sowie in seinen Collectanea de principio individuationis
603) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will604).
595) Compendium praeelarum quod parva logica seu summulae dicitur ad introductionem
iuvenum In facultate logices per fratrem Hierongmum de santo marcho ordinis
minorum sacrae theologiae baccalaurio nuperrime in amptissima Oxoniensi universitate
quam utititer compitatum ad mentem doctoris subtitis Scoti. Am Schl.:
Impressum in alma coloniensi universitale In aedibus Quentet. 1507. 4. (JSine Buchhandter-
Reclame auf dem Titethlatte emptiehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,
sondcrn auch den Albertisten und Thomisten !).
596) Neben Tartaretus, weleher fiir ihn die hauptsachtiche Auctoritat ist, beniitzt
er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus mentatis, vocatis , scriptus, dann in categorematicus
und sgncategorematicus, in absotutus und connotativus, nebst Bemerkungen
iiber significatio.
598) Mit grosser Ausfuhrtichkeit werden unter bestandiger Vorfuhrung von
dubia und deren Losung behandelt: suppositio, amptiatio , appellatio, exponibitia.
599) Gatimus verba multipticat, non reatiter. S. ob. Anm. 436.
600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut
significatur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.
601) Der Commentar „In D. Thomae Aquinatis Commentaria super tibris Posteriorum
Analgticorum Anstotetis", weleher ubngens auch die Schrift des Thomas De
fattaciis (s. Abschn. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Venetiis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphgsica" Coloniae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen hautig gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim Cursus logicus des Poltichius, s. Anm. 608.
604) In der Voriede zur Isagoge : Thomistarum et praecipue nostrae retigionis
fratrum profectui me totum dedi Non ea mihi cupido est, ut atiorum dictu
etiam mala arguerc aut ittustrium expositorum dicta omnia compitare cel necessaria
respuere aut surripere vetim, sed antiquorum quandoque divique Thomae indefesse
vestigia scctaturus praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs
der Uuiversatien nicht einmal Controversen , sondern ledigtich Wiederholnng und
XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wousidel. 273
Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis
erlauterte, gehort ehen dahin005), sowie Michael Saravetius,
welcher seine Quaestiones iiber analogia entis, iiher die Universalien und
uber intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb 60B). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner Anschauung607).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sachsisohen
Kurfursten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Melrichstadt (bei der
Grilndung der Universitiit Wittenherg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der
Druck-Veroffentlichung seiner Vorlesungen iiber das Organon 608), woselbst
wir Nichts als eine thomislische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilbertus Porretanus treffen009). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehorte der gleichen Schule an; seine
Erklarung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde
sogar officiell von der Facultat approbirt 010), zeigt uns aber nur den
gewohnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen moderner
Terminologie bemerklich ist611). Im Anschlusse an Thomas
wird sowohl ens rationis612) alsjauch die Universalienfrage erortert 613).
Einpragung des Thomismus; hochstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus
Magnus nahezu als viiltig ebenbiirtige Auctoritat gitt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 ff. u. 296 ff.).
605) Lectu,a in tibeltum Thomae Aquinatis de fallaciis. Pavia. 1511.
606) Eximii .... magistri Michaetis Saravetii Quacstio de analogia entis
contra Scutistas Quaestio de universatibus Tractatutus de prima et secunda
intentione. Romae 1516. 4.
607) Angefiihrt bei Quctif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.
608) Cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem
Wappenschitde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae tiquere magistri,
Cernis in hoc parvo, lector amice, tibro Si quid habent igitur logices compendia
laudis, Cloria Martino sit referenda seni Tantum docte tibi votuit succurrere,
lector, Pollic hius nostri gloria magna soti. Am Schl. : Impressum Liptzk per Metchiarum
Lotter. 1512. fol. Seine iihrigen Sohriften, namenttich seine „Laconismen",
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehoren nicht hieher.
609) Er citirt sogar mit Vortiebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er
in der Einleitung die altgemein recipirten Verse des Dorbellas verwendet, macht
naturtich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii fiihrt er obige
Figur des Tartaretus (Anm. 165) als ,,figura Aristoletis" an.
610) Exercitium toiius veteris artis a viro Erasmo wonsidel acutissimo philosophiae
studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab inctita facultate artium
eiusdem famigeratissimi ggmnasii assumptum et ad communem omnium promovendorum
utilitalem institutum el approbatum. Am Schl.: Impressum Lgptzk per lacobum Thanner.
1511. fol. Hiezu als zweiter Theit Exertitium [sic] totius novae logicae ete.
worttich ebenso. Ebend. 1511. fol.
611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ehend. f. II v. A: Ens rationis, inquantum stat sub intentionibus secundis,
est subiectum logices.
613) f. II v. B : Universati primointentionatiter capto pro essentia el natura in
singularibus existente non repugnat dici vel esse in pturibus. .... f. III r. B: Universale
cst atiquid scctusa omni operationc intellectus, quod atias secundum doctrinam
beati Thomae dicitur res rationabitis , a Scotistis formatitas (letzteres ist genau genommen
nicht voltig richtig).
Pbantl, Gesch. IV. 18
^74 XXn. WonsideL BarthoL Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Aufnahme614).
Ein eigenthumliches Unternehmen setzte der Thomist Bariholomaeus
Hanzolus aus Bologna in's Werk, dessen ..Dubia super logicam
Pauli Fenett""615) gelegentlich ein merkwurdiges Zeugniss dariiber enlhalten,
wie die Thomisten in ihrer gehassigen Weise sich den Partei-
Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdachtigen und der bereits wankenden Ricbtung
der Antiqui (— ein Zugestandniss , von welchem wir mit Vergnugen
Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen616). Manzolus, welcher
eigentlich einen Yernichtungskampf gegen Paulus Venetus fflhren
will, klagl flber geringe Unterstutzung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebict der proprielates terminorum nebst Consequentiae,
Obligaloria und lnsotubilia vernaehlassigt halten, wahrend die
an Irrthumern reiche terministische Logik in ganz Italien (— sicher eine
Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei617).
614) JVo». log. f. III v. B: Non est ponendo quarta figura; nam non differret
a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum , quae figuram non
variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageti
n. s. f. anschtiesst, aufgenommen.
615) Dubia super logicam Pauti Veneti iuxta viam reatium phitosophorum praesertim
S. Thomae extricata et resotuta. Am Schl.: Vubia exactissima fratris Bartholomei
Bononiensis Manzoti ord. Praedicatorum super Pautum Venetum ete. /n acdibus
tustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.
616) Schon der vorgednickte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoti sagt: Causa
scribendi viro doctrina insigni fuit, ut agitatam inter dialecticos diu controversiam
tolleret ac sopiret, quorum quidem atii realem, lerminalem atii esse dialecticam
voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principatiter ac per se de
rebus, realem dialecticam constitueruni, quae universatia dicit esse naturas in singularibus
existentes ; itti vero terminalem sive nominalem dixere ; haec en«n
dialectica ait, scientiam esse principatiler ac per se de lerminis atque conceptibus, secundario
autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lugen der Thomisten ; den wahren Sachverhalt, weleher hier der boswittigsten
Verdrehung untertiegt, s. ob. Anm. 82), el ita quidem, ul nullam rem constituat
universalem, sed universatia omnia terminos esse contendal Quod cernens
Bartholomeus ratus, non ultra ferendam esse terminatis insolentiam, quasi suppetias
circumventae atque labanti reati sic tutil , ut non sotum represserit adversariam , sed
etiam expugnaverit ac proftigaverit Studio igitur et opera viri praecellentis
pristinam reatis vim ac maiestatem recuperavit , et vetus ac pertinax dialecticorum
inter se certamen diremptum atque sopitum est.
617) Er setbst schreibt in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,
ut, quid sentirem de his , quae a Pauio Veneto in Logica sua tradita sunt , scripto
proderem. Multa enim in ea contineri aiebant , quae a reatibus phitosophis non recipiuntur,
multa item, quae contra communem hominum sententiam esse videntur, quatia
sunt ete. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellere nitebantur,
ut terminatis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,
errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauti attinet, a quo adeo
in subtime eversa est ac tantum virium accepit, ut per omnem Itatiam pro vera recipiatur
(in Padua wurde allerdings i. J. 1496 die Logik des Paulus Venetns als
officielles Lehrbuch erklart; s. Facciolati, Fasti ggmn. Patav. II, p. 113) Contuti
me ad srribendum, .... qua in re a nostris reatibus parum adiutus fui, quod
pauci eorum logicas composuerunt, quia snpervacaneum putaverunt, post Aristotelem,
Porphgrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere. Quos lamen non
oportuit eam logicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appellationibus,
XXII. Barthol. Manzolns. Petrus Bruxellensis. 275
So will er selbst auf jene Liühlings-Gegeiistämle der Terministen einfahen
und fällt mm Salz für Satz über den Paulus Venetus her, um jede ein
zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün
den und zurückzuführen613).
Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an
Pötrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaestiones zum
Organen 019) und einen Commentar zu Petrus Hispanus nebst Quodlibeta
schrieb B20). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris
gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Renommisterei Ver
anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles
Treffliche und Scharfsinnige , was sich in der Litteratur der Modernen
oder sonst irgendwo in der Well finde, schon längst vorher in den
Schriften des Thomas vorlag621). Allerdings war eine Folge dieser Be
kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein
wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er
von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,
und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich ausiührconsequentiis
, probationibus terminorum , obligationibus et insolubitibus , quam reales
nostri praeter aitmodum paueos fere totam reliquerunt, terminales vero , quantum valuerunt,
ditigenter perseculi sunt Nec mihi quispiam succensere debet, quia contra
terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria aliqui
possent, qnomodo logica Pauli Veneti tanti fiat ab Italis, apud quos adeo invaluit, ut
in omnibus (?) Itahae gymnasiis legatur, ita ut fas non sit, ei contradicere ; nam
etsi urguta et subtitis sit, nulla tamen est, quae longius absit a veritate aut
quae plures falsitdtes doceat.
1r18) Es sind 270 dubia; welche dieser Tendenz dienen.
619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristotelis togicates
libros magixtri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae
interpretis et propugnatoris acCrrimi. Paris bei G. de Marnet. 1514. fol.
620) Summularum artis dialecticae ulitis admodum interpretatio fratris Petri de
bruxeltis sacri ordinis fratrum praedicatorum super lextum magistri Petri hispani
eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fruetuosis quibusdam
quottibetis ab eodem fratre Petro compitatis in conventu Parisiensi. Paris. 1508; 4.
621) Sein Ordcnsgenosse Michael Satmantinus schreibt an ihn (auf der Rück
seite dc9 Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosophandi ratio tibi est ai
iltis, qui nugas suas non sine magna titterarum iactura quotidie in vulgus exponere
nun desinunt, quorum audacia eo usque processit , ut antiquorum praeecptionibus non
tam neglectis quam contempiis scioli ipsi nova excudere moliantur Posteaquam
in nominalium academiis nutritus doctior inter Mos evasisti, concessisti te ad nus.
