GESCHICHTE
DER
LOGIK
IM
ABENDLANDE.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PKOFESSOE AN DER UNIVERSITÄT UND MITGLIED DER AKADEMD2 ZU MÜNCHEN.
i
VIERTER BAND.
LEIPZIG,
VERLAG VON S. HIRZ EL.
1870.
VORWORT.
Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.
Leben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens, die einem Andern
Mühe ersparen kann ; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,
wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf. Zu
gleich aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand
so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach
möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenossen oder Bibliothekar« mir geben möchten, würde ich dankbarst
begrüssen.
Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und
steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. Ob ich bezüglich der Dar
stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benutzer beurtheilen.
Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder
abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine
litterarische Vertretung in dem Zeiträume von der Mitte des 14. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundcrt
tv Vorwort.
Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aber somit wesent
lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode "genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war, darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Pranil.
ÜBERSICHT DES INHALTES.
Seite
XX. Abschnitt. Ueppigstes Wuchern der Scholastik
sehen Logik 1 — 150
Zurücktreten der früher üblichen Controversen und Ueberwiegen
einer Fortbitdung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund
lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf
des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einftuss Occam's auf
den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik missbitligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica ftdei an, folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf
tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubitia 7. Fortbitdung
und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.
Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer
Conceptualismns 15; prineipium identitatis 18; seine
Summula 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheite 22, reichere Ausbitdung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),
Spuren seiner Insolubitia, Obligatoria und Consequentiae 37.
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
platonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbitdung der Lehre betreffs Obligatoria und Inso
lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40; ausführ
liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radulph
Strodus 45 (termini offieiabites 50 und impositio 55) und durch
Richard Ferabrich 56.
Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen
60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung
der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheite 70,
Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, planlose
Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die Insolubitia 79,
die Obligatoria 80» Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.
vI Uebersicht des Inhaltes.
Seite
Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberas
89. Eine Notiz über Nicolaus von Oresme 93.
Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occaraistischen
Logik durch Marsitius von Inghen 94; seine Lehre vom Urtheite
95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Aitly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Glaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundlage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men
talen Unheites 110; ähnlich betreffs der Exponibitia nnd Conse
quentiae 115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratnr der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheite 120, terminorum probalio die suppositio nnd die ex
ponibitia umfassend 122; propositio zweiter Hanpttheit 129, über
gehend in consequentia 132, Wahrheit der Urtheite 134, katego
rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, Insolubitia 138, Sophis
men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.
Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermocinalen
142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalien
144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Terministen 146. Ein Reflex dieses letzteren
Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.
XXI. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re
naissance . . . v 151 — 172
Erwachende Kenntniss der Schriften Plato's und Cicero's; eloquentia;
versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.
Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;
gleiche Richtung Boccaccio's 155.
Platonismns und Antiplatonismus, Georgins Trapezuntius, Bessarion,
Gemistos Plethon, Gennadius Scholarins 156.
Leonardos Aretinus lenkt unter Schmähnng der nordischen Bar
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aensserungen
des Aeneas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laurentius Valla 161. Rudolph Agricola hält die
Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist
der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius
Valla 172.
XXII. Abschnitt. Reiche Nachblüthe der scholasti
schen Logik 173—298
Ruchhändlerische Verbreitung allerer und neuerer scholastischer
Lilteratur am Ende des 15. nnd am Anfange des 16. Jahrhunderts
Uebersicht des Inhaltes.
173 ; ein fortbauendes Nachtreten der bisherigen Scholastik und
allmälige Gestaltung einer neuen Parteistelluug 174.
Fortleben des Thomismns bei Johanu Capreolus 174, des Scotismus
bei Nicolaus Dorbellus 175, und' des occamistischen Ter
minismus bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in
der Syllogistik 178) und bei Pautus Pergulensis 180; syncretistische
Richtung des Apollinaris Oflredus 181.
Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Thomisten bei Heimerich von Campen 182.
Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und
Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel
berg 188, Wien, Erfurt, Baset 189, Freiburg, Tübingen, Ingol
stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Maiuz 192; der Kern
dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,
sondern im Unterrichts-Maleriale 193.
Weitere Pflege des Scotismus durch *Nicolaus Bonetus 194,
Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der
scotistischen formalitales vertreten durch Antonius Sirectus 196
und Stephanus Brulifer 198.
Einflussreiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:
Nicolaus Tinctor 198, Thomas Bricol und Georgius Bruxellensis
199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die
nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibitia mit Memorial-
Worten 208) ; der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfell 210.
Einfluss der teiministischen Logik auf Thomisten und Sco
tisten in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear
beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractate Obligatoria,
lnsolubitiu, Consequentiae 217; die Parva logicalia und
der Parvulus antiquorum und modernorum 219.
Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,
Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Kötn der Ilauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus sophismatum 225 , Promptuarium argumentorum
und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln
die Albertisteu Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.
Einzelne Antiqui: Phitipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas
229; mit syncretislischer Anwandlung Johannes a Lapide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritates 231.
Die Moderni aber, d. h. die Termiuisten, haben bei Weitem die
Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan
denen Litteratur: Johannes Wessel, Martiuus Magister, Gabriel Biel
231, Faventinus Blanchellus Mengbus 232, Cajctanus de Thienis,
die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Riccius,
Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simon
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An
tonius Sitvester, Jacobus Almain 238.
Tilt Uebersicht des Inhaltes.
Sodann eine Reihe von Antoren, welche die terministische Logik
ausbauen und bereichern : Johannes Kaulin, Nicotaus Amans,
Stephanns de Monte 238, Johannes Patient 239, Jodoc Trutfeder
Isenacensis. 241, Bartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Hagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardus 246 Und be
sonders sein Schüler Johannes Mfljoris 247; des letzter« Schüler:
David Cranston 251 , Anton Coronel 262, Caspar Lai 255, Jo
hannes Dullaert 256, Robert Caubraiih 257; eine weitere Schüter
Generation derselben in Withelm Manderston 257, Johannes Dolz
260, einem Anonymus 261, Ferdinand von Enzinas 262. Rück
wirkung dieser Schule auf Deutschland: Heinrich Greve 263, Jo
hannes Gebwiter, Michael von Breslau, ein Anonymus 264, Johann
Altenstaig 265, Konrad Pschlacher 266, Koniad von Buchen Wimpina
267.
Gleichzeitig Fortführung det Scotismus durch Petrus de Aquita
und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formalitates
durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibernicns 269 und Antonius
de Fantis 270; ledigliche Nachtreter des Scotismus: Johannes de
Cotonia, Johannes de Monte, Mic hael Parisiensis und Hieronymus
NuciareHi 271 ; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho
271.
Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominieus de
Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Francisous Tägius( Mi
chael Saravetius, Franciscus Sitvester, Martin Potlich, Erasmus
Wonsidel 273; Bartholomeus Manzolus witl die terministische
Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruselleosis ein
Ueberläufer von den Terministen zum Thomismus 275 ; Magnus
Hundt Albertist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotns 277.
Terministische Syncretisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Clichtoveus 280, Carolus Bovitlus mit realistischer Tendenz 282,
Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu
zählen 283 ; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln-
Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor
anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklektieismus
in Giorgio Benegno 290.
Vollends Eklektiker: Johannes vonGlogau 291, Sitvester Manzolus
de Prieria 292, Gregor Reisch und die logica memoraliva des
Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.
Schlussbemerkungeu 297,
XX. ABSCHNITT.
UEPPIGSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhund ertes waren
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Redeutung
der Universalien , der prima und secunda intentio , sowie in
Rezug auf principium individuationis oder pluralitas formarum u. dgl.
ein. Von derlei Controversen haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahrhundertes
fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuschliessen , und allmälig Hess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortznbauen, welche Occam angebahnt hatte.
So verändert sich jetzt das Rild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates
terminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,
deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode
sich uns bemerklich gemacht hatte , werden jetzt , wenn nicht der aus
schliessliche , so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin is* derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende
Gesichtspunkte zu excerpiren, ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
Pranrl, Gesch. IV. 1
2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.
Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-
Seiten in den Baum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein
sicht nähme. aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger
Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Becht
verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Benaissance noch bis in
das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver
werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch
darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und der
natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser
Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seilen der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicoiaus de Alticuria
oder (richtiger) de Autri curia i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene
Folgerungen der Auffassung Occam's erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.
Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien , als die denselben entgegengesetzten , sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so berufe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867"; denn so lange es Hrn. Thurot (Revue areheolog.) nicht beliebt, an
Stelte einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht- lateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst bitligen , wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Benaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2— 16).
3) Bulaeus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.
XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Sirassburg. 3
zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriehes
der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
Atoraismus zu liegen scheint 4). Vereinzell allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik
das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.
So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commentar zum Petrus Lombardus verfasste 5),
in den üblichen Ilaupl-Controversen einen thomistischen oder wenigstens
halbthomislischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anschloss ; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben
sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung
fähig sei 6) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
Intellectus "). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik
4) Die beireffenden Behauptungen dieses Nicolaus sind gedruckt in den meisten
Ausgaben des Petrus Lombardus (als*Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus
a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentre, Coli. ifidic. d. nov. error.,
Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitudo haberi potest;
itla tamen modica polest in brevi tempore haberi, si homines intellectum suum convertant
ad res, non ad intellectum Aristotelis et Commentatoris (d. h. Averroes).....
Vidi in dictis Aristotelis et Commentatoris mitle quaestiones determinatas , per
quas videbatur mihi, quod ila possent teneri rationes oppositae, sicut propo sitae ab
eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, posset in
modico tempore multum admirari, quod atiqui student in Aristotele et Commentatore
el usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res
morales et causam boni In rebus naturalibus non est nisi matus localis
disgregationis et congregalionis atomalium. Einen anderen speciellen Satz werden
wir unten bei Peter v. Aitly- benützt finden, s. Anm. 470.
5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, commentaria
in /V libros sententiarum. Genuae 1585 fol. Es gehört jene ganze Leicht
fertigkeit, mit welcher K. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge
schrieben ist, dazu, um (Bd. Hl, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
Occamisten zu bezeichnen.
6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Dico, quod theologia est vere
scientia, quia itle habitus , qui probat aliquid de suo subiecto non minus infallibiti
ratione, quam oeconomica vel politica scientia de subiecto suo, itle, inquam,
habitus est vere scientificus Forte dicetur contra me , quod itla , quae
traduntur in theologia , non ostenduntur demonstrative Respondeo : aut per
demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem, et sie solum mathematica
esset scientia; aut intelligis syllogismum efficaciter coneludentem , quamvis pro
cedat ex aliquibus suppositis, el sie rationes theologicae possunt dici demonstrationes.
7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus
dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequato. Possumus enim considerare
intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem ... . sine infiuentia super
1*
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occara , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug
auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,
Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anra. 380) an; und nur
folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die Individuation
der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorität
folgt er auch in der Frage über unitas formae 1 *) , und betreffs der
naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem deo influente et
supernaturaliter ctoperante St sumitur primo modo, .... eins obiectum adaequalum
est ens phantasiabite mediate vel immediate; et appeito ens phantasiabite imme
diate, quod proprie cadit sub phantasmate ; sed mediale, cuius cognitio argutive vel
itlative vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmate Si aulem capacitas
intellectus sumilur secundo modo,.... eius obiectum adaequalum est ens inquantum
ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.
8) L. I, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universalia non dicuntur esse
ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia
sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuahtibus , quae sunt lue et nunc, et per
consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicut natura
universalis non generalur per se, sed generatur ad generationem alterius , puta , ad
generationem particularium, ul ait auetor Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV-, Anm.
461 f.), sie eliam non movetur per se , sed si sibi competit aliquod moveri, hoc
solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad motum particularium Nulla
substantia spiritualis est in loco cireumscriplive.
9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua
tionis; unus in rebus materialibus , alius in rebus immaterialibus Cirea primum
est advertendum, quod appellando principium individuationis itlud, quo radicaliter
contingit , plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, sie
quantitas est principium originale sive radicale ipsius individuationis, quia pro tanto
plurificantur aliqua in eadem specie, quia divisa est eorum materia ; sed secundum
modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem
Supernaturali tamen modo distineta individua materialia per divinam polentiam
possunt fieri in eadem specie sine omni quantitate.
10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individuationem substantiarum separalarum
est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt speeifice
differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod
per idem angelus constituatur in esse speeifico et in esse individuo. Secundum eos
aulem, qui plures ponunt angelos in eadem specie, esset dicendum, quod per proprielatem
hypostaticam angelus coustituatur in esse individuali art. 2, f. 143 r. B:
Quamvis dubium sit ad utramque partem, credo tamen probabilius esse lenendum,
quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,
Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas
(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).
11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in homine vel in quacunque
alia re essent plures formae substantiales, tunc itla res esset ens per aeeidens, quia
non haberet unam essentiam St plures formae substantiales essent eiusdem rei,
tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri polest per
pauciora (B) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inelusionem ....
usque ad animam intellectivam , quae virtutes omnium praecedentium in se comprehendit
et ideo ipsa sola posita in materia potest exereere operaliones omnium ceterarum
(f. 113 v. B) Licet quaelibet pars diffinitionis dicat formam, tamen
huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, .... sed
dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub alia tamen et alia ratione,
quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per
genus sub ratione communi et indeterminata. Die. Grundlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70 u. 74)
durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
XX. Thomas v. Strassburg. 5
intensio et remissio formarum schliesst er sich an Durand und Burleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus
nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14). Ebensowenig
tbeilt er über den Begriff „suppositum'1 Occam's Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotalivum 17).
12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suseipit magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dal magis et minus esse subiecto
propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter
et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variata eidem subiecto dat
magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.
S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L. III, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur esse quaedam opinio,
quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes philosophos
ex materia et forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas
una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatem, sie spectat
per se ad rei quidditatem.
14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas; quaedam
absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens
diversitati non relativae, sed privativac, et ista identitas non est determinati gencris,
sed transcendentis , quia in omni genere reperilur, sicut etiam ipsa diversitas. Alia
est identitas relativa, puta, qua idem relative respicit se ipsum, et illa non opponitur
diversitati relativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn., Anm. 1^9 ff. u. 549).
15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum creatum sie differt
a natura, quod tamen non ineludit in se rem aliquam intrinsece, quam non ineludat
natura, sed tantummodo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur
ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae taliter coniungitur, quod alleri supposito
in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con
stitutum, quod ipsum sit ens per se praedicamenti substantiae , et tamen realiter
differat a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui
tripliciter; uno modo largissime, alio modo propriissime, lertio media modo nec nimis
large nec etiam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo
nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sie, diffinitio non est aliud, quam distineta
expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistinete ; isto modo
possunt diffiniri negativa, privativa ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo
nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et spectet ad essentiam
eius; et sie sola substantia dißnitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,
quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam, tamen, quia dependet ab
aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte notificari non potest, ideo lalis
diffinitio datur per additamentum ; et sie diffiniuntur aeeidentia, et quia
diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo aeeidentia absoluta non possunt
perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.
17) L. 1, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad
seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitalis Tale aeeidens copulalum
6 XX. Thomas v. Sirassburg. Goddam. Holkot.
Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Verhältniss
' des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes lS). — Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sälzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert worden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit
angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Partei-Controversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen
Logik und Trinitälslehre nicht billigt, da das principium identüatis auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit
der Supposition zu lösen20).
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert
Holkol (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu Petrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Delerminaliones quarundam
quaeslionum'' besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,
(diess ist eiu aristotelischer Begriff, s. Abschn. IV, Anm. 513) quantum ad suum
proprium significatum non debet sumi in sensu copulalivo, puta, quod dieat absolulum
et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et relationem, sed dicit qualitalem
sub relalione ; et ideo non obstante Ma connotatione, qua cernit respectum ad
seibite, ipsa tamen simpliciter loquendo dicitur qualitas absoluta.
18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: Dcus certa scientia cognovit
futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scientiae non
tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sil causa rerum
nisi mediante voluntate.
19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Dictio exelusiva addita uni
relativorum exeludit alterum, qnia, quamvis dictio exelusiva non exeludal a teimino,
cui additvr, itlud, quod est de suo coneeptu principali , exeludit tamen omne itlud,
quod est de coneeptu secundario; sed unum relalivum non est de coneeptu principali
alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedam opinio, quae simpliciter
tenet oppositum huius, quia dictio exelusiva solummodo illa exeludit ab invicem,
quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non polest
separari ab altero nee in essendo nec in intelligendo Sed itla non coneludiml,
et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden
wir Nichts derartiges.
20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 43
v. B: Dico, quod nec in divinis nec in ereaturis debent contradictoria verificari de
eodem simpliciter pro eadem re. Probatur, quia hoc esset oppositum primi prineipii
de quolibet esse ; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derisioni
infidelium Talia contradictoria verificantur de eodem coneeptu dei , pro alio
tamen el alio supponente ete. Was das principium identitalis betrifft , s. im vor.
Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).
21) Roberti Holkot, natione Angli, professione sacri Praedicatorum ordinis,
In quatuor libros Sententiarum quaestiones argutissimae. Quaedam .... conferentiae.
De imputabititate peeeati Determinationes item quarundam aliarum quaestionum.
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich beniitze die Ausgabe v. 1518.
Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : Non
desunt, qui eas a diseipulis Holkot collectas putent, aut ab ipso inter profilendum in
gymnasio publico dictatas, cum alii etiam scriptas ab ipso velint.
V
XX. Holkot. 7
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica
fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das ldenlitäts-
Gesetz verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1=3
sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein
als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird
hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung in propositio men
talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Sentent. L. I, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis
defidat in eis, quae fidei sunt Bationalis logica fidei alia debet esse a logica
naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,
aliquam rem esse unam et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae , quod
omne absolutum praedicatur in singulari de tribus et non in plurali ; alia , quod
unitas tenet suum consequens, ubi non obviat relalionis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater nnd Sohn in der Trinität) Estne logica Aristotelis
formatis an non? Dico, quod, si non vis vocare logicam formalem nisi itlam, quae
lenet in omni materia, tunc palet, quod non. Si vis vocare logicam formalem
itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit
instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam
singularem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speeificatione
diversarum naturarum. Ebenso Determ. quaest. 10, D: Est inquirendum , an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod
non; quia paucae regulae vel nullae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent
in omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et
tres Multas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan
tiam in lerminis, quibus utimur in divinis. Et ideo dicitur, quod illae regulae non
sunt formales, quia sermo coneludens per se coneludit in omni Catholicus
obligatus ad tenendum pro prineipio, quod una res est tres res, non est obligatus ad
sustinendum tales regulas logicales nec debet admitlere formas argumentorum nisi in
itla materia, pro qua dabantur ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in
materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.
ebend. E n. K.
23) Super Sc«(. L. 1, qu. 6, H: Proprie loquendo sali coneeptus et voces
vel saltem signa ad placitum instituta sunt in gencre, .... quia lantum ista incomplexa
ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel coneeptus vel voces Posset esse dubium, an genera generalissima
et universaliter omnia ordinabitia in coordinalionibus praedicamentalibus sint
voces vel coneeptus Quod non sint coneeptus, probo: Omnis coneeptus mentis est
qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est coneeptus mentis; ergo substantia
est qualitas. Conelusio falsa, quia nulla substantia est qualitas
(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitatis loquendo
de praedicamentis , quae sunt coneeptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa
communia instituta, vel naluraliter signa, sieul coneeptus, vel ad placitum, sicut
voces Sciendum tamen, quod coneeptus positi in coordinalione praedicamentali
dupliciter possunt supponere; vel pro se, et sie vocatur suppositio simplex, vel pro
suis significatis, et sie vocatur suppositio personalis ; et secundum has diversas suppositiones
solvuntur argumenta.
8 XX. Holkot.
so ist auch hier zum ersten Male die Ansicht Occam's dahin gesteigert,
dass bei der propositio vocalis, welche gar kein .einheitliches Urtheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheil oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit , welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein
wohnt , nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnete „Sache" sei 24). Was über futurum contingens
- gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam25). Auch was Letzterer
über den syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich
hieran wieder der Blick auf die Theologie , d. h. auf die Unmöglichkeit
der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht 26). Ausserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerlhe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an
24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Veritas et falsitas non sunt aeeidentia absoluta
vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas propositionis
non est res significata per propositionem , quia tunc aliqua propositio esset
vera, quae nullam haberet veritalem, «(.... „Caesar non est chimaera", ubi termini
nun supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confcrtur
hominibus, et de ea sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis
posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nee est verum
nec falsum; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subicctum est, praedicatum
non est (K) Propositio vocalis .... naturaliter habet quatuor ; primo,
quod producitur sueeessive ; secundo, quod partes non manent ; tertio, quod est quaedam
multitudo vocum; quarto , quod est naturale signum imaginationis ipsius
proferentis Sed ab impositione et ad placitum habet, quod significet homini
hanc rem exteriorem, quameunque voluerit (O) Palet ex dictis, quod nulla
oratio vocalis est vera vel falsa ; ideo institutum est , quod sie debet iudicari
de oratione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti
prolalionis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,
quia significalio, quae repraesentat naturaliter vel phantasialiter duas voces, non facit
propositionem, sed quandam congeriem intentionum.
25) Ebend. qu. 2, V: Restat videre, an in propositionibus de futuro in
materia contingenti sit delerminala veritas- in uno contradictoriorum et falsitas in
reliquo. Et videtur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra
pars in materia contingenti est vera vel falsa. Opinio autem theologorum huic est
contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate
alteram partem ; alias prophetia esset impossibitis, nec ei oporteret credere. S. vor.
Abschn., Anm. 1039.
26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an
valeat in omni materia. Et arguitur, quod non Non tenet in divinis, ergo non
est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus , Ute
deus est pater, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam
syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabiis praemissis singularibus, quarum
subiecta sunt duo pronomina demonstrativa cum aliquo termino communi. Secundo
requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sie sit una, quod non sit
plura et quaelibet itlarum; deus autem est plures res, .quia plures personae et
etiam quaelibet illarum; et sie intelligit Ockam, licet minus distinete hoc exprimat.
Tertio requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma lenel
uniformiter in quacunque materia. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam
passet fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina
est realiter plures res et quaelibel persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
XX. Holkot. Gregor v. Rimini.
bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und deposta'o27).
Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 IT., 191 IT., 311 ff.
Ja aus einer späteren Notiz,- welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Rosetus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia
beschäftigt habe28), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,
307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.
Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte29), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird , wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der
Logik zu dem Motive Goddam's (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde, sich unter einander und mit den Ketzern
herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären
gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt31),
27) Super SentenL L. II, qu. 2, DD: Supponendae sunt aliquae regulae logicales
quae ...in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo sciendum,
quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens
est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente
„ponatur , quod ita si(", vel aliquid aequivalens , fit respondenti «na positio, quae
est species obligationis , si admittat. Secundo suppono, quod omne sequens ex for
maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum tanquam
impertinens Tertio suppono ex eadem arte, quod omnis positio aequivalet «int
depositioni , quia Ma aequivalet respondenti, quia, si ponitur , quod tu es itomae,
tunc deponitur ista „tu non es Romae", et ideo , qui posuit unum contradictorium,
deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hanc regulam : Posito falsa
contingenti non est inconveniens concedere impossibite per aeeidens.
28) Job. Maioris Seotus, Libri quos in artibus elc. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Aceepta Ma mentali „Omnis propositio mentalis est universalis1'
itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,
imo nulla propositio, polest snpponere pro propositione, cuius est pars Istae
sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Aitly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII
Anm. 439), quae fuerunt Olkol et Roseti ante cum.
29) Gregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo
Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.
vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), talem modum arguendi in omnibus teuere
praeterquam in divinis, et causa est, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum
nulla est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,
tunc quia sie dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandum aliquid
cirea divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos, pro libito
dicetur, discursum et omnem itlationem non valere, et sie nihit ex creditis aul
in scriptura contentis polerimus contra ipsos arguere. Tum quia sie dicere nihit
aliud est, quam fidem nostram catholicamque doelrinam contrariam esse certae rationi
plane confiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam proprio confessione asserere.
31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: JVofiJi'o intuitiva rei singularis est
prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
i
10 XX. Gregor v. Rimini.
so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge
meine, ja verworrene (confuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er
daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde ä4). Nemlich Occam
hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 ff.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Herveus (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter
Weise (determinale, d. h. nicht mehr bloss confuse) /estgehalten und
erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren , was Occäm
(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum
bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
Omnis res creata, quam per intellectum cognoseimus , aut cognoscilur a nobis imme
diale in sc ipsa sie , quod notitia itla ad nullam rem vel medium repraesentalivum
terminalur , aut cognoscitur in specie propria a se causata, aut in conceptu aliquo
proprio aut communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.
32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.
33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata nun possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceplu simplici sibi proprio; in conceplu
autem communi iis et aliis possumus itla intelligere, non tamen distincte et in spe
cial!, sed confuse lantum et quadam notitia generali communi illi et aliis.
34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,
quaß dicitur affirmatio et negatio. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,
aliqua sunt, ad quae huiusmodi nolitiae immediale obiective determinantur , quaedam
vero, ad quae non immediale terminantur notitiae, sed ad eorum species seu imagines
in anima existentes. Item quaedam nolitia est sensualis, quaedam inteUectualis.
S. ebend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellectu sit
abstracta ab omnibus illis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex
tensive nec situm habens, et sie de aliis conditionibus malerialibus et corporalibus,
non quaelibel tamen est sie absoluta in repraesentando , sed per aliquas species
rerum sensibitium inextensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstractas
singularia itla et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus
determinate In intellectu sunt species delerminate aliqua singularia repraesentantes;
alioquin oportet concedere, quod nullius singularis absentis determinate
habemus recordationem aut memoriam vel aliquam cognitionem.
36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,
qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia
simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur
(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno
scitur ctiam per eandem notitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata
est species ipsa In visione speculari, quam moderni vocant abstractivum, non
videlur res ipsa in se immediale, sed tantum mediante sua imagine Non omnis
visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imugo, sed ea tantum, qua videtur
imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs
tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non
aulem omnis intuitiva est abstractiva Notitia, qua cernitur, ul est imago, est
XX. Gregor v. Rimini. U
wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des Objectes substituirt 37).
Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht
auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstaudes fällt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthümlichen Utientschiedenheit, welche uns schon bei
Occara selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade
das Zusammentreffen des subjectiven Denkgebildes (fictum , imaginatum)
und des äusseren Objectes (esse reale exlra animam) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich bei den bloss connotativen Be
griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch
bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei ,,vavuum'1, zwischen
significalio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen
treffen des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliquid, res, ens",
stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten 40). — Die
Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's
(s. ebd. Anm. '818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise41),
und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche er besonders an dem theologischen Begriffe „caritas" erörtert.
mtuiti»a speciei et abstractiva rei ad extra (B) Imaginans aspicit aliquid et
intuelur imag'inem sive causatam a sensibus sive fictam per animam Per imaginalionem
ftctamet formatam idolum est imaginatum.
37) L. II, dist. 7, qu. 3, art. 1, f. 51 r. B: Specialiter et proprie forma est
simititudo seu imago rei cognitae , per quam reeognoscitur manens naluraliter in
anima; etiam postquam anima desiit actualiter cognoseere, est apta nata Aueer e ani
mam in nolitiam rei , euius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt
tales species rerum sensibitium. 4
38) L. I, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Conceptus naturaliter repraesentativus
praecise eam rem repraesentat et significat, pro qua etiam potest supponere,
nam .... conceptus huiusmodi talis est in esse ficto et imaginato, qualis res, cuius
est conceptus, est in esse reali extra animam; et idco talis conceptus nihit aliud
significal praeter eam rem, cui est sie simitis et pro qua potest supponere. Quapropter
conceptus connotativus, sive affirmaiivus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,
sed ex institutione tantum.
39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia lermini .... est duplex. Una, qua cognoscitur,
quid significal itle terminus; alia, qua cognoscitur, quod itle terminus de ente verificatur.
Et istae multum distinguuntur , nam de aliquibus habetur notitia prima, de
quibus secunda non habetur, sicut de terminis „corpus infinitum, vaeuum" ete.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicut et ista alia
sibi synonyma „ens" et „res", possunt aeeipi tripliciter. Uno modo communis sime,
secundum quod omne significabite complexe vel incomplexc, et hoc vere vel false,
dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel
incomplexe , sed vere, i. e. pro vera enuntiatione Tertio modo sumuntur, ut
significant aliquam essentiam sive entitalem existentem.
41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine
toi substantiales formae, quot sunt praedicala, quae de ipso dicuntur in quid ;
non sunt' toi ponendae, quot habet homo operationes vitales; non tot, quot
partes habet heterogeneas JVo» est ponenda alia forma substantialis in homine
praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae
substantiales elementorum non manent perfecte intcgrae in ipso mixto .... nee manent
remissae et fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt
actualiter secundum se in mixto.
12 XX. Gregor v. Rimini.
steht er auf dem gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und
Benützung der scotistischen formalüales entfernt er sich ebensosehr von
Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht
(Anm. 746) dahin , dass intuüio und iudicium (— über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte
seien, welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein
treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates
noch nicht besteht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlicb sind nur
Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten ; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver
Erkenntniss hervorgegangen und enthalten So zugleich auch eine Zustim
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der
Zustimmung auf ein „Es ist nicht so" ; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.
42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art. 2.
43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio differat ab alia
et praedicatum differat ratione a subiecto, res tamen ipsa non differt ralione o se
ipsa nec in deo nee in creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).
Et ideo itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum ünam rationem differt
a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,
sicut non est verum itlud, quod res considerata secundum unam rationem non
est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet intelligi, quod ratio
una, secundum quam considcratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen
importans rem itlam secundum unam ralionem differt ralione a nomine importante
eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinctio be
treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A: tlotitia simplex intuitiva et
iudicium affirmalivum vel negalivum sequens sunt diversi actus, .... sed tales duos
actus contingit esse simul; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante
intuitiva itla tanquam cius causa effectiva partiali; igilur quando itlud primo causatur,
ipsa tunc actu est.
45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. B: Affirmalio et negatio in intellectu non
dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialiter distinctis, quarum
una sit subiectum et reliqua praedicatum, sed aequivalent in significando pluribus
vocibus vel scripturis propositioncm vocalem vel scriptum suo modo componenlibus.
S. bei Occam Anm. 770 f.
46) Ebend. f. 5 r. B: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam
enim est earum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab exlerioribus
vocibus in animam derivatae vel per ipsam fictae, et istae non sunt
eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in lalino
Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium, quae nullarum sunt sinrititudines
vocum nec secundurn itlarum diversitatem in hominibus habentibus diversificantur,
sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naturaliter significantes
Hoc aulem genus... subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum intuitivis noti
XX. Gregor v. Bimini. 13
Abschn., Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllogismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien , da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen als auch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier
nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,
sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet 4S)). Was aber das dictum de omni und den syllogismus ex- '
positorius betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlicii an Occam an 50),
wie in der Lehre von der Definition 5 '). Hingegen die Frage über das
futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —
tiis quaedam ex aliis ab Mis mediate t<et immediate causalis .... causantur
Quaedam vero sunt, quae non ex talibus causantur, cuiusmodi sunt enuntiationes,
quibus quis enuntiat mente et iudical, sie vel sie esse aut non esse, non cognoscens
tamen intuitive Istae materies proposilionum mentatium sie se habent, quod
piopositiones primi generis non sunt notitiae formaliter ncque assensus (über
assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntialiones vocales,
quibus sunt simites. Secundi autem generis propositiones sunt el notitiae et assensus.
Tertii autem generis.... quaedam sunt assensus, sed non notitiae Uli sali
syllogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,
dicuntur et sunt demonstraliones ; alii vero .... solummodo dicuntur demonstraliones,
quae sunt veris demonstrationibus in significando subordinali.
47) Ebend. f. 5 r. A: Conelusio demonstrationis mentalis proprie aeceptae est
assensus de sie esse, sicut ipsa significat Cirea taliter demonstratum vel scitum
non sunt ponendi tres actus distincti in anima ad enuntiandam conelusionem et ad
cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conelusio,
notitia el assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamel
conelusio demonstrationis mentalis proprie aeeeptae et actus cognoscendi, sie esse,
sicut conelusio enuntiat, nec non actus assentiendi; eidem namque actui omnia ista
competunt.
48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,
ergo habitus conelusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia
non apparet possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita
sit affirmativa el negativa, universalis et particularis , et de diversis praedicatis
et subiectis ; constal autem, quod demonstrationis aliqua est proposilio uni
versalis el aliqua particularis, aliquando ctiam aliqua est affirmaliva, aliqua negativa,
item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero actu polest
cognosci, sie esse, sicut enuntiant praemissae et conelusio.
49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B : Conelusio demonstrationis non est obiectum
scientiae aequisitae per demonstrationem .... nec res extra Significatum totale
conelusionis est obiectum scientiae.
50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulalus per
dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universatem in prima figura,
nisi per eam denotetur, quod, de quocunque verificalur subiectum, de eodem verificatur
praedicatum Ad perfectionem syllogismi expositorii requiritur , quod
quitibet terminus sie sit singularis, quod non praedicetur de pluribus; quantumeunque
autem sit singularis, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.
Abschn., Anm. 967 u. 978.
51) Ehend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Aeeidentia diffiniuntur tantum
per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus
praesciat futura, et quod futura sint contingenter futura. Dico, quod sie
(f. 139 r. A) Ista propositio ,,Quia deus praescit, ideo res sunt futurae" , si sit
causalis et non aequivalens praecise huic conditionali „Si deus praescit, res sunt
14 XX. Gregor v. Rimini. Joh. Buridan.
Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Abschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als materialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass
er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modiflcafion
berichtigt 54).
War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Schulbuches , d. h. «des Sententiarius , der Occamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik51'), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der
Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-
Standpunktes enthalten und in der Summula , wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan , welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturae'
1, et nomine praescientiae non ineludatnr beneplacitum vel dispositio, absolute
neganda est.
53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablativi „voluntate" et „necessitate"
possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim teneri nominaliter, alio modo
possunt teneri adverbialiter. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo materialiter,
ul cnnstruantur in ratione termini formaliter denominantis , sicul dicimus, quod hoc
est album albedine ; alio modo significative et in ratione principii elicitivi,
sicut dicimus, quod visibite disgregal albedine.
54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem , quia „eodem
addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum
et adiectivum respectu itlius, cui additur; in aliis autem multiplicem habet instanliam;
sequilur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitur „Deus contingenter
creat, igitur deus contingenter est".
55) Perutite compendium totius logicae Joannis Buridani cum praeelarissima
solertissimi viri Joannis Dorp expositione. Venetiis 1499 fol. und Commentum Jo
hannis Dorp super textu summularum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo
hanne Maioris cum aliquibus additionibus eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.
XXII, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kleine Quaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. üebrigens ist der Titel der jün
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.
VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripto meo
super Summulas". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Ueberschriften citiren.
56) In Melaphysicen Aristotetis Quaestiones argutissimae Magistri Joannis Buri
dani. Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros
Aris. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.
XX. Joh. Buridan. 15
mensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert
und schärft in manigl'acher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (coneeptus
nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht-Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).
Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus
significandi aufnimmt (vor. Abschn., Anm. 757, 768, 776), schreibt er
diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je1 nach
dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt
(prout determinatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis
764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A: Non comparamus metaphysicam ad theologiam,
quae procedit ex ignotis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis
In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum uiraque consideret de
deo et de divinis, metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae
possunt probari et ratione demonstraliva coneludi seu induci, theologia vero habet
pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex
huiusmodi articulis possunt deduci.
59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVH v. B: Duplex est nostra intellectio ; qunedam
est simplex apprehensio, alia est coneeptuum simplicium compositio vel divisio
Omnis simplex apprehensio est vera , et nulla est falsa, .... sed apprehenditur conceptu
simplici nominali, non quidditalivo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis" dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis coneeptus
simplex habet debitam correspondentiam in re Non omne verum est secundum
compositionem et divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem
in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint
cirea universalia et non cirea singularia, quia itle actus intelligendi, a quo sumitur
hoc nomen „animat", non est delerminate actus intelligendi rem unam numero solum,
sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus
animatia indifferenter , et tamen itla animalia, quae sunt Romae, nihit egerunt ad
illum actum Consequenter debemus dicere de actu significandi, quia possibite
est, quod sit cirea universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante
actu intelligendi, tunc significat universalster vel singulariter secundum exigentiam
istius actus intelligendi. Vico ergo, quod actus significandi huius termini „animat"
est cirea universale, prout hic nolatur habitudo vocis significantis ad rem significatam;
et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo
possibite est, quod actus promittendi vel debendi est cirea universale, et non cirea
aliquid determinatum singulare, prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A: Iste asinus sitiens
omnem aquam sibi convenientem appetit, sed tamen non appetit omnem aquam, quia
non appetit secundum rationem distribulivam Ita etiam dicendum de promissione
bovis.... Dicendo „Ego promitto tibi equum" iste terminus „equum" habet suppositionem
confusam, non distribulivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798
u. 885, n. unten Anm. 108.
16 XX. Joh. Buridan.
welche ein wahres Urtheil findet61); ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originalüer) nur von der Ver
schiedenheit der Objecte her02). Dass die Universalien nur lermini sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes
Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causcüitatem
und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letzlere,
welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den
Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirl, so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato's keine
Rede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction
des Intelligenz-Actes, in Frage^ gestellt würde64). Kurz das Universale
61) Ebend. 11, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,
quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera , quamvis haec nomina „verum" et
„veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis
Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existentia
propositionis apud animam , et tunc iterum nihit aliud est comprehensio pro
posilionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo idem est, quod
intellecUo propositionis verae per modum obiecti ita, quod nos intelligamus propositionem,
sicut nos comprehendimus sive intelligimus lapidem ; alio modo compre
hensio veritatis aeeipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus
propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B: Habitus intellectuales et actus intelligendi
beuc se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum differentia,
dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab
obiecth.
63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi termini apud animam
existentes vet ctiam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera aul species
nisi secundum attributionem ad terminos mentales, quos designant.
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A : Pluribus modis aliquid dicitur universale.
Uno modo secundum causalitatem, .... et sie universalissimum in causando esset
deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, et isto modo .... universalia
sunt separata a singularibus ..... Alio modo dicitur universale secundum praedica
tionem vel significationem , quia de multis est praedicabite et indifferenter significat
mulla et supponit pro multis. Et tunc significatum ipsi oppositum est terminus
singularis seu concretus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est
unius tantum Et sie universale et singulare sunt termini mentales vel vocales
aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singularibus,
sc. posito, quod in mente tua tu formares aliquem coneeptum communem, ... . licet
alii forment multos terminos singulare!; sed tamen cum hoc est possibite, quod
singulare et universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista diela non sunt
ad intentionem Platonis nec contra cum; imo per universalia intelligebat res
significalas per terminos universales ; et tunc itle dicebal , universalia esse se
parata a singularibus. Sed statim videtur, quod talis opinio sit omnino absurda,
quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est homo" ete.
Ebend. qu. 16, f. LH r. B: Res eaedem alio modo intelliguntur singulariter et alio
modo universaliter Sensus nunquom cognoscit universale vel universaliter.
Ebend. qu. 9, 'I. XLVII r. A: Intentio Aristotetis est, quod superfluum esset ponere
species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......
nec propter appropriationem ad talem effectum producendum Aristoteles autem
non improbat Platonem ex eo , quod posuit substantiam separatam, sed ex eo, quod
posuit Mas ideas speciales.
XX. Joh. Buridan. 17
als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,
und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus
als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt
(aeternitas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und
eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie
beispielsweise gesagt wird , auch nach Vernichtung aller concreten Rosen
verbliebe doch das die Bose betreffende Wissen 65). So muss sich
Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „Individuum"6®),
sondern insbesondere auch über das Princip der Individuation in einer
mit Occam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden
Weise aussprechen 67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein "Extrem des Conceptualismus,
bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. iVic. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Alii distinguunt inter universale
et singulare non solum secundum conceptum, sed etiam in re extra; dicunt
igitur, non de singularibus, sed de universalibus esse scientiam, et ita seibitia dicunt
perpelua, licet eorum singulana sunt corruptibilia. Sed ego puto, quod universale
non sit praeter animam distinctum a singularibus Si omnes rosae nunc essent
corruptae sie, quod nulta modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret
scientiam , quam habet de rosa ...... Alii autem ponentes , quod universalia sunt
distineta a singularibus nonvisi per operationem animae, dicunt, quod seibite
pro re extra sie debel esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua lermini
conelusionis scibitis supponant Sed adhuc puto, nec itlud esse necessarium,
quum, sicut dictum fuit, non oportet medicum amitlere scientiam de rosis, si nullae
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.
66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LIII v. B : Apud logicum isti lermini „singulare"
et „individuum" verificantur pro terminis synonymis , quibus opppnitur commune vel
universale; et sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ter
minis significativis. S. b. Occam Anm. 839.
67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significatis
per terminos singulares nullam viam habemus ad pereipiendum differentiam inter individua
eiusdem speciei nisi per aeeidentia sive per extranea. Unde si essent duo
lapides omnino simites in figura, in magnitudine , in colore, et sie de aliis, et successive
apportarentur in tua praesentia, tu nullam viam haberes ad iudicandum, utrum
secundus apportalus esset itle idem, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",
welcher bekanntlich in den Schriften Buridan's sich nicht findet, sondern nur der
Schul-Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coet. II, 13, 295 b 33, beruht, habe
ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge
wiesen). lndividua eiusdem speciei, ut Socrales et Plato, differunt substantialiter,
sc. per suas substantias tam 'per formas quam per materias ex eo, quod nec forma
Socralis est forma Platonis nec maleria Socratis est materia Platonis; sed tamen
istam diversitatem non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum.
68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Maltis modis aliqui imaginali sunt, in
eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem
quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiales elementorum
manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales
subordinatas correspondentes pluribus praedicatis quidditativis (f. L r. A) Sed
omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singulari supposito ;
.... ergo non sunt ponendae plures Diversi conceptus subordinati secundum
superius et inferiiis proveniunt a prineipio ex diversis aeeidentibus naturalibus et
sensibitibus (B) lntellectus primitus polest intelligere confuse, sed postea
potest abstrahcre conceptum subiecti a conceplu aeeidentis, et lunc itle coneeptus
non umplius erit aeeidentalis, sed quidditativus.
Pbanrl, Gesch. IV. 2
# -
1S XX. Job. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die formalitates^),
welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität; oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„essei' und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann71).
Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum
principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identitatis et
contradielionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)
an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich
das sog. princ. exclusi ierlii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute „Quodlibet est vel non est" oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est"12). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII r. B: Non puto, quod esse et essentia
rei distinguantur in ipsa re praeter animam.
70) In Metaph. V, qn. 6, f. XXX r. B: Si identitas non est res addita, ita N
nec diversitas Quaecunquc dicuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in
illis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae
In illis, qnae dicuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,
quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, conveniunt vel disconveniunt , ideo -
convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aehnlich -
ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.
71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lllae propositiones conceduntur : „Esse et
essentia sunt idem secundum rem, sed differunt secundum ralionem" ; sensus
enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur
hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen „essentia" ; aliter
itla nomina essent penitus synonyma Sed tunc restat magis difficultas, cum itla
differentia rationum non debeat dieificta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia
tatis ralionum .... (B) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur
esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospectu cognoscentis, sciticel solum
quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspeelu cognoscentis ;
quundo autem per intellectum absolvimus coneeptum rei a coneeptu tunc imponimus res ad significandum per itla nomina „essentiat,alishopmroa,eselnatpiiase",.
72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ldem inesse
et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis aeeedentes ad
prioritatem secundum simplicitatem, quam secundum evidentiam et certitudinem, dicunt,
quod categoricae sunt priores hypothelicis, et itlae de inesse modalibus, et affirmativae
priores negalivis , et itlae de hoc verbo „est" illis de itlo verbo „inest", et itlae de
hoc verbo „est" secundo adiacente illis de hoc verbo „est" lertio adiacente. Et se
XX. Joh. Buridan. 19
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,
welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „InsoluMlia" als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identüatis
vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald
unten (s. Anm. 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates
spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begriffe „simuV , welche auch zu dem Urtheile „Socundum
hoc illi ponunt uuum magnum ordinem principiorum indemonstrabitium.
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non
ens non est", postea „Ens est ens", deinde „]Von ens non est ens"; postea de
modalibus „Ens polest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens
esse'1, „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, non ens esse" . postea
sequuntur modales in simiti ordine de „est" tertio adiacente, ut „Ens potest esse
ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico , ul „Quodlibet est vel non
est", „Nihit est et non est"; simititer de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non
est ens", „Nihit est ens et non est ens"*? postea de modalibus „Quodlibet polest
esse vel non esse", „Quodlibet esse vel non esse, est necesse", „ldem esse et non
esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est" tertio adiacente; postea
propositiones de verbo „inest", videlicel „Quodlibet cuitibel inest vel non inest",
,flihit eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet
' possibite est inesse vel non inesse" , „Necesse est, quodlibet cuilibet inesse vel non
inesse"; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite". ......
Videndum est,-. quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam:
Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa ... . (B) Propositio de „est'1 est
evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibili
est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypo
thetico extremo est evidentior simplici categorica (f. XXIII r. A) Hypothetica
de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de
„est'' secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio
adiacente Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, .... utrum ambae contradictoriae
possint esse simul verae (y. A) Possent adduci sophisticaliones et omnia vocata
insolubitia; sed quia itla pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens
unum insolubite : Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera et falsa,
et pono casum, quod Socrates dical „Plato dicit falsum" et e converso Plato dicat
„Socrates dicit falsum", et neuter dical aliam propositionem. Tunc ergo, si ums
dical verum, alter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum , et alter
pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod
Socrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der
Text gibt irrthümlich Plato) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Plato dicit falsum ;
ergo Socrates dicebat falsum ; et sie sequitur, quod haec propositio Socratis erat vera
et falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas , quod Socrales dicebat falsum, quia, si
Socrales dicebat fatsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebat falsum, quia dice
bat , Socratem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrales dicat falsum;
ergo dicebat verum; et sie adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera et falsa.
Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XLI
r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
2*
20 XX. Joh. Buridan.
krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der ampliatio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile eingetheilt
werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden , und zugleich auch Occam's Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus compositus (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur. der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach
ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird 76).
Ausserdem auch müssen wir Buridan's Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen ; er interessirt sich
nemlich w,ie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen
Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,
74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" et „Socrates non
currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simul" dcterminet hanc
dictionem „possunt" , sive quod determinent .... „verae" .... Si determinant hoc
verbum „possunt11, constat, quod ambae nunc habent potentiam, ut postea sint verae
...... Sed etiam si haec dictio „simul" determinet hoc „verae", revertilur idem, ....
quia possibite est, quod ista propositio „Socrates currit" erit cras vera per lolum
diem; et simititer etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"
erit cras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno toto tempore,
ergo simut (B) Sed ista dictio „simut" connolat, quod veritas unius
stal cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis
„ Socrates est vivus et Socrates est mortuus", . . . . . et capio praesens tempus
sive parvum sive magnum ; tamen ipsum habet unam porfem priorem et atiam poste
riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nultum tempus
praeteritum est tempus praesens et nullum futurum est tempus praesens, quia omne
tempus . praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum
pro praeteritis Ideo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propler hoc,
quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haec
est vera „tempus praesens est praeteritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquando et valde
communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus „praeteritum" et „futurum"
respective ita, quod .... pars prior vocelur praeterita respectu partis posterioris.
75) Summut. Tract. 1, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.
151 ist die deprecativa hinweggelassen.
76) Ebend. De propos. categ. : Propositionum categoricarum alia est de inesse,
alia de modo sive modalis. De inesse est Ma, quae est de simplici inhaerentia
subiecti cum praedicato, ut „homo est animal", „hominem currere est possibite".
Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subiecti cum praedicato, ut „hominem
possibite est currere" (vgt. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quaedam
est de praesenti, quaedam de praeterilo, quaedam de futuro. Hierauf
folgt wieder der Text des Petrus Hispanus, s. dort Anm. 153.
77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negalio. Uno modo
aeeipitur pro diffinitione negativa, ut pro illa diffinitione „non"; alio modo etiam
XX. Joh. Buridan. 21
rfass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Occam, ebd. Anna. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus80)
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Absehn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die
Wahrheit der modalen Urtheile, welcher völlig conform ist mit den An
gaben über die kategorischen82), beginnt er mit einer Erklärung der
pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa St loquamur
de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae aeeidentia, et si loquamur
de vocalibus , Mae sunt voees , quae sunt aeeidentia aeris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor , dass die Occamisten von „ flatus vocis" sprechen,
was Occam selbst nie getban hatte ; s. vor. Abschn., S. 327 und vgt. unten Anm.
448) Sed alio modo aeeipitur negatio pro Mali significato propositionis nega
tiv ae ; et de hoc (B) videtur mihi dicendum, quod „deum non esse" nihit est,
quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. B: Non omnis propositio vera ex eo est
vera, quia, qualitereunque significat , ita est in re significato; haec enim est vera
„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata ...... Omnis affirmativa
vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitereunque signi
ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritatis alieuius
propositionis ex parte rerum significatarum , Mae eaedem causae sunt causae falsitatis
suae contradictoriae Ad falsitalem affirmalivae nulla est causa, quia
nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata et non vera; si enim
sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.
79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia
ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;
et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,
quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia
unus terminus eins determinat, quod non suppbnat pro itlo, pro quo alter supponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anoi. 145.
80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
btoss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.
Anm. 156, sodann das hypothetische Urtheit, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. D. caus. temp. loc.: Causalis est itla, in qua coniunguntur duae
categoricac per haue coniunctionem „quia" Ad eius veritatem requiritur, quod
antecedens sit causa consequentis ; ad falsitalem, quod antecedens non sit causa
consequentis Temporalis est itla, quae continet duas categoricas coniunetas per
itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae
sint verae pro eodem tempore; Localis est itla, quae continet duas categoricas
coniunetas per hoc adverbium ,,ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae
sint verae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.
Eigenthümlich ist es, dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheite doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales: ... quaedam
vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer
22 XX. Joh. Buridan.
Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität84)
als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden 86) ; und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist*7); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die
illis de inesse (s. Anm. 77 f.) . . . . Afßrmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex
parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,
nihit requiritur in rebus significatis Simititer ad veritatem negativarum non
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis, quia propler idem et non
propter aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.
83) Summ. Tract. II, 0. modat.: Modus est aliquando determinatio copulae et
aliquando determinatio alieuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicati; et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicali, non reddit
propositionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,
necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent
situari inter subiectum et praedicatum, et totum aggregalum ex modo et verbo
est copula. Ueber die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgt. auch
Anm. 116.
84) Ehend. : De qualitate modalium sciendum est, quod negatio, si sit unica
praecedens modum et verbum, reddit propositionem negalivam; item licet nega
tio sequatur modum et praecedat hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est
negativa, ut „hominem possibite est non esse album" ; si vero nulla fuerit negatio,
vel quod fuerint duae, propositio est affirmativa, ut „hominem non possibite est
non currere".
85) Ebend. : Tripliciter potest attendi quantitas earum : uno modo ex parte
subiecti sicut in illis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte
utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propo
sitionem universalem quantum ad tempus consignificativum ; „possibite" autem sine
negatione praecedente reddit eam particularem.
86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regulae: 1) Singulares eiusdem
subiecti et eiusdem praedicati differentes secundum qualitatem et quantitatem
modi sunt contradictoriae. Sed si lales singulares diversae qualitatis sint ambae de
modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particulari,
participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit
universalis et alia particularis, partieipant legem subalternarum. 2) Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modi, itlae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de dicto quam de modo , illae sunt contrariac. 4) Si
fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularis,
itlae sunt subalternae.
87) Ebend. :
Socratem necesse est currere
Socr. impossibite est non curr.
Socr. possibite est currere
Socr. impossibite est curr.
Socr. necesse est non curr.
[Socr. non possibite est curr.
Socratem possibite est currere '
Socr. non necesse est non curr.
Socr. non impossibite est curr.
Socr. possibite est non curr.
Socr. non necesse est curr.
Socr. non imposs. est non curr.
XX. Joh. Buridan. 23.
übrigen quantitativen Urtheilsformen (d. h. allg. bej., allg. vern., part.
bej., part. vern.) betrifft 8S), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibile, possibüe,
eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. contingens,
verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,
impossibite, necesse folgendermassen ab: o., nt., qd., e., ee., n., pos., imp., nee, so
gestaltet sich die Figur:
0. Bnec.e.ee. A
O.Bimp.e. n.ee.A
O.Bn.pos.e.n.ee.A
Nt.Bn. nec.e. ee.A
Nt.B n.imp. e.n. ee.A
Nt.B pos. e. n.ee.A
N. qd. B n. nec.e.ee. A
N. qd. B n.imp. e. n. ee A
N. qd.Bpos.e.n.ee. A
O.B pos. e. ee. A
0. B n.nec. e.n. ee A
O.B n. imp. u. ee.A
Nt.B n. pos. e. ee.A
Nt.B nec. e.n. ee.A
Nt.B imp. e. ee.A
N.qd.B n. pos. e. ee.A
N. qd.B nec.e. n.ce.A
N.qd.Bimp.e.ee.A
Qd.B nec.e.ee. A 1
Qd.B imp. e. n.ee.A
Qd.B n.pos. e. n.ee.A
N.o.B n. nec.e. ee.A
N. o. B n. imp. e. n.ee.A
N. o. Bpos.cn. ee.A
N.nt.B nec. e.ße.A
N.nt.B imp. e.n. ee.A
N. nt. B n. pos. e.n. ee.A
i v
1 §
Qd.B pos. e.ee.A.
Qd.Bn. nec. e.n. ee.A
Qd.B n.imp. e.ee.A
N.o.B n. pos. e.ee.A
N.o.B nec.e. n.ee.A
N.o.B imp. e.ee.A
N.nt.B pos. e.ee.A
N. nt. B n. nec. e. n. ee. A
N. nt.'B n.imp. e.ee.A^
O.Bimp.e. ee.A
O.B nec. e.n. ee.A
0. B n. pos. e.ee.A
Nt.B n.imp. e.ee.A
Nt. B n.nec.e.ee.A
M.B pos. e.ee.A
N.qd.B imp. e. ee. A
N.qd.B n.nec.e.ee.A
N.qd.B pos.e. ee.A
I V
= 2
"3 C
-- '-
(O.B pos. e.n. ee.A
0. B n.nec.e. ee. A
0. B n.imp. e.n.ee.A
Nt.B n. pos. e.n.ee.A
Nt.B ncc.e.ee. A
Nt.B imp. e.n. ee.A
N. qd. Bn. pos. e.n.ee.A
N.qd.B nece. ee.A.
N.qd.B imp. e.n.ee.A
.2 "3
Qd.B imp. e.ee. A
Qd B nec. e. ee. A
Qd.B n. pos.e. ee.A
N.o.B n.imp. e.ee.A
N.o.B n.nec. e.n. ee.A
N.o.B pos.e. ee.A
N.nt.B imp. e.ee.A
N.nt.B nec. e.n.ee.A
N.nt.B n.pos. e.ee.A
Qd. B pos. e.n. ee.A
Qd. B n.nec. e.ee.A
Qd. B n. imp. e.n. ee. A
N. o.B n.pos. e. n. ee. A
N. o. B nec. e.ee.A
N. o.B imp. e.n.ee.A
N. nt.Bpos.e.n. ee.A
N.nt.B n.nec.e.ee.A
N.nt.B n. imp. e.n.ee.A)
24 XX. Joh. Buridan.
die Aequipollenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8n).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale
Ausdruck „Wittingens" wieder neben „possibile" erscheint 90). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
compositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird , zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven
Thathestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien
89) Ebend.: De aequipollentiis dantur regulae: 1) Aequipollentes Semper debent
esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent sumi aequipollentiae
sicut in illis de inesse. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod
„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nultus" et „possibite" sieul
„quidam" et „possibile non" sicut „quidam non", tunc negaßo postposita modo facit
aequipollere suo contrario, et praeposita suo contradictorio , et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modat.: Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod
isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium't ampliant subiecta propositionum
ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed eliam pro his, quae
possunt esse. ' Ita .... haec est vera „Senex potest esse puer", quin id, quod est vel
polest esse senex, potest esse puer De conversionibus modalium ponuntur quatuor
regulae: 1) Omnis propositio affirmativa de possibiti potest converti in particularem
affirmativam de possibiti ; sie particularis convertitur simpliciter 2) Nulla
negativa de possibiti convertitur 3) Universalis negativa de necessario conver
titur in unam aliam universalem negativam de necessario; sed particularis ne
gativa non convertitur 4) Nulla affirmativa de necessario convertitur in aliam
de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti
91) Ebend.: Modalis composita solet vocari, in qua modus praedicatur de dicto
vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibile" vel „possibite est hominem
currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur
secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,
aliquando sumitur significalive et tunc supponit pro re, pro qua supponerel subiectum
dicti Similiter modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae
entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.
De qualitate dictarum propositionum modalium compositarum dicendum est sicut
de illis de inesse, simititer de quantitate , si (ermini modales capiantur,
prout sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, prout sunt differentiae entium,
tunc terminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicato ampliat suppositionem
subieeli ad ea, quae possunt esse.
92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibet", quia est possibite esse et possi
bite non esse De isto dantur quatuor regulae: 1) Ad omnem propositiunem
de contingenti sequitur propositio de possibiti tam afßrmativa quam negativa "....
2) Omnis propositio de contingenti repugnat alicui propositioni de necessario et alicui
de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitatem
manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nulla propo
sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con
vertitur in aliam de possibiti.
.-
XX. Joh. Buridan. 25
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen93); nur wird unter üblicher
Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.
Abschn. XIV, Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pati
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und
habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten
habere um Eine Bedeutung vermehrt 97). In einer ontologischen
Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in Einem Objecte gemischt sein können98).
Die Lehre von der suppositio, für welche die Auctorität des Petrus
Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die significatio
, und zwar jene ad placüum (s. Occam, ebd. Anm. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei,' als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls
von der suppositio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von
einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus
gesagt werden könne ; nur sei darum die Bewahrheitung (verificalio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind weggelassen.
94) Tract. III, D. act. et pass.: Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,
et passio , secundum quam aliquid pati dicitur; omnis enim actio et passio est mulatio
Species aulem actionis et passionis ponuntur duae: una est, quae altenditur
penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit
secundum quid ; itla autem potest dividi secundum intentiones novem praedicamentorum
aeeidentium Proprietales autem actionis et passionis assignantur in
Praedicamentis duae el in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima est habere contrarium; secunda est suscipere magis et minus;
tertia, quod agens el patiens dicuntur ad aliquid invicem.