Quidquid ingenii aut subtititatis vel acuminis in libris modernorum aliorumve
invenialur, id nberrime in saneti Thomae operibvs prius fuissc, tiquide ostendisti.
622) In der Epistola ad lectores (von der Hand eines anderen Dominikaners),
welche der Summula vorgedrnckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des
Thomas Aqn. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicns de
Flnndria und des Thomas Cajetanus de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch
gesagt: Et nun recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum doctissimi magistri
Maioris ferulae manum subduxerit , Thomistarum doctrinae iriterseruit. Der Special
titel der Suiuniula (nach der Eiuleitung) lautet: Fecundae plurimum et utitis summulae
Reverendi patris fratris Petri de bruxetlis secundum claram, salidam
firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.
18*
276 XXII. Petrus Bruxellensis.
lichen Erorterung (mittelst pro und contra) der iiblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei
dem gesammten aristotelischen Texte , welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stiitzen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar024). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibela erortern, und hier kommt er hauptsachlich
auf die Universalien zu sprechen , wobei er, um die Realitat derselben
festzuhalten , mit einer gegen Occam ausgeiibten jesuitischen Taklik den
thomistischen Unverstand so weit treibl, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich
zulasst, dass eine solche reas realis eben dochein „terminus" im Urtheile
sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil belrifft, veranlassl
ihn zu einem ausserst,oberflachlichen Gerede uber verilas 626); zuletzt
aber hringl er noch einfaltige Sophistereien uber einen Beispiel-Satz
vor627).
623) So wendet er bei den Universatien auch die iibtichen juristischen Beispiele
(,,promiUo tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomistischen
Reatismus hiniiber, iudem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.
Bei der inventio medii aber nimmt er (f. LXVII r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welehe sich um Fecana, Cageti u. s. f. dreht.
624) Denn dass er aus Dorbellas die Memorial-Verse der Einleitung wiederholt,
hat im Hinbticke auf die allgemeine Praxis ehensowenig etwas Auflallendes,
als dass er beim nomen die Dreitheitung in mentale, vocule, scriptum vorbringt.
625) Duae sunt opiniones (drei jedoch fiihrt er an): Prima est, quam communiter
tenent nominales dicentes , terminos subiici vel praedicari ; .... terminum autem
vocant signum atiquid repraesentans Secunda est opinio reatium, quam Ockam
in prologo sententiarum probabitem asserit , quod res subiiciuntur el praedicantur
(dass Occam diese Ansicht als „probabiiis" bezeichnet habe, ist entweder eine Luge
oder eine Dummheit, — bei einem Tbomisten freitich kommt uns Beides nicht
unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodtib., s.
Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. iiber Occam bes. ebend. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Parlei-Gegensatz aufzeigte).
Sunt autem nonnulti dicentes, subicctum non esse rem ad extra nec terminos,
sed rem conceptam Seine cigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et
terminis ; in atiqua propositione terminus principatiter subiicitur; aticuius
propositionis praedicatum principale est ens reale extra animam Universalia
sunt entia reatia. Hierauf fiibrt er mit Wohlgefallen das einfaltige Gerede des
Anselmus betreffs des ,,ftatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.
vgl. Abschn. XX, Anm. 77 u. 448) und nennt den Holeot als Haupt-Vertreter des
ISominatismus, macht aber schtiesstich das kosttiche Zugestandniss: Licet res reatis
non possit esse terminus mediatus , potest tamen esse ultimatus sive resolatorius (so
kommen freitich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 u. 461 , aber
wie man dabei Thomist sein konne und wolle , ist nicht verstandtich ; doch , wie
gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon langst Nichts mehr).
626) Propositio non dicitur vera ab atiquo 'complexe significabiti , sicut imaginatur
Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,
tamen non oportet, quod, quatitercunque per eam significatur, ita sit Si
quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, verilatem esse propositionem veram;
et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritatem esse propositioncm mentalem tantum
; atii dicunt, quamtibet propositionem veram csse veritatem ; atii sunt reales distinguentes
veritatem a propositione (diess sind hochstens die Scotisten).
627) Patet, veritatem huius ,,Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro
euius terminatione ponuntur quatuor articuti : primus, an in hac propositione rcs subiiciatur
vel terminus; secundus de veritate ; tertius de nccessitale; quartus de istius
propositionis veritale ,,Adum est homo".
XXII. Magnus Ilundt. Joh. Ant. Scotus. 277
Thomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestortem
Frieden vereinigt (vgl. oh. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und
296 ff.) hei Magnus Hundt aus Magdchurg (gest. i. J. 1519), welcher
den sog. „Parvutus antiquorum" (s. oh. Anm. 254) in erlauternder
Bearbeitung herausgab 628). nachdem seine Leipziger Zuhorer ihn um
Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten629). ln einer
breiten eintheilenden Eriirterung der in der Einleitung ublichen Punkte,
wo1)ei er fiir den Nachvveis, dass die Logik speculativ sei , sogar die
Auctoritat des Ilugo v. St. Victor nicht verschmSht 630), scheidet er bezuglich
des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei besteheuden
Parteicn in einer ziemlich doctrinaren Weise631). Sodann erlautert er
in arger Weilschweifigkeit die alteren sieben Traclate des Petrus Hispanus,
welche er in iiblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
parallelisirte 632), in bestiindigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus,
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Paiteien zu fiihren ; wohl hingegen schickt er hei jedem Hauptabschnitte
ein metrisches Stoss-Gebet voraus633). Irgend Bemerkenswerthes
hahen wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine
Quaestio de demonstratione potissima63b), in welcher er gegeniiber den
628) Compendium totius logices, quod a nonnultis Parvutus Antiquorum appellatur.
In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus
collectis ex magnifico et egregio domino Magno Hundt Parthenopotitano .... in lectione
P. H. (d. Ii. Pctri Hispani) , quam pubtice legit, opiniones beati Thomac, venerabitis
Alberti deelarantibus , studiosis admodum proficuis. Liptzk. hnpressit Melehior
Lotler. 1511. 4.
629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogastis saepenumero, optimi adolescentes
, eam, quam ex praeceptoribus meis circa compendium logicae, quod Parvutus
antiquorum dicitur , conscripsi deelarationem , aticui traderem impressori tibrorum
ete.
630) f. VI r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betrefts des Unterschiedes zwischen
vetus ars und nova logica wiedcrholt auch er die Angaben des Dorbellns.
631) f. VII r. : Ens rationis est logicac subiectum communitatis ; ita loquitur
beatus Thomas. Argumentatio est logicae subiectum speciatitatis ; ita loquitur Albertus.
Sgllogismus est logicae subiectum principatitatis ; ita loquitur Scotus (v.) Thomas
dicit, quod logica principatiter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,
Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scotus, quod intentionem
secundam et non primam.
632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIII r.:
0 pater omnipotens, verbum tu, pneumaque sanctum,
Ad portum duc, quaeso, ratem iam ftuctivagantem.
Aehntich bei den iibrigen; vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universatien werden (f. LI S.) thomistisch-albertistisch erklart, bei
den Kategorien findet natiirtich Gitbertus Porretanus Aufnahme; gelegenttich der
inventio medii werden (f. CXII v.) die Regctn Fccana, Cageti u. s. f., jedoch ohne
Figur, verwendet. Die Topik (d. h. dcr 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifiigung
etticher Hauptregeln der consequentia (f. CXVIII r.) behandelt, desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.
635) loannis Antonii Scotii [sic] Neapotilani de demonstrationc potissima quaestio
unica. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. Ueber die Sache selbst s. Abschn. XVII,
Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Job. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio polissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas
vertheidigte , ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benützte.
Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne,
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „termin istische Syn
kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken.
Von dfeser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum
Organon836) und Introductiones zur summulislischen Logik schrieb631)-
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern
kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn. , Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei638), und gibt dann von
Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fieissige Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der
636) Jacobi Fabri Stapulensis peripatelicae disciplinae indagaloris solertissimi in
libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad archetgpos recogniti cum novis ad He
rum commentariis ad foetices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorwm
successus in htcem prodeant ferantque literis opem ete. ete. Paris. 1525. fol.
637) Introductiones in Suppositiones, Praedicabitia, Divisiones , Praedicamenta,
Librum de enuntiatione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Fallacias, Obligaliones,
Insolubitia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Clichtovcus, s. unten
Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines
Frcundes Bovülus, s. unten Anm 665.
638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus adducuntur, adventitia quaedam et
peregrina, circa quae totos annos tam importunis quam vanis altercationibus necquidquam
conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ul , cum de
logicis dissereretur , nullus logicorum haberetur usus, sed forensium quorundam et
extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante
id temporis adeo vitialos mendisque scatentes fuisse constet, ul a nemine legi satis
sincere poluerint; et quam iunc venia dignandi, tam nunc et in futurum culpandi
putandi sunt, qui reparatis instauratisque utcunque instrumentis ad futilia haec et
inania prolabentur u. s. f.
639) In diesem gleichsam phitologischen Verfahren der Exegese nähert sich
Faber bereits jenen Autoren, welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.
Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügCi
XXII. Jac. Faber Stapulensis. 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches
Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Aum. 567) erinnert640); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
amplialio, restriclio und appellalio 041) zu den Exponibilia, bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial-Verse als aul allgemein bekannte be
ruft642), deren Erklärung uns sein Schüler liefert643). Dann lässt er
die Praedicabüia , d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge
legentlich zu einer Eintheilung der praedicalio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene Lei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht644).
Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze
die Kategorien 646), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt647), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Phitoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio mcdii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln
Fecana, Cageti a. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 ff. Er theitt nemlich die suppositio vorerst in malerialis und personalis,
letztere in absoluta, respectiva, proprio., impropria; dann die propria in acci
dentalis und naturalis; letztere in discreta und communis; letztere wieder in determinata
und cnnfusa; letztere in eonfusa tantum und confusa distributiva ; endlich
letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio
relativorum vierzehn Regeln der Supposition
641) f. 49 ff. mit ncun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re
strictio, f. 54 v. zwei über appellalio.
642) f. 55 v.: Termini propositionum exponibitium eodem modo supponunt, ampliantur,
resti inguntur , aul appellant, quo modo et in suis exponentibus.
Tanta scies, praeter cameras, vigitabis et inquam;
Foitior immunes, ignavos differ, in oris.
In exponibitibus Her est breve per exempla, per praecepta Jiero longum et inefficax.
643) Clichtovcus nemlich sagt f. 56 r. : JVo expositione istarum exponibitium
ponuntur duo carmina propositiones exponibites rede exponendi artem continentia, in
quibus per cuiusque exponibitis signum huiusmoii generis exponibites intclligendae
sunt: per „Tanta" exclusivae, per „Praeter" exceptivae, per „Inquam" h. e. „inquantum"
reduplicativae, per „Fortior" comparativae, per „Differ" propositiones de differt,
))er „In" propositiones de ineipit. Vuique aatem signo subiecta dictio artem designat,
qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus sgllabarum
designat numerum exponentium, et cuiusque sgllabue vocalis significat qualitatem et
quantitatem exponentis per talem sgllabam designatae Sonach z. B. „Tanta
scies" bedcutet: propositio exclusiva exponitur per duas exponentes, quarum prima
est particuluris affirmaliva et secunda universalis negativa, u. so die übrigen.
644) f. 64 ff. Er theitt die praedicatio in essentialis und aecidentalis ; die
erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere
derselben in generis uud zwar sowohl specialissimi als suballerni; jene m quale
aber in differentiac (und zwar constitutivae und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae
und subalternae) ; dann die accidentalis in proprii (und zwar specialissimi,
subalterni, generalissimi , transcendentis) und aceidentis sowohl separabitis als inseparabitis.
645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855.
646) f. 76 ff.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hgpothelica, cums principalis copula
est nota itlationis. Notae itlationis sunt: „ergo, ideo, igitur , itaque , si , siquidem,
utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheitung der
consequentia und vier Regeln derselben.
280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichloveus.
um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung
de.r jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus
divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Schlusse aber be
handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt654), sowie er bei den InsoluMlia das falsificare se
ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet655).
Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben
(Antn. 490) begegneten , anwenden , so gilt dieselbe vor Allen von
Jo ilocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines
Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben
gleichfalls eine Introductio in terminorum cognüionem schrieb656). In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des terminus 657) , woran er die
64!») f. 120 ff.
650) f. 125 v.: Propositio hgpothetica est propositio plures habens categoricas
partes principales sui alaue invicem coniunetas. Er beginnt mit conditionalis , lässt
dann copulaliva folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.) : sub copulativa continentur :
temporalis, localis, simititudinis , expletiva, causalis, relativi substantiae, quantitatis,
qualitatis, et exponibites ; hierauf folgt noch disiunetiva.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor, hauptsächlich das hypothe
tische Urtheit betreffend.
652) f. 138 ff.
653) f. 145 ff.
654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum
aliquem respondendi modum devinetio Modi respondendi sunt: concedere,
negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio,
positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v. : Insolubite est propositio, q'uae cum ex casu se ipsam falsificet,
cum falsa ponitur, videtur statim se ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo
sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamet intelligitur.
Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se
declarat debere esse falsam, el cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirklicher InsoluMlia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines Insolubite.
656) Introductiones artificiales in Logicam lacobi Fabri Stapulensis , per ludocum
Clichlovcum Neoportunensem collectae, ac famitiari Commentario declaratae. ludoci
item Clichtovei in Terminorum cognitionem Introductio, cum altera de Artium divisione,
eiusdemque in utraque Annotaliunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aelteie Drucke sind: Paris bei Henr. Slephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die Introductio
in terminorum cognitionrs ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge
druckt (mit Commentar des Joh. Cäsarius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.
657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid claudit el terminal; terminus rei est
curustibel rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis extremum.
Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theite, des
terminus mentalis, rocalis , scriptus, des univocum und acquivocum.
XXII. Jod. Clichtoveus. 281
Eintheilung desselben anreiht658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlehnen659), und von hier auf argumentatio<i<i0) und consequentiae
überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-
Regeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
hei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur663), und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren
gewonnenen Schlusssätze an 664).
658) f. 5 v. Ebenso über lerminus categorematicus und sgncategorematicus, über
materialis und personalis , complexus und incomplexus , absolutes und connolativus,
communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis.
659) f. 9 r. ; s. Anm. 645.
660) f. 10 r. : Argumentatio est unius propositionis ex alia per consequentiae
notam itlalio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima
pars antecedentis, minor secunda ; consequens est argumentationis sevunda
pars.
661) f. 12 r. : Concedere propositionem est ipsam verum esse admittere
Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, et consequens simul verum esse
est necesse. .
662) f. 14 v. : In diseiplinis aequivocalio summopere fugienda est. In praedicationibus
doctrinalibus termini ngnificative et non materialiter aecipiuntur Ter
mini logici in secundae intentionis significatione sunt aecipiendi u. s. f.; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Obligatoria.
663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibitia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts
punkte der Lehre vom Urtheite , u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs
der modalen Urtheite unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpurea , lliace u. s. f.
664) f. 161 r. : Ad quascunque praemissas aliqua sequitur conclusio, ad easdem
sequitur convertern, subalterna et omnes co'nclusiones acquipollentes.
A E 1 O
i ' o ne na
no ni nan nen
en an is 0
'P es
|
o : o
o op 0 0
.... Ouatuor eonstituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summo ponuntur
vocales A, E, l, O significantes qualitatem et quantitalem conclusionum
Subiectae autem eiusdem limitis sgllabae significant conclusiones, quae aut per conversionem
aut legem subalternarum aut aequipollentiam sequuntur Vocales praepositae
litterae „p" designant propositiones convertentes per aecidens; .... praepositae
lilterae „s" designant convertentes conversione simplici; vocales cum littera ,.n"
praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per nrgationis praepositionem,
cum littera „n" postposita significant nequipollenteni suae contrariac per
negationis postpositionem.
282 XXII. Carolus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gesL um 1550),
in der Jugend Schuler Faber's und spater inniger Freund desselben,
gehort bieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er eommentirte
den 1. Tractatus der Introductiones Faber's 665) und steckt dabei in
terministischen Uebungen, wahrend sein Blick auf einen mystischen Realismus
gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche uberhaupt
nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen
sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
sgncategoremala zum Lichte einer Logik der YVahrheit zuruckfuhren 6C6),
und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische
Singularitat und somit zeitliche Zufalligkeit der Erkenntniss aus, bei welcher
alle suppositio, ampliatio, appellatio u. s. f. nur in die momentane
Wahrnehmung , welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und
daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schadlichen Spiele gestalten
mflssc, wahrend doch die servnocinalen Disciplinen wesentlich nur
dienstleistende (adminiculativae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) fur
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) Ars suppositionem Iacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroti bouitti
viromandui annotationibus. Darunter das Druekerzeichen des lehan Petit (Paris). Am
Schl.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovitlas kannte Niceron nicht (Memoires
pour servir a Vhistoire des hommes ittustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Phitos.
des Car. Bovitlas. Wiirzburg 1865. 8.) entgangcn, weleher iibrigens mit eigenthiimtichem
Wohlhehagen fnr den „kathotischen" Phitosophen Bovitlas schwarmt. Sicher
aber tiegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentticher Aufschtuss
uber seine Stellung zur damatigen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine iibrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Slephanus, Paris 1510. fol.)
verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen
Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovitlus innig mit Nicolaus Cusanus
zusammenhangt, setze ich als bekannt voraus.
666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sa^t Bovitlus: Quibusdam in
se nubibus sgncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate
refeltitur, fitque hinc ipsu quidem ferme omnibus diatectica inaccessibitis Quae
igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim
cervicibus altudentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi
et quo amptius abiectis sgncategoreumatum tenebris ad veritatis dialecticae tucem
conarentur, brevibus innotanda duxerimus, in auroram a nobis dimissa prodierunt.
667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinatium utitem apprimeque fore
reatium acquisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputant 0«i
autem fusca catigine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , haec parvorum
est, ut appellant, logicatium satis superque improba ac inutitis determinatio,
Quippe si ea dialecticae dumtaxat ut congenea necessariaque sunt adscribenda , quae
veritati conferant reatium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositionum,
amptiationum ac restrictionum esse determinationcm ; ncmpe enim has quidem ob varias
ex temporum differentia deductas extremorum proposiiionis acceptiones, itlam vero
ob actualem rei, quae tota tempori permittitur, existentiam assignaverunt. Quod utique
non recte fecisse statim deprehenduntur , nec enim quidem ad disciptinas momentum
habentium propositionum extremorum ratio temporati subdita obtivioni est , ut non
triangutum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin perpetuum mente
potius effingit concipitque triangutum ; itidem nec earundem propositionum veritas
singularis efflagitat rei existentiam ac rursus sensualem eiusdem ipsius demonstratio
nem, in qua lamen utique universam statuimt suarum suppositionum substantiam. ...
Et si rursus iidem ipsi disertissimi autores horrendas sgncategoreumatum tenebras ab
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. b. er hat beim terministischen
Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.
Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Rreytkopf
aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik670),
einen Parvulus antiquorum^1 1) , ferner Parva logicalia612) und eine
Monographie De inventione medii, sowie desgleichen De propositionibus
modalibus veröffentlichte 673). Wahrend er nemlich in den kürzen Anr
merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum, -dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsachlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie
derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen675), verfährt er hinwiederum in den Parva, logiealia
völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall
omni suarum disciplinarum Iure clarissimoque radio prorul dcdignantur, supervacanea
iterum erit appellationum exponibitiumque propositionum dialrcticae steritis in
fertil executio Quo fit. vi in tntum vana appareat universa parvorum logiralium
delerminatio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium
barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundat Suppositionum
determinationem excogitarunt ob singularem rei tempore permutabitis existentiam
sensualemque eins demonstrationem, quod nullam posse reram esse improbi assentiuntui
propositiouem , cuius non extremis res aclu singularis respondeat Consequitur,
suppositionum scabram determinationem nullius prorsus aecedere posse disciplinarum
acquisitioni aecommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumlaxat infoecunditatis
sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva currum scandcnte trium
phalem adminiculativarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminandam.
668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singularibus , quas ex
prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur
Prima unio rerum est, seeunda vero terminorum.
669) So spendet auch Bovitlus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo
gischen Verhältnisse der Exponibitia; s. ob. Anm. 663.
670) Excerpta Uhr. Pasteriorum Aris. cum commentariolo per Magistrum Gregorium
Bredekoph de Konitz congestum. Am Schl.: per lacobum Tanner Ilerbipolensem
in praeclaro oppido Liptzensi. 1506. fol.
671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum totam paene complectens logicen;
cum brevi facitlimaque commentalione pro novitiorum instruetione per Mainstrum Gregorium
Brei/tkopfT de Konitz recollecta in studioque l.ipsensi per cundem publice repetita.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvorum logicalium opusciitum de suppositione sciticet Aniplintione, Restriclione
, et Appellatione , Insuper de Expositione et Consequentiis. Magister Gregorius
Laticephalus de Konitz. Am Schl.: Impressum l.iptzigk per me lacobum Thanner.
1507. 4.
673) Tractalulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens
difficultates. Hexastichon magistri Gregorii Konitz ad tectorem ete. Am
Schl.: Impressum per baccalaurcum Martinum Herbipolensem (Leipzig), s. a. 4.
674) In der Eiuleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primum attributionis totius
logicae est sgltogismus in communi et formaliter sumptus.
675) Nur führt er bei den Kategorien die ncuen Memorial-Verse (s. ob.
Anm. 201 ff.) an und benützt auch bei den proprielates terminorum, welche er
Übrigens sehr knapp erledigt, die probationes terminorum des Paulus Venetus.