95) Ebend. D. praed. quand. : Termini de praedicamento „quando" sunt, qui proprie
et convenienter respondentur ad interrogationem factum per „quando" ...... Termini
de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factum per
„ubi".
96) Ebend. D. praed. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sie
habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici potest, quod
praedicabitta sunt de subiectis supponentibus pro lolis habentibus partes in ipsis
delerminatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus.... sunt
proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse habituatum.
97) Ebend. D. postpraed.: Habere multieipliler dicitur: tertio modo habere
habitum extrinsecum aut in ioto corpore aut in aliqup membro, ut habere vestimenta
vet in digito anulum.
98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini
pracdicamentales diversi abstracte aeeepti nunquam supponcrent nisi pro diversis rebus
..... Hanc autem opinionem credo esse falsam; eadem enim res secundum diverses
coneeptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum
praedicamentorum.
99) Summ. Tract. IV, 0. div. supp.: Primo dicemus de differentia significationis
et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significalione weis ad
placitum; nec intendo loqui de suppositione materiali, sed solum de
suppositione , proul vox secundum significationem sibi impositam potest vel alias non
potest supponere Cuiustibel dictionis est significare et uudienti eam conceptum
aliquem constituere, sed non omnis talis dictionis est supponere, quia
26 XX. Joh, Buridan.
Die appellalio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),
als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich
finden müssen100). Hierauf theilt er die vox . significaliva in incomplexa
und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein
könne ; und nicht viel besser ist der Einfall , dass es neben den categorematiscben
und den syncategorematischen Worten noch eine drille Art
gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wiez.
B. hodie, alicubi, nemo, nihil u. dgl. 101)- Die complexa hingegen,
welche als solche bereits den Namen „oratio'1 erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammatische,
in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts
eine eigenlhümliche und von Späteren adoptirte Wendung ; nemlich die
complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans", insoferne declinirbare Satztheile
nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Complexion
könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige
Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore", suppositions-unfähig
sei, und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus
talis et omnis talis terminus est natus supponere, qui aliquo demonstrato per
hoc pronomen „hoc" potest vere affirmari de itlo Verificatio autem differt
a suppositione , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio
est termini et non propositionis Si sil terminus distributus , oportet verificalionem
esse pro omnibus, pro quibus supponit.
100) Ebend. : Appellatio autem differt a suppositione , quia est dare terminum
supponentem el non appellankm , sieut .... „animal", et est dare lerminum appellantem
el non supponentem, ut „vaeuum" (vgl. Anm. 103), et est dare terminum
supponentem et appellantem, ut.... „homo albus1' Terminus enim omnis pro
aliquo supponens el aliud, pro quo non supponit, significans appellat omne , quod
significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.
101) Ebend.: Vocum significalivanwi ad ptacitum quaedam sunt incomplexae,
quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes
Ineomplexarum aliae sunt subiicibites et praedicabites per se , aliac neque subiicibites
neque praedicabites, ut „non", „ergo", aliac praedicabites et non subiici
bites, ut „quodlibct", „omne11, „albus" , sed nullae sunt subiicibites, nisi
sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum incomplexarum
quaedam sunt calegoreumaticae, quaedam syncategoreumalicae, et quaedam mediae seu
mixtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceptus, quos immediate
significant, res Mis coneeptibus conceplas, sed non sunt per se subiicibites et praedi
cabites, vel quia implicant categoreumaticas et syncalegoreumaticas , ut „fortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secum11 et multa alia.
102) Ebend.: Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper
fecta Imperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinalione verbi
sine nominativo, ut „currit velociteril ; aliae ex nomine substantivo recto
calegoreumatico el aliquo alio apposito per modum- determinalionis , ... ut „asinus
Roberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunctione coniunctis, ut „homo
et equus" ; aliae ex solo categoreumate el syncategoreumate, ut „non homo".
XX. Job. Buridan. 27
fachen Terminus, z. B. „vacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der
Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt 104). Hier
auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition, wobei er
zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in proprio
und transsumptiva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher
die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.
877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher
die Supposition auf „ultimata significata" geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden , nemlich einerseits in
103) In Melaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando
pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tati conceptu complexo
sumptus aliquando pro nullo supponit. quamvis sil incomplexus secundum vocem,
sicut isti termini „chimaera11 et „vacuum11 Est duplex complexio conceptuum:
una polest vocari distans, alia indistans. Distans vocatur, quando in propositione
praedicatum complectitur cum subiecto mediante copula affirmative vel negative ;
indistans vocalur, quando adiectivum complectitur cum substantivo sine copula media,
et etiam potest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis
sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nee ger consequens
illa dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera" ; est enim deseriptio
„Compositum ex impossibitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vacuum" s. auch
Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo
calur indistans, alia distans. Indistans est, prout determinatio complectitur cum suo
determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc potest fieri componendo vel
dividendo; et vocalur compositio , si Sit modo affirmativo, ut „homo albus", et
vocalur divisio, si sit modo negalivo, ut „homo non albus". Modo ergo composito
indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determinalionem
sit eadem cum re, pro qua determinabitc supponit, vel si ei adiaceat; et lunc illa
compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.
104) Summ. a. a. 0.: Nunc dividendae sunt voees , quae possunt subiiei vel
praedicari, ab illis, quae non possunt, vel etiam, quae possunt supponere , ab illis,
quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulac: 1) Omnis terminus possibitis
supponere potest subiiei sed non convertitur 2) Nulla dictio pure syncategoreumalica
potest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum
potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi
cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum
vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantivatum potest subiiei vel
praedicari 6) Nulla perfecta oratio polest subiiei vel praedicari
7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi
modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo polest subiiei vel praedicari
9) Oratio imperfecta tertio modo polest, sed forte non omnis talis 10) Oratio
imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi
syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulla imperfecta secundo modo potest
supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan
tivo 12) De omni dictione, cui correspondet conceplus complexus, dicendum est,
sicut de oratione, cui aequivalel 13) Omne substantivum rectum, cui correspondet
coneeptus simples, potest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse
subiectum vel praedicatum, potest supponere.
105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, et quaedam impropria seu transsumptiva;
propria dicitur, quando vox supponit secundum suam significationem sibi
communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem aUcrius
vocis ex transsumplione propter simititudinem vel ironiam aut huiusmodi aliam causam.
28 XX. Joh. Buridan.
communis und discreta, und andrerseits in absoluta und relativa; ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in
naturalis und accidentalis , andrerseits zugleich in confusa und determinata
getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa
tantum zerfällt '06). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich
wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incipit, desinit, differl"
a. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'sehen Beispiele
„Ms" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er
scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in materialem et personalem ; el vocatur
personalis, quando.... supponit pro suis ultimatis significatis ; .... sed materialis
dicitur, quando vox supponit pro se aut pro sibi simiti aut pro suo significato immediato
, quod est conceptus Suppositio personalis dividitur in communem et
discretam Item dividitur suppositio personalis in absolulam, quae fit per terminum
absolulum, et in respectivam sive relativam, quae fit per terminum relalivum.
Communis suppositio solel dividi in naturalem et . .. aeeidentalem. Naturalis
vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus
polest, tam praesentibus et praeleritis quam futuris; et hac suppositione utimur in
scientiis demonstrativis. Aeeidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit
solum secundum exigentiam verborum; et hac utimur in sermonibus historiographis,
qua etiam maxime uluntur sophistae. Item suppositio personalis communis
dividitur in confusam el delerminatam Vocatur determinata, ... st necesse sit
ad veritatem , quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposito ... Sed vocalur
confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in....
distributivam et non distributivam, quae soh't vocari confusa tantum. Distributiva est,
secundum quam ex lermino communi potest inferri quodlibet suorum suppositorum
seorsim vel etiam omnia simul copulative Sed confusa tantum est, secundum
quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiunctive.
107) Ebend. : Multae autem sunt causae confusionis distributivae : 1) Signum
universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem 2) Negatio
negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam et nihit distribuit,
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negalionem infinitantem
ipsum 4) Per comparationem distribuitur. .. . ablativus sequens, et similiter
mediante dictione „quam" distribuit nominativum sequentem; simititer etiam
secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione „sicut" Adhuc. superlativus
gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relalivo diversilnlis ,
.... ut .,homo est fortissimus", quia est omni alio nomine fortior 5) Fit distributio
per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negaliones,
sicul sunt verba privativa aut relativa diversitatis aal ista verba „incipit, desinit,
differt" aut istae dictiones „sine, praeter, solus".
108) Ebend.: Etiam mullae sunt causae confusionis non distributivae: 1) Signum
universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequentem
ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per
duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumque sine reliquo distribueret
ipsum, ut si dico „Nullus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialis
confnndentia sine distributione terminos scquentes se, sicut termini, qui respondentur
ad „quoties", ut „/er, quater" ; etiam copulatio de praedicamentis „quando" et
hahet potestatem sie confundendi, ut „Hodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis
et Romae venditur panis" ..... 4) Ista verba „scio, intelligo, cognosco" . . .. confundunt
sine distributione; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur
debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".
XX. Jon. Buridan. 29
in einundzwanzig Regeln zusammengefasst 109), an welche sich im An
schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte
rung über die suppositio relalivorum anreiht, wobei aber Buridan die
Inconsequenz begehl, die relativa diversitalis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen , sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Hispanus zu besprechen l10).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue witlen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute des Buridanus
selbst besitzen (— vielleicht gibt denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist —), sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commentar verflochten hat. Hiernach
lauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significalo ultimato supponit
discrete. 2) Terminus materialiter sumplus restrictus per pronomen demonstralivum
supponit discrete. 3) Subiectum proposilionis particularis vel indefinitae supponit
determinate. 4) Propositionis particularis vel indefinitae vel singularis affirmalivae
praedicatum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumplus, cui
non proponitur aliquod signum confusivum, supponit delerminate. 6) Cuiustibet pro
positionis Maliter universalis affirmalivae totale subiectum supponit confuse et distri
butive pro omnibus indivüluis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"
negantem copulam supponit confuse et distributive. 8) Terminus infinitatus communiter
tentus supponit confuse et distributive rationc negationis infinitantis. 9) domen se
quens comparativum vel supertativum supponit confuse et distributive. 10) „Diffeil"
faeil ablativum sequentem mediante praepositione „a" distribuibitem supponentem.
11) Adverbia simititudinis faciunt terminos seqventes se supponentes distribuibites.
12) Terminus communis, supra quem cadit immediate dictio exceptiva distribuibitis et
supponens, supponit confuse et distributive. vel confuse tantum. 13) Aggregatum ex
recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .
14) Delerminatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
salis affirmativae praedicatum, cui non addilur aliquod confusivum, supponit confuse
tantum. 16) Subiectum fropositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit
confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiler sequens mediate signum
universale affirmalivum cadens supra copulam supjponit confuse tantum. 18) Terminus
communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibet seorsim habet vim distribuendi,
in propositione particulari, indefinita vel singulari supponit confuse tantum,
in propositione universali delerminate. 19) Terminus communis sequens dieiionem
importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio , cognosco) supponit confuse
tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter
minus sequens copulalum ex terminis de praedicamento „ubi" supponit confuse tantum.
HO) I). supp. ret.: Relalivorum quaedam dicuntur relativa substantiae, alia di~
cuntur relativa uliorum praedicamentorum Relativorum substantiae quaedam
dicuntur identitatis, alia diversitatis . . . . Relativorum identitatis quaedam dicuntur
reeiproea, alia non reeiproea Relativum identitatis solum refert suum ante
cedens pro iltis eins suppositis, pro quibus erat verificatio categoricae, in qua ponebatur
antecedens,.... et supponit vel sumitur in propositione, sicut suum antecedens.
Dictio ,,itle" non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative
et atiquando etiam antecedentaliter ad relalivum „qui" Relutivum „se", ....
si teneatur distributive, oportet descendere sigitlalim , non enim sequitur „Omnis
homo ditigit se, ergo omnis homo diligit Socratem", sed bene sequitur „ergo Socrales
ditigit Sociatem" Relalivum „suus" refert suum antecedens in genitivo casu-
Relativa „tale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualilatis
et quantitativ, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo
nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relativa diversitatis solent
poni „aliud, alterum, differens, diversum", sed mihi apparel, quod haec non sunt
relativa, prout hic de relativis loculi sumus, sed sunt lermini de praedicamento „ad
aliquid", et ita etiam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urtheite, in welchen „aliud1' verwendet
wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
30 XX. Joh. Buridan.
Die appellalio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was
üccam (ebd. Anm. 917 ff.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und
die restrictio nimmt er flicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modification der supposilio und appel
lalio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen amplialio112) und in welchen
restrictio eintrete, an welch letztere er noch die „alienatio" knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird 1 1 3).
111) D. appelt.: Termini omnino nihit connotantes ultra ea, pro quibus supponunt,
non sunt appetlativi proprie; sed omnis terminus connotans aliud ab eo, pro
quo supponit, dicitur appellativus et appellat itlud, quod connotat per modum adiacentis
ci, pro quo supponit Terminus appellativus semper appellat formam suam,
sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.
Post appellat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit
praesentis lemporis et praedicatum non sit amplificalivum, appellat formam suam prae
cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum
fuerit amplificativum, tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in
differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem
pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est differentia quantum ad appellationes
inter verba significantia actus animae cognoscitivae et inter alia verba;
nam termini respectu verborum non significantium huiusmodi actus non appellant
nisi res, quas ultimate significant vel connolant ; ..... termini autem respectu
verborum significantium huiusmodi 'actus, si sequantur itla verba, appellant
rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appellat
itlud, pro quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termini „meus" et
„tuus" appellant me et te lanquam adiacentes, et sie etiam „noster" et
„vester" , et „suus" appellat itlud, pro quo suum antecedens supponit.
112) D. ampt.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et ^restrictionibus
suppositionum et appellationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem
terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictus; itle potest assignari,
quando terminus praecise supponit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis
temporis Terminus ultra statum amplialur multipliciter : 1) Si ponatur in sua
categorica ante verbum praeteriti temporis, amptialur ad standum pro practerilis, sive
in supponendo sive in appellando , una cum praesentibus 2) Prvportionabititer
ante verbum futuri temporis positus amplialur ad standum pro futuris 3) Positus
ante hoc verbum „polest" vel ante copulam propositionis divisae de possibiti am
plialur ad standum pro possibitibus , licet non sint vet fuerint , unde haec est vera
„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" 4) ldem est dicendum
de termino posito ante copulam propositionis divisae de neeessario 5) Ter
minus amplialur ad praeterita, futura et possibitia, si construatur cum verbo significante
actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbalia
vel participia a praedictis verbis descendentia, si fiant praedicata propositionum,
ampliant subiecta, sicut verba.
113) Ebend.: Terminus aulem cirea statum restringitur : 1) per determinationem
sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus suppositis 2) Etiam
adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenil
suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tunc nec amXX.
Joh. Buridan. '31
Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus 114). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem Intellectus
ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches115).
Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grundlage
auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird
auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sen'sus composüus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Re
geln berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der objectiven Dinge selbst betrifft Nachdem
hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und „falsum" da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen , welche Inbärenz-Urtheile
plialur nec restringitur, sed alienalur ita, quod' terminus non amplius supponit vel
lenetur pro praesentibus, sed solum pro futuris vel praeteritis SupposiUo el
appellalio etiam aliquando alienantur .. . . . per negationem infinitantem ; et
aliquando ctiam tota termini suppositio removetur) et hoc fit dupliciter: uno modo
per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad terminum, quorum
terminorum unus non convenil atteri, ut „homo hinnibiiis" ; alio modo per
huiusmodi complexionem privativem! lerminorum, quorum unus de necessitate convenil
alleri, ut „homo non risibitis".
114) Track V, D. syllog. Vgt. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo
rial-Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.
115) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibite potest capi dupliciter:
uno modo pro conelusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos
conelusionis Si quaeratur de scibiti pro conelusione demonstrativa , tunc iterum
erit distinguendum , quum coneluiio vel sumitur quantum ad suam realitatem vel
quantum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitalem, lunc nulla conclusio
debel dici aeterna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conelusione s
de novo formamus tam in scripta quam in voce vel in mente, et Ha ineipiunt esse
et desinunt, sicut colores et sapores. Si vero conelusio capiatur quoad eius veritatem,
omnis conelusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse
falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibile est aeternum, necessarium,
impossibite aliter se habere, incorruplibite (B) Si autem loquamur de scibiti pro
re significata, sunt diversae -opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.
116) Summ. a. a. O., D. sylt. mod.: Quaedam vocantur modales divisae,
aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) lsti lermini „necesse, possibite,
contingens" atiquando sumuntur, prout sunt differentiae entium, aliquando
autem, ut appropriate sunt differentiae proposilionum, et sie debent sumi in
propositionibus , quas vocamus modales compositas, et debet in eis praedieari modus
et subiiei dictum vel e eonverso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet
rememorari , quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium, con
tingens" subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed
pro his, quae possunt esse Item in talibus divisis negativae sunt aut, quia .
negatio cadit supra modum, .... vel quod sequitur modum.
32 XX. Joh. Buridan.
sind 1 t7), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 11S),
aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen 1 19), ans zwei Zufälligkeils-Urtheilen ' 2")
und — unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,
welche die Modalität „scitum, opinatum" u. dgl. enthalten121).
Indem aber hierauf sich die verschiedenen Combinationen der Prämissen
anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche
eigentlich der Lehre von Consequentiae angehören122); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und
ein Nothwendigkeits-Urtlieil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-
117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additionc modorum,
eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque
praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae
inferunt contradictoriam conelusionem cum modis falsi et impossibitis Non
oportet, si aliquac praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in
ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"
Proposiliones de vero et falsa in sensu diviso aul nihit valent aul valent itlas de
inesse ; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes
modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit coneluditur.
S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente universali
valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus negativis
sive ex una affirmaliva et utia negativa In tertia figura valent omnes
syltogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nulli
syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,
possibite, necessarium" , quia etiam solum de istis determinal Aristoteles. El praemitlendae
sunt regulae commune s: 1) Ad propositionem de inesse sequitur propositio
de possibiti .... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibiti 3) Quaecunque conelusio sequitur ad praemissas de possi
biti, itla conelusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .... 4) Ad
quascunque praemissas sequitur conelusio de necessario vel de contingenti, ad easdem
sequitur conelusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de inesse subiecto sumplo cum relativo identitatis et aliter non. 6) Ad
quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibili. Vgl. ebd.
Anm. 1027 f.
123) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt
regulae: 1) JVon valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conelusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sit de inesse.
4) In prima figura non polest inferri conelusio universalis nisi cum itla additione
„guod est" (vgl. ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existente de
possibiti sequitur conelusio de possibiti particulariter. 6) In tertia figura valent
sytlogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis; 7) negativi valent, si
propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario , dantur
regulae: 1) Maiore existente de' necessario omnes modi primae figurae valent ad
conelusionem de necessario particularem, sed non universalem, nisi cum additione
„quod est", 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad
conelusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima
XX. Joh. Buridan. 33
i
Urtheil m), ein Möglichkeits- und ein Nothwendigkeits-Urtheil ,26), ein
Möglichkeits- und ein Zufälligkeils-Urtheil , ein Nolhwentligkeits- und
ein Zufälligkeits-Urtheil 128). Lückenhafligkeit aber oder Unordnung (vgl.
ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Uccam hier die
Combinationen aus Unmöglichkeils-Urtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlen ,29). Die Syllogismen, deren Prämissen einen
Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Oecam nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu 130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwasi von Occam
figura Celarent el Ferio. 4) Baroco existente de necessario valet ad conelusionem de
inesse, .... et si major sit de inesse, valet so tum ad conelusionem de possibiti.
5) Maiore existente de necessario in lertia figura Darapti, Felapton, Datisi et Ferison
valent ad conelusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam. 6) Maiore
existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conelusionem de inesse, et alii motli
nihit valent. S. ebd. Anm. 985.
125) Ebend. : Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de conhngenti
ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requlae: 1) Non valent aliqui syllogismi
in secunda figura .... 2) in nutla figura sequilur conelusio de inesse .... 3) In
prima figura non valent, si maior sit de inesse ... 4) In prima figura non potest
inferri conelusio universalis nisi cum additione „quod est" 5) In prima figura
maiore existente de contingenti sequitur conelusio particularis de contingenti
6) In lertia figura maiore existente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi el Ferison
valent ad conelusionem de contingenti, sed Disamis et Bocardo nihit valent
7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent 8) Quicunque
syllogismi in lertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....
illi valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 937.
126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...
sunt regulae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent
ad conelusionem de necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi valent
ad conelusionem de possibiti, et nulli ad conelusionem de necessario 2) Omnes
modi secundae figurac valent ad conelusionem de necessario, quaeeunque praemissa
rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur regulae: 1) In
quibuscunque figuris et modis sequitur conelusio ex ambabus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibiti el alia de contingenti 2) In prima figura, si
maior sit de contingenti, omnes modi ad conelusionem de contingenti valent; sed
non, si maior sit de possibiti .... 3) In secunda figura nulli valent 4) De tertia
figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regulae: 1) In prima figura
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conelusionem de necessario; et
si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conelusionem de contingenti .
2) Omnes modi secundae figurae valent ad conelusionem de necessario, sed nulli ad
onelusionem de contingenti 3) De lertia figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis et reduplicativis multis modis syllogizare solemus. Ex
terminis obliquis primus modus est, proul hoc verbo „inesse" ulimur loco huivs
verbi „est", ita, quod aequipollent „Hornint inesl animal" et „Homo est ani
mal" Manifestum est, quod, in quibuscunque modis contingit syllogizare ex
rectis cum hac copula „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac copula „inest".
Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obtiquo
fuerit distributus et rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, obliquo istius
termini in conelusione attribuetur, quidquid primo obliquo altribucbatur in maiore,
v. gr. „Cuiuslibet hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiuslibet regis
asinus currit" Adhuc alius modus .... ad simititudinem secundae figurae est,
Pranrl, Gesch. IV. 3
34 XX. Joh. Buridan.
ab131). Eine Bereicherung aber der oecamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus infinitus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der
Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132j.
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate syllogismorum
ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht
von Buridan , sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusätze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.
Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio m'edii knüpfen soll,
für einen litterarischen Mythus halten, welcher sich in der Schul-Tradition
allmälig bildete 134).
quando uuum medium .... attribuitur in praemissis duobus lerminis obliquis ete
Item alius modus potest poni ad simititudinem tertiae figurae ete. S. ebd. Anm.
971, 974, 977.
131) Ebend.: De syllogismis autem reduplicalivam conelusionem coneludentibus
notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste flunt in prima flgura et in
amnibus quatuor modis itlius apponendo reduplicationem maiori extremitati In
omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conelusio reduplicativa, si in maiore fuerit
redupticatio addita maiori extremitati. In secunda autem flgura non habent proprie
loeum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-
Sätze fehlt hier.
132) Ebend.: Dupliciter autem contingil syllogizare ex terminis inflnilis et ex
mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in una
propositione maneat etiam finitus in alia et omnis infinitus in una mancat infinitus
in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumatur infinitus in alia
aut e converso. Si primo modo syllogizetur , tunc in omnibus modis et figuris
syllogizandum erit, sicut ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in
omni flgura ex duabus praemissis universalibus negativis sequilar conelusio universalis
negativa medio varialo penes flnitum et infinitum. In prima figura et secunda ex
maiore universali negativa et minore particulari negativa sequitur conelusio particularis
negativa medio variato Sed in tertia flgura medio sie variato nihit sequitur,
si aliqua praemissarum sit particularis Ex affirmativis praemissis in prima
figura et in tertia nihit sequitur medio varialo Sed in secunda figura ex ambabus
affirmalivis sequitur conelusio negativa medio variato, si maior sit universalis.
133) S. Abschn. IV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter
polation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,
Anm. 190.
134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,
beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auclorität,
nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen
Dialectica ad mentem Scott). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus
von Brucker angeführten Worte lauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum
sive modus idealiter ostendens , quo pacto extrema per negationem disiuncta copulentur,
diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sie medio extrema per negatio
nem intereisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex 1. Post. 27 ea arte solertes a
tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combination zu dem Glauben geführt
XX. Joh. Buridan. 35
Doch dürfen wir Buridan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu berichten
, dass anderwärts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,
.Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-
Beweises" ausspricht. insoferne er auf „experimentum" mit Einschluss
der Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist , dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege, da ja nur die
wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse 13e).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik 117) als auch be
züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht
entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist
Sancrnsius eben nur aus dem Scotisten Tartaretus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp ; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der
inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.
Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet.
135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimilium
prius sensatorum iudicare de alio simiti oceurrente Sensus, memoria
et experimentum non sunt nisi nolitiae singutarium sive nolitiae singulares, sed
tandem intellectus pereipit, in pluribus singularibus ita fuisse et non in aliquo fuisse
instantiam; ipse ergo per suam inelinalionem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)
ad veritatem consurgil ad consentiendum universali propositioni, .... et talis propositio
est iam prineipium in arte suppositum, et sie intelligitur , quod ars fit experimentis
(s. Abschn. IV, Anm. 53) Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per
studium, libros et magistrum in scholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;
et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia Mi seliolares
nesciunt prineipia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne
rubarbarum (d. h. Rheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin
eipia, ipsi etiam nesciunt conelusiones nisi ex suppositione, sc. si itla prineipia, quae
eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera Secundo talis ars est imperfecta,
quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in lerminis universalibus,
sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad lerminos singu
lares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit prineipia supposita
in arte doctrinali et, sicut potuil scire simpticiter conelusiones , eliam conelusiones
universales praescitas applieavit mullotiens ad opus descendendo per ratiocinationem
ad lerminos singulares.
136) Super Eth. Nie. III, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non <
esset risibitis, per induetionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod
induetio in aliquibus non coneludit in aliis, nisi itla appareant eiusdem rationis Mis,
in quibus inductum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est
induetio.
137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei
spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,
Atrebatenses, Ambianenses.
138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bitden hier Regeln,
durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne
aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
züsammengestellt ist.
3*
36 XX. Joh. Buridan.
aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam
(ebd. Anra. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und
die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 ff.) be
sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder
bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden139). Bezüglich der Defi
nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche
hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objectes zur Definition be
treffen 14 0) ; sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.
Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid Hominis und quidditativa und causalis und descriptiva 141);
doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition
der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die
139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est mullorum collectivorum in unum
separatio; compositio aulem est multorum invicem in unum collectio Duobus
modis principatibus dicuntur totum et partes; uno modo totum integrale et partes
integrales, alio modo totum praedicabile et partes subiicibites. Differunt autem, quia
partes integrales collective sunt suum totum, partes autem praedicabitis lotius non sunt
itlud totum, quia .... nee plures species sunt unum genus nee plura singularia una
species Aliquando tolius in suas partes integrales fit divisio per solam animae
considerationem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem
Multis autem modis dicuntur tota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divisiones
eorum: vocis in suas significaliones, generis in suas species,
totius in modo in suas partes, subiecti in aeeidentia, .... aeeidentis in subiecta,
aceidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae
imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observal proprietates , sc. quod sit sufficiens
et quod hon sit superftua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietalum
Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio
termini praedicabitis per alium lerminum finile et infinite sumptum, ut „Omne animal
est homo vel non homo11 ; alius, secundum quem oratio cadem secundum materiam
dicitur composita vel divisa , prout est alia et alia secundum formam ; alius,
prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.
"140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietales diffinitionum : 1) diffinitio et
diffinitum dicuntur per modum relativorum 2) sunt ad invicem convertibites
3) diffinitio explicite est notificativa diffiniti .... 4) diffinitio est oratio, et diffinitum
est terminus incomplexus 5) Nullum singulare est diffinitum 6) Nulta propositio
est diffinitum .... 7) Nulla diffinitio debel dari parabolice vel transsumptive. . . .
8) Nulla diffinitio debet esse superflua vel diminuta.
141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,
quid vel quae difßnitum significat aut connotal: et proprie vocatur interpretatio et
convenit lerminis incomplexis vocalibus, quibus non correspondent immediale conceptus
simplices, sed complexi, et convenit etiam propositionibus calegoricis, quibus in
mente correspondent hypotheticae copulativae, secundum suppositionem materialem
mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditativa est oratio indicans praecise,
quid est esse rei, per praedicata essentialia, et non datur de tefmino
connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse
rei, per „propter quid11; et ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obliquo
; et dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam
materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriplio est oratio in
dicans, quid est esse rei, per aceidentalia seu per effectus, et est ex prioribus
et notioribus quoad nos.
142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLI1I v. A: Non alia significat „esse album",
quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi
ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregalo ex ea et aliquo alio ; sed
„esse album" significat albedinem supponendo pro ea vel aggregato ex ea et subiecto.
XX. Joh. Buridan. 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an Occam an 143).
Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan's Absicht ein
eigener Abschnitt über die lnsolubilia machen ; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er
sehen wir Proben davon , wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte145). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen ein« gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeil ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der lnsolubilia
(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubile
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen. gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel- Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe '47). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie
Ebend. qu. 6, f. XLV r. B : Omnis terminus aeeidentalis debet diffiniri per subiectum,
i. e. per terminum substantiellem, ex quo terminus aceidentalis connotat substantiam
ultra signißcationem vel connotationem vel dispositionem aceidentalem. Vgl.
hei Occam Aom. 1012.
143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.
144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: lste liber in se continet novem tractatus
partiales . In nono de solutionibus quorundam sophismatum; et itlae non habentur
in textu.
145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVIII v. A: Hon sufficit universaliter ad veritatem
affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc
manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in Mo folio sil scripta solum illa
propositio „Propositio scripta in Mo folio est falsa" ; termini enim pro eodem supponunt,
quia itlud subiectum ,}propositio scripta in Mo folio" supponit pro itla propo
sitione, quae est scripta in isto folio, et simititer hoc praedicatum „falsa" supponit
pro illa propositione, quia ipsa est falsa et non vera. lgitur non suffieiebat ad hoc,
quod propositio affirmaliva fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehnliche
lnsolubitia s. uoten Anm. 310.
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,
Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sich modernere Darstellungen
der Obligatoria, lnsolubitia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke N citire , f. LXIV v. B : Dicil enim Buridanus, quod propositio insolubitis,
v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod itlam praecise dient et nulluni aliam)
significat, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa
significat, et tamen esse falsam ; vull igitur , quod propositio ideo non dicatur vera
vel falsa. Hiezu eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.
147) ' Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXIII r. A : Imponalur
A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),
in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum
„homo vel aliud ab homine". Deinde proponatur tibi ista „Homo est A".
Si concedis, est vera, et sie significat asinum ...... Si negas, est falsa, et sie signi
ficat hominem Si dubitas, lunc dubitas istam „Homo est homo vel aliud ab
homine". Cirea hunc modum obligandi per impositionem est controversia inter famosos.
Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignans causam, quia constitutio
propositionis praesupponit, dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hie
modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutum et esse veram
38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Compendium
aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale
Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben ,48).
Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd
ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,
Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient150).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be
zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher Weise jedweden „terminus" realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe
daher auch eine Idee des Singulären selbst151). Kurz es sei eine Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „termini" oder „conceptus" halte;
aut falsam, et deinde dictioni advenire significalionem per impositionem Ideo
dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque respicit
impossibite.
148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et
solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ut nunc. Et ad veritatem consequentiae
simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum consequente
non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc sufficit, quod
possit fieri formalis per additionem unius verae quantumeunque contingentis. Vgl. vor.
Abschn., Anm. 1016.
149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. t. 1525. 4.
Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Kegel in jedem Capitel
vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis"
als sophistisch gewandter Unglaube Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis" als
reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.
150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma
liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; unde Aristoteles
arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in logica stulte coneipiens, quod idea sit'
essentia absoluta distineta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligil? Sed
si Aristoteles bene coneipit, omnis talis idea foret superflua. Sed intellectuaiitatem
creaturaru.n oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutam per se exi
stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed du
infiniti. Uli autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfeeti phitosophi , satis concipiunt
distinetionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v. : Nec
Aristoteles seivit, istam sententiam Platonis destruere, sed aequivocando ac ignorando
veritalem . sui sermonis multos hömines duxit in devium Istam logicam propter
ex ea sequentia debet quitibet fidelis despicere.
151) Ebend.' C. 9, f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum
incomplexorum aut significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt iales
ideae, quae nec sunt substantiae nec aeeidentia? Imo sie intelligendo lerminos posses
tot am phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Nec movet tua argutia, si sin
gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam
omne incomplexum, tam categorema quam syncategorema, primarie vel secundaric
significat substantiam, imo divinam essentiam, et tunc nomina idearum significant tam
-
.
XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39
und sowie demnach für Wiclef die subjectiv psychische Function völlig
gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scotisten
aber sympathisirt er in der pluralitas formarum, insoweit mehrere
Formen sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter
geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung
seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über
supposilio, welche hier in significaliva, malerialis und mixla eingetheilt
erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubilia
knüpft 154). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei
seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören
musste155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte 156). Dass mit
substantias quam divinam essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et
formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo terminos
praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII r. : Cum alia sit idea
universalium et alia singularium, intelligimus ergo res, quae per suas existenlias
movent obiective intellectum nostrum.
152) L. II, c. 3, f. XXIII r. : Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.
..... Pinto subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonuerat
in prineipio Genesis, qui indubie species intetlexit non esse terminos vel conceptus,
sicut somniant haeretici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus
sanetus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vocatur simitiludo
habitudinalis,quam intellectus habet, sive universalis sive particularis ; et intentio
vocatur nunc species, nunc actus intelligendi , satis aequivoce, cum omnes actus
animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
in aaima.
153) Ebend. c. 4, f. XXV r. : Forma superaddita non habet in qualibel parte
indivisibiti suae materiae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed
indivisibitis quoad molem mulliplicalur per totum itlud Elementa sunt realiter
in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diversitates
generum proportionum sunt diversitates specierum mixtarum, ul palet ascendendo
a formis elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v. :
Hic tamen fratres elamant , quod ittud sit haereticum et impossibite, quod mullae
animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corpore , quia,
cum forma substantialis dal esse rei, res sie formala esset in dispari specie pro
eodem instanti, quod est impossibite. Sed pro Ma materia idiotae debent cognoscere,
quod consonum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem composito,
dum tamen una sit subordinala alteri Una forma generalior et alia
specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV r. : Quaedam est suppositio pure significativa, quaedam
pure materialis, quaedam autem mixta. Pure autem significativa suppositio est, quando
terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio autem
pure malerialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analoge.
Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significalo ad
extra et etiam pro se ipso ; el ilta mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ul palet in
155) Du Plessis d'Argentre, Coli. iudic. nov. err. I, p. 203: Ego Hieronymus,
quia in nonnullis actibus scholasticis ad persuadendam opinionem de universalibus
realibus, et quod una communis essentia specificassel plura eiusdem speciei supposita
ete , ideo ad exeludendum intellectum erroneum et scandalosum dico,
assero et deelaro ete. ete.
156) Aus den Acten der phitosophischen Facultät v. J. 1406 theitt Cas. Wundt,
der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici
40 Zwei Anonymi.
seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeil einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolu-
Mlia, welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, -dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken , zumal da wir diese Doctrin obnediess noch hinreichend zu
geniessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweilige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,
sondern auch die oMigaliones gehören sollen 157). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan recipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der Insolubüia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Bolle spielt: nemlich,
Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de
Praga, postquam receptus fuit ad facultatem artium, volens facere actum publicum,
quod impottune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanum,
Marsitium ete. mulla mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,
eos non vere logicae autores , sei vere haereticos , requisitus fuit per iuramentum,
quatenus praesentaret suam posiiionem, antequam exiret scholas, quod facere minime
curavit Intimalum fuit sibi sub sigitlo decanalus per iuramentum et sub poena
exelusionis perpeluae a dicta facultate, quatenus cessaret ab omni actu scholastico ete.
157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchorum,
duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse manifestare
..... Potestas talis consistit in duobus, sc. in contradicendo reritatem et in
opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, generalem artem
opponendi habere indigent JVos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis
logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi
et contradicendi colligentes tradi fecimus in scriptis Istum igitur tractalum in
quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in secunda
modum contradicendi, in tertia de sophismatibus et corum solutionibus et intellectu
distinctionum in his aeeidentium dispuiabimus aliqua , in quurta artem opponendi
obligationes solvendi.
158) Cirea tractalum de insolubiiibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"
dicitur tripliciter; uno sc. modo, quod nullo modo polest solvi; alio modo, quod,
dum potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam solvitur ;
tertio modo, quod propter sui dißcultalem difficite solvitur. Ad simititudinem primi
dicitur vox invisibitis, ad simititudinem secundi dicitur lapis abscondilus in terra
invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis; ultimo autem modo intendimus
nunc de insolubiiibus.
XX. Zwei Anonymi. Pseudo-Occam. 41
indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un
wahres sage (also im stoischen Wevööpsvog oder ' AXrj&ev(av , s. bei
Petrus Hispanus, Absehn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder
durch „cassatio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restrictio" mittelst
richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be
nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen
status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (suslinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
positio, depositio, dubitatio ergibt160).
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's
Compendium der Logik fand161). Die Definition der obligatio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein. welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).
Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden. Als erste nemlich tritt die „inslitutio" auf, d. h. die
willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. B. „A" irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A" bedeute
„A bezeichnet Unwahres", die Regel aufgestellt, dass bei emer solchen
Zeichen-Fixirung nie der Tbeil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Est autem triplex opposilio cirea insolubitia, sc. cassatio, restrictio, solutio
secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. Anm. 73).
Restringentes dicunt, quod littera „falsum" non polest supponere pro hac oratione,
cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio, secundum quod nos utimur hoc nomine in sophismatibus , est
praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est aulem status triplex , sc.
sustinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefixio enuntiabitis
ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regula: Omne
positum sub forma positi proposilum in tempore positionis est concedendum^
Habito de positione possibili sequitur de impossibiti Depositio est obligatio ad
sustinendum aliquid tanquam falsum Dvbitatio est obligatio ad sustinendum
aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.
161) Für meine Unächtlieits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugtbuung gereichen,
dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. et de littir. 1867. Nro. 13, p. 195 u.
198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus
und Petrus Hispanus, S. 5.
162) Oeeam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A : Obligatio sie dißnitur a
multis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum, quando sc. aliquis
ex consensu proprio obligatur a poncnte ad aliquid in dispulatione , ad quod
prius non erat obligatus, et tunc f\l obligatus. Obligalionis aulem mullne speries
assignantur: institutio, petitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.
42 XX. Pseudo-Occam.
Satzes sein dürfe'63). Die zweite Art ist „petitio", vermöge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeslündniss
erbittet164). Drittens folgt die ,j>ositio", an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „casus", d. h. die blosse Setzung eines Falles
anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),
während die posilio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend
festgehalten werde , bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"
das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen
positio possibilis und posilio impossibilis unterschieden wird, schliesst
sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubüe an, und ausserdem
163) Ebend. : Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputationis
et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae regulae. Una
est, quod nunquam pars potest significare totum, cuius est pars. Sed ista regula
capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum
significal totam propositionem Ideo dicendum est, quod, quamvis pars posset
significare totum, cuius est pars, tamen talis institutio non est ... . admitlenda, quando
per itlam totum significatum mutaretur a veritate in fulsitatem et e converso ....
Per hoc solvitur hoc sophisma: Significet A praecise hoc totum „A significat falsum";
tunc quaeritur, an A significet verum an falsum. Si verum, ergo haec est falsa „A
significal falsum"; sed institutum est, quod A significet hoc totum „A significat fal
sum1'; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significal falsum"; et A
significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itta - institutio non
est admittenda pro eo , quod haec oratio „A significat falsum", quae est falsa,
mutaretur in veritatem Et si dicutur, quod hoc est possibite, quod A significet
hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter
positionem et institulionem ; unde , quia possibite est, quod A significet hoc totum
„A significat falsum", quando aeeipis „Aut A significat verum aul falsum", respon
dendum est, quod nequc verum nequc falsum significat Et per consimitem
modum polest responderi ad multa alia sophismata , quae difficitia sunt non exereitalis
in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in theologia, ideo pertransco.
Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten
sollten, vermissen wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B : Alia species obligalionis assignatur petitio, quae
obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium . respondentis exereendum ab eodem,
sicut si opponens dicit „feto, quod roneedas primam propositionem proponendam a
me", quae petitio recipienda est, quia non obligat ad impossibite Et polest esse
regula in ista specie, quod nulla pelitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere
polest durante disputatione.
165) Ebend. c. 40: Tertia species obligalionis vocatur positio, cirea quam sciendum
est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suscipiendum aliquid tan-.
quam verum Item casus semper debel esse de re particulari, sed positio potest
esse unius propositionis indefinitae Cirea casum aliquae sunt regulae : 1) Casus
nunquam est reeipiendus, nisi fiat certificatio de aliquo particulari. 2) Nunquam est
casus reeipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admiltendus
ad sustinendum , quod repvgnat actui respunsionis , ut si aliquis velit tibi proponere
istum casum, quod tu sis mortuus.
166) Ebend.: Positio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,
quo propositio vera debel sustineri a respondente Et consistit ars ista in hoc,
quod in prineipio debet aliqua propositio poni, deinde debent propositiones poni, sc.
quod placet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando
vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus datis polest opponens, qnando
sibi placet, dicere „Cedat tempus", i. e. cessct temjius obligalionis, et tunc videndum
est, an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibitis
et quaedam impossibitis.
XX. Pseudo-Occam. 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 16 7). Die posilio impossibilis, welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile , dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre ,von den Consequentiae hinübergreifen168). Als vierte Art
der Verpflichtung wird die „depositio" , d. h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,
welche den für die posüio gegebenen analog entsprechen169); das
Gleiche geschieht fünftens für die „äubitalio", welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis posilio est, quando ponitur propositio falsa
contingens vel contingens dubia. Et cirea istam dantur multae regulae: 1) Omne
positum in forma positionis „Propositum scitum esse tale" est concedendum absolute,
si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:
Ponalur ista „Alterum itlorum est verum" demonstratis illis duobus „Johannes est
episcopus" et „Johannes sedel" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";
baec 'est concedenda; deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et
allerum non est verum"; si negas istam et coneessisti istam partem „Unum istorum
est verum", oportet te negare alteram, et ita negas positum Illud sophisma
est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et
lunc copulaliva est vera, vel potest esse relativum, et tunc est neganda 2) Omne
sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse
tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito
bene negati in tempore positionis est negandum .4) Ad omnem propositionem
impertinentem, i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene con
cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,
et neganda, si sit falsa ele 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum
necessarium nec impossibite concedendum , sc. de necessario, quod semper fuit necessarium
ante tempus obligationis, et de impossibiti, quod fuit impossibile ante tempus
obligalionis.
168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Posilio impossibitis est, quando ponitur aliqua
propositio impossibitis ; et sciendum est, quod multum refert ponere unam propositionem
impossibitem et aeeipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur ex
alio impossibiti, sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis" et
inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,
quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista
regula potest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposito consequentia
natural! vel simplici et tenente virtute propositionis vel regulae per se notae est conce
dendum; simititer quod sequilur virtute talium regularum debile cireumstantionatarum
Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,
potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones
ineludentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt contradictoria
concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con
cedendum, sed multa sequentia sunt neganda.
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam
propositionem tanquam falsam lstae sunt regulae: 1) Omne depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum 21 Omne contradicens
deposito est concedendum 3) Ad sequens et ad omne impertinens et ad re
pugnans, quod non est contradictorium , respondendum est secundum sui qualitalem.
XX. Pseudo-Occam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sil verum" wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfalle171). Indem aber hierauf noch eine
kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben
ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich
aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassatio" , jener Behandlungsweise
an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
Urtheile abzielt172).
Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, welche gleichfalls als
Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C" schlechthin
disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles A ist C", hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B
oder C ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulaliva"
und „de copulato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und
„de condilionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Unheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de causali exlremo , de temporali extremo, de
locali extremo" gehandelt 173).
170) Ebd. c. 43: Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.
Regulae sunt istae: 1) Ad omne dulütatum in tempore dubitationis propositum
respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.
3) Ad consequens falsum respondendum est negando , et ad antecedens verum
dubie ..... 4) Ad repugnans non contradictorium respondendum est secundum sui
qualitatem. ,
171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligatur
aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determinutum
actum cirea itlam Et mihi videtur, quod isla obligatio non potest
multum differre a petitione et positione. -
172) Ebend. c. 45: Non ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quin null«
modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata
sunt, quando per consequentias apparentes , quac videntur regulari per regulas necessarias,
ex propositionc aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta
non possunt fieri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „falsum" vel
siniilem affirmative vel hunc terminum „verum" vel simitem negative, sicut:
lncipiat Socrates sie loqui „Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquatur. Tunc
quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec
dicit verum nec falsum Per praedicta polest studiosus respondere ad omnia in
solubitia, si solvendo ea velit naturam insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.
173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur
haec coniunctio „vet" , itla propositio polest esse distinguenda, eo quod potest esse
disiuncliva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"
potest esse disiunctiva et tunc aequivalet isti „Omnis homo salvabitur vel omnis komo
condemnabitur" , quae est falsa; vel potest esse de disiuncto extremo et tunc aequi
valet isti „De quolibet contento sub nomine verificatur hoc totum „salvabitur vel con
demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunctio „et",
itla propositio .... potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut „'tria et duo
sunt quinque" , quia, si sit copulativa, est falsa, et si sit de copulalo subiecto , est
vera. Simititer est de propositione, ubi ponitur haec coniunctio „si", quia potest esse
conditionalis vel de condiiionalo extremo, sicut ista „Omnc possibite, si est necessaXX.
Rad. Strodus. 45
Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns
scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregender Ausführlichkeit diese neueren Gebiete bearbeitete, R a d u I p h
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern Wiclefs gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen commentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga
tiones"114), welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich
ßestandtheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'ser, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,
was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in
bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,
est verum" potest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibile est
necessarium , omne possibite est verum", - quod verum est; sed si sit de conditionato
subiecto, tunc aequivalet isti „l)e omni Mo, de quo verificatur hoc totum „possibite,
si est necessarium", verificatur hoc praedicatum verum" " ; et hoc est falsum, nam
haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de
coniunctione causali, quia propositio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de causali
extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itla propositio polest esse
temporalis vel de temporali extremo Simititer est de adverbio locali.
1 74) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam
deelarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter ineipit. Venetiis per
fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Deelarativa des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des
Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commento
klexandri Sermonete, Deelarationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri
Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequentic Ricardi de Ferabrich, Expositio
Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.
(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau , indem die Obligationes des Strodus erst
am Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar
des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier
in den Commentar des Sermoneta verflochten.) Die Obligationes sind auch noch
gedruckt in : Tractatus lnsolubitium et Obligutionum magistri Davidis cranston de novo
recognilus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eius
diseipulos, cum obligationibus_ Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. t. e. a.
fot. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
175) Nicht weit vom Anfange der fionsequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebatur
in tractatu praecedenti de hypothelicis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfange seines Commentares: Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium
auctorem gravissimum in hoc suo tractatu, qui est pars suae Logicac, intendere, quam
plures nobis regulas argumentandi notas facere.
176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam
partem libri Priorum aut ad ipsum isagogicon et per consequens immediale
postponi debere ad librum Periermenias, quia de consequentia hic tanquam de
subiecto ayitur, quod communius est omni specie~ argumentationis seu syllogismo simpliciter,
de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprittates lerminorum folgen Hess, erheltt aus dem gelegentlichen Citate: Quid
sit suppositio vel quid sit terminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen Insolubitia s. unten
Anm. 180.
46 XX. Rad. Strodus.
sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes , , deren
logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann 177). Die consequentia bona wird dann
eingetheilt in formalis und materialis, welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass die innere begriffsmässige Brücke, welche
vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt
bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be
gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia materialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Oceam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen könne; bemerkenswert!] aber ist dabei, dass für die consequentia
hier auch die Bezeichnung „propositio ralionalis" gewählt ist, welche
wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,
Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „causalis", trafen 179). Hierauf entwickelt Strodus für die
consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast
unnöthigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände
und Sophistereien vertheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor
führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be
schränke 1S0), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-
177) Consequentia est itlalio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua
bona et aliqua mala, quae. valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius
non polest esse ita, sicut adaequale significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,
sicut adaequale significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando
»tat, sie esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae
quale significatur per consequens suum.
178) Duptex dicitur consequentia bona: Consequentia bona de forma dicitur
esse itla , cuius , si sie esse, sicut adaequale significatur per antecedens , intelligitur,
etiam sie esse, sicut adaequale significatur per consequens, intelligitur Sed con
sequentia bona materialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu
antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut
„Homo est asinus, ergo baculus stal in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.
621) .. Ideo omnis consequentia bona et formalis est bona et materialis, sed
non e converso.
179) Pro consequentia materiali sunt duae regulae: 1) Ex impossibiti se
quitur quodlibet 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, conditionalem
esse veram, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus
volat, asinus habet alas" et stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece
dens quam consequens esset verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Similiter
dicitur de qualibel consequentia, quae nuneupatur propositio ralionalis, discursus,
argumentatio , et communiter, licet improprie , argumentum Sicut conditivnatis
nihit ponit in esse, sie neque- aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam
non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non
oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stat iste versus: „Ex falsis
verum, ex veris nil nisi verum."
180) Modi autem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,
sunt isti: 1) Si atiqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,
ergo et consequens est verum Non tamen sequitur mediantibus verbis de
praeterito et futuro , unde non sequitur „lsta consequentia est bona et antecedens crit
verum, igitur et consequens" Sed bene valel in istis verbis de praeterito et fu
turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lila conse
XX. Rad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mit der Lehre von den OMigaliones zeigen, womit sich bei
quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod
consequens eius est verum" 2) Si cons'equens est falsum , igitur et antecedens.
3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens 4) Si aliquando
non erit, sicut significatur per consequens, pro tunc non erit, sicut adaequate signifi
catur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem
concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione benc admisso vel
concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum
vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,
igitur et antecedens Contra istam regulam arguitur sie: Ponendo, quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatnr a te praeter istam „Tu es homo",
ipsa statim significet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequentiam
esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animal'" quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
scivisti, .... et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc significaret
, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est , ad
quam nullo modo est respondendnm 7) Si antecedens est possibite, consequens
est possibite 8) Si consequens est impossibite, igitur et antecedens est impossibite
Notandum tamen, quod non omne possibite potest esse verum; .... undc
stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando
ipsam primarie praecise esse veram Sequitur enim formaliter : „Haec est vera,
„Nulla propositio est" , ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."
Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua
propositio est falsa et ex alia parte sequitar „lsta est falsa, quae praecise significat,
quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio est falsa". Unde
palet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itla, quae
est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia
non valet 9) Si antecedens est necessarium, et consequens est necessarium
10) Si consequens est contingens, et antecedens est contingens vel impossibite.
11) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativum,
quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis,
sed in nulla pure negativa intelligitur affirmativa 12) Si consequens est pure
affirmativum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu
tam arguitur sie: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse
est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab
una ad aliam valet consequentia et e converso , et tamen una est affirmativa et alia
negativa Dicendum, quod Aristoteles hon vult, Mas propositiones simpliciter
aequivalere , nisi cum aliquo medio affirmativo, vel quod phitosophus non capit
litteram „non" negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non" teneri negative,
quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,
sed quando stat infinite, negalur solum subiectum vel pars subiecti vel praedicatum
vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur . 13) Si antecedens
est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad antecedens, ex quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si
consequens est dubium , et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed
contra istam regulam arguitur sie: Posito primo , quod scias, Socratem esse unum de
tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen
tiam „Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demonstrare
solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod
antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum
a te Secundo arguitur sie: Si fial ista consequentia „Hoc est non scitum a te,
ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub
iectum ' consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae , quo posito itla con
sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a te Ad primum istorum argumeiUorum- respondetur admittendo ca
48 XX. Rad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das. Gebiet der lnsolubilia {— die
eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum
, sed nego conscquentiam factum ; stat enim , plures esse Socrates , . ... et non
sequitur, quod dubitas , an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per
litteram „iste" demonstretur solus Socrates Ad seeundum argumentum communi
via potest resporideri, quando nego casum, quia pars propositionis non polest
pro toto supponere , cuius est pars, nec potest ipsum demonstrare Multis aliis
modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, donec via vera
ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus elarius perscrutetur (s. oben Anm.
176.) ..' 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem
negandum . . . Sic ostenditur : Si consequens est negandum , ergo antecedens est
negandum per sextam regulam; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est
oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo
dem dubitandum Sed contra istam regulam arguitur sie: Ponatur, quod nullus
rex sedeat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeat ; quem sciat Plato
sie credere, dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Quo posito fiat consequentia
ista „Socrales credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedet; ergo
Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista consequentia est scita a Platone esse bona,
et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.
. . Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Platone ne
gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,
dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sie, nego, quod antecedens
a Piatone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo itlud
idem antecedit ad consequens 18) St aliquid sequitar ad consequens., itlud
idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet consequentia
mediis non variatis , quando arguilur a primo ad ultimum , consequentia ultima ex
primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capla
ista propositione „Fitius est" sequitur, quod suus pater est et ex ista sequitur, quod
suus filius est, ergo sequitur „ Fitius est, ergo suus filius est" .... Respondetur,
quod ista non tenet in relativis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece
dente, ergo idem stat cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti,
itlud idem repugnat antecedenti Sed contra potest argui faciendo istam consequentiam:
„Lignum corrumpebatur , ergo impossibile est, itlud esse"; et cum antece
dente stat itla „Aliquod animal currit"; et itla non est possibitis „Aliquod animal
currit, et impossibile est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur relatio (d. h.
die Beziehung des Relativums „itlud"), non oportet teuere per regulam 21) Si
arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antece dentis, itla conse
quentia valet 22) Si arguatur ex opposito consequentis ad alteram praemissarum,
sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones
esse possibites: „Si tu scis, te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem", et „A
contradicit B et e converso , et tamen, si A est verum, B est verum" , ut si sit A
ista propositio „B est verum" et B sit ista „Nullum B est verum,'1 tunc arguitur
sie: A est verum, ergo suum adaequatum significalum est verum; sed A significat
praecise, quod B est verum; ergo B est verum; ergo si A est verum, B est verum;
et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum
homo, et consimites 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est
intellectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A
est; ergo est unum non intellectum a te" ; et volo, quod A sit una littera non intelligibitis
; . . . . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Re
spondetur, quod aliquid significatur , quod nullus intelligit, ut „nihit" et simitia;
sed respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa
suimet, est intelligibitis 24) Si aliqua consequentia est bona, ergo
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,
quod Semper oppositum consequentis repugnet antecedenti; multae enim propositiones
non stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albus" et „Nihit est" Stat
ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantum pater est, non lantum pater
est; nam si tantum pater est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, irgo non
tantum pater est.
XX. Rad. Strodus. 49
bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernünftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu
allerdings schon bei Occam (Vor. Ahschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben, etwa am Ende angekommen zu
sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln
vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung
derselben führt auf das principium identitalis und hiedurch mittelbar zu
den abstrusesten Einwänden und deren Lösung181). " Hierauf dann folgen
„specielle" Regeln , welche mit einer Eintheilung des Terminus in perlinens
und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder perlinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter
scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent
weder schlechthin converlibües oder nur relalivi sind, und auch je
nachdem ihr wechselseiliges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur
für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relativi unter sich im
Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem
des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der
uonsequentia ab inferiori ad superius1*2). An dieselbe knüpfen sich
181) Alias regulas generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
IV, Anm. 205 ff.), sciticet : 1) Ab affirmaliva de praedicato infinito sequitur negativa
de praedicato finita, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privato se
quilur affirmaliva de praedicato infinito , sed non e converso. ... 3) Ex affirmativa
de praedicato finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Probalur
prima regula et lertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur
de eodem , quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 f.) Secunda regula probatur ex descriptionc termini
privativi Contra itlas regulas posset obiiei primo , quod itlud non est primum
principium; stat enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es
non currens", posito, quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt homines
nec non homincs Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba
et o/io nigra, arguitur sie: Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum ; .... ergo
album et non album sunt hoc totum; ergo hoc totum est album et non album.
Simititer polest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,
si privative opposita connolarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis
esset falsa „Dens est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socratis,
tunc Socrates est caecus, et tamen non est aptus ad videndum, quia nullo modo po
lest videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,
ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum includit Ad
primum istorum . . . dicitur, quod de quolibet termino simplici singulari supponente
pro aliquo , quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum , sed de nullo
ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod in negalivis non tenet
argumentum a plurali ad singulare Ad sequens debet negari, quod totum est
sitae partes Ad obiecta de privativis dico, quod Socrates est homo, cui
naturaliter inest videre, et capitur videre non tantum pro actu videndi, sed pro
visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitur privative ad finitum nisi
per additionem exelusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in
lerminis non relativis .... et non tenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Anm. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; el etiam tenent solum, cum praedicalum
ponilur post verbum el non ante verbum, i. e. a parte subiecti.
182) Videndum est de specialibus regulis concernentibus habitudinem lerminorum
ad invicem Quibuscunque duobus lerminis demonstratis vel sunt sibi invicem
PgAim, Gesch. IV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den syllogismus expositorius (vgl. ebd.
Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini
officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie
z. B. scio, dubito, apparet u. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge
von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne ,84), und
erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über
pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter
potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ul „album" et „homo". Pertinentes
sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altero polest vere affirmative
praedicari, vel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,
est itlativa propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert
aliam et e converso, vel sie et non c converso. Et utraque pars dividitur, quia vel
mutuo se inferunt respeetu cuiuseunque verbi .... vel solum mediante hoc verbo
„est"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter ; si secundo
modo formaliter, .... dicuntur termini relativi ; simititer ex alia parte, si
ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „est", sie terminus
dicitur prior et alter posterior; si tamen respectu cuiuseunque verbi tam a parte
subiecti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlatiirus
superior. De quibus dalur ista regula: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua
dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.
183) Et super hac regula fundatur syllogismus, qui vocatur expositorius, cuius
praemissae sunt mere singulares, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo
currit" ; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ul „Hoc est currens, homo est hoc,
ergo homo est currens"; et etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito
rius negativus, ut „Hoc non currit- hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et
iste modus negativus tenet per istam regulam: Ab inferiori ad suum superius cum
negatione postposita inferiori et superiori est bona consequentia; simititer tenet cum
quacunque dictione habente vim confundendi postposila Dictio habens vim con
fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem
mutari; cuiusmodi sunt signa distribuliva .... et comparativus , superlativus , incipit,
desinit , dictiones exclusivae, exceplivae, modales, et omnes termini officiabites, ut
scire, dubitare, velle, apparere , et ceterae dictiones significantes actus mentales vel
officium mentis.
184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valel consequen
tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante , unde
non sequitur: .... „Quitibet filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod
animal, ergo quitibet filius alieuius animalis est asinus"; quando tamen distributio
non cadit super terminum inferiorem et superiorem, stat, consequentiam esse
bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exelusiva a parte subiecti
tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum
homo currit, ergo tantum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum
dictione habente vim negationis cadentis supra superius et inferius, unde non sequitur
„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali" ; sed si
„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif
fers, omnis asinus est animat, ergo ab animali tu differs" Simititer non se
quitur respeetu positivi vel comparativi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut
iste homo; iste est aliquis homo; ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo"; nec
comparatione, ul „Tu es fortior musca, müsca est aliquod animal, ergo tu es fortior
aliquo animali" Nec sequitur „Tu scis, hoc currere; hoc est Socrates; ergo
tu scis, Socratem currere", nec sequilar „Dubito, an hoc currat; hoc est animal;
XX. Rad. Strodus. 51
„inferius" selbst, nemlich dass dasselbe weder bei den singulärsten noch
bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzufügung eines Adjectives zu einem Substantiv als
„inferius per aeeidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiecliva
dislrahentia", d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,
eine Ausnahme begründen 18?). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen , dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen 1S0), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt ,87). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen spcciellen
ergo dubilo, an animal currat" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc
est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis
istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua
dignitate.
185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se ; sed de vi vocis nihit
dicitur superius ad terminum singularem, simititer nec aliquis terminus dicitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendentes , cuiusmodi
sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
Inferius per accidens est unumquodque se habens per appositionem positinam
respectu alterius, .... ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur „appositione
positiro" propter adieetiva distrahentia et ampliativa, sir.ul „potens, praeleritus ,
fulurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad
„homo".
186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicalur de
„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" significat
hominem solummodo ltem: Risibite praedicalur de „homo", et omne,
quod est littera „risibite", est non homo , quia omnis terminus est non homo ; ergo
„non homo" praedicatur de „homo" Item*: Cum dicitur „homo est animat",
quia „homo" significat omnem hominem et „animat" omne animat, ergo significat,
omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itla „Asinus est
hominis" .... genitivus significal hominem solum possessorem Ad aliud non
concedo, quod littera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer
ad lertium per litteram „animat" intelliguntur multa animalia, quae non sunt homines,
sicut littera „album" significal albedinem, itla tamen „Socrates est albus"
non significat, Socratem esse albedinem Item contra illud, aliquos terminos
esse pertinentes disparatos et aliquos sequela, arguitur, quod istius divisionis membra
coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequela solum ex hoc, quod se inferant muluo cum hoc verbo „est", sed
oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de
terminis simpliciter convertibitibus , arguit-ur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit ,
sed talis itlalio est discursum facere, ergo nullus terminus htfert alium" Verumtamen
quitibet seit, quod de vi vocis est falsus itle sensus Contra itlud , quod
dicebalur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad lerminum „homo" ,
sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum
Respondetur, quod est itle modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi
consequentia.
187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet gencraliter, probalur,
quia non sequitur „Iste est mdgister de Parisiis, ergo est homo de Parisiis"
nec „Iste est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi
nus Piatonis, ergo Socrates est homo Platonis" nec „Socrates est apparens
asinus, ergo est aliqualis asinus" nec „Ille terminus „chimaera" est, ergo
aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus , ergo tu es bonus homo"
nec „Hoc currit" demonstrando Socratem album, „ergo album currit" nec
„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" nec „Aliud
4*
52 XX. Rad. Strodus.
Regeln folgen , neinlich zunächst für die consequentia a superiori ad
inferius 18s), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relaliva 1S9), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „adversaliva" hinzufügt 190).
Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia
scholaslica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
o vero est falsum, euius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius
contradictorium est falsum" nec „Hoc polest currere, et hoc est aliud a currente,
ergo aliud a currente potest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.
(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich
von selbst ergibt, abzuschreiben.) Item dicebalur, quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praeposita ; sed probatur, quod sie; quia bene sequitur
„Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" Respondeo, quod solum
tenet gratia maleriae illa consequentia Item dicebalur , quod ab inferiori ad
superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur
sie: Tunc valeret ista consequentia „llle homo non est, omnis homo est animat, ergo
animal non est" item valeret „Homo non currit, ergo animal non currit"
item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lapidem, et „Hoc est aiiquid, ergo
aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regulae: 1) A superiori ad suum inferiuis sine aliquo
lermino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod
animal est asinus, tu es aliquod animat, ergo tu es asinus" . ... 2) Arguendo
a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum
debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a
superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.
4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negalionis praepositis
tam superiori quam inferiori, ul sunt „differt, aliud, non idem". Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium lerminorum
disparatorum et convertentium: 1) A parte praedicali ex propositione , in qua
ponitur unum disparalorum simplex affirmativum, sequitur negativa, in qua ponitur
alterum , ul „Tu curris , ergo lu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum
convertuntur et copulae et praedicata, et proposiliones sunt eiusdem quantitatis
et qualitatis et pro eisdem praecise supponunt, tunc ab una ad reliquam valet
argumentum 3) Relativa dicuntur ad convertentia, quia ex proposilione, in qua
praedicalur verbum „est" secundum adiacens ei subiicilur unus simplex terminus
relativus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi
nus est, ergo servus est" 4) Similiter negative; tamen cum verbis adiectivis
non valel consequentia, unde non sequitur „Haler currit, ergo filius currit".
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Uttimo videndum est de hypotheticis: 1) .4 tota copulativa ad alteram
eius partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad totam, cuius itla
est pars 3) A disiunctiva cum destruetione unius partis ad aliam 4) A
causali ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibet eius partem,
et quaelibel bona temporalis aequivalet um copulalivae, ul „Dum tu curris, tu
moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet
eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se
quitur posilio consequentis 8) Ab adversaliva ad eius partem indeterminalam
valet consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , lu non es albus, ergo tu non es al
bus". Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: Redargulum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute
respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cogitur, et
sie talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo con
welche wir schon hisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nicht bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , impositio (ent
sprechend der obigen institutio, Anm. 163) und deposilio; denn wenn
auch ausserdem noch certificalio, welche dem obigen „Sit verum"
(Anm. 171), und supposilio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent
spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung
der Lehre gänzlich in Wegfall 192). Nachdem nemlich noch einige Be
merkungen über tempus obligalionis und über impertinens (vgl. oben
Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung
der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die
unter gehöriger Vorsicbt bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige abgeleitetere
fusionis angustias nullatenus poterit evitare Ad huiusmodi ergo seolasticae mtlitiae
victoriam obtinendam prius exereendus ditigenter tirunculus est Dicit
enim Vegetius de arte mititari (Inst. rei mit. I, 1 a. Schi.): „Nemo facere metuit ,
quod didicisse bene confidit", et non immerito mititares actus scolastici poterunt appellari.
.... Exereendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,
et docetur convenienter respondere, sc. concedere concedendum et negare negandum ,
et ctiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.
192) C. 1 : Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum
vel se debere respondere. Qualiterque penes usum communiter disputantium per nolam
exigitur praecedentem , multiplices sunt tales notae, ut „pono, impono, depono,
certifico, suppono" Enuntiatio tota cum litlera „pono" praeeedente debet dici
positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus el positum,
Impositio non varialur a positione nisi in co, quod Mo signo specialiter utimur
in obligalionibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis
vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si
velil respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur
Certificalio fit communiter per verbum subiunetivi modi, ul cum dicitur „Stet oppositum
consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,
sustinetur positio et conceditur obligatio certificationis Vtimur termino
„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo
sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.
193) Ebend. : Tempus obligalionis dural ab instanti, quo casus admittitur ,
quousque dicat opponens „Cedat tempus obligalionis" vel se transfert ad disputandum
in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di
citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae
nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in angulo
(vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum
negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponenda sunt aliqua: 1) Omne possibite scitum esse
tale non repugnans alicui posito vel admisso, cum ponitur, est a te admittendum ,
et debet negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne
scitum esse posilum el bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum
est concedendum el quodlibet sequens ex Mo, et quodlibel repugnans illi
est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est secundum
sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sil scita esse
falsa, neganda, si dubia, dubitanda 4) Extra tempus obligalionis rei veritas
est falenda, quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet
5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus
obligalionis, i. e. responsiones sunt dandae contimie pro codem instanti, quo casus
est positus.
54 XX. Rad. Strodus.
Regeln sich von selbst hieraus ergeben 195). In seiner Manier aber
lliürral hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so
eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Rild
davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-
Risputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunetive Ur
theile, ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer fasst sich
195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulae per modum conelusionum:
1) Non sequitur „Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu male
respondes11 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respondere
quandoque , vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite repugnal
positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposila nc~
gari debet 4) In respondendo in arte obligatoria est oirfo maxime attendendus.
196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum
Ponatur, quod omnis homo currit; admitlitur; deinde proponatur „Tu es
homo"; [conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu curris". Si
negatur secundum opinionem, negatur sequens ex posito et bene concesso, quod est
contra regulam, et sie male respondes ; si conceditur, itla „Tu curris" est scita a
te esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a te neganda Respondelur,
quod non solum capitur „sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,
sed pro consequente ex posito et bene admisso cum bene concesso ete. 0. 4 : Dubitatur
consequenter cirea suppositiones et regulas dalas. Si tenelur, quod omne scitum
esse possibite est admitlendum, pono tibi omne possibite. Si negatur casus, ....
ergo male respondes St casus ergo admitlitur, propono tibi „Tu non es homo".
Si negatur, .... omne possibite fuit a le bene admissum, ergo concedenda. Si
conceditur, tunc proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concessa sunt duo contradictoria,
ergo male; si negas, fuit a te bene admissa, ergo concedenda
Die Lösung ist: Dicatur ergo non admittendo nec concedenda nec negando nee dubitando
, sed sie „Non admitlo casum"; nullus enim est iste casus, quia tunc
aliqua propositio foret omnis propositio possibitis C. 5: Contra secundam suppositionem
ponatur itle casus: Pono tibi propositionem , quam cogito. Si admittitur,
propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus". Si negatur, contra:
Cedat lempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlam „Tu es asinus", quae fuit
a te admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam
cogitas, dico non admittendo illam, et si dicitur „Quare?", dico „Quia nescio , quae
sit itla" Demonstratis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Platone et
Cicerone, ponatur tibi itla „Aliquis itlorum currit". Admittitur. Deinde proponatur
eadem. Conceditur. Deinde proponatur „lstum istorum currere, est concedendum a
te" demonstrato Socrate. Negatur. Deinde proponatur „lstum istorum currere, est
concedendum a te" demonstrato Piatone. Negatur. Deinde proponatur „lstum istorum
currere, est concedendum a te11 demonstrato Cicerone. Si conceditur, cedat tempus
obligationis, et arguitur, quod non debuisses illam infra lempus concedere, quia de
facto fuit falsa ; ergo nullum istorum currere , est concedendum a le .... Die
Lösung: Respondetur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito
cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cesset certificatio . In gleicher Weise
werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Anm.) aus
führlichst bebandelt.
197) C. 13: Sunt ponenda sophismala sive casus concernentes hypothelica, et
sie est videre de positione in copulativis. Supponalur regula, quae tradilur ultimo
in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlam copulativam „Tu curris el tu
non curris". Est tibi posita et a le bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra
idem tempus obligationis sunt a te concedenda Dico , quod illa duo non sunt
contradictoria tanquam sequens In disiunctivis autem servetur talis regula: Si
sit aliqua disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars
vera; si sit solum una pars falsa, negalur itla; si sit una pars impossibitis et alia
possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens
V
XX. Rad. Strodus. 55
Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensalz des durch posilio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctiveUrtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der
obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen
lässt, so dass z. R. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott
ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die compleoca an
die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiet
una sequitur ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una
pars impertinens alten, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con
ceditur secunda proposita.
198) C. 14: De specic obligationis , quae depositio vocatur, non est magna vis,
cum depositio sit alieuius propositionis quasi positio sui contradictorii, et tantum valet
„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pono, quod non curras" Servetur
ergo pro regula, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et simititer omne
falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulativae
patet, quod, cum deponitur copulativa, cuius utraque pars est falsa, admittitur et
negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur
falsum; si sit una pars neeessaria et alia contingens, conceditur necessarium et negatur
contingens; si sit utraque pars vera contingens et una pars sit antecedens ad aliam,
pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars
primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita negatur De disiunctivis
servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunetiva, cuius una pars est neees
saria vel cuius oppositum est impossibite, debet quaelibet eius pars pincipalis
negari.
199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibites de variatione
significationis propositionis et termini Solum scripta vel in voce significativa sunt
ad placitum, ideo de illis solum fit talis impositio; coneeptus enim mentalis naluraliter
significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod aliter significet
Sed tam scripta quam vocalia sie significant ad placitum, quod liceal respondenti admittere
bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum institucre ad
significandum Servetur talis regula, quod propter impositionem non est responsio
varianda ad propositionem, respectu cuius innuitur significatio immutata, ut, licet
imponatur, quod itla „Tu es asinus" praecise significet, quod „deus est", debet admitti
et concedi, quod itla sie significet; nam qualitereunque ponatur vel varietur
significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel
quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enim ponam, quod littera
„Roma" significet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur
Roma.
200) C. 16: In itla mateiia possunt fieri talia sophismata: Imponatur, quod
littera „Dens est asinus" praecise significet, te currere; admittitur; deinde proponitur
tibi itla „Heus est asinus".; si admittitur, propono eandem; conceditur ete
Die Lösung: Dico: licet posuisti, Wam significare, te currere, non sequitur id, quod
significat in rei veritate Huic simite est tale sophisma: Imponatur, quod
illa „knimal currit" significet praecise, coelum cadere, vel consimite impossibite;
deinde facio itlam consequentiam „Homo currit, ergo animal currit" ; conceditur;
tunc sie „lita consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos
sibite, quod est inconveniens Respondctur concedendo consequentiam et negando
tamen, quod sit bona.
201) C. 17: Sicul responsum est in illis, ita respondendum est de mutationc
significationis alieuius termini, sicut posito, quod itle terminus „homo" convertalur
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
slische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht 203), und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin
die similüudo vorgeführt wird 204).
Der Zeitgenosse des Strodus Rieh ard Feribrigus oder Ferahrich
steht in seiner Darstellung der ConsequentiaeWi) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theilt die eonsequentia von vorneherein in bona
et formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie
zerfällt in : ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius , convertibile,
und hypothetica; hingegen die bona et non formalis liegt bei
ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus impertinens
war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An
wendbarkeit auf analoge Urtheile 20 6); und in letzterer Beziehung gibt er
cum Mo termino „asinus" , admitto; deinde proponitur „Homo est asinus" ; negatur
et conceditur; si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negatur con
sequentia, sed conceditur, itlam esse bonam.
202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu terminorum ex demonstratione
tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram
„hoc" in Ma propositione „Hoc est homo", sie quod nihit, quod demonstratur, dubitas
esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominem; admittatur;
deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositio „Hoc est homo" signifieet
praecise primarie; deinde propono tibi itlam „Hoc est homo"; si conceditur vel
negatur, cedat tempus ; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,
quam non intellexisti de facto.
203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: Ponatur, quod
littera „A" in propositione scita a te esse vera significet praecise asinum, et in pro
positione scita a te esse falsa signifieet hominem, et in scita a te esse dubia significet
hoc disiunetum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures propositiones,
quam istae „Tu non es A" , quam scis esse veram, et „Asinus est A" , quam credis
esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an sit in rerum
natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quaelibet pro
positio habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde proponitur
„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequitur, quod
tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlarum
„Dens est" et „Homo est asinus", sed lateat te, quae itlarum sit A ete.
204) C. 20 : Solet difficultas assignari imponendo, propositiones esse simites vel
dissimites, quam partem obligatorium reputo frustra fore vel inanem Regula de
positis esse simitibus datur lalis : quandocunque alieuius bonae consequentiae ponuntur
antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negandum,
quia tatia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi
tiones esse simites, quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,
respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum
est , oppositum consequentis et antecedens esse simitia , sicut ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibitia vel necessaria Respondetur secundum communem
viam admittendo casum et negando consequentiam.
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non
formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia
syllogistica seu discursoria; secunda, sicut est enthymematica. Et itla secunda dicitur
quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, c contra ad
aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alteram
XX. Richard Feribrigus. 57
an einigen Beispielen unter Benützung der Obligaliones eine nähere Be
gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwände.«, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige"' Stücke vermehren
können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eius partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex:
uno modo, quando ex impossibiti coneluditur propositio sibi impertinens , ut „Es
asinus, ergo tu curris"; alio modo, quando coneluditur necessarium ex propositione
impertinenti , ut „Tu curris, ergo deus est"; sed itlum modum arguendi non repulo
bonum nec aliquam itlarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est conseculio
sive relatio, quae est inter antecedens et consequens ; tertio modo arguendo
ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis
terminis.
207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequentiis : Prima est
haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo deeipitur; ergo aliquis homo deeipitur".
Secundus modus est itle „A significat praecise, quod quodlibet verum erit falsum;
ergo A erit falsum". Tcrtius modus est itle „Socrates credit praecise, quod omnis
homo deeipietur; ergo Socrates deeipietur". Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine
derartige consequentia wohl bona , nicht aber formalis sei; der Grund für letzteres
ist, quia non valet consimitis forma in aliis multis terminis, z. B. bei der ersten der
drei genannten Consequenzen: non enim sequitur „ Credo, quod homo est albus; ergo
homo est albus". Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverllochten
ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstabenbezeichnung
„A" auf „impositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus", „negatur
casus" o. dgl.
208) C. 2: Rcdfundum est ad ca, quae dicta sunt de consequentia bona et formali,
et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,
quod fuit hoc, quod consequentia enthymematica est bona et formalis, quando arquitur
ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite .
Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis, ubi non
arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sie „Nullus homo est homo albus,
iqitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione ad suum
convertibite et non ab inferiori ad superius Sed quod consequentia sil bona el
formalis, probatur, quia ex opposito consequentis sequitur formaliter oppositum antecedentis,
quia sequitur formaliter „ Omnis asinus est homo albus, ergo omnis
asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus"; itle syllogismus est in
Darapti el per consequens formalis Die Lösung: Bespondeo et dico, quod haec
consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,
quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedcnte per sc, non
tamen formaliter.
209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo
contra communes regulas de quolibet eorum dalas arguitur. Primum ergo membrum
fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,
et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita
Arguitur contra secundum; nam itla consequentia non valet „Tantum substantia non
est aeeidens, ergo tantum aliquid non est aeeidens", el tamen hic arguitur ab infe
riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non
est bonus universaliter ; aliquando enim sequitur modus arguendi, ali quando non; non
enim sequitur „Homo albus non currit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur
„Homo albus currit, ergo homo non currit" (C. 4) Sunt quaedam dubia vuU
58 XX. Richard Feribrigus.
inferius führt hauptsächlich auf Sophismen, welche die Supposiüon be
treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum" und
„immobilitatum" bereichert erscheint210). Auch hei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifel211)- Indem sodann noch die Schlüsse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen , bei deren Auf
zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212). unterliegt die disiuncliva
keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copula
tiva sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bestandtheilen ein unwahres copulatives
Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,
garia: . 1) „Homo Socrates non est; Socratet est homo; ergo homo homo non
est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est diffe
rens, ab homine differt; igitur ab homine differt homo" 3) „Aliquis homo est;
et omnis homo est ; et aliquis homo non est omnis homo ; ergo ab aliquo homine
differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequcntiam.
210) C. 5: Cirea secundum membrum itlius divisionis est dubium, numquid
universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur c contra consequentia
cum nola negationis vel cum dictione habente vim negalionis, sicut cum nola alietatis
et differentiae Et ex itlo oritur itlud dubium: Quidquid mobititat immobititatum,
immobititat mobititatum et e contra (nemlich „mobilitatum" , welcher Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio confusa
et distiibuliva mobitis zulässig ist, sowie „immobititalum" derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn. , Anm. 887 f.)
In hac propositione „De necessitate omnis homo est animat" supponit „homo" immobititer,
sed hoc est ralione istius dictionis „de necessitate" , quia ea dempla
supponit „homo" mobititer, quod itla dictio habet vim confundendi vel immobititandi
terminum virtute negationis importatae, sicut patet per suas exponentes,
co quod sie exponitur „Omnis homo est animat, et non potest esse, quin omnis homo
sit animat", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et
negatio praeposita termino stanti immobitster facit itlum stare mobititer Solvitur
di facultas , quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem terminum in
propositione, sed modificat totam propositionem.
211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid univer
saliter affirmative ab exelusira ad universalem de terminis transpositis et in lerminis
rectis valeal consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun
dum est, numquid ab exelusira ad suas exponentes valeaV consequentia et c contra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in exelusira vera affirmativa praedicatum removetur a quolibel exeluso Numquid
universaliter universalis habens singulare! veras et singulares falsas potest verificari
per exceptivam itlorum, pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De quarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur regulae:
1) A tota copulativa ad alteram eins partem tenet consequentia. 2) Ab
altera parte disiunetivae ad totam 3) A condilionali cum suo antecedente ad eins
consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) A causali ad alteram
eius partem.
213) Ebend. : Cirea materiam relativorum, in qua intentio est improbare primam
regulam, tria dubia sunt: 1) Numquid in matnia relativorum oppositum copulativae
sit una disiunetiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejuhend an
folgendem Beispiele : Oppositum itlius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"
est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars
disiunetivae significat sie, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia
„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens
2) Numquid sit possibite, quod A, B et C sint tres propositiones verae, ex quibus
copulativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Plato
XX. Richard Feribrigus. 59
welche gegen die conditionedis erhoben werden, gibt Ferabrich an, dass
er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da bei
jeder der von ihm benutzten fünf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).
Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die causalis
ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige
Folgerungen besprochen , welche sich auf die Verba „incipil" und „desinil"
beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden dürfen216). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer
grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Exponibüia
eurrant et proferatur propositio „Aliquis homo currit" , quam aeque audiant Socrates
et Plato, et dient Socrates itlam „Socrates non est ille", sicut Flato illam „Plalo non
est itle" Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates
non est itle" et propositio a Socrate prolata est Deco, et propositio prolala a Ptatone
est vera; ergo omnes itlac tres sunt verae, et copulativa facta ex illis est falsa
„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Plato non est itle" Die
Lösung ist : Dico, quod neutra itlarum propositionum prolaturum a Sociate et Plalone
est vera vel falsa, riisi secundum relalionem vel respectum ad aliam 3) Numquid
in materia relativorum in propositionibus singularibus non referat, praeponere vel
postponere negalionem loti Die Lösung lautet: Non universaliter est verum,
quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulare; et causa est, quia, licet
per tolum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen ineludit in se
partes, quae plura supposita habent.
214) Ebend. : Contra lertiam regulum arguitur sie: Non sequitur „Necessurium
est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es", quia
antecedens itlius est verum et consequens falsum Die Lösung: Negalur conscquentia,
et dico, quod non requiritur, quod sit conditionalis itla propositio, ....
quod ista nöta „si" non unit Mas proposiliones invicem „Neeessarium est, quod tu
es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".
... . (C. 9) Cirea maleriam de conditionali dubitatur, utrum oppositum conditionalis
debet dari per negalionem praepositam Respoudetur concedendo et consequenter,
quod oppositum huius „Si Socrates currit, Plato currit" est ista „Non, si
Sociates currit, Plato currit" ; et ulterius dico, quod haec hypothelica non est copu
lativa nec disiunctiva nec conditionalis et sie de aliis, imo est oppositum conditionalis ;
et dico, quod decem sunt species hypotheticae , sicut copulativa et suum oppositum el
sie de aliis.
215) C. 9: Contra quartam regulam arguilur sie : lita consequentia non valet
„ Socrates credit, quod homo est asinus, quando Sociales non decipitur; ergo Socrates
non deeipilur" Die Lösung: Negalur consequentia, et dico, quod potest
antecedens esse verum sine consequente ; ideo non valel consequentia Ad quinlam
regulam respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itla causalis est
vera, quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa propositionis subsequentis,
nego itlud" .
216) C. 10: In materia itlorum verborum „incipit" el „desinit" solvendae sunt
quuedam consequentiae, quae bonae esse videntur el non sunt: 1) Socrates ineipit
scire A, ergo Socrates ineipit ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et
immediate ante hoc non fuit verum, ergo A incipit esse verum 3) Hoc A nunc
non est verum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,
ergo hoc A incipit esse verum 4) Nec A nec B in C instanti futuro erit verum,
et nullum eiit instans post C instans, quando ante itlud A et ß erunt vera, ergo in
C instanti A el B incipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socralis,
quod erit primum instans esse Ptatonis, ergo quando Socrates incipit esse,
Plato incipit esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo polest
ineipere esse vera 7) A modo est, et A modo non poterit esse, ergo A modo
polest desinere esse. folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae con
sequentiae seien.
60 XX. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu
Occam's Logik217), Quaestiones zur zweiten Analytik218), und ausser
dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 219),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss
220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten , dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der notüia in eine intuitiva und
eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass notüia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occam's Expositio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,
Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift
(s. ebend.) Interpolationen aus der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen
frater Mareus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schi. der qu. 6) :
Notandum est hic, quod interdum . quaedam inter has duas litteras, scilicet F M,
intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Mareo. operis correctori sunt adscribenda
ete.
218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super libros posteriorum. Am
Schlusse: Caüigalae et correctae per Joannem baptistam thollentinalem et
Jacobum baptistam de Alovixiis ravennalem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
219) Logica Albertucii. Perutitis loqica.... Alberti de Saxonia ordinis Eremitarum
Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigala.
Venetiis 1522. fol.
220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendala. Am Schi. : Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligationum ac insolubitium alberti de
saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes
Buch ; der Text der Obligaliones und der Insolubitia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".
221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinetiones über Wort
bedeutungen, hierauf eonelusiones anf Grund von Anctoritäts-Stellen; zuletzt wird
(ad rationes) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einfluss der durchgebitdetsten Lehre von Consequentiae und Obligaloria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia eil bona, Antecedens palet
per se, Censequens probatur sie, Ponitur casus, Admitlitur" u. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt, die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters
nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
XX. Albert v. Sachsen. 61
angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand
punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„signa", welche „termini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begründet 223); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch z. B. ein Wirthshaus-
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis
und scriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,
782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter den
ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung 225); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse
der Unterordnung 22B). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
„lerminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit
222) Quaest. s. An. post. I, qu. 1, f. 2 r. B : Notitia intuitiva est, qua aliquis
apprehendit rem praesentem; notitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem
Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis
apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , itlam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel
divisio Notitia abstractiva incomplexa est rei abseutis simplex apprehensio, ....
complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,
qua atiquis propter aliquam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine
ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia aulem complexa
imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius
modi vocatur opinio.
223) Quaest. s. Oeeam, Prooem.: Cum logica solum sil de signis, qui sunt termini,
aut igitur est de signis, qui sunt termini incomplexi, aut est de signis, qui
sunt lermini complexi. Si aulem de signis incomplexis, aut de signis incomplexis,
qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die Isagoge) , . aut de signis incom
plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis
comptexis, hoc dupliciter: aut de signis complexis, quue sunt propositiones [De
interpr.), aut de signis complexis, quae sunt argumentationes ; hoc quadrupliciter,
quia aut de argumentatione simpliciter (An. pr.) aut de argumentatione demonstraliva
(An. post.) vel sophistica (Soph. Et.) vel dialectica (Top.).
224) Perut. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit
hoc nomen „terminus'1 Nomen „signum" ..... uno modo se extendit ad omne
itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dicimus,
cireulum pendentem . ante labernam esse. signum vini (vgl. unten Anm. 509)
secundo modo aeeipitur pro Mo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem
et cum hoc aptum natum est pro Mo supponere in propositione vel illi addi
vel pro Mo, quod est compositum ex talibus, ut categoremala, syncategoremata,
. — orationes.
225) Ebend. c. 2 : Terminus , qui est signum naturale , vocatur terminus men
talis Terminus autem, qui est signum ad plaeitum institutum , significat
ex impositione voluntaria, sicut vocalis vel scriptus ; et hic lerminus
dicitur Mi termino mentali esse subordinatus in significando, non quia significet itlum
mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis signi
ficat naturaliter.
226) Quaest. s. Oee. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pla
eitum institutorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et conceplus,
quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse significativum
coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo itlius conceptus, qui est sua
naturatis simititudo ; alio modo itlius, cui itle terminus subordinalur in signifieändo.
Secundarie sive ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.
Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
den Syncategoremata stehe227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anm. 101) in reine und nichtreine,
so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans
auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „w" 230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
in der Wirklichkeil Nichts entspricht 231); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Object supponiren , zwischen einer praedicalio accidentalis , welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae
dicalio essentialia, bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum
bezeichnet werden kann , doch nur das innere Wesen des Subjectes
trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus" primo modo aeeipitur pro
omni itlo, quod potest esse extremum propositiunis , sive sit complexum sive incomplexum;
secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum
et polest esse extremum propositionis , sive aceipiatur materialiter sive personaliter, et
sie syncategoremala possunt dici termini ; tertio modo pro omni illo, quod significative
aeeeptum potest esse extremum propositionis, et sie aeeipiendo syncate
goremala non sunt termini.
228) Quaest. s. Oee. Perierm., qu. 1 De nomine: Duplicia sunt syncategoremala;
quaedam enim dicuntur pura non ineludentia categorema, sieul „omnis" ; alia
non pura ineludentia aliquod categorema, nam „aliquid" valet , quantum „aliquod
ens", simititer „nihit" valet „nullum ens"; tunc dico, quod lalia signa aeeepta
ralione categorematum inelusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicata propositionum.
229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est coneeptus complexus complexione
indistanti (z. B. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.
„homo est albus") Dico, quod coneeptum complexum complexione indistanti nnn
oportet esse verum nec falsum, qualis est coneeptus, cui subordinatur hoc nomen
„chimaera" ; coneeptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum
vel falsum. S. ob. Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum significat oppositum termini finiti
sine connotationc allcuius aptitudinis, sicut „non iustus" significat omne, quod
non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,
sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aptum natum
est esse iustum.
231) C. 6, f. 4 r. A: Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro
eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non supponunt
pro eodem, est falsa In propositione negativa quando subiectum et
praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro
eodem, est falsa Quando subiectum et praedicalum propositionis affirmalivae
non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ul „chimaera est chimaera".
Propositio negativa, cuius subiectum pro nullo supponit, est vera, ul
„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.
232) Quaest. s. Oee. Qu. De differ.: Praedicalio aeeidentalis est, quando, licet
subiectum et praedicalum supponant pro eodem, tamen praedicalum super subiectum
addit connolationem extraneam, i. e. connolat aliquid, quod non est de essentia significati
per subiectum, ut „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be
griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.
unten Anm. 263) Praedicalio aulem essentialis est, quando subiectum et prae
dicalum supponunt pro eodem et praedicatum non addit connolationcm extraneam, ul
XX. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied
zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda
imposüio über, bei welch beiden er Oceam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)
schärfer und kürzer präcisirt 234).
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedicabüia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit
nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occanüstischen Motiven
gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben
werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige
Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini237),
bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo est ralionalis" ; licet enim „rationale" connotat formam substantialem hominis,
quam non connotat subiectum, tamen itla non est extrinseca rei significatae per sub
iectum. Ebenso 0«. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomen „subiectum" capitur dupliciter; uno modo
pro Mo, quod substal alicui realiter sibi inhaerenti, alio modo dicitur subiec
lum, quod est pars propositionis praecedens copulam. Vollständiger lautet diess aller
dings in Quaest. s. Oce. Qu. 2 ad lsag.: Hoc nomen „subiectum" dicitur quadrupliciler:
uno modo quantum ad existentiam; secundo modo subiectum praedicalionis;
.... tertio subiectum alicuius passionis ; quarto modo aliquis terminus
communis praedicabilis de omnibus subiectis conelusionum scitarum in aliqua scientia.
234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam terminis verificabitibus tam de terminis
primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo
de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis
vocatur ille terminus mentalis, qui est significativus rerum non ea ralione, qua sunt
signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naluraliter est signi
ficativus rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt
lermini vocales vel scripti, qui sunt signa aliquorum ad placiium non ea ratione,
qua itla ullerius sunt signa aliorum. ..... Secundae impositionis sunt lermini vocales
vel scripti ad placiium instituti significativi atiquorum, quae ulterius sunt signa, et
ea ratione, qua itla ulterius sunt signa aliorum.
235) Quaest. s. Oee. Qu. 3 ad lsag. : Dico , quod non convertuntur universale
et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch
diess ist eine Steigerung Oceam's, s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale est terminus incomplexus, qui significative
aeeeptus naluraliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aplus
nalus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif
ferenter Nullum universale, prout hic aeeipitur universale, est substantia, quia
quitibet talis lerminus est aplus nalus ingredi propositionem, sed nulla sufcstantia
est talis, nam si sie, tunc posset esse propositio, cuius subiectum esset Pari
siis et praedicatum in Anglia. Ebenso Quaest. s. Oee. Qu. 3 ad lsag.: Nullum
universale est substantia simpliciter. Probatur: Omne universale polest ingredi pro
positionem, sed nulla substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio
nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et
praedicatum Romae Nego , quod substantia secunda sit substantia; sed bene
est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auetoritas sonans, aliquod uni
versale esse substantiam, exponatur sie, quod aliquod universale est de praedicamento
substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.
237) Quaest. s. Oce. Qu. 4 ad lsag.: Universalia, de quibus hic agilur, sunt
termini secundae intentionis vel impositionis; secundae intentionis quoad lerminos
mentales, secundae impositionis quoad lerminos ad placiium institutos, sicut sunt
lermini vocales vel scripti.
64 XX. Albert v. Sachsen.
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt'238); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, Brito,
Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457, -
637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 24ü), und
der Piatonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam's
Auctorität aber ist es , durch welche auch Albert dazu geführt wird , in
wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in
anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243), und
wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
238) Ebend. Qu. 3: Respondelur concedendo, quod isti termini „deus" et „sol"
sunt termini universales; et ulterius dico , quod, licet non significent ptura nec supponant
pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nali sunt supponere pro plu
ribus, unde, si qualitereunque fierent cras plures dii vel plures soles, praedicti ter
mini pro illis supponerent absque hoc, quod oporteret eos de novo imponere.
239) Ebend. Qu. 1: Diceres tu, quod universalia sunt perpetua et aeterna per
Aristolelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,
quod termini universales, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,
unde secundum Aristolelem in perpetuum, cum formabitur hic terminus ,,Äomo", pro
atiquo supponel in propositione.
240) Ebend. Qu. 2: Universale polest sumi tribus modis : in causando, et sie
est deus universalis; alio modo, quod coneurrit ad plures effectus, et sie sol
est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ...De universalibus
in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni
versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo , ut quando dieimus
„omnis"; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis
cum signo unicersali; alio modo in causalitate ; quarto modo in praedicatione
et significationc et suppositione , et isto ultimo modo aeeipitur in proposito.
241) Ebend. Qu. 3: Si universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singularibus
vel separalum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .... nec polest dici, quod
sint coniuneta singularibus ; tunc enim ratio ista non esset maior , quare magis aliquod
universale esset coniunetum uni suorum singularium, quam allen, et sie esset
coniunetum cuitibet, et ita universalium esset multipticatio.
242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existens in mente, qui
naluraliter est aplus natus de pluribus praedicuri; lales nullius sunt linguae.
Universale vocale est terminus prolatus, qui secundum modum suae impositionis
est aptus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriptus , qui ocuto
corporali videlur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est
existens in anima, est ens, quia est aeeidens animae Quodlibet universale
vocale est ens, quia omne, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum
est ens, quia oculo corporali videlur Quodlibet universale est ens per aeeidens.
243) Ebend. 0«. 4: Non benc dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni
versale est geuus" hic terminus „universale" supponit materialiter; nam quandocunque
terminus supponit pro itlo, pro quo impositus est ad significandum , supponit
personalitcr ; sed sie est de isto lermino „universale", cum dicitur „Universale est
genus", nam hic supponil pro se ipso.
XX. Albert v. Sachsen. 65
„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterting der Universalieu , als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"
sind 245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „non idem, diversus, differens" 246) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (ob. Anm. 141),
als an Occam anschliesst; nur lässt er ßuridan's vierte Art, d. h. descriptiva,
wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definüio und
definitum nicht das Nemliche sind 24"). Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,
Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Univer
salien folgt, bietet Nichts bemerkenswerlhes dar 249).
Betreffs der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's
über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeil mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorität
darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym, nicht jedoch syno-
244) Log. C. 10, f. 5 r. A: Dup lidler capitur singulare; uno modo pro itlo,
quod est una res in numero et sie .... universale est singulare, quia universale
est unus terminus ; secundo modo pro itlo, quod aptum natum est, unum et non
plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad hag.: Vicitur singulare dupliciter:
uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significalionem, ....
quod aptum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.
245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequi'
vocus praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et
notanter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio generis
non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"
erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).
246) C. 12, f. 5 v. B: „IVon esse idem" est in plus, quam „esse diversum",
quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit diversa
ab nomine „Diversum" est in plus, quam „differens" , unde solum itta
dicunter differentia., quae sunt sub eodem genere.
247) C. 12, f. 5 v. B: Diffinitio pure quidditativa est, quae explicite indicat,
quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid
est res, et cum hoc et explicut, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia
cuius sit res; diffinitio exprimens quid Hominis est, quae explicat, quid per
nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec propositio est
falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitereunque aeeipiatur diffinitum ,
non est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichlau
tenden Stelle Quaest. s. Oee. Qu. 5 ad hag. wird nur noch hinzugefügt: Diffinitio
exprimens quid nominis polest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini
supponenlis pro nullo, ut termini „vaeuum".
248) C. 14, f. 6 v. B : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".
Semper est conveniens, lerminos aecipere secundum suppositionem personalem,
nisi appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab auctoribus
Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel materialem,
. polest trahere subieclum ad supponendum simpliciter vel materialiter ,
nisi sit aliquid aliud, quod prohibeal Signa universalia vel particularia addita
termino communi existenti subiecto prohibent, ne praedicatum trahat subiectum
ad suppositionem malerialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est
concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.
s. Oee. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund , warum das Ur
theit ,,Aliquis homo est species" unzulässig sei.
249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.
Anm. 812—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).
250) C. 18. Vgl. ebend: Anm. 865 u. 867.
Pbanrl, Gesch. IV. 5
ei XX. Albert v. Sachsen.
nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch
Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Abschn.,
Anm. 870), unberücksichtigt ISsst, gelangt er zu dem sonderbaren Ein
falle, dass durch Infmitation , d. h. durch Hinzufügung des „non" zu
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.
non — homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Belalion
eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relaliva aequiparantiae
und disquiparantiae an 252).
Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von supposilio folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie jener253); aber die Defini
tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden
Theorie. So wird hier die suppositio simplex schärfer und präciser
von der personalis geschieden254), und die supposilio malerialis führt
zu einer Unterscheidung betreffs der significalio naturalis, insolerne
dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch
die Arten und Unterarten der suppositio personalis mit einer merk-
251) Quaest. s. Oce. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ms"
non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.); sed cum hoc dicuntur
esse decem generalissima univoca ad eorum inferiora; et lalia non sunt plura in usu,
quam decem non aequivalentia in significando ; et hoc in terminis finitis, licet nihit
prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si lermini de praedicamento substantiae
infinitentur, tunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulares et
minus communes, post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. So
dann Qu. 4 De quantit. commentirt Albert ausführlich Occam's Angaben über die
Nicht-Substanzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. Bei der Relation erscheint
ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relatio" non
est vere praedicabite essentialiter de istis terminis „paler, fitius, dominus".
252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relativorum quaedam dicuntur relativa aequiparan
liae, quaedam disquiparantiae. Relaliva aequiparantiae sunt , quue non diffcrunt nisi
casu, et non connotatione, sicut se habet simite ad simite Relativa disquiparan
tiae differunt ratione et connotatione, ul paler, fitius. S. ebd. Anm. 538.
253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebeud. : Suppositio simptex est statio seu aeeeptio lermini voculis vel
scripti in propositione, qui aeeipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad significandum.
Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum , lerminum
mentalem non posse supponcre simpliciter, sed malerialiter vel personaliter ;
et simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si lerminus
supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad significandum, tunc
non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter,
255) C. 3, f. 11 r. B: Suppositio malerialis est aeeeptio lermini, qui aeeipitur
pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et
cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naturaliter propric
significal Significant aliqua naturaliter proprie et aliqua naluraliter rommuniter;
iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprie significare, quod
significal et impositione voluntaria, per terminum ad placitum institutum, qui subordinatur
termino mentali , et quando hic lerminus mentalis supponit pro aliquo
tali, non supponit malerialiter, sed personaliter. Iste autem lerminus mentalis dicitur
significare naturaliter communiter , quod ab Mo significalur , sed non per terminum
.... subordinatum , et tunc supponit materialiter, v. g. si formarelur haec
propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgt. ebd. Anm. 880.
XX. Albert v. Sachsen. &7
würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 250). Die hierauf folgen
den fünfzehn Regeln sind mit Auswahl aus Buridan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue hinzugefügt23'); hingegen die zehn Regeln
der supposüio relalivorum hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpft 258).
Rei der amplialio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei
und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen
256) C. 4, f. 11 v. A : Supposilio personalis est aeeeptio termini vocalis vel
scripti, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeeeptio termini mentalis pro
Mo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis
communis est aeceptio termini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones
positas in diffinitione suppositionis personalis. . . . Supposilio personalis discreta est
aeeeptio termini discreti vet communis cum pronomine demonstrative Suppositio determinala est aeeeptio termini communis pro quolibperto, uqnuoodtasnitgunmi.
ficat ex impositionc vel naturaliter proprie, sub quo virtule talis aeeeplionis licet
fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio confusa
tantum est aeeeptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vet na
turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singularia per propositionem de
disiunelo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nee copulalivam
(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est aeeeptio termini vocalis
vel scripti copulative pro quolibet vel qualibet vel quantotibel pro singulis generum
vel generibus singulorum secundum exigentiam sibi appositi , cui impositus est ad
significandum, vel aeeeptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibet vel qualitibet,
quod naturaliter proprie significat sie, quod sub ev contingit descendere copulalive
ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendam descriptionem suppo
sitionis confusae distribulivae mobitis non oportet nisi addere .... litleram „uniformiler",
.et ad habendam descriptionem immobitis addalur littera
„difformiter" ; et intendo per litteram „uniformiter descendere", quod omnes singulares
sunt eiusdem qualitatis, sed descendere difformiter est, quando non omnes
singulares sunt eiusdem qualitatis.
257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B — 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,
3, 6, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,
immobititot mobititntum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheitung, s. vor. Abschn.,
Anm. 890) Quandoque relalivum ponitur in propositione categorica, quandoque ....
in hypothecia Proposilio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus relativus,
aequivalet uni propositioni copulativae hypotheticae Propositio negativa
categorRiecag,ulaine:qu1a) pRoenliattuirvatearemeiinduesntrieulmatinvouns, sauepqpuoinvuanltet purnoi Mdiissi,uneptriovaequhiybpuosthestuipcpaeo.
nunt sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo
suum aiitecedens 3) Relativum identitotis non reeiprocum non supponit pro
alio, quam pro Mo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relativum identitatis
reeiprocum, quod non est possessivum, non supponit pro alio, quam pro quo suum
antecedens, v. g. „Socratesi ditigit se". ... 5) Relativum identitatis reeiprocum, si
est possessivum, supponit pro aliquo importato per terminum, cui additur, quod est
possessio rei 6) Loco relalivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum
est ponere terminum eonsimitem suo antecedenti, ul „Socrates currit et ipse disputat".
7) Si antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem
vel eonsimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit
regula 8) Relativa aeeidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositio-
»em sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit codem modo sicut
suum antecedens 10) Si antecedens distribulum ponitur in una propositione et
relalivum suum in alia ita , quod distributio unius non cndal super distributionem
alterius, tunc non esset inconveniens, loco relalivi ponere suum antecedens distribulum.
5*
68 XX. Albert v. Sachsen.
Urtheile hinzu 259); auch für die appellalio gibt er eine neue Formulirung
von Regeln, welche eine Bezugnahrae auf Buridan zeigt260).
Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst
coraplicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occara, vor. Absehn., Anm.
887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 1 03) beigezogen wird261).
Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Urtheiles
in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 262)-
Der üblichen triplex materia (s. Absehn. XVII, Anm. 155) gibt er die
259) C. 10, f. 15 r. B: Ampliatio est aeeeptio alieuius termini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc,. quod actualiter est, pro quo aeeipi denotalur. Hierauf fol
gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens
respectu verbi „contingit" amplialur ad supponendum pro eo , quod est vel contingit
esse. 8) Terminus, qui subiicituT respectu partieipii temporis praeteriti, quamvis copula
sil praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copula
existente de proesente, praedicalo vero de futuro, subiectum amplialur ad supponen
dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Circo propositiones,
in quibus ponuntur huiusmodi termini ampltativi , bene caute procedendum est
quoad earum conversiones; unde pro regula observandum est, quod, sicut subiectum
erat ampliativum in convertenda, sit etiam amplialivum in convertente,
v. g. „Aliquis homo ,est generandus" debet sie converti „Aliquod generandum est vel
erit homo".
260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprielas praedicali; solemus enim
dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula.
Dantur regulae: J) In propositione de praesenti praedicatum appellal suum
formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellat
suam formam 3) In propositione de futuro praedicatum sequens verbum ap
pellal suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „polest" appellat
suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel
passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognosco u. dgl.) . ... dictio adiectiva
sequens verbum non solum appellal suam formam, verum etiam comptexionem eins
ad substantivam dictionem. lieber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.
261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum qunedam sunt categoricae, quaedam vero
hypotheticae, quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significando , ut
exelusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,
quae non aequivalent hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificala Item catego
ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis, ..... quaedam
de non ampliatis; item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam suht de
praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro; item calegoricarum de
praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiacente.
Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo
comptexo; item categoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione
alieuius coniunetionis vel adverbii, quaedam cum interpositione; item
sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adiectivo vel ex
recto et obtiquo, quaedam de complexis ex determinatione et determinabiti ;
cum interpositione quaedam de extremo disiuncto, quaedam de copvlato,
quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de lemporali, quaedam
de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particularis , alia
indefinita, alia singularis (f. 17 v. A) Iiem propositionum alia affirmativa, alia
negativa.
262) Quaest. s. Oee. Perierm., Qu. 1 De enunt.: Non omnis propositio est oratio;
palet de propositionibus mentalibus et simititer de scriptis Propositio vocatis
est aptior ad exprimendum mentis coneeptum, quam aliae propositiones ; nam
vocatem possumus facere in lumine et in lenebris, sed scriplas non nisi in lumine ete.
XX. Albert v. Sachsen. 69
Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta,
sein kann . je nachdem das l'rädicat dem Subjecte inhärirt oder umgekehrt
263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten gellend machten , während
er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs
grund hält264). Eine Frage betreffs der Ca*«« obliqui, welche Occam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Absehn., Anm. 823), erledigt er
in erträglicher Weise 265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 266). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt267), sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegriffes an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 26S). Die Lehre von den
263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: lita propositio dicitur esse in naturali maleria ,
quando praedicatum naluraliter inest subiecto, et itla dicitur esse in nalurali materia
directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicato, dicitur esse in materia
nalurali indirecte lita propositio est in materia contingenti, quando praedicatum
inest subiecto aceidentaliter transmutabititer vel e converso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232) Illa propositio dicitur esse in
maleria remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum
praedicato.
264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod scmper hoc verbum
„est" est nota eorum, quae de altero dicuntuv, diversi diversimode exponunt;
alii sie, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedical
praedicatum de subiecto; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecto Alia adhuc potest esse expositio, quod „est" facit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qUaliter non facit
de subiecto; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel
fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ut „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,
265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheiten wie z. B.
„Hominis asinus currit" oder „Quitibet hominis asinus currit" das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,
sondern die ganze Wortverbindung das Snbject sei.
266) Ebd. Qu. De nom. el verb. transp. : JVon est eadem sententia „Semper
homo. fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in
prima „homo" supponit confuse lantum, in secunda autem determinate Varialur
sententia „Socrates bonus est elericus" et „Socrates est bonus elericus" lstae
non idem significant „Homo est albus" el „Homo albus est' ex eo , quod in secunda
ablata est determinatio a suo determinabiti. S. Abschn. IV, Anm. 216.
267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est , per quod denotalur terminus
communis stare pro quolibet suo supposito per modum copulalionis , pro quo aptus
natus est distribui Signum particulare est , per quod denotatur lerminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam dicuntur
distributiva substantiae, quaedam vero aeeidentis Distribulivorum substantiae
alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus
subiectivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominativo,
ut „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, .... ut „unusquisque".
.... Distributivorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro
omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ut „neuter, uterque" (die letzteren gram
matischen Eintheitungen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, f. 18 r. A: Restat videre, quae propositionum habeant plures causas
veritalis, utrum propositio de lermino distributo, vel propositio de termino non distri
70 XX. Albert v. Sachsen.
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass
in denselben die Copula eine modifieirte ist, wornach, wie wir bereits
bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anin. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der
sensus compositus den lnhärenz-Urtheilen beizuzählen ist 209); auch er
wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durcli die Ausdrücke
„scitum, opinatum" u. dgl. (s. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus compositus die Angaben Occam's (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modiflciren
270), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt271).
In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Urtheil,
dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 272).
Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),
die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,
buto Dico, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distribuio
habet vel habere polest sibi consimites in forma plures causas veritatis, quam pro
positio de eodem termino distribuio.
269) Quaest. s. Oee. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate
est animat" hoc aggregatum „de necessitate est" polest dici copula verbalis, sc. co
pula modificata ; et ergo categoricarum quaedam sunt de copula modificata et quaedam
de copula non modificata Propositiones modales debent dici categoricae,
quod ista „Socratem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhaerentiu
et, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde solum
propositiones, quae modales divisae, vere sunt modales, itlae autem, quac dicuntur
modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sie vocentur Exelusivae
et exceptwae et reduplicativae et itlae, quae sunt de verbis „ineipit" et „denmit",
aequivalent propositionibus hypotheticis , et simititer, in quibus ponitur verbum
„fit" vel „corrumpitur".
270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales
reputatae ab omnibus , quaedam vero non reputatae ab omnibus modales , in
quibus copula verbalis determinatur aliquo istorum modorum „scitum, creditum, opinatum"
Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero
compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter , ul „Hominem
possibite est currere", aliquando verbaliter, ul „Homo polest currere", aliquando
adverbialiter , ul „Homo possibiiiter currit" Ad veritatem compositarum requiritur,
modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istius propositionis ;
ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit verificabitis
de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud, pro quo supponit
subuwtum, et praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt
eiusdem quantitatis, cuius sunt propositiones correspondentes.
271) Quaest. s. Oee. Perierm. Während beim zweiten Theite des Buches De
interpr. Albert in Qu. 1—3 nur Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor
nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheite: Illae dicuntur mo
dales compositae, quarum subiectum vel praedicatum est ipse modus, ut „Possibite est,
Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,
quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sie se habent, quod suae
copulac pars est ipse modus, ut „Deum neeesse est esse" In modalibus divisis,
quae vere dicuntur modales, contradictio sumitur penes negationem praepositam verbo,
intelligendo per verbum infinitivum, qui est pars dicti totalis.
272) Ebend. Qu. 3. De enunt. : Omnes hypotheticae dicuntur affirmativae , in
quibus nola hypolhelica uffirmalur; itlae autem negativae, in quibus negatur.
XX. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nolhwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"
und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das
disjunctive 274), das conditionale 275), und das causale Urtbeil 27li); karger
allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch
letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-
Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen
„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirlen
Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
273) Log. III, 5, f. 19 r. B : Ad veritatem copulalivae requiritur, quod utraque
pars sit vera Ad falsilatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod
sit possibitis, requiritur, quod una pars sit alteri compossibitis Quod sit impossibitis,
sufficit, quod partes sint incompossibites Quod sit scita, requiritur,
utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam parkm esse dubiam.
Quod sit concedenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu
quaelibet pars est concedenda, et tamen copulativa est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligaloria hin).
274) Ebern!.: Ad veritatem disiunetivae affirmalivac sufficit, unam partem esse
veram Disiunctiva negativa aequivalel uni copulalivae, ad cuius veritatem requi
ritur, utramque partem esse veram Ad neeessiialem disiunetivae, semper intetligemlo
affirmativac, requiritur, quod altera pars sit neeessaria Ad possibititatem
sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititalem requiritur, quod
utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.
Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditwnalis dicunt aliqui, quod requi
ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non
valet; ..... requiritur, quod impossibite est, qualitereunque significal antecedens, esse,
quin, qualitereunque significal consequens, sit, si formetur. Ad falsilalem oppositum
requiritur Ad necessitatem idem requiritur, quod ad veritatem Ad impossi
bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,
quod scialur, quod impossibite sit, sie esse, sicut significat antecedens, quin sie sit,
sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitelur.
276) Ebend.: Ad veritatem causalis affirmalivac requiritur, quod itlud, quod
significalur per antecedens, sit causa, quare sie est, sicut significalur per consequens.
Ad falsitatem sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,
si negalio praeponitur toti causali, sufficit, quod non sit causa; si vera
negalio ponatur post primam categoricam, requiritur, quod prima pars sit vera
et etiam sie esse, sicut prima significat, non sit causa sie esse, sicut secunda signi
ficat Ad necessitalem requiritur, quod utraque pars sit neeessaria et antecedens
sit necessario causa cvnsequentis Ad possibititalem requiritur, quod utraque pars
sit compossibitis alteri Ad impossibititatem requiritur, quod partes sint incernpossibites
Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eins
veritatem.
277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem
tempore ita sit, sicut significant categoricac itlius temporalis Ad falsitatem requi
ritur oppositum itlius.
278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur
adverbia non denotantia motum, quaedam aulem, in quibus ponuntur adverbia denotantia
motum. Ad veritatem primarum requiritur, quod ita fial in eodem loco, sicut
suae eategoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denolans
motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquan<to
requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates
vadit Romam, unde revertitur Plalo". Ad falsitatem sufficit oppositum itlius.
72 XX. Albert v. Sachsen.
..niieigentlichen" (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach
lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exeepliv-
Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen
des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),
und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam , ebd. Anm.
923 ft'.), was er Ober die redupticativen Urtheile vorbringt281); betreffs
aber der Verba „incipit, desinil" schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Occam an 282). —
279) C. 6, f. 20 r. A: Sequilur de propositionibus aequivalentibus hypotheticis
et primo de exelusivis „Solus" aliquando tenelur categorematice et tunc
denotat privationem societatis, aliquando syncategorematice „Unicus"
denotat exelusionem so/um in itla speeie, de qua est subiectum Hrgulae: 1) Si
dictio exelusiva addatur subiecto, propositio expmitur per copulativam compositam ex.
una affirmativa et alia negativa cum hoc relative diversitatis „aliud" 2) Si
addatur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est lenminus connotativus,
improprie exponitur sie: „Socrates est tantum albus" exponitur „Socrates
est albus et Socrates non denominatur aliquo alio aeeidente"; proprie autem ex
ponitur sie „Socrates est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) St dictio
exelusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) St additur copulae, exponenda est sie, sieut quando eastddpietrurpprriamedaimcarteogulam.
6) St negatio praecedit dictionem exelusivam , est exponenda per disiunetivam
7) Ab exelusiva affirmativa in rectis ad universalem de terminis transpositis est bona
consequentia 8) Quando dictio exelusiva additur termino significanti totum in
tegrale, propositio polest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio
exelusiva additur termino significanti numerum 10) Quando additur termino
communi distributo habenti plura supposita, potest exponi proprie et improprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio ..praeter" potest leneri proprie et tunc est exceptiva;
alio modo improprie et hoc est tripliciter: negative, ut „Socrates praeter Platonem
eurrit", h. e. Socrates eurrit et Plato non currit; additive, ut „Socrates debet
solvere decem libras praeter expensas" ; subtractive, ut „Socrates debet
solvere decem libras praeter hoc, quod solvit". Prima conditio est, quod subiectum
sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceptum sit
minus ; tertia, quod praedicatum verificetur de aliis , quam de excepto ;
quarta, quod subiectum capiatur cum signo universali Regutae: 1) Propositio in
toto vera vel in toto falsa non polest verificari aut falsificari per exceptionem
2) Sub subiecto propositionis exceptivae contingit descendere 3) Non debet fieri
descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceptivam sequitur particularis
affirmativa et simititer particularis negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto
universali vel a toto communi 6) Ab inferiori exceplo ad superius exceptum non
valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.
Folgen fünf Sophismen. >
281) C. 8, f. 22 r B : „lnquantum" aliquando tenel concomitalive , aliquando
causaliter (s. vor. Abschn., Anm. 924) Ad veritalem reduplicativae, in qua sunt
duo termini simites, ut „Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas
copulativae compositae ex quatuor propositionibus , ut quod homo sit homo, et
quod homo sit risibitis, et quod omnis homo sit risibitis, et quod, si aliquid est homo,
itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel
dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebatur ad possibititatem vel impossibilitatem
copulativae.
282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones, in quibus ponitur „ineipit" solent
exponi uno modo per positionem de praesenti et remolionem de praeterito cum ariditione
syncategorematis „immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et
positionem de futuro Simititer „desinit" Isti imaginantur, quod instans sit
una res indivisibilis Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus
et suceessivis lita tamen expositio non videtur esse bona ldeo
alias est modus, quod in illis verbis „ineipit" et „desinit" includuntur adverbia
XX. Albert v. Sachsen. 73
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigenthfimlichkeitcn" des Urtheiles , nemlich Urakehrung und Aequipollenz,
rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).
Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen, finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie hei
Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch machtj sich
näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt od.er modificirt. Indem er die
consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem
consequens bestehende und durch eine „nota"1 ausgesprochene Verhältniss
fasst, verlegt er dieses Verbältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die significalio , und thcilt die consequentia "einfach in
formalis und malerialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simplex und ut nunc zerfällt 284). Für ,die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensätze gegen Occam) die con
sequentia malerialis voraus , und indem er von dieser die consequentia
ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt , dass ampliative Begriffe vorläufig
ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
consignificantia lempus breve Dico, quod tales propositiones semper debent exponi
per affirmalionem de praesenti; et rum aliter exponendum est in permanentibus,
quam in sueeessivis, quod itlud, quod incipit, prius ineipiebat el prius erat, et
omne, quod desinit, adhuc clesinet et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.