284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernen677); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der suppositio relalivorum einen kleinen Abschnitt de signis in
propositione muluo se impedientibus einreiht873). Die Abhandlung de
inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze , welche sich um die Memorial-Worte Fecana , Cageli u. s. f.
drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier
Arten (possibile, impossibüe, necessarium, contingens) anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und composilus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliatio modalium hinzu 679).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte
bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlicli hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Gommentar
zu Petrus Hispanus 681), eine Bearbeitung der sog. Parva logicaliaM2),
676) In der Vorrede zu Parva Logic. : Licet Aristoteles non tradiderit tractatus
parvorum logicalium in proprio forma, posuit tamen principia, ex quibus habentur
illi tractatus Tractatus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , mW dicit
„Rerum quaedam sunt universales, quaedam particulares" Tractatus appellationum
trahitur ex proprielate substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia videtur
significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio trahuntur ex primo Elenchorum.
.... Tractatus distributionum ' trahitur ex primo Perierm. ; sgncategorematum
trahitur ex primo et secundo Perierm.
677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheitung und ihren Regeln (in ähulicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf ampliatio, restrictio , appellatio, sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbitde die
Consequenliae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Urlheites.
678) lnterdum duo signa muluo se impediunt in propositione aliqua, et umm
tollit virtutem alterius, et nculer terminorum distribuitur , ut „Nonnullus homo est
animal" Quando se impediunt in propositione particulari , indefinita vel singu
lar», tunc terminus, super quo se impediunt, supponit determinate ; quando
in universali, praedicatum supponit simpliciter u. s. f.
679) Necessarium et impossibite ampliant copulam vel compositionem ad omnc
tempus copulative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunetive.
680) Aristotelis Staggritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphgrii Phoenicis;
Arggropito traduetore ; a loanne Eckio Theologo faciti explanalione declarata; adnotationibus
compendiariis itlustrala ; ac scholastico exercitio explicata ; videbis o Lector
priscam Dialecticam restitutam ; ac Neotericorum subtititati feliciter copulatam. (Augs
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.
681) loan. Eckii Theologi in summulas Pctri Hispani extemporaria et succkcta,
sed suecosa explanatio pro superioris Germaniae scholasticis. Augsburg ex Officina
Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit SB bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavonis. Logices exereitamenta Appellala parva logieaha. a lohanne
Eccio In regio Friburgiorum archiggmnasio cantatissimo congesta ac examinata. h
XXII. Johann Eck. 285
und ein Elementarius Dialeclicae''^6). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheit rühmen müssen 6S4), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden
falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
schen Amn. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich
benützen ü85).
Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über
notitia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen üS6); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam's ü87). Auch in der Isagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die Occamisten an68s) und
eo contubernio , quod Pavonis Dursa nuncupatur. Am Schl. : Impressum Argentinae
per Mathiam Hupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXXIV—CXI).
683) Elementarius Dialecticae d. loan. Eckii. Am Schl.: Augustae Vindelicorum
in officina Millerana. 1517. 4. Eine ncue fast unveränderte Auflage ebeud. 1518.4.
684) Er citirt in getrcuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrieb v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert
Capito, Hervcus, Aureolus, Ant. Andreas, Franc. Mnyron, Peter v. Abano, Üccaiu,
Greg. v. lümiui, Thomas v. Sirassburg, Holcot, Buridan, Marsitius, Peter v. Aitly,
Gerson, Paulus Venetus , Dorp, Brutifer, Gabr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bmxellcnsis, Dorbetlus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Montista Coloniensis) , die Mainzer Summula (als Moguntinus), Johannes
Magistri, Petrus v. Aquita, Johannes Majoris, Job. de Wesatia (z. Organon f. XXXIX
v. B) , Menghus Faventinus, Parrcut, Pschlacher, Jod. Trutfeder, Barth, v. Usingen,
Faber Stapulcusis, Clichtovcus, auch Georgius Trapezuutius und fleisch (s.
Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich
tich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er
auch den Bovitlus an.
685) In solchem Sinue besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe
des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freihurg wurde Eck zu
den „tieoterici" gezählt, s. 11. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.
686) Er bespricht notitia abstractiva und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),
und seine Aeusserung (f. 111 v. B) „nolitia est notitia per propositiones" enthält
genau den auf das Urtheit gestutzten Conceptualismus des Occam (s. ebeud.
Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singutare" den von
denThomisten verabscheuten occamistischen Empirismus enthalt (s.ebend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über togica naturalis, usuatis, artificialis,
wobei im Anschlnsse au Albertus Magnus und Scotus (Abschn. XVU, Anm. 363, u.
Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der seientiae sermocinales
bezeichnet wird.
687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqua sui parte est speculaliva, pro aliqua
sui. parte est practica; vetus ars principatiter est speculutivu Cum autem
finis principalis togieae sit argumentatio, sequitur, totam logicum principaliter esse
practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.
688) f. XIII r. B : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo
et significando f. XV r. A: Prima est opinio Plutonis cum suis ideis ; .... ista
tam a phitosophis quam a theologis est reprobata Secunda est opinio Scott.
(f. XVI r. A) Tertia est sententia Occham, Gregorii Ariminensis , Buridani, Marsitii,
Cabrielis (d. h. Biel), Gersonis et communis viae Neotericorum f. XVII r. A;
286 XXII. Johann Eck.
wacht bei der Frage über das principium individualionis die ganz an
nehmbare Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein
principium universalisalionis handle üS9). Die Erläuterung des aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu
Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt B90) , führt
ihn natürlich auch auf die vierte Schlussögur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheit, als im Commentarc zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Strömung der Modernen folgt ü91), sowie er auch nach gleichem
Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könne uy2). Die modalen Syllogismen behandelt
er völlig nach Occainü93), und die inventio medii ausführlich nach der
modernen Tradition des Fecana, Cageti^*). Die Erläuterung zu An.
post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. EL erledigt.
Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,
woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt695), folgt er in der Einleitung
JVon sunt ponenda universalia praeter res signific'antes,' i. e. voces, scripturas vel conceptus,
quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significationem et
repraesentationem. Vgl. Anm. 699.
689) f. XVII r. B: Nutlum est principium individualionis, nisi quod est princi
pium effectivum rei ; unde vere pliitosophuntes rectius universalisationis , quam
individualionis, principium perquirent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei stcts zuerst als explanalio textus eine getrcue Wort-Um
schreibung , dann folgen annotationes zur näheren Erklärung und hierauf expticalio
scholastica, d. h. Exercitien, häutig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von sigmficatio absoluta und connotativa, bei der Lehre
vom Urtheite die Unterscheidung in complexa und incomplexa , sowie bei den mo
dalen Urtheiten den sensus divisus und compositus , noch dazu unter Verwerthung
der consequcutiae (f. LXXXVIII ff.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gitberlus Porrelanus bei Seite lässt; das Gegentheit hievon s. Anm. 700.
691) Pars II, f. XII r. A: Multi derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in
messem alienam ponendo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et
Averroes testutur , poncre quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus
renarral lange alium sententiam Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt
(ich kann über Majotus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden
Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et laudare.
Tartaretus qualuor fucit huius figuroe modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recentiores
ferme omnes novem ponunt, quatuor piimos indiiecte concludentes , reliquos
directe, isto pacta ete. (s. Trulfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise
die Mainzer Summula, Ahm. 4U4) Quomodo prima figura bifariam
usurpetur, in Summutis disquirito (Anm. 701) Itespondetur, quartam figuram
esse ponendam ub aliis distinctam; patet, quia figurarum distinctio sumilur ex diversa
habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta
peculiarem habitudinem; ergo est dislincta figura.
692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.
693) r. XVII r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 ff.
694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur des Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassmensis
adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit.''
695) In summut. P. llisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: lnprimis pturimum
vobis (d. h. dem Sebast. llsuug und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et
XXII. Johann Eck. 287
dem Dorbellus, dessen Memorial-Verse er wiederholt, bringt aber dann
bei Gelegenheit der significatio , welche er nach Weise der Modernen
behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein impurum vorB9u); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er
in dieser Schrift in ahnlicher Art wie Faber Stapulensis nur drei wesentliche
Arten an °97), die modalen Urtheile hingegen nahert er wieder der
Lehre ()ccam's69S). Bei den Universalien aussert er sich hier nichl so
entschieden terministisch wie in der Erlauterung des Organons, wobei
allerdings die Schwache der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte ^99); gelegentlich der
Kategorien aber fiihrt ihn die Erklarung des denominativum zu einer
Unterscheidung der praedicatio, welche eine Verwandtschaft mit jener
bei Altenstaig zeigt 700). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), sondern
spricht nur von ihrer moglichen Zulassigkeit, stellt-aber dabei ebenso
wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinflusst
ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctoritat des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der filnf theophrastischen Modi zu bedenken701);
bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder
philosophtae facuttas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquitiis ac protixis
togices commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristotetis se confert phitosophiam,
Summulas lamen Petri Hispani Burdegattensis non negtigens, ob quam reia
nec iuventus ipsa nec alma facultas unquam pro meritis condignas vobis vices refendere
polest.
696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddam est
purum seu merum universale, quod nihit atiud inctudit nisi actum universalem ; sid
impurum est , cui correspondet actus et conceptus Affirmativa pura : omnis,
quitibet, quicunque, quivis ; impura: uterque, ubique , semper, quottibet, ab aeterno.
Negatioa pura: nuttus, non; impura : neuter, nusquam, nemo, nullotiens.
697) f. XVI v. li: Tres sunt species propositionis hgpotheticae communiter usitatae
et irreduciUites ; ptures enim sunt atiae , sc. temporatis et tocatis, quae
reducuntur ad copulativam, et causatis et rationatis reducuntur ad conditionalem (s.
ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
698) f. XX r. B, wosetbst er auf jene occamistischen Modatitaten scitum, opinatum
u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und compositus verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).
699) f. XXIH r. A: Dtfmitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est terminus
categorematicus univocus iucomplexus formatiter communis natus praedicari
secundum se vel formutiter sgnongmum de. pturibus Praedicabite cst signum incomplexum,
quod natum est ex modo significandi dici, i. e. praedicari de plaribus
essentiatiter distinctis divisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,
sed differunt ratione ; .... nam universale diffinitur per ,,esse in" , i. e. significari,
et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX r. B, woselbst er die praedicatio zunachst in essentiatis und accidentatis
theitt, erstere dann in /luidditativa und quatificativa, letztere in convertibitis
und contingens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benutzt er hier zur Eiklarung
der telzlen Kategorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.
7ul) f. XLVIII v. A: Oistingue dv prima figura, quia large accipi polest pro
sgllogismo, cuius medium subiicitur in una et praedicatur in atia; stricte vero defi
nitur esse ea figura, cuius medium subiicitur in maiori et praedicatur in minori. Si
primo modo loquamur de prima f,gura, tunc inctudit quartam; si vero stricte
usurpetur , tunc sunt quatuor figurae Aristoteles quartam figuram praetermisit,
quia nihit ferme discriminis est inter primam el quartam nisi sola transpositio
praemissarum.
288 XXII. Johann Eck.
die Memorial-Worte Nesciebalis u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Soph. El. 703).
Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel
„Uursa pavonis" trägt (Anni. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Lilleratur
der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen Organons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,
welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Anni. 153) den Wertausdruck „Parva logicalia" aus
dein Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorbellus
überhaupt üblich geworden war), rechnet aber unter den betreffenden
'i'ractaten die Consequeniiae ausdrücklich zur nova logica 705). In der
Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen706). Bemerkt mag werden, dass er supposüio collecliva
als eigene Species zählt707) und neben der alienatio auch der „remolio"
.. 702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.
703) Gelegentlich der Soph. El. benützt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische
Figur aus tur. Bovitlus, De rosis mathemal. (Opusc. cd. Paris. 1510, f. 185). welche
entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit
dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreieckes haben.
704) f. LXXX1V r. A: jVct quem quam moveat eloquens itla bestia Laurentius
Valla in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutites reprobans tet nultum
discrimen fore affirmans inter has „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuit
mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) ... Sed putrescat Me quidem inscitk
sua, cum doctis omnibus ludibrio hubeatur.
705) f. LXXXIV r. A : Dicta aulem sunt parva logicalia ea de causa : tres sunt
logicae partes secundum venerubitem incepturem Withelmum de Ocham, sc. termimis,
propositio, argumentatw (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt
termini , quare, cum illi tractatus passiones termini considerent , non iniuria pana
logicalia appeltati sunt. Ceterum non ignoro , quosdam opinari, parva dici respective
ad magnam logicam Aristotelis, quibus non omnino refragor lsti tractatus pertinent
ad veterem artem, tractatus vero eonsequentiarum ad novam logicam.
70b) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Commentar folgen lässt. Inhalttich verOicht er mit der suppositio occamistische
Lehren und auch die Angaben Buridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),
sowie die moderne Eiutheituug in significatum uttimatum und non ultimatum, ferner
descensus und ascensus; auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
ampliatio als eine Art der suppositio, nimmt status und alienatio auf, und bespricht
auf Grundlage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appellatio formae et
rationis.
707) f. XCIII r. B: SuppositionenPcollectivam logicae prineipes et praecipui non
posuerunt, ut Ocham, Marsitius, quo nullus in logica acutior, Buridanus, ...
Georgius Bruxellensis et atii complures ; alii eam affirmant, ut tam communis schoia
Viennensis et Ertphurdiana tenet, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio
collecliva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und bei Prierias (nnten
Anm. 735), theitweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
XXII. Johann Eck. 289
eine besondere Betrachtung widmet708). Auch betreffs der consequenlia,
welche er in einer modificirten Weise definirl70") , unterscheidet er
illativa und probativa als besondere Arten 7,u) und nimmt in bewusster
Absiebt die gesammte Lehre der probaliones terminorum aus Paulus
Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial- Worte Tanta
scies u. s. f. auf711). Die Obligatio bebandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dein Vor
bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die Insolubüia untei Erläu
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).
Der „Elementarius dialecticae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde |I4), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch
die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" bei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-
708) f. XCVIII r. A: Remotin est terminus non supponens propter aliquid additum,
quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationatis plugis vapulabit."
709) f. C i'. B: Consequentia est oratio habens implicite vel explicite antecedens
et consequens et notam iüationis affirmatam.
710) f. C V. B: Consequentia itlativa tantum est, in qua antecedens de necessitate
infert consequens, non tamen probat; probativa tantum est, in qua antecedens
non de necessitate infert consequens, tamen probat probabttiter et topice ; itlativa et
probativa simul est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat.
711) f. Cll v. A: Ordine congruo imitaturi Paulum Venetum expediemus maleriam
probalionum, quia probatio, de qua hie agitur, est consequentialis ; f. CHI r. A
die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.
712) f. CVI r. A: Obligatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam
secundum aliquem statum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich positio, depositin, casus, impositio, petitio, sit verum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.
713) f. CVIII r. S. Abschn. XX, Anm. 465 If.
714) Im Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oettingen : Dialectices
elementarium pro tirocinium in logica agere volentibus extemporarie effudimus
potius, quam scripsimus.
715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Eintheilung
desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien; dann folgt das Ur
lheit, wobei das hypothetische in sämmtlichen. sechs Arten (condit., ration., causa),
copul. , disj., tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Cnmmentare zu
Petrus Hispanus verfahren , s. Anm. 697) , hierauf die proprietates terminorum (s.
Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. post., Topik mit Einschluss der „probalivae consequentiae" , d. h. die
probaliones terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. El. Zuletzt
gibt Eck unter dem Titel ,,De modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge
meine Regeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligatoria
angehören.
Phantl, Gesch. IV. 19
290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere fur kurzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).
Bereits naher den eigentlichen Eklektikern steht der Romer Giorgio
Benegno, doch zeigen seine Praecepla dialectices 7 17) noch ein sehr
fiihlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so moge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfaltigen Bemerkung
iiber den Unterschied zwischen logica und dialectica116) beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kiirze uber die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen , hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de divisione und de definitione einzuschalten 719). In der
hierauf folgenden „argumentatio" halt er sich zunachst betreffs der Syllogistik
an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erortert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulassig aus, hiilt aber zugleich
eine ErgSnzung aus Roethius bezuglich der hypothetischen Schlusse
fur nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollstandig in das
Material der modernen Terministen einzutreten 721).
716) Die hauptsachticheQuelte dieser Strbmungtiegt in Majoris (oh.Anm. 424 If.)
und seinen Schulern insgesammt; in roller Entschiedenheit abcr begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stofles bereits bei Altenstaig (Anm. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artit dialecticaes [sic] praecepta vetera ac no«o miro artificio conscripta
a Georgio Benegno Archiepiscopo Ptazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facite
principe, acutissime simul ac timpidissime traduntur ele. Romae 1520. fol. (Zu Anfang
bewegt sich die Darstellangsform in Frage und Antwort, spater nicht
mehr).
718) f. III r. : Logica est scientia, qua sciendi sive verum a falso discernendi
ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte , interdum el «f
pturimum pro una ipsius parte , quae topica seu locatis appellatur , accipitur
Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum principia viam
habens.
719) Diese Beiziehung des Boethius, weleher bisher, wie wir sahen, unbentitzt
tiegen gelassen btieb, riickt den Benegno naher an die Eklekliker.
720) f. XL r. : Plerique afferunt atiam figuram, quando medium praedicatur tn
motori et subiicitur in minori Nonnulti in urbe Parisina eidem opinioni
adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt , sc. Bamana , Camene,
Dimari, Fimeno (s. bci Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute eam amplexus
sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem
prorsus respuo; eadem enim est prima et quarta, in utraque etenim est eadem habitudo
medii cum extremitatibus . Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syllogismen
und fugt wieder einen Auszug aus Boethius de sgllog. hgpothetico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmaht er Fecana, Cageti (f. LVII).
721) Er bringt nemtich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulns
Pergulensis (f. LVIII , s. ob. Anm. 38 ff.) , lasst dann Topica folgen (f. LXV v.),
womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetus
; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre
von suppositio, amptiatio und appellatio uber (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erlauternd ; sodann nimmt er
noch die gesammlen Probationes terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und
reiht hernach die Obtigatoria in ziemtich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXII. Johann v. Glogau. 291
Li dem Umstände aber, dass neben einer syncrelistiscben Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf liefere Diffe
renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachblülhe
der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern linden,
welche chronologisch jener nemlicheu Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1507), welcher ein Exercitium novae logicae , jedoch nur
An. pr. und Soph. El. enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will724) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. El., woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),
er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depusitio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von Insolubitia (f. CXL1V).
722) Exercicium Novae Logicae Scu Librorum Priorum Et Elenchorum Mgri
loannis de Glogavia pro lunioribus rccottectum ac noviter emendatum. Am Schl.:
In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter recogriitac ac impressac.
1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mitg Boze Chwala am Ende der vorletzten
Seite bedcuten doch wohl den Drucker).
723) Das Titelblatt enthätt über einem Holzschnitte nur die Worte Liber posteriorum
anakticorum ; auf der Rückseite desselben sieht unter Anderem: Ut Aristolelis
in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad mtelligendum sit facitis
quaestionumque Magistri lohannis Versoris intellectus sit planior et addiscentibus levior,
eyo magister lohannes Glogaviensis almae fiorentissimaeque universitalis studii Cracoviensis
maioris collegii artistarum collegiatus .... nodosam et perplexem senknliam
in teviorem nwdum recolligerc institui. Aegidii Romani, Thomae Aquinatis, Atberti
Magni , Paulique de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretaliones et explanationes
adducam. Impressum est hoc opus ad impensus lohannis üatlcr civis Cracoviensis
1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in ducali opido Lipsensi per
Baccatarium wolffgangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsätzen erwähnten Oerttichkeitcn (s. Anm. 399 f.) witl ich die Vermuthung
nicht unterdrücken , dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar
vertasste, vielteicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, alterdings unter
der Voraussetzung, dass derselbe von seinem ursprünglich eklektischen Standpunkte
aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.
19*
292 XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus
nebst allem Zubehor, d. h. Fecana, Cageti u. s. f. aufnimmt 726).
ln anderer Art verfahrt der als einer der ersten litterarischen'Gegner
Luther's bekannte Silvester Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).
Derselbe will in seinem Compendium dialecticae121), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste 72b),
in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,
vereinigen. Dabei aber bestatigt sich neuerdings unsere fruhere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Anm. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Universalienfrage,
sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida verilas" und „««-
tuslas" parallel stellt, hingegen den nominales oder terminislae oder
sophistae das Gebiet der flgmenta und der dispulatio zuweist, will er
in ahnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sacbe
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseiligen Lilleratur
das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunachst
insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731).
Eben dieses aber fiihrt ihn nach der iiblichen modernen Elintheilung des
Terminus zur Erorterung der intentio selbst, wobei er vollstandig den
Grundsalzen des Thomismus folgt732), wahrend er hei den Universalien
726) f. 45 r., woselbst er auch die Worte wiederholt : quae figura communiter
propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.
727) Compendium dialecticae fratris Sitvestri de prierio Sucri ordinis praedicutorum.
Am Schl.: Venetiis arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.
728) Apologia magistri silvestri de prierio in dialecticam suam cum explanatioae
elarissima totius maleriae intentionatis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Rogerium.
1499. 4.
729) Comp. dial. am Anfang : Adolescentium labori compatiens reatistarum ae
nominatium doctrinas, quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium suppetit,
in unum conserui, qualeuus studiosus quisque sotidam veritatem simul et disputandi
solertium faciti studio consequatur Dc eo ente rationis , quod relatm
est in rebus intellectis excogitata (ut nomen, oratio et argumentatio) formatiter rel
sub suo formati sumpta, scctuso docendi ordine tractans tribus tibris opus omne
distinxi iuxta triplex rutionis operatum. In der Apol. spricht >.r sich ahntich aus:
Diffinitiones ac regulas sic sum moderatus, ut cum mea doctrina quisque, quam volaerit,
viam tveatur; cum enim suppositio usus termini sit, hic quidem hunc usmn
sotum in propositione esse profitebitur, itle vero forte etiam extra ; nam si quempimi
ad meditandum de rosa excitare votuero, id ct rosa ipsa subiecta ocutis et notniue
eius itlalo auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel sola terministarum
figmenta vel solam reatistarum vetustatem noverunt Asseverant, qu,-l
in Albertuccium tam patentia furta commiserim , a quo Insotubitia Obtigationesqte
subripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso timine atiena, i. e. reatistnrum
sophistarumque doctrinas, me scribere non infitior.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Snmmula fiir sich in Anspruch grnommen,
s. ob. Anm. 82.