283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de terminis el eorum proprietatibus el de propositionibus
dicendum est de proprietatibus et habitudinibus propositionum ad invicem,
sieul sunt oppositio, conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,
quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiae, ergo una cum aliis consequentiis
in sequenti determinabitur.
284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequcntiis videndum est, quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nota consequentiae el quomodo dividitur Dicunt
nliqui, quod itla propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse veram
alia non existente vera; alii dicunt Wam, quam impossibite est esse veram alia
non existente rera , si formarelur Aliter dicendum est, quod sit itla, quae sie.
se habet ad aliam, quod impossibite est, qualitereunque est significabite per eam, sie
esse, quin, qualitereunque alia significet, ita sit Nota autem consequentiae dicitur
coniunetio copulativa copulans antecedens cum consequente, per quam designatur,
antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est
propositio hypothetica composita ex antecedente el consequente et nota consequentiae.
Consequentiarum alia formalis alia malerialis Consequentiarum materialium
quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliac quae vocantur conse
quentiae ut nunc.
285) C. 2, f. 24 r. B: Regulac cirea consequentins simplices: 1) Ad propositionem
impossibitem sequitur quaelibet alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamlibet
propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet scquitar
quaelibet alia, cuius contradict oria non potest simid stare cum ipsa 4) Ad rontradictorium
consequentis sequitar contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).
5) Quidquid sequitur ad consequens, scquitar ad antecedens, et ad quid quid
sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi
bite est, ex vero sequi falsum, et ex possibiti impossibite et ex necessaria
non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,
lunc B sequitur ad A solum 8) Quaelibet talis consequentia est formalis .,So
74 XX. Albert v. Sachsen.
welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom
Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Umkehrung und
der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die lnhärenz-
Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreffen und hiehei
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen
Urtheiles einen modus consuetus und einen modus ineonsuetus loquendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prädicate
stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über
die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287), und sodann
crales est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulo" 9) Si omnis causa
veritatis unius propositionis est causa veritatis altenus, tunc mutuo se sequuntur
10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitatis et de eisdem terminis eodem modo
supponentibus et de eadem copula, mutuo sc sequuntur 11) Ad omnem propo
sitionem de termino distributo sequitur atia de eodem termino non distribulo
12) Ad nullam propositionem de termino supponente confusc tantum sequitur propositio
de Mo termino supponente determinate non remola distributione 13) A
propositlone habente plures causas veritatis ad propositionem habentem pauciores non
valel consequentia 14) Quandocunque subicctum amplialur et non est propositio
universalis, nullae tales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae
non valent, quando propositiones sunt universales affirmativae, ul „Omne
A est B, ergo omne, quod est A, est B", nam quaelibet illarum potest habere unam
causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „Omnis
rosa est intelligibilis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibite" ; posito enim, quod
nulla rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur
„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum B est A" 18) In quibuscunque propositionibus
non ponitur aliquis terminus ampliativus, tales consequentiae (d. h.
wie die vorgenannten) sunt bonae.
286) C. 3, f. 25 v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius
categoricae de inesse ad aliam Begulae: 1) Nulla conversio per contrapositionem
est consequentia formalis 2) A proposilione negativa de praedicato
finito ad affirmativam de praedicato infinito non est consequentia, 3) sed est
consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finita ad.
negativam de praedicato infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln
betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),
die Umkehrung, Demiich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.
6) A particulari affirmativa vel indefinita ad particularem vel indefinitem
7) A singulari affirmativa ad singularem 8) Ab universali negativa ad univer
salem negativam 9) Ab universali negativa ad particularem negativam
10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuelum, i. e. übt negatio ponitur
post praedicatum , ad universalem negativam non est consequentia, quia non
sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" II) Ab
universali negativa de consueto modo loquendi ad particularem negativam de incon
suelo modo est bona consequentia 12) A particulari negativa vel inde finita
negativa non est consequentia 13) Ad particularem negativam de inconsueto
modo loquendi sequitur particularis negativa de inconsuelo modo (vgl. hingegen vor.
Abschn. 941) 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel particu
larem vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.
287) C. 4, f. 26 r. B: Restal videre de conversione propositionum , in quibus
ponitur terminus ampliativus Begulae: 1) Ab affirmativa ad affirmativam (st
bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia
3) JVora . sequitur „Homo est mortuus, ergo mortuum est homo" 4) Bene sequi
XX. Albert v. Sachsen. 75
über jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war , wenn z. B. in dem Urtheile
„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be
zeichnet wurde 2S8)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen
Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges
(Anm. 269) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus
divisus seine betreffenden Regeln erhält 289), sondern auch der sensus
compositus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird 290).
tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 5) Sequitar „Nullum
mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „Nullus
homo est mortuus, ergo nullum mortuum est homo" 7) Sequitar „ Album fuit
nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) Si praedicatum cum
copula est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum polest eiprimi cum
copula, fiat conversio, ul „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si .autem
propter defectum vocum in grammalica non potest fieri lalis explicatio, debet
exponi, ul „Homo amatur, ergo quod amatur, est homo" 9) Si est propositio
de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium
adiacens 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, debet fieri ex
plicatio, «I „Decet te benefaeere, i. c. decens est te benefacere".
288) Ebern1. f. 27 r. A: Cirea conversiones propositionum de obliquis . . .. ,
duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,
iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lapis" , haec dictio „muro" est
subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus polest esse subiectum
propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem
de subiecto recto per additionem relativi „cuiu's , ad quem, a quo" vel
huiusmodi, v. g murus est, in quo lapis est", et hoc facto fiat conversio
secundum regnlas Secunda aulem opinio bene concederet. quod istae sunt bonac
consequentiae , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum
luxta autem secundam opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est
asinus" , i. e. „ Aliquid hominis est asinus" et tunc Uta convertenda est; .....
aut debet fieri explicatio, v. g. „Equum videl Socrates" , i. e. „Equum videns est
Socrates", et convertitur in „Socrates est equum videns".
289) C. 5, f. 27 A: De modalibus divisis regulae: 1) Propositiones de possibiti
et impossibiti per arqnipollentiam mutuo se consequuntur dictis carum se habenlibus
simititer et modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario
se consequuntur modis se hahentibus simititer et dictis dissimititer
3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur dictis et modis se habenlibus
dissimititer 4) In omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum
est amplialum pro his , quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullam affirmalivam
de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est", sequitar aliqua de
inesse nec e converso 6) Ad particularem negativam de necessario non sequitar
aliqua de inesse 7) Ad universulem negativam, si subiectum non sit restrictum,
sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non
sequilur aliqua de inesse 9) Ad affirmalivam de inesse sequitur particularis
affirmativa de possibiti Nun folgen speciell de terminis transpositis , d. h. be
treffs der Umkehrung: 10) ad affirmalivam de possibiti sequitur particularis affir
mativa de possibiti 11) ad nullam negativam de possibiti sequitur negativa de
possibiti 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativam
13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti
modum affirmativum habentem sequitur alia de possibiti.
290) C. 6, f. 28 r. B : Videndum est de prnpositionibus, quae dicuntur modales
in sensu composito Regulae: 1) A portirulari ad universalem sine transpositione
terminorum est bona conseqnentia 2) Universalis affirmativa convertitur per
aeeidens 3) Omnes praeter universalem affirmativam convertuntur simpliciter
4) Omnis, in qua modus subiieitur, convertitur simpliciter praeter particularem nega76
XX. Albert v. Sachsen.
In der Lehre vom Syllogismus isl gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfältigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll , netnlich
die Hinzufügung von „quo d est" zum Subjecte des Obersatzes 2 92). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Combination iher mög
lichen Schlussweisen vorgeführt293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,
denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und
Celaro, für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafeptun,
Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch
eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in
deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri
butive Supposilion, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch
die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung , welche Occam
tivam 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sieul propositio
correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particulure convertitur in
universalem de falso vel de impossibiti 7) Omne dictum in propositione de conlingenti
affirmativa convertilur secundum oppositam qualitalem in dictum contradictorium
8) Ad affirmalivam de necessario sequitar suum dictum 9) Quidquid
sequitur ad dictum necessariae, est necessarium; et ita de possibiti 10) Ad
nullam affirmalivam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad
nullam affirmativam de necessario sequitur divisa de necessario.
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.
292) Ebend. f. 29 r. B: Nulli syllogismi sunt formales sine ista additione
„omne, quod est" vel cum litlera „nihit, quod est" ; unde iste syllogismus non est
formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animat, ergo omnis homo est
substantia", quia invenitur instantia esse in aliis terminis; non enim sequitur „Omnis
deus est pater, omnis filius est deus , ergo omnis filius est pater"; nam praemissae
sunt verae, et consequentia est haerelica; sed bene sequitur „Omne, quod est deus,
est pater; filius est deus ; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est
mirum, si conelusio est falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. B : In prima figura coniugationes et combinationes sunt
ulites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent ete Nolandum
est , quod quinque istorum modorum ulitium coneludunt etiam istam , quae ad
eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari el Celaro (soll
jedoch jenes vorangehende „quinque" , wie es ja auch möglich ist, zu Recht be
stehen , so ergeben sich Barbari , Barbaris , Celaront, Duriis, Celantos) In
secunda figura sunt qualuor combinationes utites et istae possunt assignari per
dictiones : Cesare, Camestres ete., el duo coneludentes indirecte , quae possunt assi
gnari per Mas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad
Festino et Baroco per solam transpositionem praemissarum (während sonach diess den
theophrastischen Schhissweisen der eisten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) In lertia figura sunt sex combi
nationes utites et designantur per dictiones : Darapti ete., et tres indirecte con
eludentes, quae designantur per Mas dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et
redueuntur ad Felapton ete. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche
Halbheit wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: De syllogismis ex lerminis obliquis Aliquando
aggregatum ex recto et Miquo unica distribulione distribuitur , sieul hie „Quitibet
hominis asinus currit"; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiuslibet
XX. Albert v. Sachsen. 77
den Schlüssen aus ampliativen Piiimisssen hatte zu Theil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposition
zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 29S), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen, in welchen der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht
gleich bleibt, sondern durch die sog. Infinitation geändert wird297).
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung Buridan's lediglich an Uccam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur
hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod est" hinweist29'1), und dass er das Nothwendigkeils-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciter" nennt 300).
hominis asinus currit" ; aliquando soius rectus distribuUur, ut „Hominis quilibel
asinus currit" Sit regula: Ex omni propositione de termino distribulo,
sive iste terminus distributus sit obtiquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur
lerminus sub isto termino distribulo, est bonus syllogismus , sive iste lerminus distribulus
sit subiectum sive pars subiecti. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum ex propositionibus
hypotbelicis relatieis , sit regula: Ex propositione hypothetica relativa de ter
mino distributo alieuius praedicamenti in prima eius calegorica et eius relativo in se
cunda categorica, una cum alia, in qua sumitur aliquid de termino distribulo respectu
eius, quod ei attribuitur , polest coneludi itlud , quod relativo attribuebatur , v. g.
.„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"
In tati enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum relativa
non licet sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti
praeter quam sub distributione praedicamenti substantiae ; sub Mo enim possunt sumi
termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc amplialio impediat; non enim sequitur
„Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem
macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui
nunc sit impinguatus , conelusio est fatsa Quando tamen non est ampliatio,
bene valet (folgen noch Beispiele).
297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio variato
peius finitum et infinitum, sit prima regula: Nisi ampliatio impediat, in prima figuru
valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conelusionem negativam, si me
dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Omne animal est substantia; omnis
lapis est non animal; ergo omnis lapis omnis substantia non est" Simititer
in secunda figura; simititer in lertia Secunda regula: In omni figura
ex ambabus negativis variato medio penes finitum et injinitum valet syllogismus ad
conelusionem negativam.
298) C. 12—18, f. 30 v. B — 32 v. A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duabus propositionibus de possibiti divisis subiecto
non restricto per litteram „quod est" in prima figura sequitur conclusio de possibiti;
in secunda non valet ad conelusionem de. possibiti; in tertia valet; ....
si prohibetur ampliatio per litteram „quod est", non valet Ex ambabus de
necessario in prima figura sequitur conelusio necessaria quoad conelusiones di
rectus; in secunda figura subiecto non restricto per litteram „quod est" sequitur
necessaria; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto
seu ampliatione prohibente nec primus nec secundus nec tertius modus secundae
figurae valet.
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso C. 17,
f. 32 r. B.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Alhert in sein Compendium
nicht auf (Uccam hatte es gethan, s. vor. Abschn., Aum. 1U0Ü 11'.); wohl
hingegen müssen wir aus dem Commeutare, welchen er zu derselben
verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Iii mini (s. ob. Aum. 49)
das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum condusionis) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 30 sowie dass er für
die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke
„a priori" und „a posteriori" und entsprechend das Adjectiv „posleriorislicus"
gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität
ist, auf welche sieli dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
listischen Bedeutung berufen kann 601). Auch das principium identüalis
(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor303).
Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von
der „maxima" (d. h. proposilio maxima) entwickelt 3"4). Die nähere
Darlegung, welche in den sämmllichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus llispanus, modiücirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Boethius, und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die Topen ab opposilis unter die loci medii einreiht 3Ui).
301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2, f. 3 r. B: Signatum conclusionis scUae est
obiectum itlius propositionis, cui inteltectus assentit Signatum conclusionis est
verum lllud dicilur obiectum scientiae, quod terminal actum sciendi complexum,
sed ita est, quod signatum conclusionis terminal actum sciendi. Ebend. Qu. 1, f.
7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionis, qua cognoseimus, quod ipsa formatur, et
apprehendimus significationem conclusionis; secunda est cognitio condusionis
adhaesiva propter aliquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.
Ebenso ebd. 0«. 33, f. 23 r. B.
302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis
ad effectum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propter aliä est demonstratio procedens ab rffectibus nd causas, et lalisquviodcaetluprotidsesmiomna;
stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus
drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. 0«. 22, f. 17 v. A und öfter.
303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Uupliciu sunt prima prineipia: quaedam incomplexa,
ut deus et inteltigentiae, et de istis non est ad propositum; alia sunt complexa
, et itla sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes terminorum
non manifeste se includunt vet exeludunt (das Beispiel ist „ignis est calidus" oder
„reum barbarum sanat choleram", s. ob. Anm. 135) alia autem, quorum raliones
terminorum manifeste se indudunt vel exeludunt , de quorum numero hoc prineipium
est „Verum est de quolibet esse vcl non esse, et de nullo simut". Ebenso ebend. II,
Qu. 12, f. 29 r. B.
304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicilur locus maxima (aus dieser
eigentbümlichen Verwendung der alleren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165
— entstand durch Vermitttung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung
unseres Fremdwortes „Maxime"), alius dicilur differentia maximae; locorum differentia
maximae alius intrinsecus, alius extrinsecus, alius medius Locus maxima
dicitur regula confirmaliva consequentiae probutiva Locus differentia maximae
est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis
de terminis positis in antecedente vel consequente consequentiae per maximam ftrmatae.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist nemlicu
hier: Loci mtrinseci, und zwar zunächst a substantiu: a definitione, a descriptioiie,
ab interprotatione , a synonymo, a differentia constituliva speciei, a subiecto ad pro
prium passionem; dann a concomitantibus substantiam: a toto (subiectivo , iutegrati,
in quantitate, in modo, in tempore, in locö), a causa (efficiente, materiali, formali,
XX. Albert v. Sachsen. 79
Unmittelbar darauf lässt er einen buchst ausführlichen casuislischen Commentar
zu Soph. lüenchi folgen 306).
Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren
Begrifl auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
Insolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene
Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe
sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqua
nter) vom objectiven Thatbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen sav),
schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus
(ob. Anm. 183) so genannten lermini officiabiles, d. h. die Verba,
finali), o generalione et corruptione , ab usibus , a commnnitur aceidentibus. Hierauf
loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a nimiti, a proportione , ab auctoritate. Zu
letzt loci medii: ab oppositis (contradictorie, privative, relative), a coniugatis, a principalibus,
a casibus.
306) V, 1—12, f. 37 v. A— 43 r. B.
307) VI, 1, f. 43 r. B: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo
sint solubitia, sed quia solvere ea est difficitc. Et exemplariter aliqua insolu
bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , qualiter ,
si aliqua alia formentur, possint solvi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
itlud insolubite: „Ego dico falsum" supposito, quod nitiit aliud dicam nisi istam
propositionem „Ego dico falsum" ; et quaeritur, utrum propositio prolata a me sit
vera vel falsa. Si dicilur, quod sit vera, contra: ergo qualitereunque significat, ita
est, et cum ipsa significat,- me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum .
et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum", sequitur, istam
propositionem „Ego dico falsum" esse falsam; et per consequens' non est vera, cuius
oppositum tu dicis Si autem dicas , quod sit fatsa, tunc sie: Igitur taliter
est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,
qualiter ipsa significat, sequitur, ipsam esse verum, et per consequens non falsam,
cuius oppositum tu dicis Respondetur , quod propositio praedicta est falsa et
significat, se ipsam esse verum, sed ad ipsam esse verum sequitur ipsam esse falsam ;
et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa significet, se esse falsam, taliter est,
qualiter ipsa significat", concedo ; et cum ullerius dicitur „Igitur ipsa est vera", nego
consequentiam ; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualitercunque
ipsa significat, ita est, quod tamen oporteret ad hoc, quod esset vera
Sicul purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adventum, ita propositio vera fit
falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.
309) In analoger Weise werden nun noch folgende insolubitia behandelt:
2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Plato, posito quod
flalo proferat unam propositionem falsam et nullam aliam, sc. „Homo est asinus",
et sit ista B; et propositio, quam ego profero sit ista „Nulla alia, quam ego profero,
est simitis propositioni , quam profert Plato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A
sit verum vel falsum. 3) „llaec propositio est falsa", posito qupd per litteram „haec"
demonstratur itlamel propositio, et vocelur B. Quaeritur , utrum haec propositio B sit
vera vel falsa. 4) Ponatur , quod Socrales dical itlam „Plato dicit falsum" et Ptato
dicat itlam „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit
vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi
nus", „Deus non est" , „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia
80 XX. Albert v. Sachsen.
welche eine geistige Thüligkeit bedeuten , die hauptsächliche Rolle
spielen 3 tu).
Den Schluss des Compendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei
Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des
perlinens und des imperlinens vorausschickt 3 1 Auch die hierauf
folgenden allgemeinen Kegein treffen im Ganzen dem Sinne /nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312).
sit vera. 6) Ponatur , quod Socrates dient, Ptatonem dicere fatsum, et Plato dieut,
Cieeronem dicere falsum, et Cicero dicat , Socralem dicere falsum. Tunc quaeritur,
utrum Socrales dicat verum. 7) Dicat Socrates „Deus est", et Plato dicat „Solus Socrates
dicit verum", et non siut alii toquentes in mundo. Tunc quaeritur, utrum
Plato dical verum. 8) Sint tantum tres propositiones in mundo, sc. „Homo est animat",
„Dens est", „Omnis propositio praeter exceptivam est vera". Quaeritur, utrum
tertia sil vera. 9) Dicat quitibet homo excepto Socrute „Deus est", et Socrates dicat
„Omnis homo praeter me dicit verum". 10) Dicat Socrales „Deus est", et Plalo dicat
„Homo est animat", et Cicero dical „Homo est asinus", et Mareus dical „Tot dicunt
verum, quol dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est et
aliqua copulativa est falsa", et sit sie, quod nutla alia copulativa sit in mundo,
quam haec ipsa. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel uliqua
disiunetiva est falsa", et sit nulla atia disiunetiva in mundo. 13) „Si deus est, aliqua
conditionatis est falsa" , et sit nulla atia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista
consequentia non valet".
310) f. 45 v. B: JVunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex actibus
nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe
werden hiemit angefahrt: 15) Posito, quod in mente Socratis sit ista „Socrates decipitur"
et nulla alia, et Socrales credat, itlam proposiiionem esse verum, quaeritur,
an Socrates credendo, eani esse verum, deeipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,
posilo quod fingere sit ostendere se tu lem, qualis1 non est, et quod sophista
ostendat se talem , qualis non est. 17) Possibite est, Socralem se scire errare, posito
quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.
18) Posito quod itta propositio „Rex sedet vel aliqua disiunetiva in hoc folio est Socrati
dubia" sit scripta in Mo folio et nulla atia, posito quod Socralem lateat, an
rex sedeat vel non, posito ulterius quod Socrates sit doctissimus in arte et inspiciat
hanc proposiiionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itta propositio sit scila a Socrate
esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit lalis conditionis,
quod non vult invadere Platonem, si Plato non invadit eum, et Plato sit talis condi
tionis, quod non velil invadere Socratem, si Socrates vult invadere eum, et si Socra
tes non vult invadere eum, ipse velit invadere Socralem , tunc quaeritur, utrum So
crates invadit Platonem vel non.
311) VI, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composila ex signis
obligationis et obligato Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum
depositi, ad quod concedendum infra tempus obligationis mediantc obligatione et admissione
respondens obligatur Pertinens alicui dicitur, quod ad ipsum sequitur
vel sibi repugnat Impertinens alicui dicitur, quod nec sibi repugnat nec ad
ipsum sequitur. Bei pertinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe
obligationi lantum oder obligationi et admissioni oder obligato lantum oder obtigato
et bene concesso pertinet.
312) C. 2, f. 47 r. B: Regulae obligalionum : 1) Obligalum et ab aliquo admissum
et eodem tempore obligationis propositum est ab eodem concedendum
2) Omne sequens ex obligalo et admisso vel concesso vel opposito bene negati est
concedendum 3) Omne repugnuns obligalo cum concesso vel cum opposito bene
negati seitum esse lale est negandum 4) Ad omne impertinens respondendum
est in tempore obtigationis secundum sui quulitatem 5) Eudem propositio infra
idem tempus obligationis in uno loco proposita est impertinens, in atio loco proposita
est pertinens 6) Durante tempore obligationis est Certificanda quaecunque
XX. Albert v. Sachsen.
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.
163 — 171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser
dem statuirt man eben unmittelbar sofort ein Insotubile —) ; und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens, welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung
der imposilio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren
lassen können3"). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulativen und disjunctiven
Urlbcile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen 315). Somit spricht
er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von posilio simplex3i<i)
quuestio 7) Ad quod sequitur contradictorium, non est admittendum
8) Possibiti obligato et admisso , licet false, non tamen propler hoc est negandum
necessarium per sc nec concedendum impossibite per se 9) Possibiti obligato et
.admisso, ticet false, non est inconveniens , concedere impossibile per aceidens vel negare
necessarium per aeeidens.
313) C. 3, f. 48 r. ti: Sex consueverunt poni speeies obligationis, sc. impositio,
positio, depositio, pelitio , sit verum, dubitatio Impositio est obligatio , mediante
qua comptexum vel incomplexum complexe vel incomplexe imponitur ad significandum,
tatem sigmficationem intra tempus obligationis esse sustinendam (v. A)
Nunquam impositio est admittenda, ubi significatio itlius, quod imponitur, dependet ex
veritate vel falsitale propositionis , in qua ponitur ; est entm e contra, quia veritas el
faliitai dependent ex significalione impositorum Impositio dependens dicitur ,
quae dependet ab atiquo actu utentis; cirea quam est regula, quod non est admittenda
nisi sub conditione. Aus der grossen Zahl von Beispieten sei irgend ein belie
biges (f. 48 v. B): Imponatur, quod haee oratio incongrua „Honnnem est" significet
luntum praecise, sicut ista „Deus est"; deinde propono tibi istam „Hominem est";
si concedis et bene respondes, sequitur, hanc orationem „Hominem est" esse veram ,
et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est fatsum. Si autem negas
vel dubitas, contra: i'u negas vel dubitas, quod cum vero et necessario scis esse convertibite
; ergo male respondes ete.
314) Hauest. s. Oee. Qu. prooem. Perierm.: Terminus potest imponi duobus modis;
uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destitualur a
significatione eius primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,
non tumen desiituitur a significatione primaria, sed obtinel antiquum cum novo
Terminus transcendens , sicut est „ens" vel „aliquid", non polest imponi primo modo
nec secundo, nam tat» significant omne ens, ergo ad nihitum possunt imponi de novo.
Terminus mentalis non iranscendens non potest imponi primo modo, bene
potest secundo modo Tam terminus vocalis quam scriptus non transcendens
potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur
finis impositionis, non est admitlenda.
315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est positio; positio simplex,
quando ponitur propositio categorica; positio vero composita, quando poniiur proposilio
hypothetica ; et si poniiur copulaliva, dicitur positio coniunctiva; si disiunctiva,
dicitur indeterminata ; si conditionatis, dicitur dependens.
316) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibite, licet
falsum, non repugnans obtigationi nec admissioni nec his simul, est admitlendum.
Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B) : Sil rei veritas, quod non sint nisi lies homines
in mundo, sc. Socrates, Plalo et Cicero, et quod Socrales solus loquatur. Tunc
pono tibi istam „Socrates lacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde
pono tibi istam „Atiquis homo loquitur" ; concedenda est, quia vera et impertinens,
I'ranrl, Gesch. IV. 6
82 XX. Albert v. Sachsen.
und hierauf von posüio composita, welche entweder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft 3 1 7) , oder eine indeterminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,
wenn ein condilionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wird319). Indem sodann die depositio folgt, beschränkt er
sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Einlheilung
in absoluta und respectiva 32 '); und die noch übrigen zwei Formen,
Deinde propono tibi istam „Socrates loquitur"; neganda est, quia repugnans posito ;
deinde istam „Plato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formaliter; deinde
is tam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sie, videtur,
aliquam particularem vel indefinitum esse concedendam et quamlibet eius partem esse
negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.
317) Ebend. f. 50 r. B : De positione composita, et primo de coniuncta
est regula: Quando ponitur aiiqua copulativa, sive sit simplex sive ipsa composita,
videndum est, an aiiqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulativa impossibitis,
non est admittenda nisi in positione impossibiti ; si autem utraque pars eius
fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda; si autem partes sint possibiles ,
non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibel pars sit possibitis
et quaelibet cuitibet compossibilis , est admittenda. Eines der Beispiele: Sit
rei veritas, quod nullus homo currat; pono tibi istam „Omnis homo cunit et nihit
est tibi positum" u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. B: De positione indelerminata, qua ponitur propositio
disiunetiva, sunt regulae: Videndum est, an utraque disiunetivae pars sit
possibitis vel ad minus una; et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,
tunc non est admittenda. Quando utraque pars est possibitis vel una, ubicunque
ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non
sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una
pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista, quae est consequens,
sive sit vera sive falsa, est concedenda.
319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis, dicitur, quando
aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dicatur „cedal
tempus" ; v. g. sit rei veritas, quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratem
esse album, donec proponatur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,
positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aiiqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligalus infra tempus
obligalionis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur
categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regulae: Omne depositum
infra tempus obligalionis est negandum Omnis propositio repugnans deposito est
concedenda Antecedens ad depositum est negandum Sequens formaliter ex
deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.
.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.
321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio. est species obligalionis obligans ad aliquem
actum cirea obligatum exereendum, .... et differt a positione , quia positio obligat ad
sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta , ut „Peto te concedere , te
esse rationale" , et alia respectiva, ut „Peto te concedere primum propositum a nie".
Regula: Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite concedatur,
et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.
V
XX. Albert v. Sachsen. 83
nemlieh (s. Anm. 313) „sü verum" und „dubüalio", überlässt er über
haupt dem flcissigen Schüler zum Seibstnachdenken 322).
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,
ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten
gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be
dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen , einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern ; die ersteren führen
sämmtlich auf distribulio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,
sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser
abermals nach üccam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann
jene , wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit
322) Ebcnd. f. 51 v. B: Ex his , quae superficialer dicta sunt cirea Mas
quatuor species obligationis , potest ditigens scholaris videre, quid sit dieendum
ad alias species.
323) Ob rogatum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophismala
ex parte diversorum syncalegoreumatum difficultatem habentia Primo
tractabo sopliismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum ,
secundo ex parte negativorum vel terminorum ineludentium negationem, tertio ex parte
copulae praeleriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo itlorum modorum „necessario,
possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia , seeundum quod
lalium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ul
„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ul ,,quotiescunque", et talia
ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt
indifferenter pro substantiis vel aeeidentibus , quaedam autem pro aeeidentibus
solum - distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,
quaedam pro partibus integralibus ; distributivorum pro partibus subieclivis
quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; .... distributiva
pro omnibus aliquando adduntur termino simplki, aliquando termino composito
Intendo deelarare diversa sophismata secundum dictam diversitatem syn
categoreumatum.
325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativo
rum distributivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino
simplici. Ats solche folgen nun in ausführlichster Casuistik: 1) Omnis homo est
omnis homo (s. Abschn. XVII, Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.
242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in area Noae (s.
Abschu. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodecim (ebd. Anm. 240).
5) A est verum et B est verum, et' non est nisi unum A et nisi unum B, et tamen,
qualitereunque B significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,
aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio
„Atiqualiter est, qualiter B non significat esse", et sit B ista propositio „Aliqualiter
est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"
zu schaffen hat, scheint es eine Interpolation zu sein).
326) Nunc restal videre de sophismatibus, in quibus „omnis" additur ler
mino complexo sine interpositione coniunetionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho
minis currit , posito quod omnis homo habeat duos asinos et solius Socralis omnis
6*
84 XX. Albert v. Sachsen.
Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjunctiven 327) oder
einer copulativen 32s) oder einer conditionalen 32'J) oder auch des Relativ-
Pronomens „qui" 330) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf
der supposüio relalivorum beruht331), und diejenigen, in welchen
asinus currat et cuiuslibet alterius hominis omnis asinus non currat. 7) Omnis paler
patris filii est pater, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Sociates, Plalo et
Cicero, et quod Socrales sit pater Platonis et Plato pater Ciceronis , ita quod Cicero
sit filius et non pater. 8) Cuiuslibet hominis asinus currit, posito quod quilibet homo
habeat duos asinos, quorum unus currat.
327) Sophismata , in quibus addilur „omnis" lermino complexo coniunctione
disiunctiva interposita : 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo
currat. 10) Omnis propositio vel eins contradictoria est vera (— soll an diesem
Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire
ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est
vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; consequentia tenet ,
et antecedens probatur; nam formetur ista „Homo est asinus", et non formetur eius
contradictoria; tunc nec ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quia
eius contradictoria non est. Arguitur sie: Omnis propositio vel eius contradictoria
est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis
propositio falsa est vera; conelusio est falsa; ergo aliqua praemissarum ; non minor;
ergo maior. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed
omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo aliquid falsum est verum;
conelusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae
missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae
— wer sollen diese sein ? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi
dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum
divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod
littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius con
tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho
mines et asini sunt asini.
328) Sophismata, in quibus addilur „omnis" termino complexo coniunctione copulativa
interposita: 12) Omnia vera et falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus
currunt, posito quod quilibet homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi bruneltus.
14) Omne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et
deum esse differunt. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo
homines sunt tres homines. 18) Omnis homo et alias homo sunt (s. Abschn. XVII,
Anm. 244).
329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali
interposita. 19) Omne falsum, si est impossibile, non est verum. 20) Omne
animat, si est Socrales, differt a Plalone.
330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc relativo „qui"
interposita: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines
albi et atiqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur
, movetur, posito quod aliquod ens moveatur secundum quamlibet eius partem
et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulativa, cuius quaelibet pars
est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.
331) Sophismata difficultatem habentia ex suppositione relativi: 25) Animal
est Socrates et asinus est itlud. 26) Animal non est tapis et asinus est itlud.
27) Quoddam animal est Socrales et Plalo non est itlud. 28) Quoddam animal non
est Socrates et Plalo non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibel homo est itle.
30) Aliquis homo est et nutlus homo est itle. 31) Omnis homo habens equum equital
itlum. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est
falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus
currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo
sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius
contradictoria est falsa.
XX. Albert v. Sachsen. 85
„nlerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be
jahende Syncategorema , nemlich „totus" , für die Bestand-Theile des be
treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf
folgende zweite Hauptgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,
und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter
u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „uterque" :
38) Uterque istorum est uterque istorum, demonstratis sc. Socrate et Platone. 39) Uter
que istorum portat lapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal unum lapidem
et alter alium. 40) Uterque istorum seit arithmelicam, posito quod non sint nisi centum
conelusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Plato alias
quinquaginta. 41) Uterque istorum seit scptem artes liberales, posito quod Socrates
sciat tres artes et Plato quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, ut vincant se. 43) Ab
utroque istorum enuntiatum est verum u. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uter
que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.
333) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „totus":
45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) Totus Socrates est
pars Socratis. 47) Totus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunetiva est vera, cuius
altera pars est vera. 49) Omne totum est maius sua parte.
334) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distribulivorum
pro aeeidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sint quatuor homines tanlummodo
et tantum tres qualitales, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plato
logicus et currat, Cicero rhetoricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et
ihetoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibel u. s. w., s. Abschn. XVII,
Anm. 253. 52) Quotlibel entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).
54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo
numero finito. 57) Infinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.
59) In infinitum continuum polest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum
in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Platonc, posito quod Socrates maneat
sub eodem gradu albedinis et albedo Platonis remitlatur. 62) Infinitam albedinem
habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pondus
Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Plato, posito
quod Plate proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates non audiat itlam
negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus seivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque
fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est ali
quid, si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.
335) Secunda pars tractat sophismata difficultatem habentia ratione negationis
vel terminorum ineludentium negationem 68) Negatum esse animal est
verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animat. 69) Tu non potes vere
negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demonstrata ista negationc
„non" tunc haec est vera „Hoc est" , tunc „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,
quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio
disiunetiva. 72) Non atiquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.
74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo currit, si aliquod
animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani
mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem
videat. 79) Chimaera est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non
homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite
de omni homine. 83) Non homo est eonvertibite cum hoc communi „homo". 84) Nihit
est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimaera sunt fratres. 87) Nihit est,
si aliquid est. 88) St nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, twnihit
scis. 90) Nihit est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animat.
92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es
asinus. 94) Neutrum oculum habendo tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).
95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem
86 XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so ddss sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Atisdrücke337), dann die Conjunction „si",
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht
und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird
hominem currere sequitur omnem honiinem currere. 97) Nullum hominem currere sequitur
ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est.
99) Nullus potest scire, quod aliquis polest scire. 100) Socrates polest scire , quod
deus non potest scire. 101) Nullum animat, dum dormit, vigitat.
336) Sophismata cirea dictiones exelusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito
quod Socrates calefiat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eins. 103) Tantum
unum est (d. h. omne ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum unus homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit
septem artes liberales, posito quod Plato sciat tres et Cicero qualuor , et quod non
sint nisi isti tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et
Plato currant et nulla alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur
falsa. 110) Tantum calidum contrariatur frigido. 111) Socrates tantum est
asinus. 112) Non tantum chimaera currit. 113) Socrates seil, tantum tres honiines
currere, posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.
114) Possibite est, SocraUm videre tantum omnem hominem non videntem se , posito
quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum pater
est, ergo non tantum pater est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movetur.
117) Tantum homo currit, ergo tantum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,
est verum. 119) Ad solum Socralem currere sequitur hominem currere. 120) Solas
Socrates ineipit currere, posito quod Socrates et mulli alii cueurrerunt ante, sed
omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solus Socrates est albus vel niger ,
posito quod mulli alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est albior,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So
lum genitivum praecedit solus nominativus.
337) Sophismata ex parte dictionum exceptivarum : 125) Omnis homo videt om
nem hominem praeter Socralem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibel
decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) Omnis homo praeter Socralem excipitur , posito quod non sint nisi
tres homines et solus Socrates currat. 130) Quodlibet enuntiabite prolatum praeter
unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones : „Deus est", „Homo est
animat", „Quodlibet prolatum praeter unum est verum". 131) Omne enuntiabite praeter
verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito
quod semel viderit omnem hominem et atia vice omnem hominem praeter Platonem.
133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter istos
fert lapidem , posito quod quitibet homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant simul
unum lapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.
338) Sophismata difficultatem habentia cirea dictionem „si": 136) Si nullum
tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es
ubique , es in ista domo, et si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu scis , te esse lapidem, tu non scis, te esse lapidem (d. h. si es lapis,
nihit scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Plato loquitur, posito quod
Socrates solum dical Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hypocritam, So
crates non est hypocrita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrales
dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam „Socrates dicit falsum"
et nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia.
144) Si nullum A est B, omne non B est non A. 145) St Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non
est A, est B, et nullum C est A, omne C est B. 148) Si animal est Socrates, el
homo est Socrates, homo est animat. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,
est vera. 150) Si nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato
est, homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) St A est B,
non B est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est
XX. Alberi v. Sachsen. 87
der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„differt" und „aliud" 339), dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjunction „sicut" 340) , hierauf Verba, welche an sich
einen negativen Sinn involviren 34 ') , und zuletzt noch „incipit" und
„desinü" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen
sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.
157) Si album est coloratum, magis album est magis coloratum. 158) Si
aliqua propositio est falsior ista „Dcus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est
deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) St
A et B adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam B reddat ipsum, tunc A
est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est
albus. (Es springt in die Augen, wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser
sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)
339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrales differt
ab animali. 163) Omnis homo differt ab homine. 164) Socrales non differt nisi ab
asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam
homo, et aliud, quam animat.
340) De comparativo et superlativo et de „sicut": 167) Socrates est fortior ho
mine, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et Cicero fortior
Socrate. 168) Animat, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod
sint duo animalia, sc. A et B, et A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam B,
et B aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua
stella. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super
lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut
aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plato sit aequaliter sapiens cum So
crate et Socrales minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis
homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita magnus, sicut
Plato erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliler augeantur usque
ad aliquod instans.'
341) De verbis ineludentibus negationem: 174) Materia caret forma. 175) Anima
intellectiva quiescit, posito quod sit tota in Mo homine, et quod pes hominis quiescat
et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo
metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Ignoralo
motu ignoratur natura. 178) Immediatae sunt partes continui.
342) Sophismata de verbis „incipit": 179) Homo incipit esse albus, quando
nullus homo incipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt
et sunt et erunt nigri. 180) Socrates incipit esse coloratus, posito quod fuerit niger
et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus incipit esse in instanti. 182) Socrates incipit
esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.
184) Socrates et Plato ineipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) lam
incipit esse omne , quod est. 186) Socrates incipit esse alter itlorum, posito quod
Socrates prius fuit et Plalo nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum
Piatonis Socrates incipit equitare^ posito quod faciant convenientiam , quod equus
Socralis sit Platonis et e converso. 189) Socrates incipit scire omnem propositionem,
posito quod sint tantum tres propositiones , et duas prius seiverit et tertiam de novo
sciat. 190) Socrates incipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Socrales incipit scire. 192) Socrales incipit scire plura,
quam Plato, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Plato sciat tres et
addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Quod est
calidum, ineipiet esse frigidum. 195) Calidissimum incipit esse frigidum. 196) Cuilibet
homini simitis esse desinit Plato, posito quod nunc Plato desinal esse. 197) So
crales desinit esse simitis Platoni, posito quod ulerque transmutetur in nigredinem.
198) A et B desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.
199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Plato
albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So
crates est albior, quam Plato incipiat esse albus. 202) Socrates est albior, quam Plato
88 XX. Albert v. Sachsen.
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergehen kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der
ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög
lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als termini officiabiles
(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus composüus
(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).
immediate post erit albus. 203) Socrales incipit esse albior, quam Plato incipit esse
albus. 204) Socrales immediale prius erit senior, quam Plalo immediale post. 205) Socrates
prius ineepit habere esse, quam ineepit habere fuisse. 206) Spatium ineipit
esse pertransitum. 207) Spalium ineipiel esse pertransitum. 208) Socrales ineipiet
pertransivisse spatium. 209) Corpus ineipiel esse bipedale, posito quod augeatur continue.
210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul ineipiet esse
album et nigrum. 212) A ineipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranscundum
ab A mobiti, cuius prima pars sit B.
343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultalem habentia
ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel futuri vel ex eo , quod copula verbalis
est modificala aliqsio modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo
est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit
senex, erit puer; ergo senex erit puer a. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito
quod Socrales iam sit iustus et cras furetur equum et post suspendatur. 218) luste
damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Dens erit cras. 221) Deus in
quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et Noa fuerunt. 223) Helena peperit
decem filios , posito quod sueeessive peperit. 224) Omnis homo fuil in ista domo,
posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in itla domo sueeessive.
225) Omnis homo fuil in ista domo , posito quod ante domum nulli homines fuerunt,
et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista
domo, et postea mulli sunt generati, qui nunquam ibi fuerunt. 226) Albicm fuit disputaturum
, posito quod Socrales fuil albus et non est nec erit amplius albus , et
quod sit disputalurus et non dispulat nec disputavit.
344) De copula verbali determinata aliquo modo : 227) Non scribentem possibite
est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit currat nisi asinus.
229) Omnis gradus zodiaci polest esse super nostrum horizontem. 230) In omnes
partes continuum polest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.
232) Socrales polest sehe plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones et
cras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus polest portare, quantum polest portare.
234) Omnis homo de necessitate est animal. 235) Omne creans de necessitate est
deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrales currit,
necessario movetur. 238) Si Socrales necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.
h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. Vv.). 239) Chimaeram
necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,
quod contingit esse, est ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibite est sequi falsum.
345) De verbis „scire, credere , apparere" el simitibus: 244) A Socrates seit
esse verum, posito quod A sit itla propositio „Deus est", el quod hoc lateat Socralem.
245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit asinum, posito quod pater Socratis induat se pelle asinina ete.
247) Socrates apparet esse aliud ab illo, quod est, posito ete. (wie so eben).
346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultalem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionis: 248) Necesse
non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"
; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. ' Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus
non esse hie, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse
Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,
aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. .89
In dergleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,
gestorben um d. ,T. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen347). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
divisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verba ankomme 34 9); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der Insolubilia aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse
hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; lapidem esse hominem, est im-'
possib'Ie ; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite
non est, hominem esse asinum (ähnlich).
347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem
Titelblatte: Tractalus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. Regulae eiusdem
cum snphismatibus. Deelaratio gaetani supra easdem. Expositio [Caietani de
Thienis] lateralis supra tractalus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,
in quibus contingit motum fieri]. Quaestio messini de motu localium cum expletione
gaetani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bernardi torni annntata supra
eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractalus hentisberi
de veritate el falsitnte propositionis. Conelusiones eiusdem. Am Schi. Venetiis per
Bonelum Localellum 1494. fot. (Von den „Conelusiones" findet sich unter dem
Titel Probationes conelm-ionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der
Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text
derselben — , schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder
gedruckt Bonon. 1504. 4.)
348) D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composito ad sensum
dü'isum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua
cautela, qua contingit frequentius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,
quae redneuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter intelligendum,
quomodo sit sensus compositus et divisus ; et frequenter sunt isti duo sensus
simites mullum sceundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad
formam arquenili Novem modis aeeidit diversitas componendi et dividendi.
(B) Quando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione absque alio relalivo
implicativo sequenti, lunc est sensus divisus, et tunc tenetur itlud verbum ampliativum
in tali propositione personaliter ; sed quando tale verbum vel suus modus
tolaliter praecedil in aliqua propositione, lunc est sensus compositus .... et significat
identitatem instantaneam respectu propositionis sequentis, el tunc tenetur talis terminus
ampliativus impersonaliter.
349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) mediante verbo ampliativo
„possum" vel quoeunque simiti , ut „convenit , verum. possibite, impossibite,
contingens" ; 2) mediante termino habente vim confundendi , ut „requiro, indigeo,
praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo, leneo, debeo, necessarium, in aeternum,
immediate" ; 3) mediante termino relativo „qui, qualiscunque, quidquid ete." ; 4) me
diante termino quandoque categorematice sumpto quandoque syncategorematice, ut ,.infinitus,
lotus" ; 5) mediante copula „et" ; 6) mediante determinalione „ita" vel „sicut'1 ;
7) mediante disiunetione „vet" ; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis
sive intcllectus significantibus , ut „scio , haesito, credo, volo, desidero, appeto" ;
9) mediante termino aeeidentali posito a parte subiecti respectu verbi de praelerito
vel de futuro.
90 XX. Hentisberus.
gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 -—), Andere hingegen dem Insolu
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass
jedes InsoluMle in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Alberl, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciler insolubile"
überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich
die Bedingungen , durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht. macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunctive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio
mit dem objectiven Thatbestande eine Bede sein könne, wornach wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter" befinden, welchen
bereits Albert .(a. a. 0.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung
350) De insot., f. 4 v. A: Scribit una opinio , quod in insolubitibus satis est
possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significal omnino,
sicut non est, et ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet
praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. Est
autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod
neque falsum , eo quod Milium insolubite est propositio Tertia autem opinio
tenet hanc conelusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum
tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,
quod nullus est casus possibitis , qui aliquod simpliciter insolubite qualitereunque
ineludat; unde non est iste casus possibitis, quod ha.ec propositio „falsum est" vel
aliqua talis sit omnis propositio, et quod illa praecise significet, quod falsum est.
Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum
posilionum est suisset, secunda ponitur a dulmentone, tertia est ricardi elientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen Richard
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phit. III, p. 850 ff.)
einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calculator"
gedruckt Venetiis 1520. toi.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei
Pitsens (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunctim,
deinde contra singulas Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non
in toi um satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse
propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est itle, in quo fit mentio
de aliqua propositione , quae si cum eodem casu significet praecise, sicut verba itlius
communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.
Propositio insolubilis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si
ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise
significet, sicut lermini istius communiter praetendunt , casus iste nullatenus admittatur
Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur, quod itlud insolubite
significet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sie praecise, admisso isto casu
concedendum est illud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (B)
Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare copulative'praecise
, sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius copulali non
possit stare cum tolo casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti et
XX. Hentisberus. 91
und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubüare steht,
hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter
verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Böckbeziehung einigermassen restringirt
werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe
„incipit" und „desinü" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig
keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),
cum hoc supponatur, quod itlud insolubite significet praeeisc disiunctive , sicut verba
praetendunt , nisi illud disiunctum cum Mo insolubiti possil stare cum toto isto
casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum
est, quod non est possibite, quod aliqua propositio insolubitis significet praecise, sicut
verba itlius communiter praetendunt, cum loto casu eiusdem insolubitis.
352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur
ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,
quod tu scias, quid sit verum istorum demonstralis istis contradictoriis tibi dubiis
„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sie quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc. demonstralo Socrale, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod
scias, quod hoc sit Socrates vel Plato, nescias tamen, an hoc sit Socrates, nec scias,
an hoc sit Plato. 4) Sint A, B, C tres propositiones , quarum A et B sint scitae a
le, et C sit tibi dubia, et nescias, quae itlarum sit A vel B Ad haec omnia
generaliter respondelur, quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit
schweifigster Casuistik näher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa coneurrunt, ad
quae sotvenda diversi diversa prineipia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relativum
convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam
quoad modum supponendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animat, et itlud
est homo" elc Ponunt autem alii, quod relalivum convertitur cum suo antecedente,
non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut
etiam ad subiectum; unde dicunt isti , quod itla copulaliva est impossibitis Sequilur
lertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne relativum
quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,
prout est relalum ad itlud; unde neganda est copulativa „Aliquid est, et quodlibet
est ittud", et aliae huiusmodi.
354) C. 4, f. 23 v. A: Incipere dupliciter solel exponi , sc. per positionem de
praesenti et remotionem de praelerito , ut quod in praesenü instanti est et immediate
ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi
tionem de futuro Desinere ctiam dupliciter polest intelligi, sc. vel per remo
tionem de praesenti et positionem de praelerito , vel per positionem de prae
senti et remotionem de futuro Qualitereunque autem intelligitur unum vel
aliud, qualecunquc ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet
vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen
Einwände).
355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima circa finem seu terminum tam
activae polentiae quam passivae divisiones fieri solent, quae difficultatem respondendi
frequenter ingerunt Respectu termini seu finis polentiae activae per affirmationem
de maximo et negationem de minima disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;
quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.
In potentia enim Socralis activa , cum ipsa finita fuerit, erit dare maximum,
quod Socrates sufficit portare , aut minimum, quod non.'.... Sed potentia Socratis
passiva , cuiusmodi est virtus visiva , e converso se habet , qnia non est dare maxi
mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non polest, sed maximum,
quod videre non potest, vel minimum, quod polest (auch diess wird ausführlichst
durch gleiches Verfahren erwiesen).
92 XX. Hentisberus.
und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien, unter welche
der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann-, nemlich der
Quantität , der Qualität und des Ortes 35C). Hierauf bespricht und löst
Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen , nemlich zu
nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt worden war357); sodann aber- gruppirt er
die übrigen nach den so eben erwähnten Gesichtspunkten, d. h.
er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358), dann
mehrere betreffs „incipit vel desinit" 359) , hierauf über scire und dubi-
356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt praedicamenta vel genera, in quibus contingit
motum fieri proprium; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,
quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich um den
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uni/ormiter — difformiter),
sowie um die Frage, inwieweit jeder Theit eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der
Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „coloratum" sowohl Prädicat als auch
Theit des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in quantitate. 4) gleich
mit Albert 104. 5) = Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) == Alb. 10.
8) — A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo
morietur. 11) Tu es quodlibet vel differens a quolibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.
14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,
dass in A B C bis duo, nemlich A B und ß 0 enthalten seien !). 16) = A. 17.
17) — A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scis, quidquid
scis. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) — A. 8. 24) A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.
30) Socrates decipitur, uisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensari, si
aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war.
358) f. 188 v. A: 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communicantes,
quarum nvlla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones „Kex sedet" et
„Nullus rex sedet" et „Tu stas" et „Tu non stas", omnia eompossibitia istorum
sunt, et itla nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et
nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) In
cipit esse instans , quod post hoc incipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) Incipit aliquis punctus moveri, qui per tempus terminalum ad hoc praesens
instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari , quae non desinit esse dissimitis
assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.
359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates
desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius
incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Plato in infinitum
tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam
Plato. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punctorum moveri, quorum
iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in dupJo albius alio.
47) Socrates desinit videre omnes partes continui, et tamen nullam partem desinit
videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Plato , et tamen nec incipit nec incipiet
esse tantus. 49) Immediate ante erit Socrates tantus, sicut erit immediate ante Plato,
et tamen immediate ante non erunt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates
continue augebitur per totam horam, et tamen desinet augeri ante finem itlius horae.
52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinal augmentari. 53) Nun
XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93
tare'iM), über maximum und mimmum36i), und zuletzt einige be
züglich des Begriffes der Bewegung362).
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von
Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe nemlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und
incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,
da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3ii3),
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Plalo, et tamen Socrates
incipiet esse maior, quam Plalo. 54) Punctus pertransit lincam prius, quam itla eril
pertransita. 55) Punclus incipit et desinil pertransire partem tineae , et tamen nec
est nec fuit nec erit pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit ita, quod So
crates incipit esse maior, quam Ptalo, et tamen Socrates nunquam incipiet esse
maior, quam Ptato.
360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod
A sit altera istarum „Deus est" et „Homo est asinus". 58) A scis esse verum, et
tamen nullum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibi, quod hoc sil nigrum, et tamen hoc non
apparel tibi nigrum, supposito, quod oculi ineipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,
le scire, regem esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam proposilionem esse verum, et
tamen quaelibel propositio est tibi dubia. ' 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc
est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.
361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Socrates sufficit portare. 65) Non
dalur maximum , per quod antichristus potest esse futurus. 66) Non dalur intensissimus
gradus, quem habet calidum. 67) Non datur remissus gradus, quem non
habet calidum. 68) Datur maximum, quod Socrates non polest videre. 69) JVon
dalur minimum, quod Socrates potest videre. 70) Datur maximum activum, a quo
passivum non potest pali. 71) Non datur minimum activum, a quo passivum polest
pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.
73) Dalur maxima quantitas, quae poterit pertransiri in hora. 74) Datur maxima
distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) JVon datur minima distantia, quae
uniformiter non poterit pertransiri. 76) JVon datur primum instans, in quo A poterit
lungere B. 77) Non datur primum instans, in quo tu poteris esse. 78) JVun datur
maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) JVon datur minima pars magnitudinis,
quae non rarefit. 80) JVon dalur maxima resistentia difformis, cuius aliquam partem
sufficit A dividere. 81) Non datur minima potentia, quae sufficit portare A. 8^) JVon
datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.
362; f. 198 r. B: 83) Est motus uniformis quoad lempus et difformis quoad
subiectum. 84) Est motus diffurmis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.
85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eius intendit motum
suum. 86) Mobite continue velocius\ movetur, et tamen quitibet punctus remitlit
motum suum. 87) Totum in motu cireutari non movetur ita tarde, sicut aliqua eius
pars (weit der Mittelpunkt ruht). Ja ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentatiu und über alteratio.
363) Bricot, Quaest. s. Anat. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.
Notandum zur 1. Quaestio) : Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholao Oresme,
tenens, nullam notitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:
nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non
est nisi complexorum ; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed
haec opinio non mihi videtur esse vera, quia lunc nullos haberemus terminos men
tales de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in
seiner (noch ungedrucklen) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.
94 XX. Marsilius v. Inghen.
der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können, welche das logische
Urtheil bereits bei Occain erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).
Von grossem Einflusse aber auf die Litteratur der Summulae, d. h. des
.Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 305), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.
proprietates terminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaesliones zu De interpr.,
sowie der Original-Text der Quaesliones zu Porphyrius und zu den
Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und Insolubüia s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen 36 "); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des lerminus 3b9), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine 'Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 370).' Und wenn er auch in der Frage
über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker
364) Quaestiones Marsitii super quattuor libros sententiarum. Argent. 1501. fol.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit c und V
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theit (unter fortlaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel : Ctarissimi phitosophi Marsitii de lnguen
textus dialectices de suppositionibus , amplialionibus , appetlationibus, restrictionibus,
alienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore* mendaque
purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus ete. (ich cilire nach V).
367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quaestio
nibus libri Periermenias. Ueber eine hebräische Uebersetzung der Quaestiones zu
lsag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.
368) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum
tenent etiam in divinis terminis, dummodo fiat debita distributio in praemissa
regulante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de
nullo, quia sie videbilur non reperiri instantia; itla signa distributiva sunt
„Omne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nutlae res, quae sunt,
Omne idem, Nihit idem" Aristoteles neseivit huiusmodi trinitatis mysterium et
ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen , ,substantia"
dicitur a verbo „substo" ; verum itlud substare sumpsit phitosophus non pro
esse subiectum realis inhaesionis, sed pro esse subiectum denominativae praedicationis
(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim termini praedicamenti substantiae
in omnibus terminis concretis atiorum praedicamenturum substare.
370) Ebcnd. Qu. 6, art. 2, f. XXXVIH r. B: Si esset homo universalis, ut
phitosophus videtur imponere opinioni ftatonis , qui praedicarctur nomine suo de
quolibet singulari homine, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".
.XX. Marsiii us v. Inghen. 95
betont, als Occam 3 7 '), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio idenlica,
welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicatio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz
teren die praedicatio formalis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auch denominativa oder adiectiva heisse 373). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile
des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen Möglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre "von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan
hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-
37!) Ebend. III, qu. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore
hominis sit forma corporeitatis substantialis distineta contra animam eins intellec~
Uvam. Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.
372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum
opinio , quod formae substantiales etementorum non suseipiunt magis neque minus,
nec manent in mixto in actu, sed quod materiae eorum manent cum qualitatibus consimitibus,
.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis
reputo probabitem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CGI v. A: Muttarum qualitatum essentialis
perfectio polest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.
373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicatio
idßntica, quaedam formalis , quam veteres vocabant per inhaerentiam, moderni vero
denominativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum
secundum suam ralionem propriam immediate dicitur de subiecto, ut „Homo est
albus"; identica dicitur, quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed
mediante aliquo expresso vel intellecto , ut „essentia est generans" , quia ratio generandi
non immediate convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.
374) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmativa et
negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est iustus" est affirmativa
et negativa, conceditur, quod est negativa, et negatur, quod est affirmativa;
quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Socrates est non iustus", et quod se
inferant, non est bona consequentia , quia, licet affirmativa forte inferal negativam,
tamen negativa non infert affirmativam Quando dicitur: haec „Socrates animal
non est" est affirmativa et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est
affirmativa; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce
ditur, sed non sequitur „ergo est affirmativa". Ad Petrum Bispanum, quando dicit,
quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem
intellexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur copulom;
in aliis autem generaliter negativa dicitur, cuius copula negatur; et sie est de ista.
Quando dicitur: haec „Nullus homo est animat" est negativa et affirmativa,
dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie
est negativa tantum valens, quantum haec „Quitibet homo non est animat" ;
sed si littera „nulla" teneretur infmitanter et in sensu improprio , lunc esset affir
mativa tantum ralens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animal",
96 XX. Marsilius v. Inghen.
cisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung
der Lelire für die verschiedenen Arten des Urtheiies bewegt sich bei
ihm nicht so fast in der itedeweise der Consequentiae , sondern in der
älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass
das erwähnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des
Urtheiies den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert's Unterscheidung eines
modus consuetus und modus inconsuetus (s. oh. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsilius
vorerst das allgemein verneinende Urtheil 37ü), hierauf das particular oder
singulär verneinende 3 "), dann das allgemein bejahende3"'), hernach in
bunter Unordnung einige expomble Urtheile, neralich nur die excepliven
und die reduplicativen und ^incipü" 379), dann wieder das particular be-
375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum propositionum categoricarmn
utroque lermino ordine contrario partieipantium unius ad aliam (ormalis consequentia
Conversio dicitur simplex non ex eo, quod careal compositione , sed
ex eo, quod servatur eadem quautitas; simititer dicilur conversio per aeeidens
non ex eo, quod aeeidentuliter teneat, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu
ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et
de verbis personalibus est consequentia formatis, dum tamen subiecto tam conversae
quam convertentis praeponatur hoc additum „quod est", ut „Nihit, quod est B, est
A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgt. Anm. 308.
370) übend. Qu. 11, f. ö v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto
non convertitur; .... unde non sequitar „0mnis sol ptaneta non est, ergo omnis
planeta sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpli
citer; „Nutlus homo est antichristus" simpliciter non potest converti nisi in
hanc „Nihit, quod est antichristus, est homo" Omni« universatis negativa in esse
de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus amptiativus , de modo lo
quendi consueto, in qua praedicatum est sine aliquo syncategoremate, et ubi subiectum
non utieno restringitur, potest converti simpticiter.
377) Ebend. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam
sunt de modo toquendi consueto, atiae de modo loquendi inconsueto, in
quibus praedicatum praecedit negalionem, ut „Quidam homo animal non est"
Propositio particularis negativa non polest formatiter converti in aliam particularem
negutivam de modo loquendi consueto Potest converti quandoque gratia materiae
sol tun, ut „Atiquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite non est
homo" Potest formaliter converti in particularem negalivam de modo toquendi
inconsueto, .... quia optime sequitur „Atiquod animul non est homo, igitur atiquis
homo animal non est" Singuluris negativa de singulari praedicato convertitur
simpliciter, ut „Socrates non est Ptato, ergo Plato non est Socrates"; de prae
dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per aeeidens in universalem
negutivam, ut „Socrates non est asinus, ergo nutlus asinus est Socrates"; de
modo toquendi inconsueto convertitur in particutarem negalivam, ut „Socrates homo
non est, ergo homo non est Socrates".
37b) Ebend. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus planeta est
luna, ergo omnis tuna est infimus planeta" ; .... sed non est conversio, saltem proprie
dicta Universatis affirmaiiva de messe de pruesenti et de recto , in qua nuttus
ponitur terminus amplialivus, cuius praedicatum est terminus cuplus sine aliquo signo
syneutegorematico, potest converti per aceidens conversione propriissime dicta. Vgt.
Occam, vor. Abschn., Anm. 940.
379) Ebend.: tn convertendo eweeptivam littera „praeter" debet mutari in
„aliud", ut „Omnis homo praeter Socratem currit, ergo aliquod currens est homo
alias a Socrate" In convertendo reduplicativam tolum praedicatum ex «na
conditione , super quam cadit reduplicatio , debet reduci ad subiectum in con
vertendo universatem affirmativam de „incipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"
XX. Marsilius v. Inghen. 97
jahende380), ferner die Urtheile, deren Verbura im Futurum oder im
Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus
vorkömmt 382), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,
deren Subject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile 385) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 38ti). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich
in suum partieipium, ut „Omnis homo ineipit eurrere, ergo aliquod ineipiens
currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particutaris affirmativa de praedicalo singulari
convertitur per aeeidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Socrates,
ergo Socrates est homo" Omnis particularis de praedicalo communi capto sine
aliquo syncategoremate , et in qua nulta est aliena restrictio, potest converti simpliciter
conversione propriissime dicta.
381) Ehend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae
expresse, aliquae oeeulte, quia praedicatum in eis est partieipium praeteriti, ut
„homo est corruptus". Kodem modo est de illis de futuro Aliqui votunt tales
propositiones exponere per disiunetivam , ut „Homo moriebalur" exponunt sie „Quod
est homo vel quod fuit homo, moriebalur" ; et minus beue Oportet in conversione
istarum frequenter mutare copulam, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dieimus
„Quod moriebatur, est vel fuit homo''; simititer „Aliquod um mal curret" oportet
Heere „Aliquid, quod erit currens, est vel erit animat" Propositiones de prae
terito et futuro convertuntur simititer sicut Mae de praesenti, addito, quod fiant
mutationes copulae (Qu. 16, f. 8 v. B) Copula existente 3e praesenti et prae
dicato existente partieipio praeteriti vel futuri vel termino terminato in „bite" vel in
„tivum" subiectum amptiatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum
temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmativa, in cuius praedi
calo ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpliciter, sicut affir
mativa. de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negativae
convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A : Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,
antequam convertuntur, debent resolvi in propositiones de verbis personalibus,
ut „Taedet animam meam vitae meae" resolvelur in haue „Anima mea habet taedium
de vita mea" et tunc convertitur sie „Habens taedium de vita mea est anima mea".
Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut Ma de
tecto. Vergl. ebd. Anm. 942.
383) Ebend. Qu. 19, f. 10 y. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina
primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime
sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito, quod idem homo proferut
ambas.'
384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)
compositue modificatae Ins modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad
partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse
animat, est falsum; ergo aliquod animal non esse hominem, est falsum" Modi
ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad
dictum converti sicut Mae de inesse; benc possunt converti supposita in ante
cedens constantia propositionis , pro qua supponit dictum consequentis.
385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. B : Propositiones divisae de possibili , i» quibus
nulla ponitur negalio, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus ponitur solum
una negatio praeposita modo, convertuntur sicut Mae de inesse In quibus po
nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itlac de inesse In quibus
duae ponuntur negationes , una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut
Mae de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo
uffirmato convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur
duae negationes, convertitur formaliter In qua nulla ponitur negatio, non con
vertitur sicut itla de inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam
Pranrl, Gesch. IVV 7
98 XX. Marsilius v. highen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard
von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens
zu Gottes Vorherwissen 3s7).
Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche
Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibüe
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibüe remotissimum
gegenüberstellt388). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die
vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,
Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die
Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntniss der betreffenden
Stellen des Averroes (Abschn. IX , Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerung 389). Gelegentlich des Dictum
de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begriffe „priorislicus" und „posteriorislicus" 3i,u).
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieblings-
Moliv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"
erreichbaren Präcision 3U '), sondern bemüht sich auch, die besonderen
Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 392) oder
aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 3'13). Be
sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Hinde
possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subiectum Negativae
de necessario, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut itlae dt
messe.
387) S. Sent. I, qu. 40, art. 1, f. CLXIV ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:
Dicta sexdecim vencrabitis Ricardi de Capsali de futuris contingentibus (gedruckt
in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.
Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch
hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.
388) S. An. pr. 1, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est scibite: scibile propinquum, et
vocatur conelusio demonstrata ; scibite remotissimum, et vocatur res significata per
terminos in conelusione positos; scibite remolum, ut terminus. ..... Si dcmonstretur
ista „Homo est risibite" , ista propositio ipsa est scibite propinquum, et iste terminus
in ea positus est scibite remotum, et res signata per terminum „homo", i. e. animal
rationale, erit scibite remotissimum.
389) Ebend. Qu 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiae
rolens folcem suam in messem alicnam mittere posuit quatuor figuras Quamcunque
conelusionem quartu figura in fert, eandem prima figura ex cisdem praemissis
transpositis injert multo evidentius et elarius.
390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nullo nihit est aliud,
quam praedicatum dici in praedicari descendendo sive affirmative sive negative
Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum vere affirmari
de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: fiuatuor modi primae figurae tenent gralia
formae praeponendq subiectis praemissarum et conelusionum hoc additum „quod est".
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particularibus bene sequitur syllogistice
expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmativa
cum relativo identitatis; valet ex maiore affirmativa et minore negativa coneludendo
de modo loquendi inconsueto; valet, si aliquis terminus distribuatur in
maiore; valet capto medio affirmativo in maiore et distributo in minore.
393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes
finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.
XX. Marsüius v. Inghen. 99
blicke auf eine Stelle Holkot's (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst neralich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"
auf 394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss
weise 395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber
dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scüum, opinatum u. dgl. 39'), während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Iniinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) entlehnen konnte 398). — Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare
3").
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der
etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum
Ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan
394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI y. B: Syllogismus expositorius est bonus,
inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singulariter lento sit bona conse
quentia ad ipsum sumplum cum huiusmodi dici de omni, ut „Haec essentia divina est
pater", si debet ex ca fieri itlatio, oportet quod aeeipiatur loco istius „Omne, quod
est haec essentia divina, est pater". 4
395) S. An. pr. I, qu. 8, f. 4 r. B : Utrum syllogismus expositorius affirmalivus
valeal in omni figura (v. A) Principium, per quod lene.nt syllogismi expositorii
affirmativi, est hoc: Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se
Uta propositio, si sie intelligatur : „Quicunque termini coniungmtur in eodem
tertio termino discreto el pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de
omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod
syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur :
quod medium sit terminus singularis et retentus singulariter ; quod ipsum aeei
piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem
de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus
expositorius negativus valeal in omni figura (B) Principium, per quod huius
modi syllogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negatur de uno, eliam negatur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particulariter;
conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum eliam
requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Trinität.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.
397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposilionibus
mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex
praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex Mis de
necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conelusio de inesse
In prima figura ex maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conelusio modalis
divisa In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negato,
sequitur conelusio de inesse In tertia figura ex maiore universali modali sequitur
conelusio modatis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 - 997.
398) Qu. 51, f. 28 r. A; Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in
quocunque modo seu in quacunque figura eliam valet ex terminis infinitjs Multi
syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variaio penes finitum el infinitum, qui
nihit valerent sine hac. variatione.
399) In 22 Quäslionen, f. 28 r — 37 v.
400) In obigem (Anm. 365) mit V bezeichnetem Drucke f. 151 A: Suppositionum
alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam
7*
100 XX. Marsilius v. Inghen.
(s. ob. Anm. 99 u. 106) die supposüio simplex sowie die immobilis
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik
gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder
nus" bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint401).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört
lich aus Buridan entnommen 40 2). Auch die supposüio relalivorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111 — 113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht
zuerst von der ampliatio 404), dann schiebt er plötzlich die appellatio
ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appel
latio pro formali significato und appellatio pro ralione zuspitzt 405),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück , was Buridan bezüglich der
ampliatio und restrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40ti),
quaedam est discrela materialis, et est aeeeptio termini discreti stantis singulariter pro
suo siynificato non ultimato Nota, quod „significatum non ultimatum"
termini vocatur ipsemet terminus, sed „significatum ultimatum" termini dicitur
res, quam talis terminus significat Alia est supposilio personatis discrela
Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formatiter, licet stet pro pluribus,
ut non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem"
(f. 154 B) Supposilio communis..... dividitur, nam quaedam est determinata, quae
dam confusa Dividitur aulem supposilio communis determinata, nam quaedam
est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Supposilio vero confusa est
aeeeptio termini communis in propositione pro atiquo vel pro aliquibus disiunctim vel
copulalive, de quo vel de quibus talis terminus verificatur mediante copula
(f. 156 A) Et dividitur supposilio confusa; quaedam enim est supposilio confusa tantum,
et dividilur: quaedam est materialis, quaedam personalis Sed suppo
silio confusa distributivu dividitur conformiter in personatem et malerialem.
401) f. 161 B: Sed cirea dieta dubitatur, an. supposilio simplex sil ponenda.
Dixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposi
lionem simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; cgo vero res
tales universales a singularibus distinctas non opinor esse; ideo suppositionem sim
plicem talem non pono, quanwis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes
dixerint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabat
pro conceptu mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi aulem non apparet huius dicti magna utititas vel necessitas, quia
terminus vocalis vel scriplus pro tali conceptu mentati supponens supponit pro suo
significalo non ultimato ; ideo talem terminum sie supponentem reputo supponere
materialiter (f. 162 A) Sed de suppositione immobiti, quam quidam moderni
posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibet terminus supponens confuse distri
butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"
terminum „homo" Stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob
restriclionem iudicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrate Propter istam
ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.
402) f. 162 - 164 B. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr. 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) f. 168 A. S. Anm. 112.
405) f. 175 B: Duplex est appellatio; aliqua est termini pro formali significalo,
aliqua vero est appellatio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,
aliqui autem sunt connotativi. S. Anm. 111.
406) f. 180 B. S. Anm. 112.
XX. Marsilius v. Inghen. 101
dann Iässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzt noch
die alienalio als besondere Species erörtert 408).
Iu der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen
tia, we-lche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute
an 409); aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albert, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein
lheilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis
und materialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische
und eine nicht -syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz , unter welchen wir
einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),
und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen , welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,
schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor
aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018—1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung
407) f. 181 B. S. Anm. 113.
408) f. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.
410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dividitur
primo in formalem et materialem. Consequentia formalis est, quae lenet in omnibus
terminis qualitereunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Conse
quentia materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia
certae significationis Secunda divisio consequentiarum: formalium alia syllo
gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus, notum est ex phitosopho
primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; ideo de hac consequentia nihit in
praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est omnis consequentia
bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.
411) f. 187 A: Restat poncre consequentiarum regulas primo generales
1) ex opposito consequentis infertur oppositum antccedentis 2) quidquid
repugnat consequenti, etiam repugnat antecedenti 3) quidquid sequitur ad con
sequens , sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit
etiam consequens 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibite,
est bona 6) omnis consequentia , cuius consequens est simpliciter necessarium,
est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere
impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.
412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium
regulas 1) arguendo a tota copulativa ad alteram eins partem prinzipalem est
bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunctivue ad tolam disiunctivam
3) ad uhiversali ad suam indefinitam 4) a tota disiunctiva cum negalione
unius partis ad alteram 5) a tota conditionali cum positione anteeedentis
ad positionem consequentis.
413) f. 189 B: Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diversae
consequentiarum regulae, deinde ponendae sunt regulae, quibus ab exponentibus arguitur
ad exposiium vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione
ad definitum, a nominis interpretatione ad interpretalum terminis eodem modo
et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymnm
3) a nomine tolius ad nomen partis.... 4) a nomine partis, sine qua
102 XX. Marsilius v. Fnghen.
aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia , für deren
Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.)- In
solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzahlung von Regeln der Consequenz
für die Esceptiv-Sätze 4 u) , die Exclusiv- 4 15) und die Redupücativ-
Sälze416), für „incipit"417), „differt" ilB), „infinitum" 419) , die Comtotum
non esse polest, ad nomen totius negative 5) oft inferiori ad superius
suum 6) o superiori ad inferius negative 7) o parte in modo ad suum
totum sine distributione 8) a toto in modo cum distribulione ad partem in modo
negative 9) o toto copulato ad partem copulati non valet consequentia
10) o parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad
nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus 14) a nomine causae formalis ad nomen
effectus 15) a propositione affirmativa de praedicato infinito ad propositionem
negativam de praedicato finita 16) a propositione affirmativa de praedicato
finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedicatum
coniunetum 18) a coniunetis ad divisa, dummodo unum coniunetorum
non indicat oppositum allerius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente
per transpositionem eam convertendo 20) a propositione , in qua unum
contrariorum affirmatur, ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius privative oppositorum ad allerius negationem 22) in
terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.
414) f. 194 B: Cirea secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis
tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes proj,ositiones
in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exceptivae in quadruplici
reperiuntur differentia: „Omnis homo praeter Socratem currit"
„Omnis homo praeter Socratem non currit" „Non omnis homo praeter Socratem
currit" „Non omnis homo praeter Socratem non currit" Regulae : 1) A
qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad nnam suarum exponentium est bona consequentia 3) A
tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.
415) f. 197 B: Quando arguitur ab exelusiva ad suam praeiaeentem, consequen
tia est bona. Alia requla: Ab exelusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis
est bona consequentia , si fiat exelusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX ff.
416) f. 199 A : Nota , regulas de exceptivis positas etiam convenire reduplicativis
; praeter itlas tamen ponitur regula specialis: Ab affirmativa de subiecto reduplicalo
ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,
art. 3, f. CCCC ff.
417) f. 201 A: De propositionibus de „ineipit" regulae: 1) A qua
libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab illis, quae disiunetive
exponuntur, ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia
u. s. f. Nota , de consequentiis itlarum proportionabititer poni regulas , sicut
positae sunt de exceptivis; est tamen regula alia: Ab inferiori ad superius respectu
termini, super quem cadit hoc verbum „differt", non valet consequentia.
419) f. 204 B : Infinihtm alio modo capitur syncategoreumatiee et sie in
magnitudinibus sie exponilur u. s. f. Regula : 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus
categoreumatice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur
aliquota, esse infinitam 2) Ab esse infiniti syncategoreumatiee capti ad esse
infiniti categoreumatice capti est bona consequentia.
XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. t03
parative und Superlative 420), für ,,omnis"i2i), „totus" 422) und
„sicut" 423).
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der
Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be
nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria
enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel
satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund
sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung aussprach 425).
Ein Zeitgenösse des Marsilius war der Occainist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 42 6).
Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geb.
1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner
Zeit 427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus 42S) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Deslru-
420) f. 205 A: Videndum de comparativo Regula: A comparativo ablativo
praeposito ad eundem ablativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)
Resiat nunc dicere de supertativo u. s. f. Regula : A supertativo ad comparativum
terminis eodem modo retentis non valet consequentia.
421) f. 207 A : Nihit aliud est dicere „omnes" collective, Regula: A signo staute collective ad suppositum termiqnuianmontovtaaletc.olcloecntsieo.
quentia, ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam
in terminis est bona consequentia A qualibet collectha ad suam praeiacentem
est bona consequentia.
422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure categoreumatice ; quandoque
vero syncategoreumatice ; tertio modo capitur partim categoreumatice partim
syncategoreumalice Regula : capiendo categoreumatice est consequentia bona a
propositione, in qua ponitur „lolum" ; capiendo syncategoreumatice dimisso
termino „totus" non valet consequentia.
423) f. 208 A: „Sicut" est simititudinis adverbium Regula: Ab affirmaliva
, in qua ponitur hoc adverbium , 'ad propositionem , in qua ponitur alterum
comparatorum, est bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LXIII r. B fortgefahren: Mar
sitius autem universaliter et simpliciter admitlit tales impositiones (s. Anm. 163 u.
199) iuxta huius artis principium, sc. quod omne ponibite, si ponatur, est admittendum
(s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angeführten Stelle lautet f. LXIV v. B :
Marsitius autem oppositum sustinens diät, quod non solum significet, Socratem dicere
falsum, sed etiam significet secundaria, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus
Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in
der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener
Universität (Wien 1865) S. 402 ff.
427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu
ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.
428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros
sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de potestate
Ecelesie in suis vesperiis disputatis. Am Schi.: Impresse arte Nicolai wolff
alemani. Anno 1500. 4.
r104
XX. Peter v. Ailly.
ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zweite , betitelt „Conceptus", und in entfernterem die „Insolubüia"
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),
und hiezu noch ein „Travtatus Exponibilium" 430).
Was zunächst die mit dem Occamisinus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch
d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität
zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides aequisüa verloren gehen
kann 433).
Erlangt. aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheil be
fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in
welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischcr
Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemil doch jedenfalls
d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als
auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen 435) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) Destructiones modorum significandi. Conceplus et insolubilia secundum viam
nominalium magistri Petri de allgaco. S. t. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte
„secundum viam nominalium" sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder
Druckers.
430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlgaco. Am Schi.: Parisius
Impressus a Guidone Mereatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).
431) S. Senf. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;
quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata Nullus terminus personalis
supponit immediale pro essentia in divinis ; nullus terminus essentialis supponit
immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediale
pro qualibet re in divinis (R) Nulla res polest esse tres res, et concedentes
, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni
vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini nalurali.
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis
evidens aut evidenter demonstrabitis, ipsa tamen est naturaliter probabitis.
433) Ebend. III, qu. 1, art. 2 Z: JVon repugnat, quod -aliquis habeat demonstrationem
sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam , quamvis perdat fidem
aequisitum, sieut aliquis polest habere fidem cirea prineipium et notitiam evidentem
cirea conelusionem seu per experientiam , non tamen potest simul habere fidem aequi
situm cirea conelusionem et nolitiam evidentem.
434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeiten: Logicus constderat voces sub
ratione veritatis et falsitatis cognoscendae et respectu passionum logicalium.
435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Nolitiarum tam sensualium quam intellectualium
quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complexarum autem atia
distans, ul propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quae ntc est vera nec
XX. Peter v. Ailly. 105
Occain's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder
holen 436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.
Anm. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst
einer Gewöhnung mit einer species naturalis (.— diess ist Occam's
idolum, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Rimini in die
species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver
bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede
platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitates"
entfernt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne
er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. überhaupt dem sermo , angehören 439). Und in der Frage über
intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form
selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen das futurum
contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der
falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 u. 229) Animalia bruta
Ii Ilten! aliquam notitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experientia
multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis
possibitis, quarum una solet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.
436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conelusionis ' aequisita per experientiam
et notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt eiusdem speciei, quia non est
inconveniens , distinctas causas habere eosdem effectus speeie Si primo sciatur
conelusio per experientiam et postea eadem per demonstrationem, fiet unum ex
gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.
437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loquendo
non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam
colligantia seu mutua concomitantia inter coneeptum naturalem hominis et conceptum
huius vocis „homo", propler quam uno coneeptu moto per obiectum suum, sc. quando
auditur ista vox „homo", statim movetur alius conceptus sive species naturalis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patet, quia
sola singularia sunt extra produeibitia et nulla alia; et si Plato aliter senserit, non
est in hoc sequendus. Quod ideae non sunt universalium, patet, quia nulla sunt,
mst ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus
extra communes et per praedicationem universales.
439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F: Distinctio potest intelligi dupliciter; uno modo
proprie , et tunc ex natura rei non est nisi plurium realitatum, quarum una non est
alia ; alio modo improprie , quando sciticet aliqua res est plures res, et
polest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad placitum Talis
distinctio formalis nunquam est nisi ratione distinetionis realis, .... et nunquam est
in creaturis (H) Formalitas est quasi quaedam conditio lotius propositionis, quae
non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione,
sed de re et de formalitate, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,
tamen loquimur mediante propositione; et ideo eoncedo, quod essentia et relatio ex
natura rei distinguuntur formaliter; tamen itla formalitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma potest suum formabite intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis et minus tale , nisi per intensionem et
remissionem ipsius formac in se nova alieuius suae partis aequisitione vel
deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's
in der theologischen Frage betreffs der Individuation der Engel s. b. D'Argentre,
Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.
106 XX. Peter v. Ailly.
Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.
Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das
prinapium identüatis 443) und den syllogismus expositorius 444).
Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch
seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir nemlich schon
bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (oh. Anm. 46, 63,
77, 225, 261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein
entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will
D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm. 129 — 134) über „modus
significandi" entwickelt hatte 448). Und es mochte eine solche Polemik
dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge
funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe
aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung
der significalio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, art. 1 B: Si aliqua propositio enuntiat, aliquod possibile,
quod erit, fore, ipsa est determinate vera Nulla propositio singularis de inesse
affirmativa vel negativa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera
Istae propositiones non sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",
„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute
possibites: „Nihit. quod erit contingenter, erit contingenter", „Aliquod, quoderit, non
erit" (J) Dcus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera
contingentia et inter illa aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio
„possibite non necessarium" Copulativa ex partibus de possibiti non requirit ad
eius veritatem unam copulativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars
divisim sit possibitis.
443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum principium debet esse complexum . . . . et
omnium complexorum notissimum .... et ex terminis communissimis .... et propositio
hypothetica vel sattem non pure calegorica, sicut itla „Aliquid est vel nihit
est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebend. Qu. 5 Z : Ad hoc, quod aliquis syllogismui- sit expositorius et
bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una re et non pro
pluribus.
445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem , qua
importabiti onere exonerati in regionem scientiae talibus longinquae libere proficiscantur
Primo recitabo breviter radicabitia ponentium tales modos significandi
distinctos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus deelarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae rationes.
446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars oralionis , aliquid additur,
et itlud additum vocalur modus significandi Vax post impositionem est con
tractu ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo
aliquod aeeidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid
vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius
scientiae, sub qua prius non cadebat, causat aliqnid , quod prius non
poterat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post
impositionem est in praedicamento relationis Post impositionem vox est coacta,
et ante fuit libera et vaga Post impositionem vox est signum, igitur relativum,
ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,
XJf. Peter v. Ailly.
nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener modus significandi passivus**'1), noch ein eigener modus si
gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi, falls man ihn in die vom verlege, Gefahr laufe, in der Luft
vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten Aber signum
oder consignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),
ad cuius varietatem variatur congruitas orationis St voci nihit adderetur per
impositionem , non posset dari , a quo causaretur congruitas; non posset dari
aliquid, per quod nomen differrel a'verbo Eadem res praecise significatur per
hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „ille" Mulla sunt nomina , quae
simpliciter nullam rem significant, ut „chimaera" Est dare modum intelligendi,
ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est
agere , et in omni agere est modus agendi St non esset aliquis modus signi
ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,
et sequeretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.
447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....
capio hanc orationem „deus est deus", quia hic non est modus significandi
passivus; et st dicatur, quod intendunt, tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;
loquor enim de ista oratione „deus est deus", quae est res naturalis, in qua ponitur
verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis
Arguo in rebus naturalibus , ut, st hoc nomen „Socrates" significet Socratem,
tunc secundum eos in Socrate est talis proprietas , qua significatur Socrates; et
tunc quaero , uttum itla proprietas significetur per aliam proprietatem , .... ita quod
ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; st autem sint finitae tales
proprietates , non posset ulterius imponi aliqua dictio ad significandum itlam rem.
448) De modo significandi activo .... quaero, quid causat tulem modum
lpsa res significata non causat, quia lapis non facit , quod haec vox „lapis"
ipsum significet; .... nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam
significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando
intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce
subiective , sequitur , quod aeeidens esset subiectum aeeidentis ; item cum vox
sit in aire subiective, sequitur, quod modus significandi activus sattem mediate erit
in aire subiective et sie aliquando cum vento afflabitur et evanescet. Vgl. bei Bu
ridan, ob. Anm. 77.
449) St ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis
formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;
consequens est falsum, ergo- et antecedens Item posset argui de istis dictionibus
„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt
proprie dictiones et partes orationum conqruarum St intellectus aecipiat modum
significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprietas rei, ibi nullus
est modus significandi.
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sie
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio, quia talis intentio
potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est prineipiorum, nec
sapientiu nec scientia Äec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogente (dieses von Occam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,
Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,
quod dicitur de modo intelligendi passivo, sc. quod sit ipsa proprietas rei, arguitur
108 XX. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung
betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anra. 768 ff.), dabei aber den
„mentalen" Begriff in entschieden cönceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher
Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den
terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („Vitalis immutalio") des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceptus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und
signum rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus
sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietates, sicut palet de prima causa
et de multis aliis subiectis separatis Item apparet Maliter voluntarie dictum,
quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.
451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem. Praemitto
duas divisiones el unam deelaralionem. Divisio prima est, quod signorum aliud est
mentale aliud vocale et aliud scriptum ; . . . secunda est , quod signorum quaedam
significant naturaliter et quaedam ad placitum Deelaratio ponenda est, quare
et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad
exprimendum exterius alteri, quod per coneeptum nullo modo potest ostendi ;
ista expressio fuit homini necessaria eo , quod homo est animal politicum et sociale;
ideo inventae fuerunt voces, %l praecise id ad placitum significarent alteri ex
terius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus, interius significant
Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nulla vox
humana sufficit ad aliqnem coneeptum manifestandum.
452) Istis habitis ponendae sunt aliquae conelusiones : In orationibus
mentalibus est vera et proprio congruitas et proprium regimen Congruitas,
regimen et construetio sunt naturaliler in propositionibus mentalibus et
per se el primo magis intrinsece , quam alicui alteri orationi ; sunt in
oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod
regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus
casus, ita genitivus, dativus, aeeusatkus et ablativus Nomen est
ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sie ista vox „chimaera"
est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel
vocale vel scriptum Cuiuseunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est
conceptus , quia voces subordinantur talibus coneeptibus Nomen mentale
est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter
perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundario requisitus ad compositionem
orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte aus folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alius mentalis alius vocalis alias scriptus. Terminus mentalis
est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivae ; terminus vo
calis est vox significans ad placitum; terminus scriptus est scriptura synonyma in
significando voci Terminus in tola sua communitale est signum, quod ex
impositione , quam actu habet vel ex natura sua, potentiae cognitivae eam vitaliter
immutando aliquid vel aliqua vel aliqualiter natum est significare Vitalis immutatio
est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentia cognitiva
vitaliter perecpliva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum
rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam
vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo
XX. Peter v. Ailly. 109
in einen incomplexus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei
jenem lerminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand
teil des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus categorematicus,
s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „signifi
catione tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et
officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indicatives
in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines
mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in
Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-
Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter
minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in die übliche prima und
secunda intentio ein, welch letztere darin gefunden wird, dass ein Be
griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen
modi signifieandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der
üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"
Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen
Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung459).
dieimus coneeptum esse signum rei Terminus mentalis, coneeptus , actus inlelligibitis,
notilia rei apprehensiva idem sunt.
454) Notitia apprehensiva incomplexa est coneeptus rei incomplexus , complexa
est coneeptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est comptexione
distante, alia .... complexione indistante. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „ significatione tan
lum" est coneeptus naturaltter significans aliquid vel aliqua non potens reddere supposilum
verbo personali modi finiti nec appositum respectu nominis nominativi casus;
„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit significat, potest tamen esse
apposilum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simut"
est , qui naluratiter significal aliquid et potest esse suppositum verbi personalis modi
finiti et appositum nominativi casus.
456) Terminus mentatis improprie dictus est coneeptus vocis vel scripturae, ....
et, licet significet naluraliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo
, potest tamen cum hoc significare ad placitum et subordinari alteri coneeptui,
v. gr. coneeptus huius vocis „homo" naluraliter proprie significal itlam vocem
„homo" , sed ad placitum significal omnes homines et sie subordinatur in significa
tione illi coneeptui, qui naluraliter proprie est repraesentativus omnium hominum.
457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius
est secunda intentio Secunda intentio est coneeptus sive actus intelligendi solum
naluraliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est
significata ad placitum per alium terminum.
458) Terminorum mentalium proprie dictorum aliqui naturaliter significant nominaliter
et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et
tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus orationis Item aliquis na
luraliter est nominativi casus, alter genitivi, et sie de aliis Quare sequitur,
quod regimen et construetio naturaliter conveniunt terminis mentalibus proprie dictis
et non per aliquos modos signifieandi eis additos.
459) Terminorum mentalium proprie dictorum alter est absolulus, alter est connotativus
Connotativus est, qui praeter itlud, pro quo supponit, naluraliter
aliquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privalive connotat Quitibet ler
minus connotativus habet plura significata, et ad minus habet duo, sc. unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber lässt D'Ailly in völlig parallel gebender liehamllungsweise
den terminus vocalis folgen ; er definirt nemlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen
(vgl. Anm. 435), bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 460).
Sodann, benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum
ullimatum" , um die significalio non ullimata als die der Allgemein-
Begriffe zu bezeichnen461). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben categorematischen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sämmtliche adjectivischen
Verba rechnet4B2). Zuletzt führt er die Unterscheidung der
prima und secunda imposilio 463) und abermals die Eintheilung in ab
solute und connotative Worte an 464).
Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er
scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die insolubilia,
und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen
Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden
hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles
ausgeht405). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet
aliud materiale ; matariale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod
connotat.
460) Terminus vocalis est vox significaltva , .... i. e. quae apprehensa ab auditu
ex impositione, quam actu habet, nata est potentiae cognitivae eam vitalUer
immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.
Et dicitur „potentiae cognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus
aliquid significatur, sed etiam brulis Significure ad placitum non
est aliud quam institutio facta per voluntalern et per placitum alicuius totius eommunitatis
vel aticuius habentis auctoritatem et gerentis vicem tolius communitatis.
461) Terminus vocatis dicitur significare ad placitum ultimate rem illam, ad
quam significandam ultimate est impositus; et dicitur significare ad placitum
non ultimate itlum conceptum sive terminum mentatem proprie dictum, cui in significando
subordinatur , v.,g. terminus vocalis „homo" significat ultimate omncs siugulares
homines et significat non ultimate conceptum naturaliter repraesentativum omnium
hominum.
462) Terminorum vocalium quidam est mere categorematicus , ut „homo", alius
est syncalegurematicus , ut „omnis", alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus
, qui sc. potest resolvi in duos terminos, cuiusmodi Hl „nihit" vel
„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particularia in neutro genere,
ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" . Omnia verba adiectiva, ut „lego,
curro" , sunt partim calegorematica significatione et partim syncalegorematica ,
et in mente eis vere respondet conceptus complexus.
463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intentionis,
quod idem est, alter est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae
intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significat rem, quae est
signum alterius rei ea ratione, qua est res significata per aliquem terminum.
464) Terminorum vocalium alii sunt absoluti , alii connotativi; sed hoc convenit
termino vocali per impositionem, quia sc. subordinatur in significando termino mentali
proprie dicto.
465) De locatis insolubitibus mulii diversa et adversa censuerunt In
tanta sententiarum varietate viam quaerens evadendi et evacuandi difficuttatem nutlam
adhuc inveni a quoquam esse demonstratam , quae ad plenum satisfuciat meae merUi.
Quapropter .... modum probabilem explanare tentabo, per quem radix difficultalis et
XX. Peter v. Ailly. 111
gliederung in proposüio mentalis, vocalis , scripta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und
in der auf solche Weise übergeordneten proposüio mentalis allein findet
er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)
die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit46"). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusammengesetzt-
Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen „doctor subtüis et solemnis" erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin407). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„composilio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der äusserlichen
significalio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 46 8). Uiedurch
radicalis ipsius solutio poterit apparere Haec materia duas habet difficuttates:
unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, alt am
specialem de verilate et falsitate propositionum reflexiouem habentium supra se. Cirea
primum duo sunt videnda: primum quid sit proposilio proprie dicta, et quare
sit proposilio vera vel falsa; cirea secundum duo sunt videnda: primum quid sit
propositio habens refiexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,
quae communiter dicuntur insolubitia.
466) Proposilio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod
vocalis ei scripta subordinentur sibi iuvicem, iicul mulli ponunt; nam scripta
immediate repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non
diversificantur in hominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant
naturaliler et sunt naluraliler propositiones et non ad ptacitum Proposilio men
talis proprie dicta est oratio mentalis naturaliler vera aut falsa Proposilio ad
placitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.
467) Orilur dubitatio fortissima, utrum proposilio mentalis sit essentialiter composita
ex pluribus nolitiis particularibus, quarum una sit subiectum, alia praedieatum
et alia copula Fuil una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet
in hac sententia partem negalivam, unde primo ponil, quod nutla proposilio mentalis
de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,
quod esset possibite, duas proposiliones mentales naturaliter et non ad pla
citum significantes esse omnino simites et eiusdem rationis specificae, quarum una
esset possibitis et alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur
haec vocalis „Omnis albedo est qualitas" , est possibitis et de facto vera; itla vero,
cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis
Ullerius ponit praedicta opinio, quod affirmatio et negatio non debent dici in intellectu
actus composili seu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentiatiter
ex lalibus notitiis partialibus distinctis, quarum una sil subiectum, alia vero praedi
ealum. S. ob. Anm. 45.
468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi
omnino continere veritatem Omnis propositio mentalis hypothetica est ex pluri
bus notitiis partialibus essentialiter composita; quaelibet proposilio condilionalis
mentalis est una consequentia, et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,
ex quibus componitur ; quitibet syllogismus componitur ex praemissis et
conelusione Palet, quod praedicta opinio non est vera de qualibet propositione
mentali generaliler Sed nulla propositio mentalis categorica est essentia
112 XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese
können nun weder in der signift.ca.tio noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, d. h. in
der mentalen Auffassung eines objectiven Sachverhaltes 4Ö9). Und indem
er gegen den Begriff eines „complexe significabile" , welchen wir bei
Gregor v. Bimini (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche
als blosses Moment der significalio lostrennt , bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Unheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint 470). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
ttter composita ex pluribus partialibus nolitiis Affirmatio vel negatio in intellectu
seu quaevis mentalis oratio non debet dici co.nplexa propter hoc, quod sit com
posita ex pluribus notitiis partialibus essentialiter Oratio mentalis non debet
dici complexa, quia aequivalet in significando pluribus vocibus vel scriptis orationem
vocalem vel scriptam componentibus Nec propositio mentalis debet dici com
plexa, quia compositionem significal in entibus extra animam Alia et alia ralione
dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scripta, nec oportet,
quod, sicul oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis
habeat plures tales partes proprie dictas, sed bene aequivalet in significando pluribus
notitiis, quae improprie possunt dici partes ; non tamen dico, quod hoc sit rationi
compositionis,^sed solum ratione significationis.
469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro
positio non est ideo vera vel falsa, quia significat verum vel falsum ad extra;
non ideo, quia eins subiectum et praedicatum supponat pro eodem vel non pro eodem.
Quaetibet propositio significans ad placitum ideo praecise est vera aut falsa,
quia sibi correspondet mentalis proprie dicto vera vet falsa, et ideo praecise
est possibitis vet impossibitis, quia correspondet sibt talis mentalis proprie dicta
Quaelibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa
, si sit vera, ideo est vera , quia, qualitereunque per eam secundum significationem
totalem significatur esse vel fuisse vel fore, taliter est vel fuit vet erit;
et ideo est possibitis, quia , qualitereunque per eam secundum significalionem totalem
significalur esse vel fuisse vel fore, taliter polest esse vel fuisse vel fore.
470) Est una opinio , quae ponit, quod significalum propositionis adaequatum et
totale est complexe significabtle verum vel falsum Sei nullum est nec potest
esse complexe significabtle verum aut falsum ad intellectum praedictae opinionis
Quidquidest aut potest esse, est complexe significubite Nihit est significatum
adaequatum seu totale aticuius propositionis mentalis proprie dielae , quia quaelibet
lalis ratione suarum partium, quibus aequivatet in significando, plura significat ad
invicem distincta Quidquid significatur per atiquam propositioncm mentalem
proprie dictum secundum eins totalem significalionem, eliam idem significatur per
atiquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem
contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alio modo Si
vero obiiciatur, quod inter articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicolaum
de Alticuria unus est iste „Uae propositiones „„Deus est'"' et „„Deut non est""
idem significant, licet alio et alio modo", respondeo, quod mulla fuerunt condemnala
contra cum causa invidiae, quae tamen postea in schotis publice sunt confessa, tamen
dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel eliam
de vocalibus ad placitum significantibus.
XX. Peter v. Ailly. 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigentümliche Verhältniss,
dass ein Urtheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's An
sicht, welcher die Insolubilia mit der sachgemässen significatio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene
Gränze hinaus 472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
gelegte „falsificare se ipsas" , je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete 473). Hierauf kehrt er
wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obieclive) und eine gegenständ
lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-
471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflexionem et de
ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel alicuius
repraesentatio potentiae cognitivae; dico enim „cognitivae" et non „intellectivae",
quia etiam potentiae sensitivae polest aliquid repraesentari (s. ob. Anm. 460).
Propositio insolubitis seu insotubite est propositio, quae significat, se esse falsam;
non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter
polest solvi, ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),
sed quia difficullas provenit ex eo , quod talis propositio significat, se ipsam esse
falsam. Ideo palet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,
licet non e contra Nulla propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur
lerminus appropriate significans propositionem, sicut sunt lermini „verum, falsum,
universale, particulare, affirmalivum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.
472) Ex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae
ponit , quod omnis propositio significal, se esse veram, et falsitas opinionis
cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa calegorica significat,
se esse propositionem, et significat, idem esse, pro quo supponit eius subiectum et
praedicatum et falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eius reverentia, sc.
quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad extra, quam
vocat materialem significationem, et atium de suis terminis et de se ipsa, quam vocat
formalem; sequitur contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec
significat, se ipsam esse falsam: „Socrales proiiciet Ptatouem de ponte , posito casu,
quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiicielur de ponte, et solus proferens
verum transibit pontem, et tunc veniet Plato el profert Socrati dictam proposi
tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubitia, quat
tamen non sunt, quia non significunt, se ipsas esse falsas, ut „Socrales seit se
errare" , „Socrates fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrates maledicil
Plat'oni", et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum
insolubitium.
473) Solum ponam distinetiones de propositionibus falsi ficantibus se ipsas, quia
de iltis est specialis difficullas et non de aliis Quaedam significant, se esse
falsas, de per se, i. e.. omni casu cireumspecto , quaedam de per aeeidens, sc. expositione
aiieuius casus; unde patel error quorundam dicentium, quod nulla pro
positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam significant
directe et tales sunt Mae, in quibus affirmatur itle lerminus „falsum" de
termino' supponente pro se ipsis , quaedam vero significant indirecte seu conseculive.
..... Propositionum significantium , se esse falsas, indirecte seu consecutive quaedam
significant immediate, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi
tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae aut mediantibus aliis
propositionibus, quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi
tionibus, a quibus ipsae significantur.
Peinrl, Gesch. IV. 8
114 XX. Peter v. Ailly.
stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 4 74), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insolubilitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigcntlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen könne475). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung
oder Lösung der InsoluMlia, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi
nologie „propositio plures" anheimfällt 476).
474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere propositioni
menlali proprie dictae Hepraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fteri
dupliciter sicut et significatio, sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat
regem obiective, conceptus vero mentalis, quem habeo de rege, significat
regem formaliter, quia est formatis cognitio regis Significare aliquid obiective
nihit aliud est, quam esse obiectum alicuius cognitignis formalis; significare vero for
maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alicuius obiecti Quaelibel
res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nulla res
creata potest esse proprio et distincta cognitio formalis sui ipsius Nulla propo
sitio vecalis vel scripta polest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter ,
quia nulla talis potest esse formalis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet pro
positio vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.
475) Ponam aliquas conelusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt
extraneae et mirabites : Nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare,
se ipsam esse falsam Impossibile est intellectui primo formare propositionem
universalem mentalem proprie dictam significantem, omnem propositionem mentalem esse
falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictam,
quae significet, suam contradictoriam esse veram Nulla propositio mentalis
proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reftexionem
supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,
quia certum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa";
pro solutione vero pono aliquas conelusiones: Pars propositionis mentalis
proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere
pro contradictoria itlius propositionis, cuius est pars, nec polest sup
ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlam propositio
nem Pars propositionis ad placitum significantis non potest supponere pro pro
positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo refiexionis
propositio vocalis vel scripta aut mentalis improprie dicta potest habere refiexionem
supra se Patet , quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel
scripta aut mentalis communiter dicta, quia nulla insolubitis est mentalis proprie
dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars
potest supponere pro tota propositione, cuius est pars.
476) Nunc videndum est de talium propositionum veritate aut falsitate , et per
hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter
dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem
mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu
bitis et alicuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi
invicem correspondentes significant idem et pro eodem supponunt Qualiter cunque
per insolubitem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas
mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex
eo, quod falsificat se ipsam. ..... Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam
esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men
talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.
Peter v. Ailly. 115
Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat
D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
Consequentiae hineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly
eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der exponiblen
Sätze gehen wollten, von sich gewiesen 47 '), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen
exponiblen Ausdruck 4 80), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-
Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschickt481), um dann drei dubüaliones folgen zu lassen.
lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent
inconiuncte Quaelibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et
eins contradictoria est simul vera et falsa Aliquoc sunt proposiliones omnino
simites in voce et de terminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter
fatsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent
contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla proposilio insolubitis vel
eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim
pliciter impossibitis Ad nullam propositionem insolubitem vel eius contradictoriam
est danda unica responsio , quia secundum Aristotelem seeundo Elenchorum ad
propositionem plures non est danda unica responsio.
477) Cap. 1: Sunt quaedam categoricae , quae formaliter aequivalent hypotheticis
Atiqui dicunt, quod de numero lalium propositionum sunt omnes , in
quibus ponuntur termini privativi, negativi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabile,
non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ut „chimaera, vacuum" , imo omnes
proposiliones, in quibus ponuntur termini relativi vel generaliter quicunque termini
connotativi Sed si itlud est verum, apparet mihi, quod ita potest dici de qualibet
propositione categorica.
478) Ebd.: Prima dubilatio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio
hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem
mentales Non solum proposiliones sunt exceplivae vel exelusivae in voce, imo
etiam in mente , unde intellectus formal exelusivam mentalem illi vocali correspondentem
Ex quo sequitur, quod .... talibus propositionibus non correspondet
eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.
479) Ebd. : Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma
liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singularibus Palet
de Ma, in qua ponitur aliquod tale signum ,,uterque, neuter" Non valet de
Uta, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quilibet",
quando coniunguntur in terminis rectis , ut „Quitibet homo currit"; quia aliqua
universalis est possibitis , et tamen copulativa composita ex suis singularibus est
impossibitis.
480) Ebd.: Tertia dubilatio est, utrum ilta sit categorica vel hypothetica „Socrates
dormit Ptatone vigitante" Sciendum est, quod ablativus absolutus se
cundum grammaticos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", rel per „quia".
481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumitur exceptive , quandoque
vero tenetur consecutive Dictio „praeter" aliquando tenetur exceptive, aliquando
distributive Ponendae sunt regulae: 1) Nunquam exceptio debet fieri
nisi a tolo in quantitate 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva non
negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Ncgatio negans,
quamvis praecedat dictionem exceptivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat
supra signum universale 4) Non semper loco itlius oralionis „non omnis" po
nitur convenienter haec oratio „aliquis non" 5) Aliquae sunt proposiliones uni
8*
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,
wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die supposüio confusa
distribuliva noch in eine absoluta und eine limitata eintheilten 48 2); der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),
sowie der dritte die Umkehrung derselben 484). In völlig analoger Behandlungsweise
folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten 485) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descendendo sub termino
distributo propositionis exceptivae non debel poni exceptio in singularibus , per quas
descenditur 7) Sytlogizando ex propositionibus exceplivis oportet, quod medium
mancat in propria forma in utraque praemissarum 8) Ubi non polest salvari
proprielas locutionis ponendo dictionem „praeter"; loco itlius debel poni „alius" ....
9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debel primo fieri descensus sub
Mo termino communi , super quem cadit itla dictio excepliva, sed sub termino, a
quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua itlud,
a quo fit exceptio, eontinetur sub Mo, quod excipitur.
482) Ebd.: Primo est dubitatio, quomodo supponunt termini in propositione ex
ceptiva Aliqui dicunt , quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem
confusam tantum, et subiectum habet suppositionem confusam et distributivam ;
tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva , quia quaedam est ab
soluta, .... alia limitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo contento
distribuitur ratione alicuius termini additi; et hoc modo subiectum propositionis
exceptivae supponit, ut illi dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva
affirmativa, cuius subiectum determinate supponit, sc. itla, in qua dictio exceptiva
negatur Cuiuslibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subiectum
habet suppositionem confusam et distributivam absolutam St exceptiva fuerit
negativa, tum subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive Ter
minus discretus supponit semper discrete ; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum
non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu
nem, tunc , si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse
et distributive. ... In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem
modo sicut subiectum et praedicatum suae praeiacentis Cuiuslibet exceptivae,
cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.
483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex
ceptivae Omnis exceptiva, in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per
unam copulalivam, cuius una pars est coputativa affirmativa et alia negativa
Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradieit uni, in qua dictio exceptiva non
negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam Mi, per quam
sua contradictoria exponitur.
484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo proposiliones exceptivae convertuntur.
.... JVuiJo exceptiva formaliter convertitur in aliam exceptivam, .... sed in unam
non exceptivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est lolum
aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, et parte extra capta et termino, supra
quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est'' Quod dictum est, habet veritatem
in omnilius, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua
dictio exceptiva negatur, non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheite auf die vier exceptiven Ur
theite angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socralem
non currit. JVon omnis homo praeter Socratem non currit. Non omnis homo
praeter Socratem currit".
485) C. 3: Videndum est de propositionibus exelusivis Dictio exelusiva
quandoque se tenet a parte subiecti et quandoque a parte praedicati et quandoque
cadit supra tolam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exelusivam.
A propositione de inesse affirmativa ad aliam affirmativam de eodem subiecto
et praedicato cum dictione exelusiva capla proprie est bona consequentia Si
dictio exclusiva capialur improprie et addalur verbo, tunc exeluditur a subiecto omne
XX. Peter v. Ailly. 117
erörtert, nemlich Aber ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und
ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in gratia concomüantiae" und gratia
causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),
dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipü, desinü" schliesst er
sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
itlud verbum, quod Importal actionem distinctam Proportionabititer potest dici
de itla, in qua dictio exelusiva cadit supra subiectum In illis, in quibus cadil
supra totam propositionem , st dictio exelusiva capiatur secundum impropriam
significationem , adhuc exelusio potest esse duplex: una , quando praecise exeludit
praedicatum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando exeludit praecise
pluralitatem maiorem, quam sit expressa per subiectum.
486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositione ex
elusiva Subiectum, si sit lerminus communis, supponit confuse tantum; si tamen
sumatur cum signo distributivo , supponit confuse et distributive Exelusiva
affirmaliva, in qua dictio exelusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio
exelusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso
487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exelusivae
Omnis talis exponitur per copulativam compositam ex eis, quarum prima est affirmativa
praeiacens remoto signo exelusiva et secunda .est universalis negativa
Omnis illa, in qua dictio exelusiva negatur , exponitur per unam disiunctivam.
488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exelusivae convertantur Non
convertitur formaliter in alleram exelusivam in affirmativis Sed negativa,
in qua dictio exelusiva non negalur, potest converti in exelusivam negalivam
simitem Affirmativa, in qua dictio exelusiva non negatur, potest converti in
universalem de terminis transpositis Affirmativa, in qua dictio exelusiva ne
gatur, potest converti in affirmativam exelusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.
489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dieliones „inquantum,
secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando aulem
speeificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.
490) Ebd.: Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativae Af
firmativa, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gralia conco
mitantiae, debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propo
sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn. XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,
Anm. 924); st reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ler
minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulari Negativa,
in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae,
debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propositionibus
ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gralia causae, loco conditionalis debet
capi causalis Om»ts itla, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra
dicil universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negalur, et est
exponenda per propositionem contradictoriam, i.e. per affirmativam disiunctivam
compositam ex quatuor partibus contradictoriis.
491) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt lermini in reduplicativa.
Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicut in
praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, lerminus reduplicatus
supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit
delerminate et confuse tantum.
492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur Re
duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmativam, sed in
unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subieelum est aggregatum ex praedieato
prioris et itlo termino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
118 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicolettus Vcnetus.
die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel Ober die Untheilbarkeit
des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkeh
rung der betreffenden Urtheile folgen lässt 496). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum ,fit" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre 497).
Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Reihe von Autoren die Ueberschrifl, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab , als gerechtfertigt erschienen sein , so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
493) C. 5: Restat determinare de propositionibus , in quibus ponuntur verba
„ineipit" et „desinit" Quaecunque propositio , in qua verbum „incipit" non
negatur et verbum „esse" negatur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in
qua verbum „desinit" affirmatur; et e converso Dicunt aliqui, quod aliter exponuntur
in sueeessivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282) ; sed videtur
rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum
Propositio de verbo „ ineipit" potest dupliciter exponi; uno modo per
propositionem de praesenti et remotionem de praeterito, alio modo per yropositionem
de futuro et remotionem de praesenti lita verba „incipit" et „desinit"
includunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem Negativa
de „ineipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunetivam compositam ex
partibus contradicentibus partibus itlius copulativae, per quam exponebatur affirmativa
sibi contradictoria Multue propositiones de „ineipit" et „desinit" sunt distin- .
guendae penes amphibologiam ex eo, quod de virtute sermonis habent unum sensum et
unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem
Ista consequentia non valet: „Socrates ineipit scire omnem propositionem;
„deus est" est propositio; ergo Socrates ineipit scire propositionem „deus
est"" Non sequitur: „Socrates ineipit esse albus; ergo Socrates incipit esse
coloratus".
494) Ebd. : Prima dubitatio est, quid demonstretur per lilteram „hoc" et litteram
„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit et immediate ante hoc non fuit".
Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut
nec momenta in motu Per itlud „nunc", quod est tempus praesens, non demonstratur
tempus indivisibile ; possumus uti tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut placet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.
495) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni
bus de „ineipit" et „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui
sequitur itla verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente
alia suppositione Una suppositio est, secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrativo, alia est, secundum quam sie non contingit descendere.
Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipit" et
„desinit".
496) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „ineipit1'
et „desinit" Non convertuntur in propositiones simites Propositio de
„ineipit'1 debet converti in unam de praesenti et de futuro disiunetive; simititer itla
de verbo „desinit.".
497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis
ei aequivalentibus , ut „producitur, generalur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,
generari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut
propositiones de „ineipit" exponuntur per plures categoricas, ita simititer propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiet" Mulla autem essent hic dicenda de
expositione dictorum verborum, sed itla magis spectant ad phitosophiam et supponunt
aliqua, quae non pertinent ad logicam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Gasuistik aller
Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos
reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste
Menge verschiedener „opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten
Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare
verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „mo
dern?', sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie
in den Umkreis seiner Beschäftigung498). Für uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commentar zur zweiten
Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel
ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge
druckt wurde 50 ') und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der
Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten
geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).
498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et corr., de anima , Eth. ad
Nie., und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.
499) Pauli Veneli expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetiis 1477 u.
wieder 1481 n. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothwendig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote
lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,
Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Logica magna Pauli Veneti. Am Schi. : Pauli Veneti opus, quod magna
logica appellatur correelum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de
Fossano Impressum Venetiis impensis Octaviani Scoti 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. t.
s. a. 4. Pauli Veneti summulae ineipiunt; am Schi. per Gulielmum Tridinensem de
Mont. fer. Venetiis. 1488. 4. Tructatus summularum logicae Pauli Veneti; am Schi.
Venetiis per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneli summulae cum commentariis
Menghi Faventini ac quaestionibus eiusdem; am Schi. per Franciscum de Mace
rata revisa. Venetiis per Otinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti
ete. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Traet. I: Terminus, Propositio,
Praedicabitia , Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswertheg dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,
Amplialio, Appellatio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Terminorum probationes
(was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligationes.
Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. 1 und deren Widerlegung,
und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.
503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schi. Expliciunt dubia emendala
per manus mgstri Secundi Contareni Venetiis per Bonetum Locatellum.
1493. fol.
504) Schon i. J. 1474 in Maitand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid
ratio possit logices arguta probandi Dogmata, de Veneto littore Paule doces. Sodann:
Praeelarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schi. Papiae p.
m. Nicolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am
Schi. emendata per [mgstrum Secundum venetum Contarenum Venetiis per Bo
netum Localellum. 1493. fol.
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gehiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die
zweite die proposilio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Einzeln-
Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als calegorematicus im Gegensatze gegen andere Ansichten den
jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategoremalicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(officium) übt; weder categoreraatisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva
können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncategoremata
als Theile des Subjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien , kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis"
absieht 508). Was hierauf die significalio des Terminus betrifft, wird
unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die
significatio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo
in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia elarius appareat.
506) Ebend. : Terminus categorematicus est signum tam implicite quam explicite
simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivum, sed alterius a se et
suo consimiti per se in notitiam deductivum Verba non sunt termini calegorematici,
cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategorematicus est
signum officii execulivum, nullius a se et suo consimiti sine novo impositione per
se signum Sequitur, quod aliquis est terminus simplex, qui hec est calegore
maticus nec syncategorematicus, ut „vel" aut copula verbi substantivi aut termini
„A, B, C" el huiusmodi Item sequitur, quod terminus categorematicus non dicitur
esse , qui significative aeeeplus potest esse subiectum vel praedicatum aut pars
subiecti vel praedicati distributi propositionis calegoricae, sicul aligui ponunt (s. bei
Peter v. Aitly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen
in d. Summula log. I, 1: Terminus calegorematicus est ille , qui tam per se quam
cum alio habet proprium significatum; syncategorematicus est terminus habens
officium, qui per se sumptus nullius est significativus.
507) Log. magna f. 2 r. B: Dubitatur primo, utrum adiectiva aliqua possunt
esse termini categoremalici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici differentia;
quaedam enim non significant a se el suis consimitibus distinctum, ut „omnis";
— quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ul „ albus" ;
.... quaedam significant huiusmodi significata per sc el non respectu ad aliud , ut
adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini
syncategorematici; .... secundo modo sunt categoremalici, sed dependenter;
lertio modo possunt esse categorematici independenter.
508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremata „omnis, nuMws, quitibet"
et simitia possunt esse partes subiecti vel praedicati Prima opinio dicit,
quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animat". Secunda dicit, quod
aliqua syncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicati, sed littera
„omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera ,,non" est pars praedicati;
sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „homo" est solum praedicatum (B) Quia
huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas militare videntur,
restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121
insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgängern der lerminus mentalis eine bevorzugte
Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkcit verglichen wird, wäh
rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benützte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift
lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu
ralis significatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm seihst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm
liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueberordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des
singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh
rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig
lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver
neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen
haeeeeitas an 5 1
509) f. 3 v. B: Terminum voco significare naturaliter , qui aliquid significat et
impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam
rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare rel coneeptum primum
in anima causare (s. bei Peter v. Aitly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur
significare ad placitum tripliciter. Uno modo, proul littera „ad placitum" est
accusativi casus et rectus immediate a littera „significat", non solum terminus vocalis
vel scriptus significat ad placitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 r. A)
Secundo modo , quia subiacet imperio ipsius coneipientis intellectus vel voluntalis,
ut nunc significet vel nunc non significet ; et sie quitibet terminus vel scriptus vel
mentalis significat ad placitum Tertio modo, quia ad voluntatem primi instituentis
ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel signifieavit Sicut imago
depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474),
cireulus vero ante tabernam vinum significat solum ex institutione et non ex conve
nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sie ter
minus mentalis significat ex convenientia et simititudine aeeidentali ad talem rem, sed
terminus vocalis significat solum ex institutione.
510) f. 4 r. B : Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas magis
appareat: Primo, quod termini vocales vel scripli se ipsos naturaliter significant;
secundo , quod tales res a se distinetas significant ad placitum ; tertio , quod termini
mentales significant naturaliter res a se distinetas ex quadam convenientia et simiti
tudine f. 5 v. B : Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter
minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, nec aliquod
superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat
suum per se superius, sed nullum inferius Tertia dicit, quod iste terminus
„homo" significat animat, corpus, substantiam , et istum hominem et omnem hominem
imaginabitem praeleritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio
inter celeras probabitis est f. 7 r. A: Quitibet terminus secundarie signi
ficat, quid quid terminus inferior vel superior significat primarie. S. unten Anm. 559
am Sehl.
511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est itle, qui
est pro pluribus supponibitis, terminus vero discrelus itle, qui tantum pro uno
(B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative aeeeptus natura122
XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immedicUi) bezeichnet,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm
mediali heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prSdicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begründung unterliegen 51 2). So führt er zunächst betreffs
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver
schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,
Wer vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de
pluribus , quorum unum non est nee fuit nee erit pars alterius ; simititer terminus
sinqularis est itle, qui significative aeeeptus naturaliter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Nego, quod iste
terminus „Socrates" vel „loannes" sit terminus singularis; imo est ita bene com
munis, sicut terminus „homo", et cum dicitur, quod Socrates est nomen pro
prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam , concedo tamen grammatice
loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones: Prima dicit, quod homo est
Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So
crates nec Plato nec sie de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo
est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).