731) Tractatus primus de ente rationis , quod primam eius operationem consequitur,
secundum quod reperitur \in signis seu terminis simpticibus communibus ad
terminos primae et secundae intentionis.
732) Quaeritur igitur , quomodo possit addiscentioribus mens sancti Thomae declarari
circa maleriam intentionalem , Adducam utiquas auctoritales Thomae,
XXII. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus «wischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedicabilis)
mehr in occamistischem Sinne ausspricht,733), daher er auch den
Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wertaus
drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 134). Hier
auf folgt die suppositio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der ampliatio,
restrictio und appellatio (mit Ausschluss der distributio) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt735). Darüber, dass er die proprietates
terminorum noch zum ersten Iiaupltheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um terminus
simplex handle 736). Die seeunda operatio rationis aber, d. h.
die Urtheils-Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelter zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenthümliche
Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen738).
Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt739).
et ponam aliquas collaliones inter Hervcum el Capreolum. Zu dieser thomistiseben
Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge
nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome ans Capreolus verfasste (gedruckt in
Cremona 1497 u. noch 1649).
733) Universale est res intellecla ut apta nata esse in pluribus ut res
Praedicabite vero est res intellecla ut praedicabitis de aliquibus. S. Abschn. XIX,
Anm. 765 ff.
734) Traclatus de eodem (d. h. über das praedicabite), ut reperitur in significalis
terminorum primae intentionis; et primuth de praedicamento substantiae ete. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Relation.
735) Er theitt nemlich die suppositio zunächst in matmalis und formalis,
letztere in impropria und propria , diese letztere in simplex und persnnalis, diese
letztere in discreta und communis, letztere in determinata und confusa, letztere in
collectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,
endlich letztere in absoluta und aecommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe
dingt oder bedingt ist).
736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus
traetasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio
sintim profitear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut polius sentio, suppositio
passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id egi,
quia certum quidem est, suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in
propositione neene, dubium. Im Compend. ist ihm das Urlheit als Gegenstand des
2. Buches: ens rationis, quod secundam operalionem rationis consequitur.
737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheite die Un
terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,
Anm. 286), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheites (conditional,
disjunetiv, copulativ, causal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und
ausserdem die Behandlung der exponiblen Urlbeite als aequivalentes hgpothelicis (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber tertius de ente rationis, quod tertiam rationis operationem consequi
lur. Dabei wird mit den Consequentiac aus Marsitius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und effectus) begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),
nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-Schlüsse ; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.
739) Am Schlnsse der Obligationes : Pro maiori aulem intelligentia dictorum
294 Gregor Reisch. Thomas Murner.
Gregor Reis ch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Beichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. .1. 1525) hat in seiner vielbenützten Marga
rita phitosophica, d. h. einer Encyclopädie zum Bedarfe der Studirenden
der philosophischen Facultät 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
Haaptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder
nen Tenninisten unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 741).
Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Logica memoraliva" 742) , merkwürdig durch die logischpädagogische
Anwendung des Karteuspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein offlcielles Zeugniss bei
bringen konnte , nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden
Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das
ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliqua notubitia subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe naeh Erläuterungen
zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.
740) Margarila phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft
bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus
gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina dcut
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben urtes ist ein Holzschnitt vorge
druckt, wovon der die Diuleclica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelblatt figurirt.
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomen, verbum
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle kontroverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131) , hierauf die Lehre vom Urtheite
aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles halt, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syltagismen
(mit Aufnahme der Regeln Fecana , Cageti u. s. w.), sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Soph. El. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel passiones terminorum in kurzem Anszuge aus
Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppmitio , ampliatio,
restrictio, appellatio, distributio und Exponibitia.
742) Logica memorativa Chartitudium logicae, sive totius dialccticae memoria;
et novus Petri hgspani lextus emendutus ; Cum iucundo pietasmatis exercitio ; Eruditi
viri f. Thomae Murner Argentini; ordinis minorum; theologiae doctoris eximii. Am
Schl.: Argentinue industrius vir loannes gruninger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite : Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego
magister loannes de Cloaovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Collegiatus
.... testimonium do veritutis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Arnentinensis
filium haue cbartitudiorum praxlm apud nos finxisse , tegisse et
.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes el indoeti .... sie
evaserint memores el eruditi, quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,
quiddam magicarum rerum infudisse polius, quam praecepla logicae tradidisse
Ad expurgationis responsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,
sie a nobis approbatum, quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce
iudicaremus.
744) Als allgemeines Titelblatt („Tgpus logicae") figurirt folgender Holzschnitt:
Ein Jäger gebt auf die Jagd ; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem
duae praemissae als zwei Busen hervorgehen; der das Horn ballende Arm bedcutet
argumenta; auf seiner Brust ist conclusio geschrieben; sgllogismus ist sein Waidmesscr,
quaestio der Bogen in seiner rechten Hand ; seine beiden Beine sind praedicabilia
und praedicumenta ; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
XXII. Thomas Murner. Avcntinus. 295
sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgende als mnemonische
Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht746), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist747), so
dass nach Murner's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden soll 748). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt "hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,
äusserst Weniges hinzu749).
Endlich als efti Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo
hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i. J. 1474, gest. i. J. 1 534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
veritas und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor
dergrunde rechts wuchert das Kraut der Parva logicatia , ebendort im Mittelgrunde
steht das Gestrüpp der Insolubitia und Obligatoria, hinter welchem sich die sitva
opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Occamistae, Scolistae, Tlwmistae,
Albcrtistae).
745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Cbartitudium gelten, vor
läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntiatio, 2) ein Krebs praedieabite , 3) ein
Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel sgllogismus, 5) ein Skorpion locus dialecticus,
6) ein Kurhut fallacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Hcuschrecke ampliatio,
9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appellatio], ll) ein Rabe distributio, 12) der
Halbmond expositio, 13) eine Katze exclusio , 14) ein Wappenschitd exceptio,
15) eine Kaiserkrone reduplicalio, 16) eine Schlange descensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bitder
zu demjenigen, was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im
Kartenspiele) dcutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheiulich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll
ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint
mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbitd enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmtljch als mnemonisches
Mittei zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für
sich< allein einüben könne.
749) Nemlich bei sonus etc. einige Bemerkungen über significalio und intentio
prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheite die Unterscheidung zwischen lerminus
communis und singularis, sowie auch die Umkehrung und die Modalität hier aus
führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Enthymcma , und
bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XX11. Aventinus.
Universität Ingolstadt war750). Er knüpft dabei, offenbar durch thoiuistische
Litteratur veranlasst (s. ob, Anm. 84 u. 625), au eine Notiz über
lioscellinus an und berichtet, ilass die „Alten" oder „reales" ein wirk
liches Wissen betreffs der objektiven Dinge anstreben , während die
„Neuen" oder „nominales" sich im Uebermass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen , und nachdem er sachgemäss hervorragende
Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützte Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge halte , welcher zwischen Antiqui und
Modeini betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungs
kreise ficrsons angehörte (s. Absehn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt er den Parteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Universalienfrage
(s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltuug nicht fehige-
750) Aventinus, Annal. Boi. VI (cd. Cisner. 1615) p. 383: Hiscc quoque temporibus
fuisse reperio Rucelinum Britannum ete. (s. Abschu. XIII, Anm. 317)
Eo nnmque autore duo Aristotelicorum Peripatetieorum genera esse coeperunt , unuffi
itlud vetus, locuples in rebus procreandis, quod scientiam verum sibi vindicat, quamobrem
reales vocantur; alterum novum, quod cam distrahit, nominales ideo nuncupali
, quod avari rerum, prodigi nominum atque nolionum verborum videntur esse
assertores. In hisce duobus gencribus dissidium et bellum civite est ; illius Thomas
Aquinas Italus et Iohannes Duns Scotus, huius Withelmus Occomensis , cuius scpulcrum
murmorcum apud nos in Boiaria Monachii in templo Franciscanorum monstrutur
(— nicht mehr vorhanden —), Marsitius Haidclberqcnsis academiae , Joannes Buridanus
Viennensis ggmnasii institutor , Gregorius Ariminensis Viennae Itumalus, antesignani
sunt. Alios et tot munitos Peripatelicae famitiae phitosophos et proximos
quosque a prioribus dissentientes praetereo ; aliis subinde aliae opiniones, alia placita
sunt ; ita fit, ut nulli duo concinant Veterani scientiam utpote aemulam natural
de rebus sive in rebus existere (nempe notatio natura« et sensus animadversio peperit
artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente , cogitatione dumlaxat. distinguuntur,
diversa quoque esse contendunt, sind est numerus et res, quae numeratae sunt (s.
bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tironum calerva haec , quae solum intelligentia et
cogitatione separuntur, idem esse censent , nec enim aliud numerum, quam res numeratas
, caecitatem, quam caecum esse, ipsis placet; hi scientiam quoque potissimum
de dictionibus et nusquam nisi in animi nvtionibus atque rationibus esse docent. ...
De ideis quoque digladiantur Aristoteles primus huiuscemodi
species labefacta vit Stuici nullam talem ideam in natura rerum sed notioncs
in uliimo esse dixerunt Antiqui Aristotelis opinionem, recentiores Stoicorum
seetantur. lstaec novo Aristotelicorum secta a veteribus paene explosa et exsibitata
a Withelmo Occomensi rursus exeitata, aueta , atque de integro instaurata est ; haue
ob causam a suis venerabitis inceplor rocari solet. Vicitque manus Wilhelmi adeo,
ut celeberrima Athenaea Galliarum Lutetia (ob. Anm. 406—530), Germaniae magnae
Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscorum Angitostadium (Anm. 75 u. 369 ff.),
Noricorum Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in itlius verba iurarint. Exstat in
Rucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nttoris cultusve, sed testimonii
gratia subscribo:
Quas Ruceline doces, non vult dialectica voces,
lamque dolens de se non vult in voeibus esse;
Res amat, in rebus cunetis vult esse diebus ;
Voce retractetur; res sit, quod voce docetur.
Ploral Aristoteles, nugas docendo senites
Res sibi subtraetas per voces intitulalas ,
Porphgriumque gemit, quia res sibi lector ademit.
XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297
griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus
anderen Quellen wusslen , dass die Richtung der Modernen in Paris
(Ma joris und seine Schule), Erfurt (Trulfeder), Ingolstadt (Parreul) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit
einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In
der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine eintheilende
Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestaltet, dass
er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianisrher Auf
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden752).
Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern musstcn.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die
flulturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Qui res abrodit, Ruceline, Boethius odit.
Non arqumentis nulloquc sophismale sentis,
Res existentes in voeibus esse manentes.