(B) Ista tertia opinio inter ceteras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae
opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior, quia
quitibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus
communis reliquo communior Respondetur, quod communitas lermini non atlenditur
penes multitudinem significatorum, sed ideo dicitur aliquis terminus re
liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet brtum, ideo
notanda est particularis distinetio terminorum Immediati dicuntur termini simplices
vel pronomina demonstrativa in singulari numero et adverbia demonstrandi,
ut „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum
et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo
talis propositio est immediata „hoc est" , quia non potest probari per aliquid notius.
f. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba
et adverbia et partieipia habentia inferior a secundum praedicationem; alii autem
sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),
ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composiliones
secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae
Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem et officiabitem, ut patet de
isto lermino „necessarium" . Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.
513) f. 13 r. B: Redeundo igilur ad probalionem terminorum (vgl. Summ. log.
IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus
et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in
qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulari affirmativa
in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animat"
sie resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animat"
(v. A) Indefinita vel particularis negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum
affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria;
tertio modo per universalem negativam sibi subalternantem, ut „aliquid non currit"
probalur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum
de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123
um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit
eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch „Äoc" nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des terminus categoremalicus zurückgreift
(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impropria
und eine proprio unterschieden, deren letztere entweder materialig
oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der
termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complexi , bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Auch die supposüio simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda impositio , sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das
von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der
communicabilitas zu Grunde legt516). Die supposüio personalis wird,
est per assumptionem sui contradictorii Universalis affirmativa debet exponi per
suam subalternum el universalem negativam sibi convenientem Multipliciter con
tingit exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subieeti
simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas
exponendi de subiecto composito vel disiuneto (f. 15 v. A) De obliquo
mihi videtur posse dici absque distinetione aliqua.
514) f. 16 r. A: Supposilio est significatio termini non extremaliter unitivi pro
aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inter supponere et significare; ter
minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum infinita
significare Dividitur supposilio in impropriam, ut „Anglia pugnat" (s.
Buridan, ob. Anm. 105), .... et proprium, quae dividitur in materialem ac simplicem
et personalem. (Vgl. Summut. log. II, 1.)
515) Ebend.: Supposilio materialis est significatio termini in propositione extrema
liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.
(B) Fatentur aliqui, terminum materialiler supponere sine limilatione alieuius
signi materialilalis (v. A) Ista opinio in parle vera est et mihi conformis in
multis, sed est nimis stricto, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per
sonaliter. vel simpliciter absque additione alieuius signi, ita in suppositione materiali
videtur consimite esse ponendum (B) Est igilur aliter dicendum, pro quo notandum,
quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum
incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,
ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab
his possunt significare per solam impositionem novam, ut „A, B"\ quidam significant
significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel
sua consimitia , per limitationem signi , ut „homo" Terminorum complexorum
quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,
ut „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in
complexi sumpti primo vel secundo modo aut etiam complexi non quiescenter signifi
cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo
materialilalis ; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sie possunt. (Vgl.
Summ. log. II, 3.)
516) f. 18 r. A: Supposilio simplex est significatio termini in propositione ex
tremaliter se habentis et maxime abstraeli vel aequivalentis pro distineto a se et suo
consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est aeeeptio termini vocalis vel scripti, quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach ühlicher
Tradition eingetheilt 517). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach
dem Vorbilde Buridan's (ob. Anrn. 112) die ampliatio völlig in die Lehre
von der Supposition , wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen
die appellatio, welche er dreigliedrig als appellalio temporis und ampliaiionis
und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin
weggelassen 5 1 9). Betreffs der supposüio relalivorum zählt er vorerst
fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
aeeipitur pro intentione animae, cui non imponitur ad significandum. ..... Resurrexit
quidam modernus solum suppositionem admittens personalem el asserens in suis
scriptis, nullam suppositionem materialem existere seu simplicem (Marsitius, Anm. 40] ,
nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae
atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) Iuxta quaesitum, quis sit
terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis, descriptiones , quae
nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in Mo verae Est
igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est coneeptus
simplex unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato non ralione signi communicabitis
aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est coneeptus simplex
unitivus potentiae cum suo obiecto adaequato sub ratione signi communicabitis aut
incommunicabitis Terminus primae impositionis est signum tam implicite quam
explicite simplex ad placitum significalivum absque nova impositione sui adaequati
significati non sub ralione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus
secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ralione signi communi
cabilis aut incommunicabitis.
517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione
non maxime abstracti nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter
unitivi pro distineto a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et
commvnem Discreta est significatio termini singularis aut termini communis cum
pronomine demonstrativo (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam
et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa el distributiva.
Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis
Confusa distributiva quaedam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)
518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitatem suppositionis , quae fit respectu
diversorum temporum, lerminus communis vel discretus supponens per se
respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:
Terminus supponens a parte subiecti respectu verbi ampliativi indifferenter supponit
pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. B : Terminus sequens verbum
ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine
ipsum demonstrante ipsum verbum praedicalur f. 25 v. A : Respectu terminorum
distrahentium de praeterito el futuro vel aliorum partieipiorum verborum ampliativorum
terminus supponens respectu verbi de praesenti distracti per partieipium alieuius
verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponerel respectu eiusdem verbi amplia
tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de lermino distrahente,
ad quarum quamlibet est diversimode respondendum, ut „Antichristus est fulurus,
Aliquis homo est mortuus, Adam est praeteritus" . (Vgl. Summ. log. II, 8.)
519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :
Appellatio est aeeeplio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi
vel partieipii Appellatio temporis est aeeeplio termini in propositione pro aliquo
secundum solam significationem verbi vel partieipii Appellatio amplialionis est
aeeeplio termini ampliative sumpti limitati per lerminum amplialivum praecedentem
Appellatio formae est aeeeplio termini in propositione limitati per terminum praece
dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosco,
et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen »o/o videre
Socratem. Propositionem hypotheticam scis , et tamen nescis aliquam propositionem
hypotheticam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125
Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer
Supposilion 521).
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probalio terminorum
zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia
unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „differt" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),
520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae sunt opiniones
Prima dicit , quod relativum convertilur cum suo antecedente simititer tam quoad
significationem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio
ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro Mo, pro quo praedicatum in
proposilione, in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Aam. 258) (B) Tertia ponit, quod relativum non simpliciter
convertitur cum suo antecedente , sed prout habuerit respectum ad subiectum vel
ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relativum significat itlud, quod
significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relatum
ad suum antecedens, vel saltem non magis confuse, quam suum antecedens
f. 28 r. A : Quinta ponit, quod relativum relatum ad suum antecedens respectu alicuius
actus competentis cuitibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus restal opinionem veram et probabitem
pertractare Relativa aeeidentium et relativa diversitatis non habent eandem suppositionem,
quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secundum
varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Corvus est niger, et quitibet
Acthiops est talis" Relativum identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens f. 29 r. B : Relativum identitatis hypothetice
relatum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.
(v. B) Relativum identitatis hypothetice relatum ad suum antecedens supponens
discrete vel determinate supponit eodem modo f. 30 r. B : Si antecedens relativi
identitatis hypothetice relati supponit mobititer affirmative, relativum supponit etiam
mobititer (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius
partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probalio est illatio
categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)
522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius
prosequendum , et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausführlichst
folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni homine , et tamen ipse non
differt ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni
homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nullo homine differt
omnis homo. Socrates differt, differebat et differet ab asino, et tamen non ab omni
asino Socrates differet vel differebat. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)
523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exelusivis Proposilio exelusiva
primi ordinis est itta, in qua nota exelusionis determinat implicite vel explicite tam
subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" ; secundi ordinis est, in
qua nota exelusionis determinat totum praedicatum cum copula, ut „Iste homo tantum
currit" ; tertii ordinis, in qua determinat solum praedicatum , ut „Tu es
tantum homo"; quarti ordinis , in qua determinat partem praedicati aut
subiecti, ut „Ego video tantum Socralem" ; quinti ordinis est, in qua dictio
exelusiva finatiter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundlage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia
beigerügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itla, in qua terminus,
o quo fil exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ut „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);
dann reiht er „sicut1' an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 526), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus üentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann52s). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorematisch
bald syncategorematisch stehen können, nemlich : „totus" 529),
homo praeter Soeratem currit" ; secundi ordinis dicitur itla, in qua non
ponuntur in eadem parte proposilionis , imo inter ea mediat coputa, ut „Omnis homo
currit praeter Soeratem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition fotgen
Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheiten (f. 39 r. B):
Aggregatum ex termino , a quo fit exceptio, et opposito termini extra capti supponit
mobititer Pars extra capta stal confuse tantum Terminus, respectu cuius
fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regeln,
welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)
525) f. 41 r. A. (Vgl. Summ. log. IV, 12.)
526) f. 42 r. A : Restat, de uliis dictionibus vim confundendi habentibus pertractare,
et primo de dictione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum
immediate sequentem confundit confuse it distributive in comparalione ad praedicatum
proposilionis dependentiue, i. e. propositionis sequentis litteram „sicut". Hieran
knüpfen sich dann die Sophismen: Quantuscunque fuit Socrates, tantus fuit Plalo, et
tamen Socrates non fuit tantus, quantus fuit Halo. Impossibite est, quod Plato currat
ita vetociter uniformiter praecise , sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam
non est ita atbus, sicut eril Plalo, et erit albior, quam erit Plato, et tamen non erit
albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito polest esse antichristus corruptus, sicut ipse
generabitur, et tamen non potest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabitur.
527) f. 43 v. B: Et comparativus habet vim confundendi Exponitur per
attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitita
sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque extrema.
Hierauf die Sophismen : In infinitum minor te est aliqua pars tua, et tamen
non in infinitum maior aliqua parte lua tu es. Plato erit albior , quam Socrates, et
tamen Plato nunquam erit albior Socrale. Socrates in infinitum erit albior, quam
Ptato ineipit esse albus, et tamen solummodo per finilum ipse erit albior, quam Plato
ineipit esse albus. In infinitum citius erit aliqua pars pertransita, quam A, et tamen
non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.
log. IV, 7.)
528) f. 47 v. A: Quitibel terminus supertatirus cuiuslibel termini communis
immediate sequentis est mobititer confusivus in ordme ad suum positivum
Quando construitur cum genitivo pturalis, potest dupliciter exponi; uno modo
per suas praeiacentes et negativam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et
negativam de comparativo f. 48 r. B : Quando construitur cum relalione implicite
vel explicite, 'vi „A est maximum pondus, quod Socrates potest portare" , „A est
minimum pondus , quod non potest portare" , „A est maximum , quod non polest
videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sie exponitur „A potest portare
et nultum maius" , ..... secunda sie „A non potest portare nec aliquod tantum",
tertia sie „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sie „A potest
videre et nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche
Erörterung über „maximum, quod sie" und „minimum, quod non" an. (Vgl. Summ.
tog. IV, 8.) .
529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque
categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „tolus"
syncategorematice, quando toli propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So
phismen, wie z. B.: 7'otus Socrates est minor Socrale. Tolus Socrates aliqua sui
parte est minor. Tolum, quod est in mundo , est in oculo tuo vel in bursa lua u.
dgl f. 57 r. B : Categorematice sumitur, dum copulam principalem delerminare
non polest , quando copulae postponitur vel eidem introeluse et restricte z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoon.ituIr,n
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127
„semper" 530), „ab aeterno"531), „infinüum" 532), und „immediate" 53 3);
hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „causae verüalis" die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt 535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) f. 57 v. B : „Semper" sumitur categorematice, dum verbum principale determinare
non polest , quando o parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit
semper" ; syncalegorematice tenelur, quando in copulam principalem suam virtutem
emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)
531) f. 58 r. B : Quaecunque dicta sunt de termino „semper" , possunt convenienter
applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)
532) f. 58 v. B: „Infinilum" tenet categorematice, quando principale verbum
determinare non potest; .... syncategorematice , quando determinat. Hiezu die
Sophismen: Sicut infinita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinilum tempus fuit
finitum, et tamen nultum tempus finitum fuit infinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominatiter, quando
cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;
adverbialiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur
„Immediale" terminum sequentem se confundit confuse lantum Exponitur propositio
denominata ab eo per suam praciacentem et universalem negativam. Hier
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post
hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)
534) f. 63 r. B: De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Huiusmodi
verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 r. A :
A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composito subiecto consimiti
cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum
verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam, quod nullus terminus
connotans indicisibititalem debet ingredi probationes illorum, sicut „instans",
quia nihit eis cortespondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem
pus, cito, nunc" (vgl. Peter v. Aitly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,
quod dupliciter exponuntur , uno modo per positionem de praesenti et remotionem
de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et positionem
de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,
quod exponuntur per disiunctivas et copulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A: Propositio respectu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non
habet, sed habet causas veritatis , quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,
unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum
delerminatione dictionis „immediate" ; secunda causa est una copulativa unius
de praesenti negativae et alterius de futuro affirmativae cum simiti determinatione.
f. 66 r. A: Qualecunque erit aliquid, quak ipsum iam non est, ipsum incipit
vel incipiet esse tute Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)
Quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti verificabitis , ut „Tu es" .... (B) Quaelibet propositio de praeterito vel
futuro verbo substantivo est pro instanti verificabitis, nisi delerminetur per terminum
significantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est
pro instanti verificabitis, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Plalonem , igitur in aliquo instanti tanges Mos" f. 67 v.
B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem ciusdem est bonum
argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis
causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So
phismen.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt 536); und
hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchlheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur
„proposüio descriptibilis" , zu welcher auch die üblichen juristischen
Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. oh. Anm. 108) gehören537); hin
gegen auf den Adverbien beruht die „proposüio de modo exponibüis" 538),
und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur
„proposüio officiabilis" 53ü). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol
cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com
posüus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83- , und
auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei
nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus composüus dann
eintrete, wann der Modalitäts-Terrainus dem Urtheile vorangehe, hingegen
sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).
536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus composilus et di
visus originem sumü, sequitar pertractare Terminorum officiabitium quidam sunt
nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum"; quidam
sunt verba, ut „scio, dubito, credo, imaginor, opinor, haesito , volo, no/o, pereipio,
intelligo, existimo, promitlo , apparet, significat, potest, contingit" et alia infinita;
quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, credilum" ete.; quidam sunt adverbia,
ut „possibititer , impossibitiler" ete. Horum terminorum quidam Itabent officiari, ut
praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui
dam exponi, ut adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibitis est illa, in qua aliquod praedictorum verborum
vel participiorum existens primum probabile in proposilione incomplexum determinat,
ut haec proposilio „Ego scio A propositionem" sie describitur et probatur:
„Ego scio significatum primarium A propositionis , quod scio primarie significari per
A, igitur scio A propositionem". ... (B) Ab his potest homo exemplum sumere, qualiter
alias propositiones de atiis verbis officiabitibus describere debeal, ut „Promitto
tibi denarium", i. e. „Promitto tibi ius alieuius denarii praesentis, jiraeteriti, futuri,
possibitis, imaginabitis" . (Vgl. Summ. log. IV, 4.)
538) f. 71 r. A: Proposilio de modo exponibilis est itla , in qua aliquod prae
dictorum adverbiorum existens primum probabite in proposilione verbum prinzipale de
terminat, ut „Piecessario omnis homo est animat" exponitur sie: „Omnis homo est
animat, et nun polest esse, quin omnis homo est animat". Zur Erläuterung folgen
acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. IV, 2.)
539) f. 73 r. A: Proposilio officiabitis est itla, in qua modus nominalis , verbalis
vel participialis existens primum probabite in proposilione complexum determi
nal, ut „Possibite est, te scire A" sie officiutur et piobatur: „Haec proposilio est
possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire
A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und
sonach (f 75 r. B) als „Conelusiones credulitatis" bezeichnet werden. (Vgl. Summ. .
log. IV, 3.)
540) f. 76 r. B: Omnes illi modi superius explicati, sc. nominalis, verbalis,
participialis et adverbialis, sensum compositionis et divisionis exprimere posaunt;
sed qualiter , est difficultas. Dicunt quidam, quod, quandocunque modus simpliciter
praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus
nominatur ; sed quando mediat dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,
quando modus praecedit, est sensus compositus , sed quando medial vel finaliter sub
sequitur , est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,
quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypotheticum, faeil sensum com
positum, et quando medial verbum dicti et primum extremum, lenetur in sensu diviso
.... (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabili frequenter
fatlit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.
v.
XX. Paulus Nicolcttus Venetus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune , Sophismen über
„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen541).
Die zweite Ilauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Urtheiles
, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig
läppischen Einwand zurückzuweisen 542), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 543). Das kategorische wird zu
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occara (ob. Anm. 173)
trafen, nach exlrema complexa und exlrema disiuncta in das disjunctive,
copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 544).
Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negalio praegnans" hinzu, welcher sich auf die
exponiblen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von terminus
541) f. 82 v. A: Quia in tractalu praecedente pluries tangebalur, licet indecise,
de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem elarius tradendo
scientiam riuo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum ab aliquo
sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con
tingens de necessitale eveniet. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Folioseiten füllt, ist ein fortlaufendes Schuleiercitium, in welches alle möglichen
Sophismen verflochten werden.
542) f. 101 r. A : Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aut falsi
significativa (v. A) Contra arguitur per istam oralionem „Bu est Ba"
Respondetur, quod „Bu est Ba" non est propositio, et nego, quod sit enuntiatio per
fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)
543) f. 101 v. B: Propositio in categoricam et hypotheticam dividitur. ......
Propositio categorica est itla, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicatum
et cupulam (f. 102 r. A) Contra divisionem arguitur probando , quod atiqua
est propositio, quae nec est categorica nec hypothetica ; et ponitur, quod tu ineipias
proferre propositionem .... et sie continuabis, quousque erit totaliter prolata;
ideo sie propositio immediate post erit categorica vel hypothetica (B) Respondctur,
quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius
subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit gleichem Glück beseitigt werden.
544) f. 102 v. A: Propositionum categoricarum quaedam sunt de subiecto ampliativo
et praedicato amplialivo , quaedam nec de subiecto amptiantur nec de
praedicalo, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae
dam de extremo amplialivo et non subiecto nec praedicato lllarum de subiectis
amptiativis quaedam sunt de praesenti, quaedam de praeterito, quaedam
de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam
de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec de extremo.
lllarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel coniunclionis,
quaedam cum interpositione lllarum sine interpositione quaedam sunt
de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , .... quaedam ex recto et obliquo
lllarum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunetivo,
quaedam de extremo copulato, .... quaedam de conditionalo, quaedam de locali,
.... quaedam de temporali, quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). ... Ca
legoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam
nec de secundo nec de tertio.
545) f. 102 v. B : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego
ricarum quaedam est ajfirmalwa, quaedam negativa Affirmativa est itla, in qua
verbum principale vel copula implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro
positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sieut
exelusivae et reduplicalivae , in quibus non negalur nota denonnnationis et quaecun
que exceptiva proprie negativa Non praegnans est quaecunque negativa non
Pbanrl, Gesch. IV. 9
130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
praegnans bei der Eintheilung gesprochen , welche auf der Quantität be
ruht 54C), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz
folgen 547). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus
der modalen von der Quantität abzusehen sei ; den Excepliv- und den
Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs
des hypothetischen Urlheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und
das disjunctive und das condilionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis
vel non se habens aliquo dielorum modorum, et haec dividitur, quia
quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est itla, cuius
contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non polest esse ve
rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.
105 r. A : De quotibel dicitur alterum contradictoriorum incomplexorum et de nullo
eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicalo privativo ad affirmativam de
praedicalo infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A : Ab affirmativa de prae
dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto et in suppositione personali
est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir
mativam de praedicato infinito debitn medio est bonum argumentum.
546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, quod quaedam
est universalis, quaedam particularis , quaedam indefinita, quaedam singutaris
Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali
determinatus vel pluribus eidem aequivalentibus f. 109 r. A : Particularis
est itla, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particulari determinatus
vel pluribus eidem aequivalentibus vel sattem ipsum inferentibus (B) Indefinita
est itla, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina
tus Singularis est itla, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate
aut terminus categorematicus solo pronomine demonstrative determinalus f. 112
r. A: Ab universali affirmativa ad suum singulare cum debito medio est bona consequentia
(B) Ab universali negativa ad quamlibet suarum singularium est bona
consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particularem tam affirmative quam
negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)
547) f. 113 r. B: Dicto de quantitate propositionum iam rectat, easdem in
figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocarc. Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetzung uud
Subalternation in ausdrücklichem Anschlusse an Petms Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benützung des
Memorial-Verses „frae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheite angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia
der Urtheite und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)
548) f. 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio simplex,
quaedam per aceidens, et quaedam extra quantitatem seu praeter quantitatem.
.... f. 123 r. A : Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita
transpositio extremorum copulae , cuius alterum extremum tam implicite quam explicite
corel quantitate logicali; et isto modo convertuntur exelusivae et modales in
sensu composilo (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico
de reduplicalivis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheite
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam
vitae meae" sei umzukehren „Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei
Marsitius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrates" ergebe „Socrates aliquod aibum
fuit" u. s. f. (Vgl. Summ. t. I, 11.)
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 131
litudinaria, einer comparaliva, relativa, inhibitiva. elevliva, suMunctiva,
expleliva u. s. f. sprechen müsse 54i)). Dennoch aber erörtert er vorerst
die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Urtheil55"),
um sodann bei dem copulativen eine Unterscheidung zwischen
„copulatim" und „colleclive" 55 *) und ebenso beim disjunctiven zwischen
„disiunclim" und „disiunclive" durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionalim" und „condüionaliter"
; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform
nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens
nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae
und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an
(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlichen Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-
549) f. 124 v. A: Nunc de hypotheticis sollicite est tractandum Quidam
quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81
u. 273), alii septem (Strodüs, Anm. 190), alii decem (Feribrigus , Anm. 214), alii
qualuordecim , et sie ultra. Sed obmissis his dico, quod tres et non plures sunt
species, . . ... sc. copulativa, disiunctiva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatur
rationalis. Non enim video, quod temporalis , localis et causalis sint hypotheticae,
quin etiam aliae, quas formant aliae notae adverbiales et coniunctivae ; et sie similitudinaria
esset hypothetica , ut „Scripsi, Heut tibi placuit", et comparativa,
item relativa .... et inhibitiva, ul „Cireumspicit, ne sibi coneludatur", item electiva,
ut „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunetiva, ut „Ego feci, quod
bene respondisti", et expletiva, ut „Licet movearis, non curris" , et sie per
alias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et utitis parum.
550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis intelligatur , volo
deelarare Temporalis est «i/o, quae a nota temporis implicite vel explicite sumit
denominalionem De primo ordine sunt Mae, in quibus nota temporis pe
tendo prineipium propositionis impedit quantitatem, ut „Quando ego disputo, tu respondes"
; secundi ordinis sunt Mae, in quibus nota temporis non impedit
quantitatem, ul „Ego disputo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die
Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Eintheitung werden dann auch localis
und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheitsarten die exple
tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich
f. 127 r. A : Expletiva propositio est illa , quae a nota sie vocata sumit denominationrm;
istarum quaedam est alieuius quantitatis, quaedam nullius; exemplum
primi „Licet movearis, non curris", exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".
Item quaedam sunt affirmalivae , quaedam negativae Item quaedam primi or
dinis, ut „Licet sis asinus , es homo" , quaedam secundi, ut „Tu es homo, licet sis
asinus" u. s. w.
551) f. 127 v. B: JVofa copulandi sumitur copulalive, quando categoricas coniungit,
copulatim vero, quando praecise terminos unit JVofa copulationis sumpta
copulatim sumitur divisive , quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur
copulativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co
pulativa; exemptum primi „Socrates et Plato currunt, ergo Socrates currit et Plato
currit", exemplum secundi „Socrates et Plato sufficiunt portare hunc lapidem". Für
diese beiden Arten werden nun Begeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor
auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, >zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co
pulativen Unheites gehöre. (Vgl. Summ. log. 1, 13.)
552) f. 131 r. B: Nota disiunctionis sumitur disiunctim, cum solummodo ter
minos coniungit , disiunctive vero, cum categoricas unit; exemplum primi „Tu es
homo vel asinus", exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus". Die hierauf
folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Consequentiae an. (Vgl. ebend. I, 14.)
9*
132 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei ; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsform 553).
Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Aran. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort
die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
liter formalis, und in malerialis , wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de maleria 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 r. B: Nota conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel
terminis elauditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit et unit; exemplum
primi „Omne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal , si est rudibite,
est asinus" , excemplum secundi „Si tu es homo, tu es animat" .... (v. A)
Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non
polest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur
.... in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite, quod antecedens sit
verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod
non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem
sit verum. ... (B) Quarti quod non sit possibite, antecedens esse verum, con
sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti ....
quod si ita est, sicut est significabite per antecedens, necesse est sie esse, sicut est
significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod
non sit possibite sie esse et sie non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi
consequentis Septimi quod non sit possibite sie esse et sie non esse
demonstralis significatis antecedentis et consequentis Octavi .... quod consequens
intelligatur in antecedente Noni quod significalum adaequatum consequentis
intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod
requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,
Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel universaliter
assignari, quia conditionales in multiplici differentia proponuntur
Ad veritatem affirmativae significantis iuxta compositionem suarum categoricarum re
quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sie
significantibus et demonstrando per litteram „sie" significata consueta antecedentis et
oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmativae non significantis ex compositione
suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni comiitionali vere
sie significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen
conditionalen Unheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con
sequentiae. (Vgl. Summ. log. I, 12.)
554) f. 139 r. B: Ut de conditionalium maleria plena habealur notitia, de rationalibus
est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntiatio hypothetica
implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo" vel
„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam transtatum est,
ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. III, 1 —7) tam affirmativarum quam negalivarum
quaedam est bona et quaedam est non bona seu mala. Consequentia bona
significans iuxta compositionem suarum partium dicitur illa, cuius contradictorium
consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans
non ex compositione suarum partium dicitur illa, quae uni bonae est immediate subordinabilis
(B) Consequentia bona formalis est ilta, cuius contradictorium con
sequentis sie primo significando potest antecedenti formatiter repugnare (f. 140 r. A)
Conscquentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for
malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re
pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam formaliter oder for
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modifikationen die Eintheilung der Termini in impertinentes
und perlinentes auf, deren letztere entweder disparati oder consecutivi,
und zwar diese wieder entweder converlibiles oder sequela tantum
sind 556). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia
ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be
ziehen 55 7).
malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris" , des
zweiten „Tu es homo, igitur es risibilis" , des dritten „Tu es homo, igitur es animat")
Consequentia bona materialis est itla, cuius contradictorium consequtntis
sie primo significando polest anlecedenti materialiter repugnare, .... ut „Nullus deus
est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse
quentia bona de forma dicitur itla, cui quaelibet sibi simitis in forma est bona, ut
„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itla, cui
non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum puter est, igitur non lantum
pater est".
555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A
copulativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab exposita
ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem
itlam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar
gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel partir
cularem Nulla consequentia solum materialiter bona tenet de forma (f.
142 v. A) Si contradictorium consequentis est itlativum contradictorii antecedentis,
consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est
verum (B) Si antecedens est necessarium, eliam consequens est necessarium
(v. B) Si antecedens est possibite, eliam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur
ad consequens, itlud idem sequitur ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat
cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est
bona scita a te esse bona , .... et antecedens est concedendum a te (v. A) "Si
antecedens est scitum a le, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) St ante
cedens est a te dubitandum, consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.
179 f., 285, 411 f.
556) f. 147 r. B: Termini impertinentes sunt, quorum stal unum indifferenter
negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impositione,
ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,
quidam consecutivi Disparati dicuntur illi, quorum unus non polest de alio verificari
nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum
quidam sunt convertibites , ut „homo" et „risibite" .... quidam sequela tantum
sine convertibititate, i. e. illi, quorum unus est itlativus alterius et non e contra,
ut „homo" et „animat".
557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparalorum,
ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum f. 148 r. A : Quandocunque
sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam
valet argumentum (B) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione totius extremi
est bonum argumentum (v. B) eliam ab uno correlativorum ad reliquum. ....
f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu
mentum f. 1 53 v. A : Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis
tributive vel confusive non valet argumentum, (f. 154 v. A) sed negatione postposita
est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum
debito media negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori
ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum. ....
f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse
quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe
rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.
134 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den nocb übrigen Zweigen der consequenlia,
nemlieh zu syllogismus, Obligatoria und Insolubilia, folgen nun
in eigenlhümlicher Weise Erörterungen über Wahrheit, Unmöglichkeit
u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene
grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter
welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des significatum
adaequatum zu Grund legt 558); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen über significalio näher zu be
trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher
hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe , deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen
stände des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem significatum
totale des betreffenden Terminus, sondern das sigriificatum adae
quatum der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthümlichen
Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Objectivität und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-
558) f. 158 r. B : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes
diversi diversimode variis Vits procedunt Prima igitur via coneludit : Ad
veritatem propositionis affirmativae requiritur , subiectum et praedicatam supponere
pro eodem; requiritur, quod ipsa significat taliter, qualiter est; omnis
propositio affirmativa significat, se esse veram ; quaelibet affirmativa de praesenti,
cuius subiectum pro nullo supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231) (v. B) Secunda via ponit: Si haec propositio vel
ista quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. . . (f. 159 r. B)
Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat haec propositio vel itla
quacunque demonstrata, itla propositio est vera (v. B) Quarta via ponit: Si est
totaliter, sicut propositio significat, ilta est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab
gewiesene Ansicht , sowie die des Peter v. Aitly , Anm. 469) (f. 160 r. B)
Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod
non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des
Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad placitum
significans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondet mentalis vera
vel falsa (s. gleichfatls Peter v. Aitly a. a. O.) (v. A) Scptima via ponit: Si
propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octava via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioe ienstd,icateisvta vpeerar.
fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectus (B) Ultima via,
quam inter ceteras reputo sustinendam, ponit: Si atieuius propositionis significatum
adaequatum est verum et non repugnat, itlam propositionem esse veram sie significando
adaequate, itla propositio est vera (s. die von Peter v. Aitly angeführte Mei
nung, Anm. 470).
559) f. 162 r. A : Quia in praecedentibus de significato adaequato propositionis
tangebatur , ideo de eodem restat videre Multae versanlur opiniones. Prima po
nit, quod significalum propositionis vere est modus rei et non res (B) Secunda
ponit, significatum propositionis vere esse eompositionem mentis vel intellectus componentis
aut dividentis (v. B) Tertia opinio , quae est communiter doclorum
ordinis mei et praeeipue magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significatum pro
positionis est aliqualiter esse et complexe significabite, et dicit, quod hoc nomen
„aliquid" et sibi synonyma „res" et „ens" possunt aeeipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135
quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nolhwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen
glaubt 560). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu , insoferne jede derselben entweder ex terminis
oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens
oder per se, und letztere wieder entweder materialiter oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter
solum, plus quam formaliter, formalissimeb6V).
(f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adacqualum significatum totale alicuius
propositionis mentalis prnprie dictae, quia quaelibet talis ratione partium, quibus
aequivalet, significal plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per
aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significationem,
etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Aitly, Anm. 470) (f.
164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed
quia in maiori parte eonveniunt asscrentes plura, quae nostro iudicio vera sunt,
.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negativae
significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan, Anm. 77)
(v. B) Nullius categoricae affirmativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si
gnum correspondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua
nter (f. 165 v. A) Cuiustibet propositionis adaequate complexae significabite,
quod in natura ponitur, a suo incomplexc significabiti aliqualiter distinguitur, et volo
dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione
significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intelleetu apprehenditur,
non dicitur esse tale , quod toto signo coneipitur Significatum
adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale. nominatur , nam „homo" significat
hominem, animat, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus
fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Significatum^ adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria
ratione, quo nihit posterius sie coneipitur sub formali denominatione Significa
tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite
egreditur a significatis adaequatis partium.
560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititale , necessitate et contingentia
propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis
ex eo, quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,
quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est
vera, et contingens ea, quam stat esse verum vel falsam indifferenter Secunda
ponit, quod dicitur possibilis ex eo quod, qualitereunque est significabite per eam
sine nova impositione , sie potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im
possibitis, necessaria, contingens).... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite
est Ha esse, sicut propositio significal adaequate, propositio est possibilis u. s. f.
(ebenso). . Quarta ponit, quod est possibilis, quia, qualitereunque per eam
secundum totalem significationem totaliter significatur, ita est [(vgt. Peter v. Aitly,
Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibilis oratio indicaliva perfecta univoca,
per quam sir adaequate significantem potest intellectus reddi verus (B) Sexta
ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, Ma est possi
bilis Septima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise
, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise ,
est impossibitis; contingens est, ex qua non sequitur impossibile Haec
opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regulae nimis prolixae sunt et difficiles,
ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.
Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos
sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, illa est possibilis u. s. f. genau ent
sprechend bei den übrigen drei.
561) f. 169 r. B: Ut praedicta elarius innolescant, dicisiones expedil
deelarare Propositio impossibitis ex terminis dicitur illa, quae esset im-
V
136 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlicb dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,
Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss
des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Affaire 563). Zuletzt spricht er auch noch von
einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbarer Weise gerade die Exclusiv-Urthcile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur hoethianischen Tradition zurück 564).
Hierauf geht er zu den Obligateria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der positio , der deposilio , der admissio und der
obligalio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheil nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem
possibitis , licet suum significatum adaequatum non sit impossibite , ut „Haec propositio
est impossibitis" se ipsa demonstrala Impossibilis ex suo significato dicitur
itta, cuius impossibititas consurgit ex suo significato , ut „Homo est asinus"
(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per aeeidens , i. e. quae
aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im
possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naturaliter
quam supranaturuliter, quaedam secundum quid. i. e. naturaliler solum.
Impossibitium per se quaedam implicat formaliter conditionem, quaedam mateterialiter
solum; implicantium formaliter quaedam implicat formaliter solum,
quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime. Genau wörtlich ebenso
werden dann auch die übrigen drei eingetheitt, und zum Schlusse folgt das Exercitium,
ob Ein und das nemliche Unheit zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwendig und zufällig sein könne.
562) f. 172 r. A: Sequilar consequenter syllogisticam deelarare materiam, quae
inier ceteras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regularis tres habet flguras
modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)
Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Fapesmo,
Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem
et Petrum Hispanum p orientes novem modos Respondetur, quod ipsi lalia non
posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propler addiscentes , ut citius caperent
modum syllogizandi. (Vgt. Summ. log. I, 17.)
563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis
est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
tialia, quidam personalia, quidam notionalia.
564) f. 176 r. B: Voco syllogismum irregularem itlum, qui nec in modo nec
in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conelusionem
cum simititudine regularium figurarum lstorum syllogismorum quidam sunt boni
et quidam non ; Mi enim non valent, in quibus oppositum conelusionis stat cum praemissis
(v. A) In exelusivis contingit in qualibet figura simititudinarie Syllogis
mus (B) Consurgunt syllogismi irregulares ex nota conditionis habentes simititudinem
cum regularibus Sunt octo modi, quibus ratet huiusmodi syllogismus
irregularis factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 155).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch tempus obligalionis , sowie impertinens und pertinens
unter casuislischer Eintheilung des letzteren565). Nach einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch nolilio, scientia, credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich posüio, deposilio und
suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
supposüio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine
oratio tentaliva sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu , dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r. A: Positio est enuntialio composita implicite vel explicite ex posito
et signo positionis (B) Dcpositio est enuntiatio implicite vel explicite composita
ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio .... composita ex admisso
et signo admissionis Obligatio est relatio limitans ad aliquid enuntiabite
vel sibi simite aliqualiter sustinendum , quia obligatio non videtur esse in aliquo
praedicamento , quam in praedicamento relationis ; .... oppositum ponit unus magister
dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam
descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio composita ex signis obligationis
et posito vel deposito una cum admissione , qua tenetur obtigatus in tempore obliga
tionis concedere positum et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua opponens
obligat respondentem ad sui voluntulem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligalionis et obligato (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum
secundum aliquem stalum (vgt. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem
pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;
desinit obligatio, si opponens dicat „Cedat tempus obligationis" et respondens dicat
„Admitto", vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admitlit
, vel ubi opponens et respondens se transferunt ad aliam materiam
vel ex turbatione dimittunt disputationem, vel si opponens vel respondens infra
disputationem desinerel esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur
esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itlud,
quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est
pertinens positioni tantum, alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per
tinens obligato tantum, alia pertinens obligato et bene concesso vel bene negato , quod
ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.
log. V, 1-7.)
566) f. 178 r. B: Materia obtigationum non est nisi maleria consequentiarum
stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deceptorio tentativa.
Infra tempus obligalionis omnes responsiones sunt ad idem instans retorquendae.
... . (v. A) Nunquam conti adictoriae infra idem tempus sunt concedendae Propositione
semel concessa infra idem tempus, quotiescunquc proponitur, est semper concedenda.
Extra tempus obligationis rei veritas est fatenda Tres sunt spe
eies obligationum et non plures , sc. suppositio , posito et depositio. Suppositio est
enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis et supposito
(B) Plures quam sex species ponunt aliqui, sc. positio, impositio, depositio, sit verum,
petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulitas et huiusmodi (f.
179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per aeeidens ra-
-tione positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputatio
deceplatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.
138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die posüio 567) und dann ebenso über die
deposüio zusammengestellt wird 568).
Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,
wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit
grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)
ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich
zurückbeugt (reflexio supra se), entweder gänzlich oder thcilweise seine
eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificai), wodurch eben zugleich
viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er
567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per aeeidens impossibile scitum esse lale
est admittendum (B) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob
ligationis propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito
obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito
obligato repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est
concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum
Omne sequens ex posito obligato et opposito bene negati est concedendum Ad
omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non
sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si
possibite obligatum est, licet falsum, non propter hoc est negandum neeessarium per
se nec concedendum impossibile per se Qualibet parte copuiativae coneessa concedenda
est copulativa ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus
obtigationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen
negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondet
Durante tempore obligationis non est certificanda quaecunque quaestio Eadem
propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.
In tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi
quod concedendum vel negandum tmitat obligatio Propositio de terminis autentice
impositis ad significandum potest per solam positionem' aut impositionem fieri
aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulas intendo arguere
et argumenta eadem resolvere, ut eisdem fides firmius debeal adhiberi, und diess ge
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A : Nulhim neeessarium per se aut simpliciter scitum esse lale
in depositione est admittendum Omne possibite, contingens, per aeeidens neeessa
rium vel impossibile in depositione est admittendum Omne depositum sub forma
depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne
gandum Omne contradicens deposito est concedendum Omne sequens ad
contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposito contradictorio
depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con
cesso opposito bene negati est concedendum Omne antecedens ad depositum cum
concesso opposito bene negati est negandum (B) Ad omne sequens et ad omne
impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum
contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen
wieder erläuternde Beispiele.
569) f. 192 r. B: Huic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,
quod insolubite nuneupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).
Prima opinio ponit , quod insolubite solvendum est per fallaciam figurae dictionis;
secunda, quod per fallaciam secundum non causam (v. A) Tertia
opinio dicit , quod Socrate dicente „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicit", licet
sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praeeedente tempus
prolationis Quarta opinio ponil, quod nullus potest diecre, se dicere falsum,
nec aliqua propositio polest esse, ex {qua insolubite posset generati (s. Buridan,
XX. Paulus Nicolettus Vcnetus. 139
es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums
häufig eine rastlose Thäligkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: oh Ein und die nemliche
consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob
Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrates dicens,
si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,
quod insolubite nec est verum nec falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.
Marsitius, Anm. 425) Seplima ponit. quod est solvendum per fallaciam aequivocationis
Octava ponit, quod nullum insolubite est verum vel falsum, quia
nullum tale est propositio (B) IVona ponit, quod insolubite est verum vel fal
sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima
solvit per fallaciam secundum quid Undecima ponit , quod omnis propositio
insolubitis significat, se esse veram et se esse falsam, intelligendo de adaequato
significato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,
est ista, quod insolubitis est propositio, de qua fit mentio in aliquo casu, quae, si
cum eodem casu praecise significet , sicut termini praetendunt, sequitur, ipsam esse
veram et ipsam esse falsam (s. Hentisbems, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadeeima
(diess ist die Meinung des Peter v. Aitly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura
puneta: Nulla res creata potest distinete repraesentare se ipsam formaliter,
sed bene obiective; nulla propositio mentalis proprie dicta potest significare, se
ipsam esse veram, nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non
polest supponere pro ipsa propositione ; omnis propositio insolubitis est propo
sitio vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta ; cuitibet inßolubiti correspondet
aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima
opinio, quae est fundamentum mnttarum praecedentium et ideo plus subterfugere,
quam respondere, conatur , ponit insolubitia solvenda penes fallaciam aeeidentis
(B) Pro deelaratione quintaedeeimae opinionis infertur: Omne insolubite aut
oritur ex acht nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam
habent reflexionem supra se , quaedam non; habentium reflexionem supra se
quaedam habent immediate, quaedam mediale; et quaedam se ipsas ponunt,
quaedam sc destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant
de per se , quaedam de per aeeidens ; quaedam sunt totaliter itlativae suarum
falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non
insolubitis est itla. quae non est totaliter nec partialiter itlativa suae falsitatis
Propositio insolubitis est propositio habens supra se reftexionem suae falsitatis totaliter
vel partialiter itlativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae
non sunt.
570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolubitium
responsionem manifestum, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol
cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.
571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta tentativis.
Primum dubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mala. Diese Frage
nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige
zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. B. : 1) Album fuit hoc, ergo hoc
fuit album. 2) Chimaera non est animal, ergo aliquod non animal non est non
chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album erit homo ; ergo aliquod animal
erit album. 4) Omne, quod curret, ineipit currere ; Socrates albus curret; ergo So
crates albus ineipit currere. 5) Socrates erit albus, et nihit aliud a Socrale erit
album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod est A, desinit esse verum, et nihit
aliud ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exelusum
est exelusum, et nihit non exelusum est exelusum, ergo tantum exelusum est ex
elusum. 8) Socrates non excipitur, et omnis homo alius a Socrale excipitur, ergo
omnis homo praeter Socralem excipitur. 9) Nihit non Socrates enrrit, ergo tantum
Socrates currit. 10) Contingens est, le non currere; ergo contingens est, te currere-
U. s. f. in ähnlicher Weise.
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.
Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573), und
ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein
können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"
noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils
schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner
seits wieder zu erörtern 57 5).
Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeilgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger
Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in
572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et
falsa. Unter den fünfzig Beispielen , an welchen auch diese Frage verneinend be
antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angeführt werden; es lautet: Pono, quod A sit itla propositio scripta
„Omnis homo est animat" , et B itla „Homo est animat" scripta sub A parum
distanter ; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario", quae sit C propositio. Isto posito arguitur sie: C pro
positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est
independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,
quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependct; sed A est propositio falsa
et B propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der
selben gestaltet sei. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher An.
573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparati de se invicem
possint verificari. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo
est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino
est asinus; tu es aliud ab asino; ergo tu es asinus oder Immediate post hoc eris
asinus; sed tu es idem, quod immediate post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.
574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse
simul vera aut simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus
welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können : Ista sunt contradictoria
„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuius hominis omnis oculus non
est dexter", et ista sunt simul falsa in cos«, oder: Haec sunt duo vera „Cuiuslibet
contradictionis altera pars est vera" et „ Alicuius contradictionis nulla pars est vera",
et haec invicem contradicunt, oder : Haec sunt duo vera in casu „Socrates dividet A
lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. f.2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scriberem
sophismata , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc
duleius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge
druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht
eigentlich dem Inhalte nach) neu , indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schöpfte, welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis
homo; 35) Immediate post hoc tu eris; 36) Tu ineipis esse in hoc instanti; 37) Tu
desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibel; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Socrates, inquantum homo, est animal; 42) u. 43) sind = b. Alb.
171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum ; 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) Necessarium est contingens; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 141
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick
der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,
propositiones , argumentalio formalis und materialis, consequentiae,
insolubilia und obligatoria handle 576).
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte
Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegt 577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten
De conceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae
cum logica 5 ' 8). Gerson will überhaupt die Gegensätze , welche
seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der
höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtiguug zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu
lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität
alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An
sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird58"), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen
und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Mägden der Theologie erniedrigen531). Indem er sich völlig jener Ein-
576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B : Logica tres
habet partes, quia sc. considerat de terminis, de propositionibus et de argumentis
Argumentutionis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicul syllogistica ,
aliu est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuiusmodi sunt conse
quentiae; rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubitia, non quia solvi
non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione impticationis , ex quod falsificant
se ipsa; ulterius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam
docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti
cavere.
577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn
sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar
stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.
Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." geliefert hat.
578) lch citire nach der Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.
579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro
prium habet logicam et sensum litteralem utiter, quam speculativae scientiae; haec
directio vel lex praeservavit hactenus praeelaram universitatem Parisiensem a pluiibus
eiroribus, dum scholasticos suos semper ad certam regulam fidei loqui iussit et compulit.
Utinum in aliis studiis haec diseiplina simititer teneatur. Mata libertas est,
male et erronee loqui posse.
580) De coneept. (Vol. IV) p. 801 : Conceptus complexi formantur in utero
ratioualis animac (in der ganzen Schrift De coneept. wendet Gerson häufig das Wort
„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius
per semen fidei simplicis et incorruptae, quam per semen phitosophiae.
581) D. conc. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Melaphysicalis inquisitio non solum
inutititer, sed et damnose quacritur fieri per homines saecularibus scientils aut offieiis
civitibus oeeupatos, qui non capiunt, quae sub titi a sunt; scandalum enim est illis vel
142 XX. Johannes Gerson.
theilung der Philosophie anschliesst, welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Runs Scotus (Abschn. XIX, Änm. 87)
trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia
582) , und als synonym mit „sermocinalis" gebraucht er auch
den Ausdruck „nominalis" 5S3); es habe neralich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. bei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
significalio ad placüum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik 5S4), d.h.
er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)
als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585), entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er
die scotistischen „modi significandi" nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),
sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der
Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. d gl. erblickt580).
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen
Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.
35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Reziehung
der „Zeichen'' auf das Rezeichnete, wobei die psychischen intentiones,
während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. üccam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren" 5S7), so dass mit
dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelligibilis verirrisio
Theologica perscrutalio non renuit aequisitiones aliarum scientiarum, tam
speculativarum quam moralium quam eliam sermocinalium, ut est logica, sed assumit
eas ut ancitlas sapientiae in obsequium suum.
582) De concept. p. 796: Sub ralionali seu sermotionali phitosophia sunt grammatica,
logica, rhetorica.
583) Ebend. p. 798: Conccptiones nominales seu sermonicales de qualibet scientia
possunt formari per verba exteriora ad placilum significantia.
584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter significantes
non suffecissent ad conseeutionem sententiarum phitosophicarum, si non
fuissent inventa nomina ad placilum significantia, unde grammatica, logica, rhetorica
sumpserunt initium. Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in
anima lntentio secunda dicitur , quae* repraesentat conceptus, ut genus et
species, et nomina conceptuum. Conceptus mentales ab exordio habiti sunt, ex
quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interius , et hinc exterius nomina
ad placüum significantia institui propter civitcm inter homines communicationem in
amore fundatam Ita fuil togica quaedam mentalis prius , quam vocalis aut
scripta.
585) De mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus constilutio
vet actuatio seu formatio vel adaplatio, unde significare est aliquid intellectui
repraesentare.
586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composila est
grammatica et logica, unde coüsurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum,
suppositionum , obligationum cum suis annexis in logica, deelinationes ete. in gram
matica.
587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non
causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primas et
secundas intentiones sibi format, quae res in anima singulares sunt, licet universalitatem
repraesentent.
XX. Johannes Gerson. 143
bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's
unter üblicher Bekämpfung Plato's in- die thomistisch-aristotelische Aus
drucksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aptitudo der Dinge ergreift 5S9), d. h. dass das Universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des
Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus
schliesslich auf Gott zurück 591), und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualislisch daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen
formalüales ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern
der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593); denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's
588) De concept. p. 801: Conceptiones aliquae dicuntur immediale ficri in utero
intelligentiac humanae, non quin requiratur obiecti praesentatio et luminis spiritualis
irradiatio et species intelligibitis, quae medial inter potentiam et obiectum.
589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiac humanae non fiunt per impressionem
idearum separatarum, quae non sunt deus, ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.
591), nec per solam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit, nec per influxum
solum intelligentiae vel separatarum inteltigentiarum , ut Avicenna posuit (s.
Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,
Hl alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint? am ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 u. 676), sed confiatur ex omnibus verus catholicorum
modus, quod anima in sui prima crealione est sicut tabula rasa (die aristo
telische Steite s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capil scientiam suam a
sensibus et a phantasmatitius per abstractionem ab hic et nunc et a materia. (s.
Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),
et proinde scientia est de necessariis et aeternis, quia non accipit intellectus res ut
in actu , sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.
379 ff.), quae aptitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,
sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vel in deo.
590) De simplific. cordis (Vol. III), p. 458 : Universalitas derivatur et fundatur
in rebus singularibus ; alioquin ficta esset ; sed consummatur et constituitur in operatione
intellectus abstrahentis simititudines rerum, in quibus essentialiter scu quidditative
conveniunt, ab ubi et nunc.
591) Tract. XI super Mugnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo
quaedam vita, etiam priusquam fial, et hoc per rationem idealem, non quidem extra
deum, prout Aristoteles arguit Platonem idcas posuisse, sed in deo.
592) De conc. met. c. log. p. 825: Universalia realia extra animam ponere alibi
vel atiter , quam in deo, est Ilaer esis expresse damnata (p. 826) et reprobata
pluries Parisiis; (p. 827) Unhersalium huiusmodi realium positio damnala fuit
novissime per sacrum Constantiense concitium contra Hus et Hicronymum Pragenses
combustos Concedendum est, quod universalia sunt apud intellectum non in
essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.
593) De concept. p. 805: JVon oportet ponere in relationibus aut respectibus
distinctiones essentiales a suis fundamentis , sicut nec universalia realia distineta a
singularibus, sed sufficit, quod per actionem intellectus tales relationes et universalilales
consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter
v. Aitly, oben Anm. 450).
144 XX. Johannes Gerson.
genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter
minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die formalitates in
üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik als blosse „Terministen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)
verspotten zu dürfen glauben . daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent
lich einen noch weit ärgeren terministischen Unfug treiben 595).
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht 590), so
tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des
Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgl.
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel
deutigkeit sich bewegen und auch von Niehl-Seiendem sprechen kann 598),
so dass die significalio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren
Vorbildern) auf mehrere , seien es vier oder sechs , „transcendentia"
führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebend. : Conceptiones distinetionis septuplicis, quam aliqui se trahere dicunt
ex Scolistis, referri possunt ad tres dumtaxat modos iuxta Oceamistas , quorum unus
solum reperitur in divinis, alius solum reperitur in creaturis tertius est
modus distinetionis rationis, quam fabrical intellectus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,
Anm. 802 u. 817) Distinctio rationis, quae formatis diei polest, consurgit ex
parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ratio
allerius vel e contra.
595) Leet. 11 contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam
essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel
alias milh imaainandi vias secernere, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,
ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione cirea eam (s. Peter v. Aitly, ob. Anm. 439).
Quot ibi prioritates, quot instantias, quot signa, quot modeitates, quol raliones
aliqui ultra Scotum dislinguunt Ha quidem contentiosi, dum logicos culpant
vocantes eos, qui secum non sentiunt , terministas, ipsi longe grandiorem terminorum
cougeriem multiplicare compeltuntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for
malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticet personarum ete.
596) De coneept. p. 806: Concipiens res naturales potest duabus viis quasi
contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoseibilium
a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sach
sen, ob. Anm. 302, und bei Marsitius, Anm. 390.
597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dieimus „ralionis", dicuntur per
se noti, dum conceptus simpliees, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus
complexionem evidentem in lumine rationis intellectivae , ut de quolibet „esse vel
non esse".
598) De mod. signif. p. 820: Ens simpliciter ..... est solum unum ens verum,
primum et bonum, et istud est secundum melaphysicum extra omne genus; logicus
vero potest univocationes et analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout
voluerit; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e Contra.
599) Ebend. p. 817: Significatio melaphysicalis mullum distinguitur a significatione
grammaticae vel logicae vel rhetoricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis
(Anm. 582 ff.). Ratio est , quia significatio metaphysicalis consistit in solo intellectu
vel ratione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcendentes,
i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, vel sex, ut
alii voluerunt (s. Pseudo-Thomas, vor. Abschn., Anm. 355, und Mayron, ebend.,
Anm. 534).
XX. Johannes Gerson. 145
Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und
Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch
nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver
söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obieclale
mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen
schaft 600), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar, deren eine auf suppositio materialis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere
der supposilio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach
der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose Irrthümer verwickelt werden will601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obieclale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun , bloss in den „terminus'1.
verlegt werden darf 602), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 603).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik
hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer
den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn
600) De conc. met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam
aliquam , si non consideretur in suo esse obiectali relato ad ipsum ens reale
Secundum hanc considerationem dici possunt formae rerum non reales, sed intentio
nales, conceptibites vel intelligibites.
601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt considerari dupliciter
: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, atio modo per respectum ad res, quas
significant luxta primum modum aeeipitur suppositio materialis vel etiam natu
ralis secundum antiquos , iuxta secundum modum sumitur suppositio personalis seu
formalis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. Buridan,
Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Marsitius, Anm. 401) Si considerentur
secundum suppositionem materialem, tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam
vel etiam rhetoricam, quae constituunt terminum phitosophiae sermocinalis; si vero
fiat aeeeptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias
Modus significandi seu ratio obiectalis dum spectat ad reales scientias, non aeeipiuntur
pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro
rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaeranlur
penitus exeludi in consideratione scientiarum quantumeunque realium, sicut est
metaphysica vel physica, consequitur implicatio et insana deeeptio cum eiroribus absurdissimis
Reales scientiae, sicut. metaphysica et physica, res habent extra animam
pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinalis logica respicit significationes
et modos significandi in ordine ad verum vel falsum, quae sunt in anima.
602) Ebend. p. 825: Quodlibet ens creatum dici potest habere duplex esse: ....
unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uti solis
lerminis grammaticae , logicae vel rhetoricae, licet grammatica vocet hoc esse obiectale
modum significandi, logica modum coneipiendi, rhetorica modum ornandi Et hie
est lapsus grdmmaticorum vel logicorum, qui non aeeipiunt distinetionem istam de esse
duplici creaturae, sed defendunt se per amplialiones et connotationes et modos signi
ficandi quasi materviliter.
603) Ebend. p. 827: italio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneeptibus,
sed tendit in rem extra lanquam in suum prineipale significatum vel obiectum
vel substralum; alioquin diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vel rationis
logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectus, ad intra
sciticet .et ad extra.
604) Ebend. p. 828: Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaliealem
vel logicalem traditionem substernendo eam sibi, non contemnendo nec ab ea contrarie
Pranrl, Gesch. IV. 10
146 XX. Johannes Gerson.
überflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-
Lehre nicht ausgenommen , genügt 60 5). Die leeren subtilitales sind
ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen
Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen",
welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt 607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Deute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rüdes terministae und nicht
reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze
Gebiet des terminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus
schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen
recedendo ; alioquin saepe fit, ut metaphysicare volentes sint vel garruli vel
errantes JVore est dicendum per singula de supposilionibus , ampliationibus,
appellationibus , paralogismis fallaciarum, quorum. omnium ignorantia vel contemptus
causat itlaqueationes errorum et nebulas falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: Non oportet per omnia fallaciarum genera discurrere,
quarum dissolulio etiam cirea divina facitis apparebit, si principium syllogismos
per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum tradilionem logicae
Aristotelis intellectum.
606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029 : Vitandae sunt et explodendae
araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in subtitissimorum,
sed fragitium, filorum contextione se ipsas eviscerant. Uebent autem sotida
esse et fortia documenta sapientiae nec tam cassae subtititati quam planae veritati
deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod
sophisticae subtititati plus aequo deditus veritalem aut obvolvere aut obfuscare videretur
lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepit, ut nec inutilium
et supervacaneorum perscrutatione frustra se torqueat nec in his acumen sui
obtundat ingenii.
607) D. concept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicalionibus
grammatica et logica, vel si latius aeeipit ens sub diversis analogiis, non est
nostrum, inter formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe
procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputalione
fieri posse concordiam. Esset igilur utraque via scholasticis cognoscenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia
sub specie subtititatis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,
dum omissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,
ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut -per ignorantiam logicae aut per
negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,
dum repugnantes eos vocant rüdes et terministas nec reales in metaphysica,
quasi sine terminis loqui possint.
609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam
studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referat
ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?
Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabites modos sola seit et potest
logica resolvere definiendo , dividendo , terminorum denique connotationes cum modis
significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas
detegendo.
XX. Johannes Gerson. 147
bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der
Terministen , sobald dieselben eigensinnig in ihrer supposüio materialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner supposüio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathen e11). Ja gerade auch die Formalisten (formalizanies)
kamen dadurch auf Irrwege, dass sie das esse obiectale misskannten,
welches im Intellectus und nur in diesem. eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich ist612). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat
der in supposüio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hat614).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,
ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. concept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.
611) D. conc. met. c. log. p. 824: Subtititas melaphysicantium si vera sit, consistit
in acuta resolutione entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma'
liter aeeeptum; ruditas autem lerministarum , si consistere velint in significatis seu
modii significandi solum malerialiter ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis
rationabititer contemnuntur Subtititas melaphysicantium et generaliter omnium
phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoci
nali, ut sermocinalis est, simititer et reali, ul realis est Atioquin fit in contemnentibus
vel ignorantibus confusio Babylonica.
612) Ebend. p. 822: Ens non mutalur in suo esse reali neque diversificatur per
mulationem vel diversitatem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium formalizare
vel metaphysicare de rebus in suo esse reali seeludendo itiud esse, quod habent
obiectale , quasi si quis vellet intelligere sine intetlectu vel raliocinari sine ratione.
Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec
signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,
non rerum ipsarum.
613) Ebend.: Ens consideratum seu relictum prout quid absolutum seu res quaedam
in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud intellectum
iuxta diversitatem intellectuum et rationum obiectalium etiam, prout raliones obiectales
non aeeipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pro rebus quasi formaliter (vgl.
Marsitius, ob. Anm. 373), ut, sicut significalio est quasi forma dictionis et modus
significandi quasi forma siqnificationis , sie res ipsa diceretur quasi materia vel substratum
vel subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. Quae consideratio
elavis est ad concordiam formalizantium cum terministis , si perspicaciter nec proterve
videatur.
614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica . fiel per
distinctiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.
Altera distinctio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo
rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vel respicit, ut res est signum
quoddam; simitis est distinctio de modo significandi, quia vel significat rem, ut res
est, vel ut signum quoddam. Proportionabitis est alia distinctio de lerminis primae
intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinetionibus haec unica, quod
consideratio rei, ul res est, spectat ad metaphysicam , consideratio vero rei, ut tantummodo
signum est praesertim in anima, spectat ad grammaticam vel logicam.
10*
148 XX. Johannes Gersort.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen
hatten, den ganz passenden Namen „Terministen" erhielten und ihre
Gegner von ihnen „Formalisten" genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scotisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
gänzlich spröd gegen die formalüo'es verhielt (s. Pseudo - Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und
andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die Ter
ministen auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),
so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen
, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occami
stischen Terministen, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi
schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundion in der Gegenüber
stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.
Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges
Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so
mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden , auf diesen Zwiespalt des
Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Nemlich die Univer
sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be
hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu
beantworten 615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-
615) Abgedruckt bei D'Argentre, Coli. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars %
p. 220 ff. : Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitali
litleram per serenissimos principes sacri imperii inelytos electores ipsis destinatam ;
qua vigitanter exaniinata videtur eius tenor ad certos articulos posse summarie perstringi
Secundus est, quod in facullate artium per magistros nunc regentes
non legitur doctrina, quae in principio fundationis studii legebalur (d. h. seit dem
J. 1388), quae in aliis quoque universitalibus Almaniae legitur Tertius est,
quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae , puta sancti Thomae et
Alberti Magni aul talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, etsi doc
trina talium doctorum non sit in se mala, transcendit tamen iuvenum capacitatein;
unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae subtitia dicta et alla prineipia non intelti
gentes et nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt tu
errores perniciosos ; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doc
trina emanavit (s. ob. Anm. 152—156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod
magistri moderniores, ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hutusmodi
periculum provide praecuventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum
humitiorem et ad alios terminos et modos loquendi, ex quibus nullum derivari posstt
erroris contagium. Scxtus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate
desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institutum. (In
Statuta facultatis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae" ent
weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren ; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Universität Köln. 1856. I. Thl. Beitagen, p. 64 u. 71.)
XX. Die Universität Köln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson's
einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Oecamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 ff.) ; und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung
des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz
liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk
liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,
wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller
Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,
Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer
sität616), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —.),
dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög
liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-
616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta
tuta facultatis artium legere libros philosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab
exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel
Aristotelem vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Boethium,
Themistium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunque
alium, prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemini praeeluditur
via modernorum ; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum
dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholares, dum ad tentamen seu examen
veniunt, reeipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,
Alberti Magni, Alexandri de Hales, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium
antiquorum est in se bona et itlibata et nullatenus inculpanda luvenum informatores
in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Uatis duobus
discipulis aequalis indolis, ditigentia el exereitio paribus , aequaliter antiquorum el
modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difficultas
multum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes
universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem
remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac
doctrina subortas esse didicimus Haec doctrina non fuit damnatae memoriae
Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime
potest Pragensium error et Wielefistarum exterminari, prout in nostra Coloniensi universitate
docet operis evidentia Buridanus, Marsitius aliique plures in itla doc
trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur
veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes
dubiorum conflando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non
constat nobis discurrendo per singulas universitates Almcniae, Italiae, Franciae, Angliae,
quin permitteretur magistris in facultate artium uli doctrina doctorum praenominatorum
Praecepto promulgato scholares relicta Almania Parisius . ubi nulla
alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlusirissimi
principes in hac materia loquuntur, prout elam ab aliis minus iuste informantur,
desiderii nostri esset, quod informalores tales palam ad lucem comparentur ;
nemo enim ignorat, ad litteratos huiusmodi difficullatis decisionem pertinere
Itaquc omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus , quatenus
dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese
ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a 0. mit Stitlschweigen
übergangen.
150 XX. Die Universität Köln.
berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefährlichkeit des thomislisch-scolistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu
wollen und den Universitäls-Lehrkörpcrn die ihnen überall gegönnte Frei
heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheil interessirt , liegt darin , dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur
ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
I
XXL ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig
ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen
und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit
ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der
schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem
Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der
Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium
und den Retrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis
sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-
Mystik davontragen konnte.
Allerdings kann für die Geschichte der. Philosophie und noch mehr
für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird — ), dass das
verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war
152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.
und fortan den allbeherrschenden Bihlungsstoff für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Ürganons die
Uebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besassen, durch manichfache Fehler entstellt waren; ja
wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari
stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Absehn. XVII,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in
diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristotelismus, welchen man seit zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesaramtgebiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz' für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero' s, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und verwilderten Arislotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt 1) , möge bezüglich der Logik , auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt betont sein , dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in
einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen , die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderls zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeilen die Abneigung gegen die
scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.
XXI. Petrarca. 153
gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften2) mit Bitter
keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer
den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo
sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die
Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten
zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel
cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die
blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise
sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle
viele Leute , welche nie einen Blick in die Litteratur warfen , bis in
die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des
Unterrichtes, welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.
Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern
fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch
ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae
(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et
loquaces dialectici dehonestant, quod nisi sie esset, non haec tanta tam subito pullulasset
seges inutitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc
dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,
p. 1021.
4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae
fallacibus alis allollüur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvitur,
sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.
5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cathedram ascendii nescio
quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum laudibus ad
coeium tollunt; tinniunt interim campanae , strepunt lubae, volant annuli, finguntur
oscula, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa
piens, qui stultus ascenderat.
6) De sui et mult. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implumes
alas vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot
quamque ridiculae phitosophantium vanitales, quanta oppositionum contrarietas, quanta
pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae differentiae, quaenam bella,
quanta rerum ambiguiias, quae verborum prolixitas, quam profundae quamque inaccessibites
veri latebrae, quot insidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus obstruentium
, ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam
Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris
meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim Nolunt
apparere, quam frivola sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus
exereent et volatitia verba iactantes quasi ventis tela committunt; cum his suo more
contendere temerarium est, quippe qui summam voluptatem ex contentione pereipiunt,
quibus non verum invenire propositum est, sed altereari Si veritatem sequeris,
id genus hominum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore
protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur, quaeso,
Aristotelicos dici iuvat , et non potiüs pudet ? Quis Mas conelusiunculas non
rideat, quibus litterati homines se simul et alios fatigant , in quibus omnem aetatem
154 XXI. Petrarca.
glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer
unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (-— res —)
entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo
sophen , sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann 1 *) ; ja
gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die
Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthumes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindconterunt
Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque
phitosophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intellectum,
signal veri viam, monstrat vitare fallacias Si dialecticae scholas, quod in eis
pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure nec par impar ludere nec arundine
tremula equitare pudeat Quid autem , quaeso , ad omnem disciplinam tam
utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum lilterarum prima cognitio, in quibus
omnium studiorum fundamenta consistunt? Ut nihit elementario sene turpius, sie
nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eruetare coeperit, fuge, consulo, ac
iube itlum disputare cum Encelado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus
et cornutis semper affluat syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus
omnium 0 doctrinam novam et exolicam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli
incognitam!
8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristotelis splendore lippos atque infirmos
praestringente oculos multi iam in erroris foveas lapsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.
9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis, an et tu contra Aristotelem mutis?
Contra Aristotelem nihil, sed pro veritate aliquid, sed contra stullos
Aristotelicos multa quotidie in singulis verbis Aristotelem inculeantes solo sibi nomine
cognitum.
10) De contemptu mundi I, p. 336: Dialecticorum garrntitas nullum finem habitura
diffinitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,
veram sibi rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra laboratis,
ha miseri, et inanibus tendiculis exereetis ingenium? Quid obliti rerum inter
verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte
versamini?
11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Eeee ego (sagt Petrarca's Gegner), qui
nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec
tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod pelebam; iam disputare non
vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inter haec ergo (erwi
dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem
(p. 1099) Audis, sophista ventose, paree, quaeso, logicae nobitis, paree,
si te sophistam voco; res ipsa me cogit; ubi enim res video, verbis contrariis fidem
non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris
fortassis, ut falear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego le phitosophum credam,
cum mereenarium mechanicum sciam.
12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholasticos , genus hominum vigitiis
ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius
ad iudicandum ; cum multa laboriosissime legerint, nihit examinant, et quid in re sit,
dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta
fastidiunt Redde mihi Pythagoram, redeat Plato , renascatur Homerus,
reviviscat Aristoteles, revertatur in ltaliam Varro , resurgat Livius, reflorescat Cicero;
non modo segnes laudatores tnvenient, sed mordaces etiam et lividos detractores
(p. 572) Respice hos, qui in altereationibus et cavillationibus sophisticis totum vitae
tempus expendunt seque inanibus semper quaesiiuneulis exagitant. Et praesagium
meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet, unum sepulerum
nomini ossibusque sufficiet.
XXI. Petrarca. Boccaccio. 155
schaft gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo
teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen
Verächter der Beredtsamkeit darzustellen ls), wobei sie weder an Plato's
hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Rede
weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14); dass frei
lich Plato, der grösste Philosoph, vou diesen winzigen und niedrigen
Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst 15).
Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können
wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge
schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werthlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach
lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch- physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schätze der antiken Litteratur allmalig in reicherem Masse zu Tag
gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-
13) Her. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus
obsequar furentique vulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De
huius quidem ingenio nulla tis movetur, de eloquentia apud multos ambigitur
(p. 415) Mos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo, quem semper in
ore habent , simites esse nullo modo possunt, illum sibi simitem nituntur efficero dicentes
eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi
in altis nulla verborum elaritas habitare possit.
14) De sui et mult. ignor. p. 1037 : Eloquentia apud itlos hoc moderno phitosophico
more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nee redit
in memoriam Plato eloquentissimus hominum nee duleis ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. II, 2), sed ab his scaber factus, Aristoteles; sie
a suo desistunt duce, ut eloquentiam impedimentum probrumque existiment.
Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auctoritätsglanbens
in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) fier. memorand. I, p. 401 : Nec sum nescius, a Ptatonis laude quosdam
plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophos discordare, qui ....
seditiosum vulgus et ignavum magnis elamoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.
Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Platone quid dicam, qui maximorum homi
num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.
16) De geneat. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante vi
sum scholarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,
pulant se phitosophos esse ..... et quadam ficta gravi tute verborum et morum ponderositate
non nisi de apieibus rerum verba faciunt et, dum responsa
prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiuneulis frivolis in contrarium et auditis
doctorum replicationibus atque conelusionibus , quasi non satis illis satisfactum sit,
qualientes paululum caput praetereunt Se auditoresque impiicantes suos
artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,
Aristarehum, Euelidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa
quadam dicacitale neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis
dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuritatum
atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. F/orent.
1724, Vol. IV), p. 56.
156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.
Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Platoniker,
welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer
hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son
dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson
ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen undder
römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth
los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruckte) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezuntius,
mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
näher beschäftigen müssen, als wüthender Feind Plato's seine „Comparalio
Platonis et Aristotelis" geschrieben hatte17), antwortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem
Piatonis"18), und andrerseits Georgios Gemistos Plethon
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Piatonis et Aristotelis philosophiae
differentia" ,9). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er
widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Kaxa
twv Illr\&avog catooiwv In 'AgiGwctku" 20); und auf diese antwortete
sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „ÜQog xag S%oXaqiov
iot£o 'AQiawxskovg ävxih^ipeig"'21). Neben dieser Polemik verfassten
Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare , welche
jedoch sämmtlich ungedruckt sind 22).
Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker
in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles
und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei23), den Aristoteles be
schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibt. graeca.
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldus, Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius
und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541 ; mir ist nur die la
teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.
4. zugänglich.
20) Herausgegeben von M. Minus, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. D,
p. 54 ff.
22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich
auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. n. O. p. 743 ff.), Scholarius aber zum
Organon überhaupt mit Einschluss des Gitbertus Porretanus, welchen er auch ins
Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen übertrug er die Summula
des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber
setzung der Topiii des Boetbius, deren erste drei Bücher durch YVegelin, Augsburg
1604.8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herrühre, ist zweifel
haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.
23) Pletho, De Plat. et Arist. diff., Prooem.: Nostri temporis homines et praeeipue
maior pars eorum, qui ad oeeidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem
magis quam Plalonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzterer wirklich die
sämmtliehen drei Gattungen des Syllogismus, d. li. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei 26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien
betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich
ontologische Seite der Universalien , welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend., C. 20 (am Schi.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum
esse totu.n opus de methodo dialectica ; at constat, Arehytam ante ipsum logicam
artem contexuisse, cuius prueeeptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim
prineipia diseiplinarum logicorum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriptis est usus.
25) Bessarion, In calumn. Plat. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus
fuerit, Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec prorsus
aliquid scripsisse , quod vim demonstralionis haberet, quam vera igitur haec catumniu
sit, primum videamus. Cum triplex sit syltogismi genus, demonstrativum,
dialecticum et quod a fallendo sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Plato
non tractavit? quod alios non doeuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam necessitatem
nemo melius, quam itle, explieavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in
Phaedone, in*Phitebo, in Sophista.
26) Georg. Scholar. bei M. Minas, p. 8: Ei fi!j Sia ye ^igioxoxtXrjv, oix
av (pvoixt/s qiXuooif lag io xojv äv&qainojv fitxeT/e ytvog' fit&öSov
Si SiaXtxztxrjg xai navxog lnioxrjfiovixov xgönov i/rj^evo/uev av ovxoj
7ittvv, oioit xai x« (pavXÖxaxa nqoxifA/ifiai av xojv äolorojv , &gn(g vvv
tvioi xovxo 7iao%ovoi Sta xö (faikov vofj(aai !dgioxOxtXrjv öfiov xe Sia-
JUxnxijs lor tgrjfiivoi xai dXrj&t(ag.
27) Ptetho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus
maxima solet contentio moveri. In his vero non quidem Platoni consentiemus , sed
Aristotelem etiam hac in perte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam
agere, in aliis vero non id conficere, quod voluit, demonstrabimus Cum Platonici
suas Mas species rebus sensui subiectis non synonymas , sed aequivocas esse velint,
ipse praeter ittorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Ille
namque nec sensit nec vult , inesse quampiam rebus aeternis causam eins, quod sint
atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Platonicis
proeliatur.
28) Ebend. C. 4: Incurrit unfern eandem ignorantiae aeeusationem Aristoteles
etiam hanc ub causam, quod simpliciter universum minus facit particulari, dum singutares
et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera
ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores Nobis hoc
placere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alieuius hominis gratia universum
hominum naturam, sed ünhersae hominum naturae gratia singulos creatos conditosque
homines Nos haud unquam eo adducemur, ut singularibus universalia minora
dicamus, donec non tolum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.
29) Bessarion, De nat. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura causa est instrumentatis et ita moveri solel, ut mens suo consitio ratio
158 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensätze gegen die Ideen
lehre durch Gründe rechtfertigte30), so wusste mau von der anderen
Seite Nichls weiteres zu erwidern. als dass ehen ein Unterschied zwischen
dem Idealen und dem Realen bestehe 3 '). Nicht besser steht es mit
etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymon gilt32), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Vertheidigung
unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari
stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictori scher
Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),
artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist
neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio inier Ptatonem et Aristotetem
differentia est; hinc enim perdifficitis itla et perobscura de ideis quaestio oritur.
30) Georg. Scholar. a. a. O., p. 125: 'ESa/uagxtlv (firjoi IIXfjfKov AgioxoxiXrfv
xrjvxa&1 ixaoxa ovolav fi.aX1.ov ovoiav xat ngoixrjv Xt'yovxa, rjxxov St
xat Stvitgag xd xäv ovoiöjv yivrj xat tiSrj p. 126: HXdxojv xä ytvrj xat xit
tX$rj xat xä xaSöXov vntxl&t l xt/ojglottai xojv xa&ixaoxa ov xä) X6yq> fiövov,
äkXä Srj xat xä) tlvai "iXoyog St toxiv ») Stoig avxrj "O ovoko-
Sä>g tvtoxi xlvi, aövvaxov aiixov xt/coglo-&ai OvSi ngög xo tlvai xä
xa&txaoxa ?j yivaioxto&ai dvdyxrj xi&ivai xd xa&öXov xt^ojgiofiiva
JÄIV ovd' ävdyxtj ngög xijv xolv alo&rjxä>v yivtoiv xä; lätag zi&tvat,
dgxtl ydg xö za&6Xov noiovv xä) SiaxiiKvai xr/v vXrjv nojg fi6vrjg xfjg
ngojxyg aixlag xivovorjg p. 130: üiiip&agxa Sia/utvei xä xojv ngay-
/udxcov tiSrj ev xt ijj (pvoti Sid ytvtoeojg Tg SiaSo/y xat tv xolg fjfitxigoig
volg Si' dqiaigiotwg xat aXxid ttoiv iv rjftiv inioxijiirjg aiixä ngoixov vnö
xov vov yivofitva p. 131: ElSiäv fitv oiv ntgi xat ytväiv xat öXojg.
xojv xa&öXov xoiavxrj xig i( 'Agioxoxikovg S6£a xtxgdxrjxtv.
31) Pletho bei W. Gass, p. 110: lÄXXd xö 'AgioxoxtXrj oipdXXov xat xovg
AgioxoxiXti negt xovxov ngogt^ovxag ixtlvö toxi fidXioxa, öxi ovx ivtvörjoav,
a>g anav ytvog Xoyoj fitv iniorjg vnö xaiv eld'äv (itxfyexai xtöv eavxov,
xä> St ngdyfiaxi ovx iniorjg.
32) Ptetho, De Plat. et Ar. diff., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocalionem,
quam Aristoteles ut magnum quiddam existimatur invenisse Atqui . . . . non
utique recte ratiocinalur Quam imbecitles nutliusque momenti sunt Aristolelis
raliones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.
33) Georg. Scholar. a. a. O., p. 92: IlXrj&tav qrjGt, xaxöig dnoiprjVaoS-ai
xov AgioxoxiXrjv ntgt xov üvxog, ojg öfiojvvfiojg fitxtytxaf tl ydg tirj öfioi-
Wfiov, ovx äv tirj tv p. 94 : 'AgioxoxiXfjg St SitXöfitvog dxgißtoxtgov
T« fitxa'iv Tcüy xa&agäig 6fi(ovv(ia>v xat ovv(ovvfj.ojv auXäg xax' äva-
Xoylav avöfj.aotv, a xaxa^qrjoxixojg tot)-' uxt xaXtl öficovvfia, ojgntq xö
£o~>ov xaxä if xov dXjj&ovg xat xov yeyyafifiivov ojsavxaig de
xat xo ov.
34) Pletho a. a. O., C. 7: Alia quoque ab eodem tollitur nolio, quam alioqui
omnes et rede quidem amptectuntur, quod contradictio r.unquam possil simut vera
reperiri; itle vero contendit, indefmitam contradictionem veram simul posse deprehendi,
quod tamen manifeste a ratione abhorrel.
35) Pletho bei Gass, p. 112: Tovxo 'AqioxoxtXovg xat xaxayiXaoxov xo
ix xtöv oi) Xtyofitvojv xö xolv änotpdofojv yjevd'og rj äXrj&uav dl-iovv xolveo&
ai xat ovx ix fxövojv Xtyofiäv(oV xig ydg ovx olSev, cög xat ofiixqöv
fiÖgiov Xöyov eo&' oxt noogxt&tv tlg xovtavxlov xöv Xöyov ntgiixgtvJtv.
p. 113: 2ot df Stj il xdxtlvo Svvaxai xö, tl yt xavxöv tlrj xö „ovx
ioxtv av&oajnog Xeyxog" itp „ovStlg ioxiv avO-noinog Xtvxög" , Svo änoffdoug
fily dvxKfdott avxixuo&ai; nüg ydg, \l xavxöv, Svo xal ov^i
fjtäXXov Siä xovxo xat fil« dnotfaoig ; dg' ov xat xovxo ooi tlg xov ifitxov
HSiov Xoyioao&ai ;
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles 36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „conclusio sequitur partem deteriorem" in der Lehre von
den modalen Schlüssen 37).
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der
gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der.„eioquentia"
der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son
dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt darin , dass der monotonen Absurdität der
scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge
nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,
36) fletho, De Plat. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
ait, principium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed
in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.
37) Ebend. C. 8: Est praeterea aliud axioma , quod sie habet, conelusionem
semper imitari eam ex praemissis, quae minor appellatur, et necessaria minorem
simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, attera necessaria
altera simplici, necessariam ait fieri conelusionem. S. ebend. Anm. 562.
38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Fenerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: In hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideratione quam quis
facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22 : Sunt permulti phitosophiae
magistri, qui se eam docturos esse pollicentur. 0 praeelaros nostri temporis
phitosophos ! siquidem ea docent, quae ipsi nesciunt, quos ego nequeo satis mirari,
quo pacto phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloecismos quam verba faciunt, cum loquuntur ; itaque ego Mos stertentes quam loquentes
audire mallem Proferunt dicta in his libris, quos Aristotelis esse dicunt,
verba aspera, inepta, dissona, quae cuiusvis aures obtundere ac satiare possent. Haec
dicit, inquiunt, phitosoplms ; huic contradicere nefas est; quasi vero aut itle solus
phitosophus fuerit aut eius sententiae ila fixae sint, quasi eas Apollo ex sanetissimo
adyto suo ediderit p. 24: Non pulo , Mos ne minima quidem in re, quid
Aristoteles senserit, recte teuere p. 25 : Praesertim, cum hi tibri, quos Aristotelis
esse dicunt, tam magnam transformationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristotelem
ipsum deferat, non itle suos esse cognoscat -p. 26: Studiosum eloquentiae
fuisse Aristotelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse , Ciceronis sententia
est; nunc vero hos Aristotetis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et molestos
in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ul praeter
Sibyllam aut Oedipodem nemo intelligat.
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.
welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (— diess ist
ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei
Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).
Bereits 'bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 ').
In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Piecolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gesl. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch literarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen
Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen
hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden 43), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oralorische Bildung (Cicero und
Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 4 4) ;
und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe 45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-
39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae una ars ad disputandum
perneeessaria est. An ea florens regnum obtinet neque igtioruntiae helto catamitatem
ullam peipessa est? Minime vero; nam etiam itla barbara, quae trans oceanum habitat,
in itlam impetum facit. At quae gentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorresco
: Ferabrich, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürlich auch hier ein
Schreibfehter vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,
Suisset (s. ebend. Anm. 350 am Schi.), atiique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis
(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,
inquam, in dialectica, quod ium Britannicis sophismatibus conturbatum sit?
40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel soli facere possent sapientes?
ubi Cieeronis complura volumina? 0 miscram atque inopem conditionem
horum temporum n. 36: JVo» potes tres viros, quos his temporibus
nostru civitas tulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum Petrareliam,
lohannem Boeeatium, qui lanto consensu omnium ad coelum tolluntur.
41) Leonardi Aretini de studiis et littens ad itlustrem dominum Baptistam de
Malatestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aeeipiet, quem virum deus immortalis
quunta fucundia, quanta copia , quam perfectum in litteris , quam in omni taudis
genere singularem praestiterit, admirari nemo suffieiet.
42) S. Georg Voigt, Fnca Sitvio de' Piecolomini u. s. Zeitalter. 3 Bde.
Berlin 1856 — 63. — Ich citire nach der Basier Gesammt-Ausgabe der Werke
v. 1571.
43) Epist. 402, p. 935: Qui praeter commentarios in Alexandrum grammalicum
et Bnmetli poetae fabulas et Buriduni vulgarium dialecticorum sophismata .... nihit
unquam legissent, epistotas meus lucem esse in tenebris putaverunt.
44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,
Vol. II): Teutones omnes canceltariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca
nonici iuris periti dicuntur, aut quos vocant magistros artium, qui praeter gunulam
et loquacem dialecticam nihit atiarum artium didicere. Florentini eos assumunt,
quibus Cieeronis et Quintitiani praeecpta notisshna sunt, poctarum et oratorum imbuti
doctrinis, atque eos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.
45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem huius gymnasii (d. h. Viennensis) vi
tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non
XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161
teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde ;
denn der Mangel an „eloquentia", welcher dem ächten Aristoteles nicht
angehaftet haben könne , sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).
Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der
Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die
massgebende gewesen sei 47).
Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thätigkeil (bes. „De donatione Constantini") so
vielen schlimmen Verdruss bereitete48). Derselbe bot unter dem Titel
„Dialecticae disputaliones" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium
der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis definirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in
blindem Auctoritälsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht
durch die barbarischen Araber in Händen habe51); und so will er an
magni fructus ferunt ; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime
examinantur , ceterum neque nmsicae neque rheloricae neque arithmethicae curam gerunt;
oraturia et poetica apud eos penitus incognita , quibus omne studium in
elenchis est vanisque cavitlalionibus Qui libros Aristolelis et aliorum phitosophorum
habeant, raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich
ebenso Bist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).
46) Äsia, 71, p. 351 : Tyrannion grammatieus et librarii quidam scriptoribus
utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristolelis minus emendata ediderunt.
Quod st graeca exemplaria corrupta fuerunt, quid de his pulandum est, quae
in latinum conversa sunt, Ma praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicalur
quam quod dici velit nosse laborant. Quippe si revivisceret Aristoteles, multa
sua esse ncgaret, quae nos illi altribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipulos
suos omnes eloquentes fecit, Thcophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum
eos confundit, qui Aristolelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam
converterunt.
47) De liber. educat. p. 989 : Cum inter praecepta rheloricae sitere dialectica
non consueverit, — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum
quaerere tum ralionem reädere et defendere et aeeusare conantur — , non ab re fuerit,
regem puerum dialecticis mitiare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ut logicae, quam
disserendi ditigentem ralionem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis
partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate
tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tantum probabitibus aul
apertissime fatsis argumentationibus disputatio decurrit. JVon tamen in hac re quosdam
Viennae magistros imitatione dignos dixcrim ; nimis enim multum temporis in
sophisticis et cavitlosis exponunt argumentis, ut apud eos logicae studium non ulititate,
sed morte terminetur.
48) S. auch Zumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.
49) Laurentii Vallae Romani dialecticarum disputationum libri tres eruditiss.
opera loannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren
Drucken abzusehen).
50) III, 1, p. 246 : Dialecticam quidant definierunt scientiam sermocinantem, qua
definitione nos, nc scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam
breviter et usitato modo definiamus, potest dici rationalis scientia.
51) Praef. p. 4: Quo minus ferendi sunt reeentes peripaletici, qui interdicunt
tibertate ab Aristolele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus,
Pranrl, Gesch. IV. 11
162 XXI. Laurentius Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar
bietet52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher
üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti
iianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus
generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die
übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. tran-
(p. 5) ceteros philosophos pro asophis habent unum Aristotelem amplectentes ,
cum cum solum cognitum habeant, si modo cognoscere est, non proprio., sed in aliena
lingua lectitare, ne dicam non sincera, quin, plerique eins libri corrupte transtali sunt
et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur latine Avieenna et
Averroes plane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeea vix tineti. . . .
(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi diseipulos et iuriiurando
adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum super stitiosum atque
vecors.
52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptoribus
artis dialecticac, ignoralionisne eos an vanitatis an maiitiae ineusem an de his
omnibus. Nam cum itlorum errores non parum multos considero , quibus non minus
se ipsos quam celeros videntur deeepisse , vel ncgligeuliae vel inftrmitati humanae
altribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omne paucissimis tradi
praeeeptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse putem, nisi inanem arrogantiam
At quod indignissimum est, cum eaptiones , cavitlaliones , calnmnias
video, quas et exereent et docent, non possum eis non sueeensere .... palaestrae pro
mitiliae diseiplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id
quod ex comparatione rheloricae diiudicari pote'st. Nam quid aliud est dialectica,
quam speeles confutationis ? Haee ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex
quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VIII, Anm. 23). Dialectici est syltogismo
uti. Quid non orator. eodem ulitur? Imo utitur , nec eo solo, verum etiam enthymemate,
epichiremale, adde etiam induetione. Sed vide, quid interest : dialecticus utitur
nudo, ut sie loquar, syllogismo, orator autem vesiito.
53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse
.... in hoc, quod eos a laqueis vindico caplionibusque sophistarum, qui nova
quaedam vocabula ad perniciem adversariorum confinxerunt relicta veterum consuetudine
loquendi, non alia malignitate, quam illi, qui in proeliis spicula veneno lingunt;
.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus , sed sub eodem
imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolint posthac dialectici
illi atque phitosophantes in suorum quornndam vocabulorum inscitia perseverare,
sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere. I, 3, p. 24:
Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitatissima lo
quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et sitieibus strata. III, 14, p. 299:
Quo minus itlos tolerare possum, qui etiam ab arte el ab usu deficientes volunt esse
diversa „Video Platonem" el „Platonem video", „Mundus fuit ab aeterno" el „Ab
aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.
54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affectato magis, quam necessario
numero (p. 9) In quorum transtatione quem polius quam Quintilianum
sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt je
nem prineipalia, sed non, ut isti vocant, generalissima , quemadmodum et species
specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et
species specialis, sieut nec materia materialis ete.
XXI. Laurentius Valla. 163
scendentia15)', die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 56),
die grammatische Bildung der Substautiva auf „itas" bl) , und überhaupt
die formalitates 5S) ; nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"
und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle bi>) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphyriana
ttu) , entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik B1). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sei02). Die Art und Weise, wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualüas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p. 10: Altera sunt primordia atque principia , quae isti transcendentia
appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unum, verum, bonum (s.
vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,
unum „una res", rerum „vera res" , bonum „bona res", ita ens „ea
res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabulum est et prae nimio
onere ambulare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus
transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem
negat iusto maiorem.
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — »am adiectiva in substantivum
conversa dicuntur concreta —, dispulemus (p. 22) Haec ipsa , quae nego
praedicare concrete , fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume
rus singuluris adiectivi in substantivum neutrius conversi solam qualitalem praedicat.'
Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918.
57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quiddilas,
identitas , perseilas, haeeeeitas" ete., barbariei quodam
gurgite prolata; nam a substantivis formari nequeunt.
58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihit interest; .... esse namque
hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris
simitibus dico.
59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate
discedere simulque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit
— exterminare; sin tiessentia" , ab usu iam recepto recedimus; et tamen utrocunque
modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritali et consuetudini suam
cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,
quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de Mo, quod vocat
Aristoteles materiam, id vocemus essentiam. "*
60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphyrius distribuit in corpoream et incorpoream
Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex corporea
fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad
meam autem tegem erit spiritus sive anima (p. 40) Nihit aliud est species et
genus, quam pars et totum (s. Abschn, VIII, Anm. 36 ff.).
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtulibus, C. 11 De corpore.
62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap
pellant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;
hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim
vocaiiir qualis in stalua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" si
gnificat? 0 depravatrix naturalium significationum peripatetica natio!
63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est
nomine „aeeidens". Mihi duo tantum placet esse et in haec recidere cetera, qualitatem
et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität und, C. 16, in naturphitosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt
\ 11*
164 XXI. Laurentius Valla.
dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintiiianus u4).
Die Lehre vom Urlheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten65); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl. 66), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend
ist, und das singulare kurzweg mit dem particularen , sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identilicirt ü7) ; die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er
C. 17, p. 101: Constat, illud, quod vocant silum, aut actionem esse aut qualitalem;
(p. 102) quin etiam illud, quod vocant relationem (p. 103)
Magnum et parvum , multum et modicum, longum et breve , sunt Ma quidem quantitatis
, sed tamen et qualitatis , cui maximi quique aülores .... quantitatem subiecerunt,
quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Abschn. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:
„Ubi" an aliud erit , quam aut substantia aut qualilas aut actio? .... p. 113:
Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoscinvus; neque atiud est prius
et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles magis elaborare, quam ut
scientiam suam intricel et innodet; sicut enim substantiva nonnunquam recipiunt ma
gis et minus, ita nonnunquam adiectiva non reeipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descriplio erit diffinitio ; quippe descriptio est qualitatum
omnium, quae alicui rei assunt, /ol eiusdem actionum explicalio (p. 129)
Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, txplicat, quid sit ;
oplime Quintilianus ete. (s. Abschn. VIII, Anm. 33 a. 35) p. 133:
Nonne ubicunque Quintitianum nuneupo , videor velut Achitlem inter heroas nuncupare?
65) II, 1, p. 137: Oratio est vocum ex institutione artificis significantium
congrua complexio. Una quidem simplicissima , quae vel duabus dictionibus
potest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera rero plenior,
quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syllogismus
Tertia autem plenissima, quae constat ex plarimis, qualis est oraloria. Sodann folgt
betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der. Redetheite und der togischen
Satztheite, d. h. Subject, Prädicat, Copula.
66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialecticorum sunt,
quid sit denominativum , aequivocum, univocum p. 141: Haec omnia litterarii
sunt ludi et grammaticorum magis, quam dialecticorum.
67) C. 3, p. 142 : Enuntiationum altera affirmativa altera negativa
Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex „non, haud" , sive com
positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione
(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particularis ; nam ea,
quam dicunt singularem, et ipsa particularis est (p. 144) Ea, quam indefinitam
appellant, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit" , dum
tamen et itlud meminerimus, nonnunquam aeeipi particulariter , ut „Elephas hoc
facit".
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus; nam licet maior atque amplior
significatio praedicati fere sit , quam subiecti , non tamen amplius ac lalius
aeeipitur praedicatum , quam subiectum , ideoque cum Mo converti polest , uf
„Omnis homo est animat" , non ulique totum genus anrmat, sed aliqua pars huius
generis ; nam Cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).
XXI. Laurentius Valla. 165
„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären
Urtheiles) als singulär bezeichnet69); äusserst schwach auch sind
seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss
des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische
Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung
verhält er sich, —-was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 7
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff
der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus
zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen
ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enumerantes
omnia Universalia affirmativa: quisque unusquisque singuli
quique universus cunctus .... omnis quisquis quotquot.
Negativa signa per se nulla sunt, at composita ex adverbio et signo particulari, ul
nullus nequis nihit .... nemo nevter Adverbia sunt universalia
affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa : nunquam, nusquam,
nuspiam, necubi, nequaquam Signa particularia sunt: Aliquis, quispiam,
quisquam, ullus, nonnullus, nonnihil. ..... Mihi „atiquis , quisquam, quispiam" pro
pra ridentur esse particularia , „quidam" vero non aliter se habere, quam id,
quod appellant terminum singularem.
70) C. 6, p. 157: Venio nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque
materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam
postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio
cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"
et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio
componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.
11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest , ut
„Non quidam legit" , quod dictu absurdum est. (C. 12, p. 178) In nonnullis
quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo
compositum, et idem adiectivum cum adverbio ncgativo, ut „iniustus" et
„non iustus".
71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae
falsae. Sed .... verum falso et falsum vero contrarium est, non falsum falsa, quia
nec verum vero C. 15, p. 186: Cur appellant subcontrarias, quae sint ambae
verae In formula vestra vitium est, qui vultis has esse subeontrarias C.
16, p. 191: Idem in contradictoriis , quod in ceteris , usu venit, ut ex altera parte
sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitote sive in actione (ob.
Aom. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruple! oppositio Ego omncm
negationem sentio esse privationem quandam.
72) C. 19, p. 197: Enuntialionem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum
nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntialionem modalem , tantundemque
momenti, quantum illa sex habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, decorum
u. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conelusione esse sicut veritatem
in omnibus partibus argumentationis.
73) C. 20, p. 204: Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentationes, cognoscamus.
De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischen
Topen).
166 XXI. Laurentius Valla.
Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse ehen Prämisse sei74). In
der ersten Figur, böi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singulare Urtheile
anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,
d.h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei76). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne 78). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren"79). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium
syllogismi Ego dixissem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii
argumenti per tres partes elocutio, quae sunt propositio , assumptio, conelusio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in faciendo pane farina et
aqua; manus conelusio est , quae duas superiores commiscet et in unum redigit;
nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, lertiam esse itlorum
prolem (p. 250) Quid causae -est, cur non possumus sie facere syllogismum
„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animat"
quasi quibusdam gradibus ascendentes Annon in saltando quasdam choreas in
dextrum , quasdam in sinistrum agimusl u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus
delectati „Barbara" vocant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus vocaverunt,
constat e duabus enuntiationibus etc. etc. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu
haben, welche derlei Runstausdrücke enthielt, ohne aus Petrüs Hispanus übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,
ut „Tu amas omnes tuos cives, hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos
omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulares ; hoc enim negatur
fieri posse. Sed cur negatur? „Sempronius unicus huius defuneti filius ab
hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius ;
ergo sum ab hoc haeres institutus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et
parte, quae in genere et specie; exempla: „Tota Italia est in Europa, tota Campania
est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.
77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora multo,
quam hi quinque modi, quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt
Non possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exelamem: Cur non
potius coneludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritatis ine.rat?
Quid stultius, quam ob conversionem velle a via aberrare?
78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particularibus eliam posse fieri
puto, ut docent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram
reduci ad primam, quasi non possit et itla in hanc reduci.
79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,
sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam
vel probandam putaverunt ; et quo sit turpius, sexquipartitam faciunt, cum aliae sint
quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)
Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum ; sed quo mihi syllogismos
aegrotos?
XXI. Laurentius Valla. Rudolph Agricola. 167
Anm. 72) von vorneherein abgewiesen80); dafür aber erscheint. eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweile z. B.
des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über .das Dilemma 83), über Exemplum 84), über Induction85)
und über Enthymema gesagt wird 86).
In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica 87) auch in
einem kürzeren Auszuge benützt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische
Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde 90) ; ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen , indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-
80) C. 10, p. 268: De hypothetico syllogismo an persolverit Boethius,
quod promiserit, ipse viderit. Ego certe eius formulis argumenta™ non ausim, quippe
quas neminem video usurpasse, nec tum longa praeeeptione res indiget, ut iüe fecit,
licet pluribus modis quam ab eo coltectis hyputheticus fiat syllogismus, per „si", per
,,quando" , per „ubi" , per „cum" , per relativa, per comparativa et alia huiusmodi.
(p. 269) Nescio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypothelicum,
sed non e converso.
81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit, ut duplici ac multiplici
assumptione et conelusione ulamur , ut „Soli pygmaei ex hominibus non
erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi erubescunt, ergo non sunt pyg
maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".
82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci oojgov vocant,
cum alius ab alio deineeps excipitur In huiusmodi materia spectandum est ali~
quando attentius, quid sequatur, quid repugnet.
83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIII, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolphi Agricolac Phrisii de inventione dialectica libri omnes scholiis
itlustrati loannis Phrissemii, Alardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scholia
congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epitome commentariorum dialecticae inventionis Rodolphi Agricolae per Bartolomeum
Latomum. Coloniae 1532. 8.
89) De inv. diat. II, 1, p. 212: Inextricabilis aliqua eruitur disputatio , quae
tempus extrahal et inani strepitu audientium feriat aures; docent , quemadmodum
pueri solent , in aenigmate proponere, quae ne tum quidem, quam docuerint, vel ipsimet
, qui docent, vel illi, qui didicerint , sciant p. 213: lstam miseram et
cavitlosam loquendi sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non
prodesse, sed etiam abesse plurimum
90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben i. J. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgaben des „lAbellus de formando studio, cuius autores sunt
Rod. Agricola, Erasm. Rolerodamus, Phit. Metanchthon" , z. B. Coloniae 1532. 8.), p.
4: Civite ius alius, alius pontificum sanctiones, alius mediemae artem discendam sumit;
plerique etiam loquaces has et inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam
vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel etiam , ut verius
dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,
haec subinde, ingerunt inculeantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem
in teneris adhuc annis enecant.
168 XXI. Rudolph Agricola.
eVst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit93), daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will 94). In solchem
Sinne gibt er im 1 . Buche eine Aufzählung der Topen 95) , wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf
fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität
als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-
boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-
91) Ebend. p. 8: Quidquid apud. autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum
quam maxime propriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone
Si quid scribere voles , aptimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio
sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus
verbis explicare.
92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum eapita habeamus, cuiusmodi sunt virtus,
vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis latius ista et per omnes locos dialecticos
fuderit , quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et
ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.
93) De inv. diat. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet
dicere probabititer.
94) Ebend. 1 , 3 , p. 23 : Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis
phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, atlingunt,
hunc primum pueri discunt, Jiuic ultimum senum studium immoritur Sed
videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter
atque aperte proferret, quaecunque invenerat, ut praeter laborem, quem ipsa rerum
esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiieeretur difficultas, qua necesse
haberemus, meutem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere. . . .
p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi
detur eorum conelusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur
egisse, quam ut CHceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum
alteri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).
95) Er selbst nemlich theitt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni
und externi ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio , genus, species,
proprium, totum, pars, coniugata) und cirea substantiam (adiacentia, actus, subiecta),
die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effecta) und applicita (destinata,
tocus, tempus) und aeeidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, comparata,
simitia) und repugnantia (opposita, differentia).
96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis solent quaeri, sintne aliquid
extra animam, i. e. extra cogitalionem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,
an distinguantur a singularibus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,
quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alieuius est, cuius simite potest in
alterius itidem essentia reperiri , ut sit universale nihit aliud, quam essentialis
quaedam in multis simititudo p. 55: Esse ergo aliquid universale extra ani
mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum
quiddam a singularibus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua
in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali
conveniunt, differunt autem notione vel proprietate, quam, qui loannis
Scoti sectam tuentur, diffcrentiam individualem vocani.
97) C. 7, p. 59 ff.
XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169
zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintiiianus an;
erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes 100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialectica 10
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronjanischrhetorische
Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen
Topf goss. Er eignet sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile 102) , bei welchem er in sehr willkürlicher Weise
enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen
Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches anzugeben104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste
(boethianische) Lehre über die Quinque voces und die Kategorien 105);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-
98) C. 29, p. 207 : Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum naturam,
nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultro fere in animum incurrunt et apertiores
sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).
99) II, 1, p. 214: Rationem tractandi locos unus Quintilianus conatus est explicare
et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostromm
memoria Raimundus quidam cognomento Lullus, .... qui artem quandam,
quam ex nomine ilhus Lulli vocant, extulit, acuti et non segnis ingenü indicium;
sed quoniam non litteras sciebat, non ullam aliam dignam docti viri nomine pereeperat
doctrinam, et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset, perspicere, et si forte
perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; voluntatem
quidem laudes, ignoscas ingenio.
100) III, 18, p. 341: Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum
alteram inductionem, alteram vulgo vocant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,
ut omnia, et prope ad verbum ratiocinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII- Anm. 53 ff.).
101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii
de re dialectica liber, scholiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustratus.
Lugduni 1559. 8.
102) p. 9: Dialectica est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disserere vero nemo poterit ditigenter, nisi , quae invenerit dicendaque iudicaverit, ea
sie coniunxerit, ut illis datis, quod intendit, neeessario consequatur ; quam orationem
graeci syllogismum dicunt, latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propositionibus
constat ; omnis propositio, si simplex est, duabus terminis connectitur
(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).
103) p. 20: Omnis oratio, qua necesse est aliquid de aliquo vel asserere vel
negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur ; sin ut
verum vel falsum, propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An
gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21: particulari singularem annectimus),
über Entgegensetzung, Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per aeeidens
und per contrapositionem) der Urtheite.
104) p. 31: JVunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci
voces, latini praedicabitia solent appellare, deinde de praedicamentis et de praedicatorio
syllogismo pauca admonebimus , postremo de propositione hypothetica et syllogismo
et de definitione et divisione disseremus nec omnino ea praecepta contemnemus,
quae eins rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naluram complectuntur.
105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;
s. Fabricius, Bibt. gr. X, p. 726.
170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Politianus.
kommenere Form das Enthymema sei 106); die condilionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren für naturgeuiäss und erblickt in ihnen die Grund
lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu
sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmlliche drei Arten
die ciceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die Eintheilung 110), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in .die
Rhetorik hinüberwendet 1 1 J).
Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört
106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis
; qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfectus est; si vero duabus, im
perfecta est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,
wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter
minologie des Petrus Hispanus erörtert , von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)
sagt: Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subiicient.
107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunctione
conficitur. Oratio ea triplex est: quae „si" rationali particula, quae „vet" disiunctiva
, quae copulativa „et" aul partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis
duabus partibus constat Hae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem
appellant, ordine quodam nalurae inter se referuntur; .... in copulaliva
et disiunctiva non natura, sed eins, qui dicit, iudicio disponuntur Affirmativa
vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repugnat
ld praeeeptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices
conelusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appellant , examinandas
plurimvm valet. Est tamen et alia ratio, qua,- verane sit an non rationalis , perspiciamus,
et communis ei cum conelusione simplici, locorum videlicet vis atque
natura.
108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunctiva
et copulaliva oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen , welche wir aus Cicero's Topik kennen , s. Abschn. VIII, Anm. 60.
109) p. 118: Simplex conelusio est, quae unius propositionis necessaria consecutione
conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialectica scripserunt, mulla
dantur praecepta , quorum cognitio et difficilis est et parum utitis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). lllud longe magis necessarium ad dicendum, locorum vim omnem
rationemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,
verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus ; nam i(ose
habent, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt genera: substantiale,
describens, per partilionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33 — 39,
u. Abschn. XII, Anm. 103—108.
111) p. 160: Obligationem iuniores appellant, cum nee necessaria nec impossibiti
re proposita de ea sie disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob rudilatem
inscitiamque sordescere iam feeerunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,
quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,
ideireo dicitur obligatus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod
posuit, esse videatur. Quam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia utitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath
schläge und Beispiele).
112) Uebrigens s. Iac. Mähly , Angelus Politianus, ein Culturbitd etc.
Lpzg. 1864.
XXI. Angelus Pontianus. 171
zu den principlosen Eklektikern. Seine Praelectio in priora Aristotelis
analytica 113) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine
schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae
leclio de dialectica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be
griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen
über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"
anwenden. zu dürfen glaubt114); ausserdem erzählt er uns dort unter
üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus
welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an
schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re
gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge
schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des
Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik
am ausführlichsten behandelte116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss
in diesen Dingen gewesen sei , ersehen wir aus seiner unter
dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den
Marcianus Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarischstoische
Sophisma, welches *Psvö6[isvog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.
Abschn. VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).
113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.
114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non itla guidem, quae ars
una omnium artium maxima dicitur cademque purissima philosophiae pars est, quaeque
se supra diseiplinas omnes explical, omnibus vires aecommodat, omnibus fastigium
imponit; . nec ipsa talibus minutis vacat, sieul neque litteris , sed veritate perspecta
haec ipsa plane pervidet, sed materiae sordes reformidans volutare in eis logicam
sinit.
115) p. 529 : Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fuerint
scholis , strues vobis monstrare librarias potero, ubi Theophrastos, Alexandros,
Themistios, Ammonios, Simplicios, Phitoponos, aliosque praeterea ex Aristotelis familia
numerabitis, quorum nunc in locum, si diis placet, Burteus. Hcrveus, Oeean, Tisberus,
Antisberus , Strodusque sueeedunt (man sieht, dass es Politiamis ebenso gut, wie
Cicero, versteht, vom blossen Hörensagen zu schwätzen; denn der „ Antisberus"
ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. h. Hentisberus). Et quidem ego
adokscens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris philosophiae dialecticaeque
operam dabam, quorum alii graecarum nostrarumqne iuxta ignari litterarum ita omnem
Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositatis itluvie foedabant, ut risum
mihi aliquando , interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,
quanquam nova quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque proferre videbanlur,
nihit tamen omnino affcrebant , quod non ego aliquantn antea deprehendissem in iis
ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia fuit huius beneficio Laurentii Medicis,
cuius totum muncris hoc est, quod scio, quod profiteor p. 530: Quare ades
auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae philosophiae primordia non iam
de lutosis barbarorum lacubus, sed de graecorum latinorumque nitidis fontibus hauri
mecum.
116) Opp. p. 517-528.
117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.
118) Epist. Lib. VII, Ad Manulium, Opp. p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)
ut mendaces nolavit Epimenides, qui tamen et ipse Cretensis, ut mentiri non minus
potuerit; ideoque non mendaces illi; sie ergo verus Epimenides ; atque ita rursus Uli
■
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift ,,De expedita ralione argumentanäi" l19)
einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit
der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque
voces120), dann die partes propositionis , deren er nicht drei, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)
und endlich die Kategorien rechnet 123). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt125), daher uns
natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet 126).
So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst
allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Bhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaces. Vides hunc dialecticorum if/evddfttvov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte
man längst aus Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Kgrjxeg äei
tytvoxal, xaxct 9-rjgia, yaoxigtg ägyal".
119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.
120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.
121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum Ita
prisci, quibus aeeedimus potius , quam iunioribus, qui praedicatum , subiectum et copulam
partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.
122) p. 191.
123) p. 194 ff.
124) p. 207: Consequens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera oslendamus
Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.
III, 8; vgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)
125) p. 209 ff.
126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo : Syllogismus seu epichirema graece ,
at latine hoc aggressio, itle ratiocinatio ; et epagoge a graecis dicta, a latinis inductio.
Ex syllogismo ftt enthymema, quod commentum nominamus , sicut ex inductione
exemplum atque simititudo. Syllogismus constat ex propositione , assumptione, complexione
u. s. w.
XXII. ABSCHNITT.
REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergäbe sich
eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik;
denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde
Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombard us und
die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes
sein sollen , gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-
Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —
exempla sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht
schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des
Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 XXII. .loh. Capreolus.
gemein , dass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan
delt wurden , und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit
gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thuu — , sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5. Jahrhunderts
die Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h, die Thomisten, es an gehässigster
Denuntiation nicht fehlen liessen.
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317) sind alle Autoren,
welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum
pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte
und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen" Richtung nicht erweh
ren *). Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Berechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus
gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen Hateriales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen oflen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Fonnulirung des Partei-Unterschiedes finden , worauf eine einflussreiche
Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480 — 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen
zur Darstellung kommen, worauf nachholend die gleichzeitigen Scolisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten
und Eklektikern zu sprechen sein wird.
So begegnet uns zunächst Johann es Capreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in
seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä-
1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „gläubigen"
Publicum vorzureden, dass die Lehre des „heitigen" Thomas gegenüber den Uuchwürdigen
Occamisten in „unbefteckter" Reinheit sich fortgepflanzt habe.
2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.
XXII. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorbellus. 175
gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den
reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).
Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de
Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und
häufig benutzter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des
Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar
verfasste 4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über
die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende
Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn, ein paiir Verse bei
zufügen6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter
Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver
schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei 8) ; und hieran knüpft er sogar eine von
3) Er bekämpft (Prot. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolus, dass die
Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsätzlich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,
sed ut sunt intentiones" (I, Dist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auflassung der
Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Paludanus, Occam,
Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prot.
Qu. 4, p. 34 f. n. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.
60 ff.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip
der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.
359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.
17, qu. 2, p. 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (logicae brevis expositio oder Logica oder Summula
phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorbellus: luxta
doctoris subtitis Scoti mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulas Petri
Hispani breviter enodabo.
5) f. 3 v. B: Artes liberales sunt seplem et continentur istis versibus:
„Gram" loquilur, „Dia" vera docet, „Met" verba colorat,
„Mus" canit, „Ar" numeral, „Ge" ponderat, „Ast" colit astra.
6) f. 4 r. B : Dyalectica derivatur a „dga" , quod est duo, et „logos",
quod est sermo „Dga" potest scribi per y graecum vel per i latinum;
.. . . unde versus :
Scribe per y graecum ,,dgali, „duo1' significabit;
Scribe per i nostrum, sie ,,de" tibi significabit.
S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 146, und hiezu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 r. B : Dialectica polest simri dupliciter : uno modo pro parte logicae,
quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie
sumitur in proposito.
8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi odo modis : pro obiecto, pro famulo,
pro il(o , quod ponitur sub alio , pro itlo , eni inhaeret aliquid, pro
176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.
den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",
insoferne dieselbe die entlegeneren StoUtheile des Syllogismus zum Gegen
stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch
hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprietates terminorum , nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sonderp aus
„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei1"). In der Einzeln-Erklärung
zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei
dung der scientia realis und sermocinalis 1 ') , verwerthet des Scotus
Auffassung der significalio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni
versalien 13), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,
haecceilas und formalüas 14), und aeeeptirt vollständig die Lehre des
Scotus betreffs der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik
und überhaupt bei jeder Gelegenheit.
Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich
der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss
reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man
tuanus, dessen „Logica" lc), während in ihr kein einziger Autor cilirt
wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusf und Paulus Venetus
beruht Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobüis ausge
schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs
zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdj17). Auch werden
Mo, quod praecedit copulam , pro subiecto propriae passionis , pro inferiori
respectu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :
Obiectum, verna, positum sub, cui quid inhaeret,
Quod prius est copula, proprii, logicaliter infra,
Quod simul ars et habet ; bis sunt subiecta qualerna.
Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.
9) f. 2 r. B (cd. Venet. 1516): Dicuntur autem isti libri logica vetus non, quia
primo fuerit inventa, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remota logicae;
non enim ita principaliler intenduntur a logico , sicut syllogismus, de quo tractalur
in logica novo. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.
10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, auetor tamen primo
determinat de propositionibus, quia in his sunt minores difficultales , quam in praedicabitibus
et praedicamentis In septima parte tractat de suppositionibus , quae
sunt extractae a variis tibris logicae; de syllogismo autem demonstratio , de quo
tractat Aristoteles in libro fosteriorum, non fecit auetor particularem tractatum.
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.
12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam); vgl. ebend. Anm.
129 ff.
13) f. 18 ff.
14) f. 27 f.
15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.
16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schi. Aeeuratissime emendata per
magistrum loannem Mariam Mapeitum Vincentinum. Impressum per Bonctum l.ocatellum
[Venctiis] 1492. 4. (nicht pagiuirt, sowie auch der ältere Druck, Pavia 1483).
17) Nultu est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo
ittorum complexorum „Homo est species, Omne est signum, A est littera" ; sed
in nulla tali est suppositio . materialis , quia nultum istorum est congruum nec est
XXII. Petrus Mantuanus. 177
bei der suppositio relalivorum die relaliva diversitalis abgewiesen ,8)
und ebenso Beschränkungen betreffs der amplialiu vorgenommen 19),
womit eine aus Marsilius entnommene Modification der appellalio Hand
in Hand geht*0), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio , cognosco
eine Verwendung21). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probaliones"
folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen
zu lassen23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De veritate proposilionis"
auf die significalio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst 2 4), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Ürtheiles (ebend. Anm. 468)
fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
propositio, sicut nec „Buf est syllaba" Et consequenter sequitur ultra, quod
nutla est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in lali mentali „Homo
est species" ; .... sed iila non est propositio, quia subiectum non est pars orationis
grummatice Sola suppositio personalis est suppositio Personalium alia
communis, alia discreta; communium alia confusa lantum, alia confusa et distributiva,
alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.
18) lSullum est relativum diversitatis, quia isti termini „alius, diversus" in talibus
propositionibus ,,Unus homo currit, et alius disputal" non sunt relalivi , quia
non refertur litlera alius" ad istum terminum „unus homo".
19) Frustra ponitur, participium fuluri temporis et praeteriti et etiam nomina
in „bitis" terminata ampliare subiecta Terminus non ampliulur, nisi supponat,
si ampliari possit; et ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera"
, cum non supponat pro aliquo.
20) De appellatione aliter dieimus sentientes , quod terminum aliquem appellare
formum est ipsum significare suum formale significatum respectu alieuius verbi praece
dentis vel partieipii , quod denotat, itlum terminum verificari pro materiali significato
formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia actum mentis, ut „scio , cognosco ete." , denotant cogni
tionen rerum significalarum a terminis sequentibus ipsa verba per conceptus synonymos
cum illis terminis sequentibus ista verba.
22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per copulativam , cuius
prima pars est indefinita vel particularis itlius universalis , et secunda pars est uni
versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distributo per signum
universale, praedicatum autem est oppotitum contradictorie praedicuto eiusdem propositionis
universalis, .... v. gr. „Omne animal currit" exponitur per „Animal currit
et nullum est animat non currens" ete. ete.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be
handett, nemtich die Exclusiv-, Exccptiv , Rednplicativ-Sätze , infinitum, tatus, aeternum,
semper, differt, Comparative u. Superlative, incipit et desinit, immediate.
24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum JVori omne, quod
est qunle, est quale per aliquam qualitatem ab co distinetum; est enim quaelibet
quulitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae
aliquid vel aliqua aliqualiter repraesenture Nihit polest aliquod iignum
significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunquc p'rupositionc data
non nliter, quam taliter, qualitcr est, Ma significat. Omne significatum unius
c antra dictoriorum est significatum alterius Impossibite est , quod una propositio
habeal plura significata principalia.
25) Voc.es aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,
qui aeeipiuntur ex modis suis intelligendi Figuru composita vel decomposita
Pranrl, Gesch. IV. . 12
178 XXII. Petrus Mantuanus.
folgen lässt, arbeitet er an einer Vennehrung der Schlussweisen, jeden
falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), wahrend allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent
setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn
Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,
Ferios, Baralipton, Celantes , Celantos , Dabilis , Fapesmo, Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos'1^); ebenso für die zweite Figur die sechszehn:
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Camestros
, Festino, Festinos, Fisteno, Fislenos, Baroco , Barocos, Boraco,
Boracos'21), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,
Felapton, Felaptos , Fampleto , Fampletos , Disamis, Disami, Dalisi,
Datisis, Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,
Frimeson, Frimesos 25) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon
continetur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriptis Omnis intentio
simplex est vera et verum rem significat llle lerminus vocalis aut scriptus
infinitus „non ens'1, si subordinalur alicui intentioni, subordinatur simplici intentioni;
sed nulla est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexa vocalia
aut scripta ,.]Von ens potest intetligi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut
sumus locuti de infinitis terminis, ita dicendum et de privativis, quia Uli lermini
„vacuus, iniustus'1 subordinantur simplicibus terminis eorum , sicul corum opposita.
26) Prima figura continet quindecim formulas Prima constituitur ex iribus
universalibus affirmativis, quae potest" designari per Barbara. Secunda formuta
habet praemissas modo dicto ordinatas coneludens particularem affirmalivam,
et hanc Harbari solemus nominare. Tertia ete et itlam solemus appellare Celarent.