751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encgclopedia orbisque doctrinarum
hoc est Omnium artium. scientiarum , ivsius phitosophiae index ac divisio, scriptores
earundem rervm. Ex Platone Aristotele Cicerone Varrone Quintitiano Lactantio divo
Rierongmo Divo aurelio Augustino Themgstio Boethio Severino Alberto magno episropo
Batisbonensi Albino (d. h. Alcnin) praeceptore Caroli maqni. loannes Aventinus Thurinomarus
lectori ete. Am Schl. : Impressum Augustae in officina Mitleraniana
1517. 4.
752) Logica, quae et rationalis, est de dicUonibus, sermone ac ratione; dieselbe
wird eingetheitt in grammatica (de oralione recta) und rhetorica (de oratione quatenus
pcrsuadet) und dialectica (de oratione, ut alt Cicero, ratione conclusa, s. Abschn. VIII,
Anni. 23 ff.). Hierauf iheitt er die Phitosophie in adminiculativa und principalis,
wobei er von ersterer sagt: Adminiculativa, quae et minus principalis logica ab
Aristotele in Topicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm. 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, quod non de rebus, sed de
rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae , quae in rerum
cognitione versatur ; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibusdam
peripateticis. Dann theitt er abermals die phito sophia minus principalis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreibt:
Diolcctica est ditigens ratio disserendi disputandique , „reden non den sachen auff
bedertag partheg und weg aussrechnen", officium dare, modum viamque sciendi, docendi
, discendi, i. e. docere facere ratiocinationem, „lernt mass, weis und weg,
rechnung machen, w e und von wan sg sein sol"; gracci sgllogismum vocant ; finis,
investigare rem ignotam , ,,wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sot, das
er nit kan"; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore
investigat feram. Libet propter imperitos crassiore uli musa ac vernaculo sermone
„wen ainer am ding nil verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,
pass nachgedencken, mues aussrechnen, item kans nit aussrechnen"; Ha cuiusque rei
ignotae notitiam acquirimus per ratiorinationem, quam docet facere dialectica. Huius
scientiae prinecps est Aristoteles, titi eliam Cicero sentit; a \peripalelicis vocabulo
peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Schlussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceronianern, welche
uns im folgenden Abschnitte beschaftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachbluthe" auch spater noch (— ja spater, als man gemeinig
lich glaubt —) einige „Nachziigler" treffen, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so
eben an uns voruberzogen , Susserst ahnlich sind. Da mir jedoch uber
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer
Tendenzen nicht uber das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zahigkeit mittelalter
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht vollig
erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten.
REGISTER.
Absolutum — connotativum 5, 109.
actus intelligendi — significandi 15.
intelligibitis 108.
adiectiva distrahentia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adversativa propositio 52.
Aeneas Sylvias 160 f.
aequiparantia 66.
Aequipollenz 74, 130, 179.
Agricola Rudolph 167 ff.
Aitly Peter von 103 ff.
Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.
Albertislen 184, 223, 227 ff.
Alexander Sermoneta 235.
alienalio 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Joh. 265 f.
Amans Nicolaus 238.
ampliatio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
177, 246, 279, 293.
modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Angelus Politianus 170 f.
Anglicus Johann 196.
Anonymi 40, 225 ff, 261, 264.
Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,
182, 185 ff, 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 ff.
de Fantis 270 f.
Sitvester 238.
Sirectus 196 f.
Scotus 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Offrcdus 181 f.
appellatio 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
ralionis 202, 259, 288.
apprehensio simplex 15.
a priori — a posteriori 78, 144, 240.
aptitudo 143.
Aquita Petrus de 268.
arbor praedicamentalis 249.
Aretinus Leonardus 159 f.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophistica 251, 261. -
Ariminensis Gregorius 9.
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Bartholomcus 243 f.
ars opponendi 40. S. auch modus,
auctoritates 231.
Aventinus 295.
Barbara, Celarent u. s. f. 76, 178, 242.
Barbus Paulus Soncinas 229.
Basel Universität 189 f.
Bartholomcus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274.
Begriff vorangestellt 289 f.
Begriffe entgegengesetzte 252, 266.
Benegno Giorgio 290.
Bencdictus Victorius Faventinus 235 f.
Bernardinus Pctri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Blanchellus Faventinus 232.
Boccaccio 155.
ßonelisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovitlus Carolus 282 f.
Breslau Michael von 264.
Breylkopf Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 ff.
300 Register.
Brulifer Stephanus 198.
Bruxellcnsis Georg 199 ff.
Petrus 275 f.
Buchen Konrad von 267 f.
Buridan Jobann 14 ff.
Cajetanus de Thienis 233.
de Vio 272 f.
Campen Heimerich 182 I.
Capreolus Johann 174 f.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 f.
Caspar Lax 255 f.
cassatio 41.
casus 42 f., 137.
casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,
254, 293.
Catalanus Joh. 221.
categorema — sgncategorema 216.
categorematicus 109, 120, 123.
Caubraith Robert 257.
cedal tempus 42. S. auch tempus oblig.
certificate 53.
chartitudium 294 f.
Ciceronianismus t59 ff, 169.
Clichtovcus Jodoc 280 f.
Clienton 90.
Colonia Johannes de 271.
communicabititas 123.
complexe significubite 11, 112, 207, 246,
248.
complexio distans — indistans 26, 62.
complexum — incomplexum 26, 93, 104
109, 123, 236.
compositio 111, 216.
conceptistae 222. .
Conceptualismus 17.
conceptus 28, 108.
complexus — incomplexus 109.
nominalis 15.
concomitantia 117.
conditionalim 131.
conditionatum 44.
confuse 10.
connolativum 5, 30, 62, 109.
consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff, 56 ff,
73 ff, 78, 101 f., 115, 131 ff,
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 ff, 239, 242, 246 f.,
250, 260 f., 264, 272, 279 ff,
288 ff.
simitis 260.
probativa 289.
contingens 203, 249, 251.
ad utrumlibet 24.
contrahibititas 194.
copulatim 131, 257.
copulatio 267.
copulatum 44.
Coronel Anton 252 ff.
Cranston David 251 f.
decipi 256.
Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,
265, 290.
demonstratio potissima 184, 277 f.
quia — propter quid 78.
deposilio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,
210, 255.
descensus 208, 243, 247.
desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233.
ditemma 167.
disiunctim 131.
disiunctum 44.
disparatus 49, 52; 133.
disputatio 292.
quodlibetica 209, 251.
disquiparantia 66.
distans — indistans 204.
distinclio 195, 197 f., 269.
distrahens terminus 124.
distrahentia adiectiva 51.
distribulio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 f.
Dominicus de Flandria 272.
Dorbellus Nicolaus 175 f.
Dorp Johann 237.
dubie positio 210, 255.
dubitatio 41, 43, 83.
Dullaerl Johann 256 f.
Dulmenton 90.
Dumbleton 196.
Eck Johann 284 ff.
Eintheitung s. divisio.
Eklektiker 291 ff.
Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254,
291.
eloquentia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
ralionis 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthgmema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 I.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs-Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 ff.
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.
esse obiectale 145 ff.
excepliv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208, 249.
exclusiv6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,
208, 249, 263.
exemplum 167.
experientia 105.
experimentum 35.
explelivus 131.
exponibitia 86 ff., 102, 115 f., 125 f.,
177, 199, 204, 208 f., 225,
Register. 301
231), 239, 242, 249, 254,
263, 268, 279, 293.
exponible Schliisse 167.
extremum complexum 44, 129.
disiunctum, coputatumn.s.f. 44.
Fabcr Johann de Werdea 203 f.
Stapulensis 278 f.
Fabristen 257, 280.
fallacia secundum quid 41.
falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,
280.
Fantis Antonius de 270 f.
Faventinus Benedictus Victorius 235 f.
Blanchellus Menghus 232.
Fecana, Cageti ete. 201 l, 206, 209,
224, 228, 237, 243 f , 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Enzinas 262 f.
fit 118.
Flandria Dominicus de_272.
forma intentionatis 145.
formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
nnitas 4, 11, 17, 3S 94.
formatistae — terministae 146 ff.
formatitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,
148, 163, 176, 195 ff., 205,
222 f., 269 f., 295.
formatiter — formatissime 135.
Franciscus Sylvester 273.
.Tagius 273.
Freiburg i. Br. Universitat 190.
futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 f.
Galenische Schlassfigur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179, 205, 207, 242,
245, 264, 274, 286 f.
Gebwiter Johann 264.
genus generalissimum 162.
Gennadius Scholarius 156 f.
Georgius BruxeHinsis 199 ff.
Gemistos Plethon 156 ff.
Trapezuntius 156, 169 f.
Valla 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 f.
Gerson Johann 141 If.
Glogau Johann von 291 f.
Goddam Adam 6.
Gorkum Heiurich von 220.
Gregoiius Laticephalus 283 f.
von Rimini 9.
Greifswald Universitat 190 f.
Greve Heiurich 263.
haecceitas 121, 176.
Hagenauer Commentar 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Harderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universitat 187.
Heimerich de Campo 182 f.
Heinrich von Gorkum 220.
Greve 263.
Oyta 103.
Hentisberus 89 ff.
Heyntin Johaun 229 f.
Hibernicus Mauritius 269.
hic et nunc 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 f.
de Nuciareltis 271.
Pardus 246 f.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrinus Joh. 267.
Holeot Robert 6 ff.
Hundt Magnus 277.
Jacobus Almain 238.
Faber Stapuiensis 278 f.
Magnns Toledanus 140 f.
Riccius 235.|
identitas 269.
analogica 184.
idotum 10.
imago 10.
immobitilatum 58.
immutatio vitatis 108, 234.
impertinens 43, 53, 80.
impositio 53, 55 f., 81, 210.
dependens 81.
prima et secunda 63, 110, 123.
incipit s. desinit.
Individuation s. principium individ,
Induction 35, 167, 234.
inesse 33.
inferius ad superius 49 ff., 57 f., 133,
263.
Infinitation im Syllogismus 34, 77, 99,
249.
infinitum 251.
Inghen Marsitius von 94 ff.
Ingolstadt Universitat 190, 297.
insotubitia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff.,
103, 110 ff., 138 ff, 180,
203, 209, 217 ff., 238, 246,
250 ff, 255 f., 267, 280,
289 f., 293.
iustantia 35.
institutio 41.
intensio et remissio s. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secunda 63, 109, 123.
Interpolationen zu Petrus Hispanus 21 1 ff.
intuitio 12.
inventio — iudicium 181.
inventio medii 34, 201 f., 206, 236 I.,
243 f., 284, 286, 292.
Jodocus Ctichtoveus 280 f.
Trutfeder Isenacensis 241 f,
302 Register.
Johannes Altenstaig 265 f.
Angticus 196.
Antonius Scotus 277 f.
Buridanus 14 II.
Capreolas 174 f.
de Coionia 241.
Dolz 260 f.
Dorp 237.
Dutlaert 256 f.
Eck 284 ff.
Faber de Werdea 203 f.
Gebwiter 264.
Gerson 141 ff.
v. Glogau 291 f.
Heyntin a Lapide 229 f.
Hotandrinus 267.
Magistri 268 f.
Majoris Scotus 247 f.
de Monte 271.
Parreut 239 I.
Rautin 238.
Venator 235.
Versor 220 f.
Wessel 231.
lsenacensis 241 f.
iudicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 f.
Kategonen 25, 65 f., 162 f., 203, 214,
222 f., 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Kolu Universitat 148 f., 223 ff.
Kourad v. Buchen Wimpina 267 f.
Lambertus de Monte 221 f.
Landultus 221.
Lapide Johannes a 229 f.
Laurentius Valla 161 ff.
Lax Caspar 255 f.
Leipzig Universitat 190 f.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Bruni 159 f.
Lintholz Joh. 229.
logica artificiatis 202, 204, 241, 245.
fidei 7.
formatis 7.
memorativa 294 f.
naturatis 7, 202, 204.
usuatis 202, 204.
tumen naturale 104.
Magistri Johannes 268 f.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledanus 140 f.
Mainz Universitat 192.
Mainzer Summula 233 f.
Majoris Johannes 247 f.
Manderston Withelm 257 ff.
Mantuanus Petrus 176 ff.
Manzolas Barthol. 274.
Marcho Hieronymus de 271 f.
Marcus 60.
Maricalmus With. von 221.
Marsitius von Inghen 94 II.
Martinus Magister 231.
Molenfelt 210.
Poltichius 273.
Mauritius Hibernicus 269.
maxtff,ae propositiones 168 f.
Maxime 78, 168 f.
Mayr Johann 284 ff.
Mayronisten 196.
M.,zotinus Sylvester 292 f.
Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.
-worte bei den Exponibitia 208 f.
im Syllogismus s. Barbara.
Menghus Faventinus 232.
mentate — vocate — scriptum 61, 106,
108 f., 202, 207.
Michael von Breslau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
mititia scholastica 52.
mobititatum 58. .
Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und
reales.
modus disputandi et solvendi 289. S. aucb.
ors.
inteltigendi 107.
toquendi consuetus — inconsuetus
74, 96. 293.
significandi 106 f., 109, 142, 145,
269.
Molenfelt Martin 210.
Monte Gerhard de 223 f.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 f.
Stephanus de 238 f.
Mucagata fhitipp 229.
Murner Thomas 294 f.
Muttersprache 167, 297.
negatio praegnans 129.
Negation 20, 49, 95, 165.
neoterici 285.
Nicolaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 f.
de Orbeltis 175 f.
von Oresme 93.
Tinctor 198 f.
Nicolettus 118 ff.
Nigri Petrus 221 ff.
nominales 142, 205, 292.
aadreaics 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Antiqui und
reaics.
non 216.
notitia 10, 108, 241, 285.
abstructiva — intuitiva 60, 201.
Novo Castro Andreas de 246.
Nuciareltis Hieron. de 271.
obiectale — reaic 145.
Register. 303
obtigatoria 8, 37, 40 ff., 52 ff., 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.,
210, 218, 233, 251 f., 255,
267, 280, 289 f., 293.
Occam Pseudo- 41 ff.
Occamismus 2.
Offredus Apoltinaris 181 f.
Otivier von Siena 234 f.
Oquetin 246.
oratio tentativa 137.
Oresme Nicolaus von 93.
Oyta Heiurich von 103.
Pardus Hieronymus 246 f.
Paris Universitat 186 f., 297.
Pariser Cursus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parreut Johann 239 f.
Parva logicatia 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Parvutus antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
modernorum 219.
Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.
Pergulensis 180 f.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pertinens — impertinens 49, 80, 133,
137, 218.
petitio 42, 82, 210.
Petrarca 152 ff.
Petri fiernardinus 237.
Petrus von Aitly 103 ff.
de Aquita 268.
Bruxellensis 275 f.
Hispanus Interpolationen zu 211 ff.
Mantuanus 176 11.
Nigri 221 ff.
Tartaretus 204' ff.
Thomas 195 f.
phitosophia reatis — sermocinatis 148.
Piccolomini Enea Sitvio 160 f.
Platoniker 156 ff.
Plethon 156 ff.
Potitianus Angelas 170 f.
Poltich Martin 273.
pons asinorum 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
posilio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,
255.
dependens cadens — renascens 82.
propositionum de inesse 246, 259.
posterioristicus 78, 98. S. auch a priori.
potestates sgllogUmorum 215.
praedkatio 249, 266, 279, 287.
essentiatis — accidentatis 62.
identica — formatis 95.
praefingerc 255.
praegnans negatio 129.
propositio 243.
lerminus 130.
Prag Universitat 191.
Prieria Sylvester Mazotinus de 292 f.
principium exctusi tertii 18.
identitatis 18 f., 49, 106, 144.
individuationis 4, 17, 78, 184,
286.
universatisationis 286.
prioristicus 98. S. auch o priori.
probatio terminatis 233.
terminorum 122 f., 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuarium argumentorum 227.
propositio mentatis —«ocalis — scripla 7 f.,
12, 111, 254.
descriptibitis , exponibitis , officiabitis
128.
ptures 114.
rationatis 46.
simitis 180, 257, 260, 263.
Pschlacher Kourad 266 f.
ipevSofievoc. 171.
Pseudo-Occam 41 ff.
quod est 76 f., 94 f., 98 f.
Radulph Strodus 45 ff.
ratio obiectatis 145 ff.
ratiocinatio 169.
Rautin Jnhann 238.
reale — obiectale 145.
reales 232. S. auch Antiqui und iiominales.
in metaphgsica 146, 148.
und moderni 239.
und terminales 274.
reatistae 292.
redupticativ 33 f., 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Reisch Georg 294.
relativa 29.
relativi termini 49, 52.
Renaissance 151 fI'.
res 38, 154.
praedicabitis 276, 293.
restrictio 30, 100 f., 279, 293.
Rhetorik 162.
Riccius Jacob 235.
Richard v. Capsatis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Rimini Gregor von 9.
Robert Caubraith 257.
Holeot 6 ff.
Rosetus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetius Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 ff.
Scholarius 156 ff.
scientia rationatis 161.
realis — sermocina/is 176.
304 Register.
scio, dubito u. dgl. 50.;
scitum, opinatum u. dgl. 32, 99.
Scotisten 194 ff., 268 ff.
terniiuistische ]98 ff.;
Scotus Jobannes Antonius 277 f.
Majoris 247 f.
sensus compositus — dirisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 ff., 128, 180 r.,
205, 280, 284.
sequela 133.
scrmo 105.
sermocinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Alexander 235.
si 257.
Siena Olivier von 234 f.
signa 61, 142, 164, 263.
se matuo impedientia 284.
signutum conclusionis 13, 78.
significare quiescenter 123.
significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,
120, 134, 142, 144, 176 f.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva — formalis 113.
significatum adaequatum 134.
totate 13, 134.
Ultimatum 27, 99, 110.
universate 287.
signum — consignum 107.
Sitvester Antonius 238.
Franciscus 273.
de Prieria 292 f.
simitis consequentia 260.
forma propositionis 180, 257, 260,
263.
simititudo 56.
essentialis 168.
Simon de Lendenaria 236 f.
simul 19.
Sirectus Antonius 196 f.
sit verum 44, 83, 210.
Soncinas Paulus 229.
Sophismen 83, 92, 139 f.
sopfiistae 292.
sorites 167.
species intelligibitis 142.
naturalis 105.
repraesentans 10.
Stapulensis Jacob Faber 278 f.
status 30, 100.
Stephanus BrulitVr 198.
de Monte 238 f.
Stipulation 15, 28.
Strodus Radulph 45 ff.
subieclum 175.
Suiseth Richard 90.
nimmulae 248.
superius ad inferius 52, 57 f., 133.
suppositio 25 ff., 39, 66 ff., 99 f.,
116, 123, 176, 182, 207 f.,
.'
226, 267, 279, 282, 288,
293.
suppositio malerialis 192.
personalis 145, 147.
sustinere 41.
Syllogismus contractus — incontractus 264.
cxponibler 243.
expositorius 8, 13, 50, 98 f.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregulmis 136.
kategorischer 31 ff., 76 f.,
98 ff., 136, 1651., 169 1.,
178 f., 205 f., 236, 242,
245, 247, 249, 260 I.,
267, 281, 287, 291. S.
auch Galenische Schlusstigur.
mentalis 13.
modalei 31 ff., 77,99, 166 f.,
286.
resolutorius 179.
Sylvester s. Sitvester.
sgncategoremata 62, 83 ff., 215 ff., 225,
269, 282.
geminata 83.
mixta 26, 110.
sgncalcgorematicus 120.
Syucretisten terministische 278 ff.
tabula rasa 143.
Tägius Franciscus 273.
Tartaretus Petrus 204 ff.
Teerstege 223 f.
tempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.
nominales 186 f.
terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 f., 267, 280 f.,
292.
communis 121.
exponibitis 122.
mentalis 108, 121.
officiabitis 50, 79, 88, 122,
127.
praegnans 130.
resolubitis ]22, 179.
singularis 121.
vocalis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,
146.
ihesaurus sophismalum 225.
Thtenis Cajetanus de 233.
Thomas Bricot 199 ff.
Cajetanus de Vio 272 f.
Petrus 195 f.
v. Strasshurg 3.
Thomisten 220 ff., 272 ff.
Tinctor Nicolaus 198 f.
Toledanus 140 1.
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
Register. 305
tractatus de modo opponendi et respondendi
227.
transcendentia 144, 162 f., 205, 234.
transumplivus 27.
Trapezuntius Georg 156, 169 f.
Trombeta Antonius 269.
Trutfeder Jodoc 241 f.
Tübingen Universität 190.
Tungris Arnoldus de 228 f.
Turmair Johann 295 f.
Tysberus 89 ff.
uitimatum significatum s. significatum.
unitas formae s. forma.
Universalien 7, 16, 38, 63 f., 105, 142f.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 f.
Universitäten, Anliqui und Moderni 185 ff.
Urtheit 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff., 129 ff.,
164 f., 169.
Entgegensetzung 257 f., 262.
hypothetisches 21, 44, 52, 54,
58, 70 ff., 130 f., 214, 246,
257 f., 266, 287, 289.
modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
Umkehrung 74 f., 95 f., 130,
179, 205, 257.
Usingen Bartholomeus von 243 f.
vacuum 11, 26 f.
Valla Georg 172.
Laurentius 161 ff.
Venator Joh. 235.
Venetus Paulus 118 ff.
ventus 107.
verificatio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 f.
verum — falsum 31.
»c(eres — moderni s. Antiqul.
vetus logica 176.
via antiqua — moderna s. Antiqul.
realium — nominalium s. Antiqul.
Victorius Benedictus 235 f.
Vio Thomas Cajetanus de 272 f.
vox 104, 222.
Werdea Joh. Faber de 203 f.
Wessel Johann 231.
Wiclef 38.
Wien Universität 189, 297.
Withelm Manderston 257 ff.
Wimpina Konrad 267 f.
Wirthshaus- Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
Phantl, Gesch. IV.
Leipzig, Druck von C. F. Melzer.