Potest ex praedictis conctudi particularis negativa, quam formulam possemus
appellare Celaront. Quinta per hanc dictioncm Darii designalur (warum
aber fügt er hier nicht ein Dariis bei ?) . . . . Sexta per Ferio. Septima coneludit
ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava,
quae Baralipton appellalur , sequitur ex Barbari convertendo eins conelusionem
Nona formula Celantes appellatur Ex qua sequitur deeima Celantos Undecima
per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solet
Ex qua tertia decima, quae dicetur Fapesmos, coneludendo indirecte et de inconsuelo
modo loquendi Quarta decima designatur per tres primas syllabas dictionis Fri
sesomorum. Ex qua sequitur quintu decima coneludens directe de inconsuelo modo lo
quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).
27) Secunda figura habet sedeeim modos Primus signari sotel per Cesare.
Secundus modus haberi potest coneludendo particularem et per Cesaro si
gnatur Tertius habetur, si coneluderem indirecte, quem volumus per Cesares
signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui coneludit indirecte particutarem, .... quem
per dictionem Cesaros assignamus ' Sequens solet Camestres appetlari.
Alia est forma sequens ex Ma, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se
quitur una alia forma, quia ex prima sequitur Camestre, et ex altera codem
modo Camestros Item alia forma dici solet Festino Et si indirecte coneludimus,
aliam formam aequirimus , quam Festinos appellamus. Potest quandoque
syllogizari ex maiori particulari affirmativa et minori universati negativa coneludendo
directe, quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte coneluserimus, atium
modum faciemus, quem Fistenos appellamus. Beliquus modus Baroco dic'uur.
Ex quo inveniri polest alter modus indirecte coneludens , quem Barocos
appellamus. Item polest ex maiori particulari negativa et minori universali affirma
tiva directe coneludi , quem modum possumus nominare Boraco. Ex isto se
quitur Boracos indirecte coneludens.
28) In lertia figura prima forma est, quam solemus nominare Da
rapli Secundus modus nascitur ex primo indirecte coneludens, quem Daraptis
appello Alius modus est, quem Felapton dicunt Ex quo sequitur alter,
qui Felaptos esse potest, qui indirecte coneludit de inconsuelo modo toquendi
XXII. Pelms Mantuanus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent, Clamero , liirami, Frimeo, Baralipton, Clamentes, Clamentos,
Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos2i').
Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den
syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 512) über terminus resolubilis gesagt hatte30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Urakehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obiigationes an,
Et alium modum probant, quem dicemus Fampleto Ex quo alius sequitur, quem
Fampletos appello de inconsuelo modo loquendi indirecte coneludens Sequens
modus est Disamis Atius modus fit ex eisdem praemissis indirecte coneludens,
qui Disami appellari polest. Sequens forma est Uatisi. E.r qua sequitur Da
tisis indirecte concludens. Alia forma est, quae Brocardo nominatur. Alius
modus est ex eisdem praemissis indirecte coneludens, quem Brocardos appelto
Sequens forma est Brarordo ex maiori universali affirmativu et minori particulari
negativa coneludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecte coneludens
polest appellari Brucordos Alius modus est, . ... quem Fensen appellamus.
Sequens forma haberi polest, si ex eisdem praemissis ronelnserimus indirecte, quam
Ferisos appello. Alia forma est ex maiori particulari uffirmativa et minori univer
sati negativa , quam volo appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindicare,
si ex eisdem praemissis indirecte coneluserimus , quam dico Frimesos.
29) Figura quarta continet quindeeim modos „Omnis homo est unimal et
omne animal est substantia" ; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se
quitur alter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecte coneludens.
Tertius modus est Clamerent Ex quo sequitur alter modus, quem Clamero ap
pello Sequens modus Dirami nominatur Sequens forma est Frimeo ex par
liculari affirmativa et universati negativa indirecte coneludens Alia forma est,
quam designabimus per tres primas syllabas dictionis Baralipton Alius modus
est Clamentes Ex quo sequitur atius, qui Clamentos appetlatur. ... Item alius
modus est, quem volumus Frimeos appellare Sequens Drimasis appelletur
Sequens Fempesmo dicitur Item atius modus dicitur Fempasmos Penultimus
modus Frensison appellatur, .... ultimus modus Frensisos appellatur. Man
sieht, ilass er nicht einmal überall an die nüthige Umstellung der Prämissen denkt,
um auf die erste Figur zurückzukommen.
30) Terminorum, secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt me
dian et quidam immediati Immediatorum quidam sunt a priori et quidam a
posteriori. immediati a priori sunt lermini cotnmunissimi transcendentes vel verbüm
substantivum vel verbum ampliativum, ex quibus constituitur prineipium notissimum
a priori, sc. quodlibel ens est vel non est Terminus vero immediatus a
posteriori est terminus sinijularis demonstrativus , quo non contingit notiorem habere.
Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibiles, de quibus
dictum1 est (s. Anm. 23), quidam officiabites . Terminus resolubitis est terminus com
munis aul discrelus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminnm immediatum
notiorem reperire e andem rem signifikantem Terminum officiabitem appello ter
minnm non exponibitem habentem officium cadendi super complexum pn ipsum determinabite,
sicut „polest, contingit, scio , dubito, promitto" ete Sed isti termini
, ,possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum , falsum" non sunt termini of
ficiabites nec modales.
12*
180 XXII. Petrus Mantuaaus. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessen 31) , und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die Insolubilia (s. ebd. Anm. 569 ff.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Subtilissimus
tractatus eiusdem de instanti", welcher die hei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et
desinü" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigenihümliche
Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck, das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch
zu erleichtern; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,
dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin , dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Lebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knüpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Ruches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes proppsitiones"
angewendet wird 36). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner
Tractatus De sensu diviso et composito beigedruckt, welcher hauptsäch-
31) Quaestio, certificatio, pelitio, dubitatio, suppositio non sunt species distinctae
a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempla specialiter
ponemus Depositio est obligatio, qua obligatur respondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) Compendium perelarum ad introduetionem iuvenum in facultate logicae per
Paulum Pergutensem ete. s. I. s. a. 4. und l.ogica magistri Pauli Pergulensis.
Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt). /
34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novac inventionis in
rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dispositione omnia togicae pruecepta
adeo facititer ante ocvlos omnium studentium configurando praescribere , ul sensus
pariter et intellectus firmam quadam imagine facititatem et memoriam omnibus
per se ferant; qua in re ittud aüsus experimento permitlere , ul lange amplius per
mensem studentes eruditi hoc ordine valeant, quam si per triplum atiter insudaverint.
35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheitung des terminus,
wobei an lerminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheite und Syllogismus ist eine Wieder
holung des Petrus Hispanns; von da an aber hängt Pergulensis fast sclavisch an Pau
lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relativorum, ampliatio
, appellatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst
expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae
(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge
drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).
36) lntelliquntur propositiones esse simites in veritale, falsitale, necessitate, contingentia,
possibititate , concedendo, negando, dubitando Uicuntur propositiones
dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis et a/i'o
contingens vel possibitis, una concedenda et alia neganda vel dubitanda.
XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181
lich die einschlägigen Sophismen berücksichtigt37). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des
Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern , welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte 39). Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia" nebst deren Lösung vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare
zur zweiten Analytik 4 ') , welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaesliones" die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Benaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schi.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie
derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37) Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulensis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 540.
38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus.
39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Prima est Ferabrich dicentis,
consequentiam esse retalionem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); secunda
est Strodt et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,
ita quod consequentia est itlatio intetlectus inferentis consequens ex antecedente (s.
ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dicens , quod consequentia nihit
est , sed est aggregatum ex antecedente et consequente et nota itlationis (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554) Quarta vero opinio vult, quod consequentia seu
ipsa illatio sit passio, sicut dicit Gitbertus Pontianus, quod passio est ejfectus itlatioque
actionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,
quod in motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur
tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis, quo antecedens dicitur
inferre consequens , tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et lto
rum trium dico consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo
modo volo consequentiam esse relationem, sed respectum; et consequentiam esse
nomen verbale significans principaliter consecutionem passivum secundum Gitberlum
Porretanum.
40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt esse tenendam.
...... Haue ojjinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, quod nulla con
sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.
41) Appollinaris Offredi Cremonensis absolutissima commenlaria una cum quae- '
slionibus in primum Aristotelis Posterinrum Analyticorum librum (ed. Ant. Honoratus).
Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De
anima).
42) p. 1 B : In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,
de instrumenta delerminatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et consequenter
de aliis modis arguendi In discursibus Tationis quidam sunt, in
quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum coneluditur, non
182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.
der Terministen, nemlich mit der supposüio und auch (in einer physi
kalischen Monographie) mit „incipil et desinit) 43). Betreffs der Definition
der supposüio verhält er sich ziemlich conservativ44), und entscheidet
auch die Frage über die Zulässigkeit einer supposüio materialis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur beim terminus
vocalis oder scriptus vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere
Bestimmungen über die Geltung der supposüio determinatai6) , sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 47).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heimerich de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den
Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Dilferenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben 49). In ersterer Beziehung
tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est defectus rationis Pars lonicae,
in qua de primis determinatnr , iudicativa dicitur a iudicio, eo quod iudirium
est cum certitudine ; vocata est etiam analetica, i. e. resolutoria , eo quod iudirium
certum de effectibus haben non possit, nisi fial resolutio in principia sun. Pars vero
logicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellatur, eo quod inventio non
sil omnino neque semper certitudini coniuncta , et haee habetur in Ulms Topieorum
ete.
43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantnanus v. J.
1492 ist beigedruckt : lllustris phitosophi et medici Apollinaris Qffredi Cremonensis
de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrnm
Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) felieiter ineipit; und hernach folgen ohne speciellen
Titel die .,Suppositiones" des Offredus.
44) Non omnis aeeeptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est
supposilio Supposilio diffinitive est transitus verbi vel partieipii in termimim
categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotatur
actus eiusdem verbi vel partieipii Et ideo supponit subiectum huins
„chimaera intelligitur" , quia littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem
(vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).
45) Quaeritur, utrum dabitis sit supposilio materialis licet dabitis sit,
non tamen necessaria est ad exprimendum coneeptum mentis necessitatis absolute
Nullus terminus mentalis supponere potest malerialiter Quitibet terminus vocalis
vel scriptus supponere polest malerialiter.
46) Quaeritur, utrum bene dividatur supposilio personalis vel materialis in rommunem
et discretam Est haec divisio sufficiens Notificatio suppositionis
delerminatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,
sed a signo sumpta Licet sit haec divisio per aeeidentalia, tamen est suf
ficiens.
47) Quaeritur, utrum terminus sequens vel praecedens alium distribuere possit
vel confundere aut cum impedire u distributione Aliquis terminus alium distri
buere potest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nullius
terminus alium distribuens eidem remanens immediatus a distributione impediri potest
per alium praecedentem vel sequentem; impediri potest, dum non remaneat im
mediatus.
48) Problemata inter albertum magnum et sanetum thomam ad utriusque opi
nionis intelligentiam multum conferentia. edita a disertissimo viro Hemerico de campo
artium et theologicae professore eximio. Am Schi.: Opera et impensis Iohannis landensis
Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)
49) Der Anfang lautet: Cum animadverterem, modernorum figmenta a doctrina
Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et principia cuius
XXII. Heimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz der Universalien50), und zwar ausserhalb
der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"
, namentlich des Oceam , des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re
sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiebei beachten , dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei- Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden, allgemeinere Motive
Übet artis et scientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se
problemata neutraliter volutare, decrevi, praedictae controversiae obviare
Hic crqo est dicendorum ordo: Primo contra modernos sine argumentis haec incidunt
dubia sive quaesita: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separata a singularibus et an etiam sint in singularibus; an sint maleria vel forma
vel compositum ex utrisque: an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quinque.
His enim lucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promptum
erit, videre, quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vituperabitis
nova adinventio et contraria modemorum. Deindc subiungentur proßlemata,
quibus inter se antiquorum peritiae dividuniur, quac sunt haec: An logica et similiter
aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculativae ; an universale logicum sii
idem mm universali in re et ante rem; an esse singulare et individuum per materiam
sicut per comple.tam individuationis causam designatnr; an medium demonstrationis
potissimae sit diffinitio iubiecti vel passionis. Hierauf /olgt noch eine erkleck
liche Anzahl von physikalischen, kosmotogischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum exislens in multis, quibus dat
esse et nomen et ralionem, est Item esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc autem est universale Item esse hoc praesupponit
esse in communi.
51) Quod aulem universale sit extra animam, sie patet: Universalia sunt
de numero eorum, quac sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse, sunt
extra animam Prncterea universale est res, sed res est aliquid extra animam.
52) Quod universale non sit separatum a singularibus , sicut aiunt Plalonici,
nec omnino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singularium,
sicut dieunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur. quod universalia essent
monstra ad demonstrationem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,
Anm. 601 , und Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequerelur,
quod universale esset singulare Si esset universale dumtaxat quid abstractum
a singularibus in anima , sieul quidam communis conceplus in anima et tenuis similitndo
singularium. quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dieti phitosophi
primo Vostcriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et necessariorum
(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis arcbidoctor fuit et prineeps Ari
stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Autricuria
gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnatam
Parisiis Oeeamicam discoliam cum collegis suis, sc. Buridano et Marsitio,
qui Oeeam Anglicus fuit aemulator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Absthn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum
antiquorum Universalia sunt, et non sunt tanhim in anima nec extra ani
mam separata a singularibus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibus.
53) Universale non est maleria neque forma partis materiae proportionata nec eliam
hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma totius
resultans in composito ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex
praedictis palet, universalia non esse corporalia Dumtaxal sunt quinque uni
versalia.
184 XXII. Heimerich Campen.
zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten , welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei 55). Ferner
hatte sich eine Controverse darüber erhoben , ob die Universalien in re
identisch mit jenen post rem seien, wobei die Albertisten mittelst einer
„identitas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's
fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
über das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine
Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissima demonstratio, wobei jedoch Campen
es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben58). Weiteres über
diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. u. unten Anm. 63 ff. Auch darf hervorge
hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis , realis , terminista"
nicht bedient.
55) Restat nunc dissolvere problemata inter Albertistas et Thomistas Videtur
enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculativae
Opposition huius arguitur ex multis secundum viam beali Thomae, quod istae
scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,
Anm. 491) ; dicuntur artes et non proprie scientiae, quia plus habent de modo
praxis , quam speculationis (ebend. Anm. 490 f.), et sunt modus generationis
(ebend. Anm. 489 ff.); sunt organicae et adminiculares (gerade diess hatte
aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque
genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter
et principaliter speculativae Sicut enim intellectus practicus dirigit munum, ita
speculativus dirigit linguam; igitur habitus, quo regitur lingua, est specu
lativus.
56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativa»)
sie proceditur: .... Universale in re est vera natura rei, sed universale post rem est
species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses
Motives der „Thomisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Uaec quaestio est amphibologica
non possibitis una responsione categorica terminari, et ideo distinguenda
est; aut enim quaeritur de unitale universalis simpliciter aul de unitale universalis
secundum quod universale est Manet tamen ibi identitas analogiae et proportionis
ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo (ioctorem meum Albertum magnum
Universale secundum esse vel secundum actum suae universalitaüs non po
lest mauere idem, sed salvatur idem secundum essentiam Et hoc vull doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.). - -
57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliler autem
dicunt Thomistae , quod in indivithio sunt duo, sc. esse indivisum in se , et hoc est
a materia, et aliud est esse divisum a quolibel alio , quod dicunt oriri a quantitate
(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et
haec est vera delerminatio huius quaestionis secundum meutem Aristotelis et venerabitis
domini Alberti magni.
58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel
subiecti (s. b. Albert, Abschn. XVK, Anm. 475) Videtur enim, quod tale me
dium non potest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beati Thomae
huiusmodi diffinitio subiecti est Meo iudicio ingenium fidelis inquisitoris polest
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (hesonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens und Betens und überhaupt der Heiligkeit,
Albert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit
nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem öniversitätsleben
selbst gegriffen.
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen anliqui und
moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es han
delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht
lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des
selben zu durchschauen 61).
sine contradictione utrique parti non irralionabititcr inquiescere , nam subiectum
dupliciter capitur; uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantialia,
alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum.
59) Manuale scholarium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel
alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magistrum, qui
Albertum, quem vocitant doctorem magnum, imitatur ; itlius sequar doctrinam. Bart.
Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res Ma me tatet, verum nomen
Alberti praestantius est. Bart. Certe non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.
Certum est, quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentes , si quidem mea
coniectura est, tantum ex operibus , sc. devolione et ieiunio, abstinentia sanctitatem
obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam meruisse magnitudinis
nomen; cernisne, quod iam praeconium ad philosophinm splendidius sit? Bart.
Velim me esse cum sancto Thoma. Cam lnsuda ieiuniis ceterisque praeceptis
ad beatam vitam ducentibus , et eris comes eius vitae sanctitatisque particeps ;
ex studio artium hoc non pereipitur, sed ex contemplatione divina. Bart. Nihit prodest,
verba evomere; mea sententia fert, elaram esse doctrinam beati Thomae. Cam.
Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.
60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450—1480 an; ich
witl nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreihung einzelner Autoren zerstüSkeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-
Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,
welche sich bei lac. Thomasius , De sec.la nominalium , und bei Morhof, Polyhistor,
II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un
tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. R. sogar bei Fr. Zarncke
in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Brant). In Zu186
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge
duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen
der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahrae gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge
schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean
Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XL, über die Modernen ein Bann ver
hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,
namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" und „nominales" oder
„nominales terministae'1 interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem
kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend* einer da
mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge
schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund
lage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge
gengesetzter Art ist Aschbach's Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner
seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit witlen alle Archive der damaligen
Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine
Geschichte der „Logik", nicht aber um eine Geschichte der phitosophischen Facultäten
handelt, auf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber
würde ich jede specielle Mittheitung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
.62") Bulaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque
doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere
tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eins commentatoris
Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aqteino, Aegidii de Roma, Alexandri de Ales,
Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis
temporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae
more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam , ac
eandem ad sacrosanctae dei ecelesiae ac fidei catholic.ae aedificationem iuvenumque
studentium eruditionem lange utitiorem esse et aecommodatiorem , quam sit quorundam
aliorum doctorum renovatorum doctrina, ut puta Guitelmi Okam, monachi Cistereiensis
de Arimino , Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten
Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,
quos nominales lerministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edieimus,
alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorumcunqne
sibi simitium, in eadem ciritate aut alibi quoquoversum in regno nostro deinceps
nec palam nec oeeulte quovis modo nullatenus esse legendam, docendam et dogmatizandam
aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo
partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius commiltentes , quatenus omnes
et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitatis supposita (die
Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina
lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat seu capi faciat
sub eademque facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit
genossen, des Robert Gaguin, theitt Buläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium
celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et
elavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vinetos esse, iussit rex Ludovicus.
Putares, misellos codices arreplitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes
impetant, esse ligalos; sie indomitos leones et belluas vineulis cohibemus et carcere.
Realibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibns tantum suus est honos et libertas,
quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 187
uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür, dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schi.)
wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer
salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominales genannt („illi nominales dicti sunt", d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Formalitales keinen Gebrauch machen wollen, hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum
mit Einschlnss der Insolubilia, Obligaliones und Consequentiae legen,
während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie
wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Sleph.
Baluzi, Miscelt. IV, p. 531 f: Uli doctures nominales dicti sunt, qui non multiplicant
res prineipaliler siqnatas per lerminos secundum multiplicationem terminorum;
reales autem, qui e contra res multiplicatas esse contendunt secundum mulliplicitatem
terminorum; v. g. nominales dicunt , quod deitas et sapientia sunt una res et eadem ;
reales autem diennt, quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalizantes , wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,
Anm. 595 u. 607 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das
Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam
et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a quibus
dependet veritas et fahitas orationis et sine quibus non potest fieri perfectum iudicium
de veritate et falsitate propositionum ; quae proprietates sunt suppositio, appellatio,
umpliatio , restrictio, distributio, exponibitia; cognoscunt praeterea obligatio
nes et insalubitem naturam, vera fundamenta argumentorum dialecticorum , et omnes
eorvm defeetvs; quibus rebus instructi de unaqvaque argumentatione facititer coqnoscunt,
an bona sit, an mala (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).
Reales autem haec omnia negligunt et contemnunt direntes ..nos imus ad res, de terminis
non curamus" (s. ebend. Anm. 609V Die hierauf folgende Verteidigung des
Nominalismns . weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen
Verdiensie hin, welche sich Männer wie Peter v. Ailly und Joh. Gerson auf dem
Konstanzer Concitium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promemoria heisst es': In iis, quae nonrinalitatem et realitatem concernunt, pars nominalium
semper est fidei conformior et ab ecelesia frequenter approbata: pars autem
realinm periculosa et in mullis ab ecelesia reprobata, vi patet in materia universalium
(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitale propositionum Cd. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et
de multitudine entium sine causa In iis impertinentibus ad nominalita lem et realilalem
nominales sine comparatione minus errant , quam alii, et semper pro uno
errore reperto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur quatuor mit
quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum se offerunt nominales.
64) ftvlaeus a. a. O. p. 739: . Le roy m'a charge' faire deelouer et defermer
lous les livres des nominanx qui ja picea furent sceellez et elouez par M. d'Avranches
es colleges de la dite universite ä Paris , et que je vous fisse seavoir que chacun y
estudiast qui voudroit.
188 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten , sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über
haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg
knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver
lässige Kunde , dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via moderna"
nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt
lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprietales terminornm und in ausführlichster
Weise die Lehre vom Urtbeile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten
nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg
nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach
lässigen , welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an
die Kategorien finden60). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-
65) [Cas. Wundt, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]
Programma memorabitia nonnulla ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Hei
delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetbeitt ist: In eadem
convocatione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et augmento
admitteret viam antiquorum in hac universitate ; et placuit facultati propler
diversa motiva , quod non expediret, et hoc fuit tunc conelusum. Ebend. folgt die
Notiz, dass i. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen i. J. 1452 ,.realium phitosophia in hanc academiam invecta fuit", und
zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,
aber (p. 20) „nec ad divisionem ciusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,
alia alium habeat decanum, sed potius ad capitis tendat unitatem. Der Heidelber
ger Rcctor Joh. Heinr. Hottinger, welcher in seiner Oratio secularis „Collegium sapientiae
restitutum" Heidelb. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen
kommt, substituirt die spätere Terminologie: Apostatam eum appellare consueverant
qui o realistis v. gr. in aliorum tranüsset castra Hine obvia verborum portenta
„Novista, Realista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",
s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae
et antiquae, viae modernorum et antiquorum; haec realistarum et Thomistarum, Ma
novistarum et Oeeamistarum dicebatur ; appellabantur autem nominales, quod Orcatmis
et ftucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas defenderent.
66) Manuale scholarium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. Non
solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae consecuti sunt.
Cum. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.
Offendis veritalem , nam eruditissimi vili reperiuntur inter modernbs. Nonne audisti,
in quibusdam terris eos possidere integras universitut es , ul Viennae, Erfordiae (s. d.
folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat tam. Scio quidem
et intelligo, sed fama corum parva est; elaborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis
opinionibus. Bart. JVon recte intelligis , nam elari sunt in enuntiationibus et
syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argu
menta tionis facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.
Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicahitia Porphyrii, Kathegorias
Aristotelis , in quibus aut parum noscunt aut nihit. Bart. Turpe esset, tam elaros
viros illa non intelligere; animadverte regulas consequentiarum, in quibus usitatissimi
sunt ; integrum observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabitem) argumentatio
XXII. Anliqui und Moderni an den Universitäten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen hei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseiligkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte67).
In Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via
nis et syllogismi, et cum universalia praedicamentaque prineipia sunt argumentationis,
necesse est ut pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentatione ; sed hoc
intcrest: alium habent docendi modum, quam realistae Cam. Quid tamen ulilitatis
in se habet modernorum via? Bart. Non tanto amore amplector doctrinam, ut
realistarum ; censeo tamen, nullius doctrinam esse spernendam Primum, quod
pro futurum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum
vim , in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque plane intelligunt, conversionesque
habent in raris propositionibus, de quibus his inferunt, qui non noscunt, plurima
inconvenientia; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se
continentes praeelare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his
proprietatibus censemus, quae terminos respiciunt , ut suppositio , ampliatio , ac de
propositionibus exponibitibus ; ac novissime multos paralogismos intermiscent,
in quibus magna amoenitas est; sie etiam inter arguendum tam repente os elauditur
respondentis , etiamsi protervus fuerit. En habes utititalem , quam ingentem repulo.
Cam. Est, ut ais ; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et cavitlosis
conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominalium,
ut cavitlosis suis veniant argumentis; non laudo. Cam. Sed decorum est,
scire solvere, et in hoc dialecticus probatur. Bart. Quis autem dies suos in sophismatitius
omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiae et facullates, qui
bus operam impendere necesse est ?
67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Cam. Arbi
trato} sum, Erfordiae velut partum esse novorum omnium. Quorsum iter est
tuum? Bart. flcidelberqam versus Cam. Expone modum universitatis vestrae
(ä. h. Erfurt's). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,
si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aut exereere (dass
von Wien das Gleiche gitt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um
kreis der modernen Logik, s. Rud. Kink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.
II, J>. 275). Com. Quam ob rem? Bart. Propter dissensiones , nam litigia concitantur,
e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia; ad evitandos vero huiuscemodi
concertationes unam viam habere existimant. Cam. Id laudandum non est , nam si
multiplex esset via, acutiores fterent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.
Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitalis nostrae
(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est longe alius , ut audio, quam vester ;
primum modernos non exeludimus ; si quid boni haurire polerimus , non recusamus ;
tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est cuique, resumere, quod probationibus
suis continere valeat; siquidem apud nos sunt atiqui, qui Albertum sequuntur,
qui Thomam in ditigentia, qui subtilissimi loannis Scoti vestigia observant etc
Ebend. p. 44: Com. Quae via nunc floret? Bart. Ue omni opinione reperies artium
cultores, at via doctoris sancti est amplior aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,
quondam universitalem plenam fuisse modernorum dugmatibus. Bart. Sic est, et adhuc
seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hiemit wäre, da
von Heidelberg die Kede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed
scholares non habent inelinationem ad ipsos. Cam. Quid autem de via dices vel doc
toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres
tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun
tur; sed parva est eorum audientia.
190 XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; "aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Aiira. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann 6S). Die Facultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Richtung, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte B9); der hohe Rath der Stadt
aber entschied anders, und es rnussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),
bis auf Wunsch beider Seiten i. J. 1 492 eine Vereinigung zu Stande
kam71). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken ~rl).
Frei burg im Rreisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Refehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Rursen geschieden waren73). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien, sowie auch zwei getrennte Rursen74).
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in
zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J. 1478) entgehen zu
können 7 b). Bemerkenswerth ist, ilass Leipzig und Greifswald von
68) S. With. Viseher, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 ff.
-69) Ebend. p. 144: Consulunt in omni fidetitale domini de universitale pro bono
eiusdem, quod procurare turaverunt, et avismt, quatenus Basitiensis civitas in uniformitule
viae contenta sit, quod, si eis moderna minus quidem placeat, magis suadent
antiquam aeeeplundam, quam ambas simul iungendas.
70) Ebend. p. 146 u. 166 f.
71 ) Compactata unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis lam
modernae quam antiquac viarum ex utraque parte suscepta et stipuluta. Ebend.
p. 140.
72) Nemlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Organon
nur Petrus llispanus , Tract. I. u. IV, hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsitius aul Petrus llispanus" (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615
am Schi.)
73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg i. Br.
(1857), I, p. 60: Cum praedictis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus Princeps
quandam Missivam misit, in qua sua Serenitas vult, ut universitas viam reulistarum
assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich
tungen in der Ueberschritt (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu
Scotistarum'\ so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Ueberschriften
der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neotericorum
(Nominalium, moderna via)" und andrerseits „In via Scott stamm (Realium) ; denn
dass die Scotisten wirklich zn den antiqui gehörten , wissen wir nun schon langst
(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).
74) S. Klüpfet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.
75) Rotmar u. Engerd , Annales Ingolstad. Acad. hrsggbn. u. fortgesetzt von
Mederer, Vol. I, p. 70: Verum cum in eadem facultoite et antiquorum et modernorum
via Itabeatur ideove ex huiusmodi viis inter studentes differentiae suboriantur, volumus,
quod facultas habeal duo consilia, nimm de antiqua, alterum de via moderna;
itaque ad quodlibet corum omnrs magistri eiusdem viae nniversitutique incorporatt,
et nutlt alii, recipiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und di r
Erneuerung der Einheit des üecanates sagt Rotmar (er starb i. J. 1581) ebend. p.
16: Duac tum temporis crant apud Ingolstadienses phitosophorum sectae, una rea
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 19t
all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh
rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät
dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen
zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna'' überhaupt gar
keine Verwendung fanden. Und wenn auch bei Greifswald einmal im
Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede
ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen
über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der
artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)
die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst
in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschäftigung mit anderen Controversen 80).
lium, altera modernorum seu nominalium, ul arbitrar; divisi igitur inter se quotidianis
digladiabantur contentionibus , ul in apertum schisma evaderent etc. Nähere
Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximitians-
Universität zu Ingolstadt-Landshut-Münclien" finden, deren Veröffentlichung auf die
vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte
der Münchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.
76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statulenbücher der Universität Leipzig
etc. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs
wald. 1857.
77) Bei Kosegarten, 11, p. 192: Notabitis insurrexil discordia in facultate artium
super ditigentia et modo doctrinandi, unde .... reelor praecedens petiit ab universitate
praesidentiam in facultate artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipse
vellet facere factum in facultate et introducere novvm modum proficuum scholaribus
istius facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint
allgemeinerer Art gewesen zu sein.
78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.
309 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie i. J.
1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber
der Bibliothek der phit. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein
ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanus, Thomas, Marsitius und Dorp.
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke
a. a. O. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalaureats-
Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die
aristotelisehe Topik und die Logik des Hcntisberus erforderlich seien; in dem
Entwürfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Im J. 1476 (ebd.
p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His
panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organon die Rede ;
i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge
gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen , und
i. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.
Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner" Logik
getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten
zu sein.
80) S. Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeue Pragensis, 1830;
dort finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an
tiqui—moderni", wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I. p. 48, 56, 76,
83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den
Jabren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeitcn (II, p. 133 ff.).
192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles Compendium der
Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätzlich über den
Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestircn dabei ausdrücklich gegen
jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach
bloss die grammatische Geltung der Worte (supposilio materialis) unter
Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme , und indem sie sich als
Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boetbius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,
d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-
Ausdruck, hingegen secundär um die dadurch bezeichneten ohjectiven
Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es
primär mit den ohjectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung
zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen 82).
So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.
aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernorum summulae logicales cum notabitibus topicorum ac disputatis
elenchorum librorum ex Aristotele, Boethio , beato Augustino, Marsitio et ab aliis
subtitioribus sententiis, viris doctissimis, fideliter enueleatae ac a magistris collegii
Moguntini regentibns de modernorum doctrina sunt studio sissime innovatae. Am Sehl.
Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.
82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos
appellemus, scire debes , quod modernos artistas dleimus non, quos quidam vani, invidi,
mendaces, perversi ac ignari irrisores. Non itaque eos censemus moder
nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes aut
sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur
et minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis
nonnisi materialiter, non significative, sumptis mentionem faciant dumtaxat (so hatte
allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 u. 611), quoniam profecto
talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac Mo
nostro reperti sunt secuta Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,
qui tanquam ex singulis floribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum
ac veritatis scrulatoribus uberiora, ulitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, uli
in praesenti factum est a nobis, cum imitati simus Boethium, Augustinum
ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, saltem in
quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei deelinare, et qui in logicis artibus,
quae Boethio auetore (s. Abschn. XII, Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.
e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter , de
sermonum vero significatis nonnisi aeeessoric considerationem faciant, sieque asseranl
considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ut in quadrivio ac naturali
moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser
monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi aeeessorie mentionem
fieri , non modo non ambigunt , imo sie debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt
nec aliquam praeter signa ad placitum et naturaliter significaliva universalitatem
proprie dictam admittendam arbitrantur , hos dieimus vere modernos. Antiqui
vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpato gaudere videntur
atque volunt, qui et quales esse velint, eorum relinquimus arbitrio et benevolentiae.
Non autem dubitamus, 'quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint
et crescant.
XXII. Antiqui und Modenii au den Universitäten. 193
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende
Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui" und „moderni", welch letz
teres Wort auch durch „terministae" ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomislische und
scolistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche
der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hiedurch bei einem
übermässigen Betriebe der proprietales terminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, Insolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des
Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung
durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man auch von
scientiae reales und scientiae sermocinates sprach83), d. h. die antiqui
beschäftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theile
der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar
boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver
weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Worll'ormen
der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war
es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses Thatbcstandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einem
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perlid ist
es , wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten
Hasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der -Universalien
gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen 84). Für eine richtige Auffassung der
Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört ba);
und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende
Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er
werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie
83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.
84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die.
gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen
Eindruck.
85) S. Anm. 66.
Pranrl, Gesch. IV. ^ 13
194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich. auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui — moderni" zu ver
bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch
den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver
meiden.
Aus dem Umstände aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes , nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog , ist es erklärlich , dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben , und sowie ja
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu
Occam hinüherleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten"
oder als „scotistische Terministen" bezeichnen können. •
Zunächst nemlfch begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus
als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen 8 7) , einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein begränztes
und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (contrahibüüas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich
bemüht89) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44
r. B.
87) Habes Nicholai Bonetti viri perspicacissimi quattuor volumina: Metaphysicam
videlicet, naturalem phylosophiam , praedicamenta , nec non theologiam naturalem.
Recognita nuper per .... Laurentium Venerium etc. Am Schi. Venetiis ....per
Bonetum Locateltum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De subiectis immediate contentis sub natura, quae sunt decem
prima genera , perscrulandum est Substantia est ens limitatum in se independens
et dependentiam cuiustibel aeeidentis , quantum est ex se, terminans Ipsa
est prior omni aeeidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione
(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiac divisivae et constilutivae
Quaedam sunt materiales, ul differentiae individuales contrahentes ipsam
substantiam ; contrahibitis est namque substantia per haeeeeitates ad proprta individua,
in qua immediate descendit. Aliud genus contrahentium sunt differenliae essentiales
et quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et sc habent ad ipsam suo
modo sieut forma ad materiam.
89) f. 78 v. B : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurubile vel
mensurans; quantitas per se continelur sub natura et ente. f. 81 v. B: Qualitut est
XXII. Bonctus. Petrus Timraas. 195
Relation90), sowie sogar bei allen uhrigen Kategorien91) verwerthet,
flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz
besonderer Vorliehe aus Geometrie und Astronomie ein.
Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De
conceptu entis" geschrieben haben imiss92), verfasste eine kleine Mono
graphie „Formalitates"93), wobei er dieses uns schon längst bekannte
scolislische Thema (s. bes. Absehn. XIX, Anm. 529 ff.) derartig ver
wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilung der distinetio anknüpft94), um hier
auf das Wesen der distinetio ralionalis, formalis, realis, essentialis, se
totis subiective , se totis obiective zu erläutern95); auf die Kategorien
ens limitatum absolutum a termino, secundum quem qualiu dicuntur; forma namque
indistincta et unita subiecto communicai sibi suum effectum formalem, qui non est
aliud quam ipsa forma partieipata ; non enim oriuntur et pultulant effectus formales,
cum non distinguantur ab ipsa forma, nisi dicas , quod atbum significet utrumque et
subiectum et formum.
90) f. 82 v. A : Relatio est ens duplici essentiati dependentia dependens ,
sc." ad fundamentum et ad terminum. Ver ünam convenit cum aliis aeeidentibus, ....
se.d per secundam differt ah aeeidentibus absolulis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,
Anm. 484) Relatio essentialiter dependet a subiecto dependentia distineta realiter
a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 r. A) Quia relatio fundamentalis,
ul mobititas vel risibititus, est aliquid positirum extra animam, cum sit
demonstrabitis de eo , cuius est, ergo et relatio reatis formaliter erit quid positivum
extra animam (f. 85 r. A) Relalivum aliud est secundum esse, aliud secundum
dici; nec est eadem divisio cum itla, quando dicitur , quod relatio alia realis alia
rationis, quia scientia est relativum secundum dici et tamen realiter refertur ad
scibite.
91) f. 85 r. B: Actio est ens, quo producens formaliter aliquid producit in
esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlatum ab agente et primo ab actione. f.
89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter tocatum se habet in toco taliter.
(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore
in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans
seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum, quo formaliter aliquis
dicitur habere aliquid vel haberi ab atiquo.
92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei Nuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.
94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest aecipi duobus modis; uno modo logice,
prout nominal seu importat secundam intentionem ; alio modo metaphysice , prout no
minal primam intentionem, quae substernitur secundae tanquam fundamentum relalioni
Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero
ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei , quaedam distinguun
tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter Distinetorum essentia
titer quaedam distinguuntur se lotis subieelive, quaedam se totis obiective.
95) f. 30 v. B : Ratione distinguuntur per actum intellectus possibilis collectivum,
sicut diffinitio et diffinitum logice loquendo Distinguuntur ex natura rei
praecisc, quorum distineta dependent praecise ex propriis rationibus terminorum,
ut lapis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod
unum ullimate abstractum non ineludit quidditative reliquum, sicut patet in divinis.
(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaecunque ita se habent, quod quodlibet
est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inelu
dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) lita distinguuntur
essentialiter, quaecunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non
oportet existere, ul homo et angelus lita distinguuntur se totis subiective,
quaecunque ita se habent, quod realitates eorum sunt dislinctae numero vel individua
196 XXII. Petrus Thomas. Joh. Anglicus. Ant. Sirectus.
zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmllichen Arten der
dislinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien
ihre Anwendung linden !,ü).
Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver
fasser eines Commentares zu des Scotus Quaesliones de unimrsalibus 97).
Er war lediglich Scotist 9S), benülzte aber zu seiner casuistischen Exegese
die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre
von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An
dreas und Franciscus Mayron ah, so dass er in principiellen Fragen Nichts
bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht näher bekannte Autoren, riemlich die Oxforder Dumbleton und
Alington 99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als
einen völlig reeipirten lu0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten
auch specielle Parteigänger gab, welche „Mayronisten", und solche,
welche „Bonetisten" Iiiessen 10 '), — ein deutliches Analagon zur Spal
tung in Albertistcn und Thomisten.
In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung
mit den scotistiseben Formalitates, welche zunächst Antonius Sirectus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo
liter, ut Petrus et Bernardus lita distinguuntur se totis obiective, quae
non conveniunt in aliqua una realilale seu ratione quidditativa , ut ens et
bonum.
96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)
Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta di
stinguuntur realiter Omnia praedicamenta distinguuntur essentiatiter (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiective (B) Praedica
menta non distinguuntur se totis obiective.
97) Expositiones fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.
Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus , praedicamentis et perihermeniis.
Venet. 1492. fol.
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),
die Universität Bologna.
99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati Dnmbuldon, qui
posuit, quod ignis poterat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali, quem
deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica
mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).
Bei Pitheus, De itlustr. Angt. script (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein lohanues Uumbletonus und p. 729 ein Robertus Alingtonus
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich
Göthals und Paulus Venetus.
100) f. 77 r. B: JVora loquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secundum
opinionem proprium, sed aliorum, ut Thomae , Aegidii, Uenrici (d. h. Göthals)
et aliorum antiquorum, sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum.
101) f. 66 v. A: Ista mea solutio capietur maxime a Bonetistis et
a Maronistis et Scotistis.
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':
Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. I. s. a. 4. und Lyptzick,
1505. fol. Formalitates de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brnlifer, Venet. 1051 [sie,
statt 1501]. 4. Insigne formulitatum opus ete., nebst Bj-ulifer und Commentar des
XXII. Ant. Sirectus. 197
distinctio formalis stattfindet, zugleich dislinctio realis besteht 103), und
nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie
dene Einlheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht 104), führt er die ver
schiedenen Arten der dislinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be
treffenden identitas an. nemlich: ratione i0!'), ex natura rei 106), forma
liter™"1), realiter108), essentialiler 109), se tolis suMective 110) , se totis
obiective zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be-
Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fot. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.
Lectura absolulissima in formalitates Scoti mit Commentar des Joh. Vallo, Paris.
1585. 8. u. Venet. 1588. Quinque itlustrium auctorum formalitatum libelli , nebst
Hibernicus, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio
identitatum et distinctionum Sirecti auctore Francisco Arretino, Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").
103) p. 1: Cirea formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum Ula, quae
distinguuntur formaliter , distinguantur realiter. Et arguitur , quod sie Quae
distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiter Sicut se habet res subiecti
ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriae passionis ad formalitatem propriae
passionis Si Ma, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, lunc ab
uno et eodem sumerentur unitas et pluralilas Quaecunque distinguuntur quid
ditative, distinguuntur realiter et essentialiter Quaecunque distinguuntur numero,
distinguuntur realiter Nisi illa, quae formaliter distinguuntur , distinguerentur
realiter, tunc formalitas non esset prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.
p. 7: In oppositum arguitur ete.
104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens rationis ; (p. 12) in substantiam
et aeeidens; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)
ens sumitur uno modo transcendenter , alio modo transcendentissime, i. e. aequivocum
quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi
tum; (p. 20) in ens necessarium et ens contingens; (p. 21) in ens independens
et ens dependens (vgl. Antn. 88).
105) p. 26: lita sunt idem ratione, quae habent eundem coneeptum omnino indistinetum
a parte rei et etiam indistinctum a parte intellectus. ... Illa distinguun
tur ratione, quae distinguuntur per actum collativum intellectus praecisc.
106) p. 33: lita sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita
seeluso opere collativo intellectus verificari non possunt lita distinguuntur ex
natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria
seeluso opere intellectus verificari possunt.
107) p. 59: Idem formaliter ineludit itlud , cui sie est idem, in ratione sua
formali et per se lita distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam for
malitatem, quarum neutra alleram ineludit in ratione sua formali et per sc.
108) p. 69: lita sunt idem realiter, quae sie se habent, quod unum non potest
esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione
(p. 72) lila sunt distrneta realiter , quae sie se habent disiunetive, quod unum polest
esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud productum, vel quae sunt in
pluribus rebus realiter distinetis.
109) p. 75: lila sunt idem essentialiter , quae identificantur realiter uni essentiae
singularissimae lita distinguuntur essentialiter, quae habent diversas naturas
sive essentias realiter distinetas, vel quae non coneurrunt ad rationem intrinsecam
et essentialem alieuius.
110) p. 77: lita sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in
aliqua realitale polentiali et contrahibiti per realitates differentiae lila di
stinguuntur se totis subiective, quorum realitates non possunt simul esse per modum
informantis vel per modum informabitis vel per identitatem realem.
111) p. 79: lila sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod pracdicalum
quidditative, sive itlud sit limitatum sive transcendens sive dicat realitatem
potentialem sive non lila distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest
praedicari tale praedicatum quidditative.
198 XXII. Ant. Sireetus. Brulifer. Tinctor.
griffe die verschiedenen distinctiones und identitates nebst deren wech
selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können112).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru
lifer (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalitales iuxla
doetrinam Scoti" auf113). Indem er nemlich die Reihenfolge bekämpfen
will, in welcher bei Sirectus die verschiedenen Arten der distinctio sich
bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der dislinctio ex
natura rei und insbesondere der distinctio se totis obiective und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis
und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu
letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,
als berechtigt zuzulassen118). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservativen Scotisten
geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Reihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nico
laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commentar
zu Petrus Hispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).
112) p. 80: Pro complemento huius quaestionis dividendo in duas partes
sie procedam : in prima dubitur modus venandi distinctiones et identitales, in secunda
dabitur modus inferendi unam distinetionem et identitatem ex alia.
113) Gedruckt in den ohen (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.
Venet. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doctorem subtitem, ul asserunt, sequentibus
pommtur septem modi distinetionum , quibus e converso correspondent
seplem modi Hentitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex
bis inferuntur corollaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et
penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sie ascendendo usque ad primam,
non autem e converso; secundum, quod identitates non sie se inferunt, sed
opposito modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sie descendendo.
115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud multos
Scotistas , videtur tamen continere multa falsa , nec sequitur doctorem subtitem
Arguo , quod nulla sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod
distinctio ex natura rei non polest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio
una in intellectu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc
sive coneipiendo grammatice , ut „homo" et „hominis", sive logice , ut „homo" et
„humanilas" p. 106: Sequitur contra cos, quod superius et inferius distinguantur
formaliter, simititer tolum et partes, diffinitum et diffinitio, elsi solum distinguuntur
ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul nnita
non distinguerentur se tolis subiective, nec etiam homo et albedo sua p. 1 10 :
Arguo , quod distinctio se totis obiective non inferal omnes alias nec sit maior omni
bus aliis, quia risibite et flebite distinguuntur se totis obiective, simititer risibite et
homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis
non inferunt distinctionem formalem ldentitas rationis non infert omnes
alias identitates p. 113: Praedicamenta sunt idem ratione et tamen non sunt
idem realiter neque essentialiler aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum identitate
reali stat distinetio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis
et essentialis. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distinctiones praecedentes
omnem actum intellectus, sc. distinctio formalis et distinetio realis , quarum
prima est minor et immanifesta, secunda aulem, quae est realis et maior et
manifesta , est distinetio rerum p. 124: Distinetio se tolis subiective aut est
distinetio formalis aut etiam aliquando realis naturarum seu suppositorum.
116) Dicta tinetoris super Summulas Petri hyspani. Auf der Kehrseile des Titel
blattes steht: Hoc pereelebre opusculum secundum subtitissimi doctoris iohannis Scoti
XXII. Tmctor. Bricot und Georgius Bruxellensis. 199
Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 117), folgt
er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik
völlig dem Scotus115), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus
auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige
occamislische Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus
des Boethius leiten119). Bei den Exponibilia fügt er nach
Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,
fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit , generatur" 120) , und die Insolubilia
entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obligatoria
aus Albert v. Sachsen 122).
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren , deren
schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem
lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compitatum est Ab eximio viro sacrae theologiae baeealario foimato Magistro
nicolao tinctoris de guntzenhusen quondam In aIma nniversitale parisiensi regente ac
scotisante subtiti plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma
gistro Petro hyspano Tinctoris commeutum per peritos almae universitatis tübingensis
magistros correctum per me Michahelem gryff Civem rütlingensem. 1486. fol.
117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen
Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel : Elucubratio commentaria in veterem Aristolelis
artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque
divi Aquinatis Thomae dictis conformium commentariolis in unum volumen redacta
(Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theit : Elucidatio doctrinalis in
quatuor iibros logicae novac Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque
divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu
den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Reclamen zu gehören,
zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich
mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.
124—126 u. 463.
118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo
famosae opiniones , quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est
subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Alia opinio est doctoris subtitis
dicentis , quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio
est u. s. f., d- h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.
Anm. 5- 8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des TJrtheites
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheitung der Rede in mentalis, vocalis,
scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität
des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff
einer „quidditas contrahens" an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs
des Syllogismus in Benützung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu
rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Officdus (Anm. 42).
120) Am Schlusse des Tract. VIII (d. h. der Exponibitia) : Praemissis syncategoremalibus
, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc
est determinandum Dictio ,,ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter
quae comparat (vgl. Marsitius", Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"
dicit aceessum ad terminum et negat pervenientiam ad Mum Dictio „vix" significat,
rem verbi inesse subiecto, sed cum difficullate Dictio „vicissim" significat
interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut
„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" codem modo exponuntur,
sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"
et aliis aequivalentibus exponitur copulative (vgl. Peter v. Aitly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465—476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
-
200 XXII. Bricol um! Georgius Bruxellensis.
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen
..Textus abbreviatus logices" geschrieben zu haben 123), worauf er wahr
scheinlich erst seine Quaesliones zur -zweiten Analytik folgen liess 124);
den Textus abbreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu
diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde 125). Ein ähnliches Verhältniss besteht bezüglich des Petrus
Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen" Bichtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein , wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 12T).
Betrachten wir zuerst den Textus abbreviatus, welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit
123) Textus totius logices per magistrum Thomam Bricot abbreviatus et per eundem
novissime emendatus. Basiteae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelblatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super
duobus libris posteriorum aristotelis dgalecticam profitentibus in doctrinam nominalium
usque ad apicem eins plurimum aecomodatissime. Am Schi.: Finis Qnestionum
Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. ... Parisius per
Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach
auf die Modernen.
125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretalione
textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des
Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate
[sie]. S. a. s. I. Jbl. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Expositio magistri Georgii
Bruxellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo
inserto nee non cum eiusdem quaestionibus in cuiusvis fine tibri additis. - Lugduni
1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke ?on „via modernorum'1 spricht, gibt uns einen Wink zur
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Reclamen nöthig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit ®, (S, Sf bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus
der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii, Vcrsoris,
Porphyrii, ceterorumque phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgias Bruxell.) vestif/
anda flumina docens, cum omnium nominalium viventium est gemma ete. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoff
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und
weder Buridan noch Marsitius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetus oder
dgl. die allgemein leitende Grundlage bitden; wohl hingegen werden wir occamistische
Lehren treffen, und bierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen
Basis; s. auch Anm. 141.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201
Einschluss des Porphyrius 128), so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig formulirten
Technik der Auffindung des Mittelbegriffes. Im Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, linden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,
Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen
ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei .Tartaretus
und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones ßricot's
zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird , ob derselbe richtig sei,
und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der
.Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
notitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme131).
128) Beachtenswerth ist, dass Gübertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh
rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten. stets in das Organon aufge
nommen wurde.
129) Expositio etc. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche
aus Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.) , folgt ohne vorher
gehende Nennung der sogleich anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando
istae litterae A, E, 1 , 0 ponuntur in tertia syllaba , significant, qualis et quanta sit
eonelusio inferenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda
syllaba, tum A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet istarum
litterarum poni cum tribus consonantibus ; A cum B, C, D, et tunc B significat, quod
medium debet esse consequens ad praedicatum, C rero, quod sit antecedens, D, quod
sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, B, et tunc F significat, quod medium
debet esse consequens ad subiectum, G vero , quod sit antecedens, H vero , quod sit
extraneum. Ut palet per hos versus:
E subit; F sequitur, G praecedit, H sit extra;
Praedicat A; B sequens, C Ad coneludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsuitm exesttram.edium, quod sit con
sequensAdadcosnuebliuedcetnudmumet paanrtteicceudleanrsemadafpfriaremdaitciavatmum i;n eDtarhaopctide, moDnisstarmailsuretpeDralFiesciansau.
mendum est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem , ut patet per
Cageti Ad coneludendum universalem negativam in Celarent vel Cesare sumendum
est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut
patet per Dafenes. Si vero debent coneludi in Camestres , medium debet esse extra
neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per Hebare Ad inferendum
particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad
subiectum et extraneum ad praedicatum. ut patet per Gedaco Ad inferendum
particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et
consequens ad praedicatum, ut palet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschn. XX, Anm. 363.
202 XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,
zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von logica naturalis, usualis und arlificiaiis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen
hinüber, da die Logik sich wesentlich um den lerminus „argumentalio"
drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),
sowie er die terministische Breigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)
auch auf die Universalien anwendet135), während er daneben wieder die
sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt 136). Bei den Erläu
terungen zu De interpr. zieht er wie Dorbellus die significatio , jedoch
mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 13S). In
seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein
mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes139). Gelegentlich der appellalio kommt hier nach Buridan's
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die
appellalio rationis in Betracht 140). In Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-
132) f. II r. B: Logica naturalis est ipso? anima existens in corpore bene disposito
Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi
utitur argumentationibus vel regulis logicalibus ; secundum alios est regula appticata
ad alias scienlias tradita in logica artificiali; secundum alios est habitus
genitus ex multis operibus logicae (v. A) Logica artificialis totalis est scientia
artificialiter docens diffinire, dividere, arguere et per raliones verum a falsa disce.rnere
(B) Haec est scientia ab aliis distineta, quia habet substantivum
attribulionis ab aliis scientiis distinetum, i. e. terminum „argumentatio".
133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate
nostra docens, quomodo sit libere operandum a nobis illud , quod principaliter
considerat Logica est scientia practica, non speculativa.
134) f. IV r. B: Triplices sunt termini, sc. mentales, cocales , scripti
(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni lermino tam complexo quam incomplexo.
135) f. VI r. A : In proposito est sermo de universali in praedicando, et non de
universali in essendo vel causando f. VII v. B : Triplex est universale, sc. vo
cale, scriptum, mentale Omne universale vocale et simititer omne universale men
tale proprie et improprie dictum est aeeidens; nullum vero est substantia
Universale scriptum est substantia Universalia menlalia sunt incorporalia ;
scripta et vocalia sunt corporalia.
136) f. L: Sex transcendentia dieta sunt, quia nullo praedicamento complectuntur.
S. Abschn. XX, Anm. 599.
137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 ff.
138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Ansatz dasjenige erläutert, was
„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fecana, Cageti u. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen
tare lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu
nehmen.
139) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 20.
140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est terminus aeeeptus in propositione pro
suo significato iuxta dictionem significantem actum animae.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203
ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten
Consequentiae einreiht141).
Aus den Quaestiones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden
Coramentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons
zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer
sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer
salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anra. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilms gerichtete
Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue
Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aber
stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula
beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz
über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir
später gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber
de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch
etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna
gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er
141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incomplexus univocus non de omnibus
quidditative dicibitis natus verificari de aliquo mediante hoc verbo „ polest" et de his
coniunctim pluraliter, de quibus divisim singulariter verificatur.
143) f. XXV v. A: Haec est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque praedicabitia"
, quia plura sunt genera, quam quinque, et plures species, et haec omnia
sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis
„Tantum sunt quinque praedicabitia".
144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi
distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallam tria
sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur
satis probabitis f. LVII r. : Non numerando generalissima habentia modos significandi
mixtos nec distinguendo inter concretum et abstractum ampliativum et non am
pliativum et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier
aar folgt Theologisches über die Trinität.
145) f. LXXXVI1 v. A: Omnis negatio infinitans cadit supra copulam implicite
vel explicite. Hiedurch soll des Marsitius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei
tigt werden.
146) In der mit % bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A:- Quaeritur, utrum propositiones
de contingenti specialiter capto faciant opposiiiones , aequipollentias et consequentias
cum aliis modalibus et inter se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erörtert wird.
147) So fügt er z. B. zu Tract. II, d. h. über die Universalien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste
reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Syllo
gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch
zu behandeln seien.
148) f. 97 r. zur suppositio relativorum, f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur
appellatio.
149) S. unten Anm. 439.
150) Exereitala parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes
204 Faber de Wertlea. Tartaretus.
sich oceamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von
distans — indistans aus Albert v. Sachsen*51), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicalia'1 an, dass dieser
ganze die proprietates lerminorum betreffende Bestandlheil der vetus
logica nicht von Aristoteles selbst herrühre , sondern durch „minores
auetores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate
gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154),
und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht üher den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig
auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am
Schlusse der fleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mit
Einschluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).
Der bedeutendste Scotist. jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiaritis und des
Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,
gedruckten) Briefe des Johannes Hitler de Dornstetten an den Reutlinger Buch
drucker Otmar ' ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des
Johannes de Werdea sehnlichst wünscht.
151) S. Abschn. XX, Anm. 229.
152) S. oh. Anm. 132.
153) Logica nova docet principaliter de tota argumentatione et habet quatuor
libros ete Logica vetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros
apud Aristotelem (d. h. Cat. n. De interpr.) ; de proprietatibus autem terminorum,
sc. suppositione, ampliatione, appellatione , restrictione , alienatione, Aristoteles
speciales libros non edidit, sed alii autores utites tractatus ediderunt ex Ms, quae
sparsim phitosophus in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sie edita dicuntur
Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quod a minoribus autoribus respectu Aristotelis
sunt edita Dicitur autem vetus logica, quia est de partibus (s. oben
Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man selbst auf den
Titelblättern der Druckausgaben mit den Theiten des Organons zu parallelisiren,
nemlich den 1. mit'De interpr., den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. Et.
154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,
totam logicam esse practicam, quia finis principalis , in quem tota logica secundum
rectum rationem ordinutur, est opus liberum, sc. arguere ; nee obstat, quod
multae partes logicae in se sunt speculativae, sicut scientia praedieabitium et praedicamentorum
et parvorum logicalium, quia itlae sunt minus prinripales ad finem principalem
totius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).
1551 Totius logicae subiectum primum primitate principalitatis est argumenlatio
(vgl. oben Anm. 132).
156) S. ob. Anm. 141.
157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig
gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a. ; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basiteae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,
15t4, 1591 n. sogar noch 1621.
158) Den Text des Petrus Hispanus enthalten jene Drucke, welche ich
XXII. Petrus Tartaretus. 205
den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi
nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke überall eine Menge
Dubia aufthürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein
leitung zum ürganon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich
scotistisch , polemisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen
die „nominales", d. Ii. üccamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formaiitales
und bei den Kategorien die transcendentia vorbringt l60).
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
composüus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen bietet er in der Syllogistik
Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach
wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter
scheiden sei, ob der Mittelbegriff" einerseits in beliebiger Wahl in der
einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;
und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,
Dimari, Fimeno" an 1C2). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise
dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particulareu Prämissen ein rich
tiger Schlusssatz gewonnen werde 163), und desgleichen aus zwei nega-
Abschn. XVII, Anm. 143 mit Q —ji bezeichnete (ich citire n.ach 3); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. I. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514 u. 1621.
159) f. 8 v. A : Est opinio nominalium, quae stat in aliquibus dictis ; primum,
quod omnis res est singularis et nulla est communis in pluribus existens ;
secundum, quod omne universale est terminus communis etc., d. h. er exponirt ganz
sachgemäss Occam's Autfassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus
darzulegen (letzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 y. B u. 21 r. B.
161) f. 51 v. B bezüglich der Uitheite, welche einen casus obliquus enthalten;
s. Abschn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupliciter: uno modo large,'ul est dispositio
trium terminorum sie se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum
et praedicatur in aha; alio modo specialiter ; quod medium subiieitur in
maiore et praedicatur in minore Capiendo tarne qunrta figura non est distineta
a prima, sed continctur sub ea ; capiendo specialiter ponenda est quarta figura
distineta Quatuor sunt modi quartae figurae, sc: Bamana, Camene, Dimari,
Fimeno, et redueuntur ail modus primae figurae per solam transpositionem praemissa
rum Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene
transpositio praemissarum cum atia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem
figurarum ldco modi quartae figurae dicuntur esse ulii a modis primae
Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et lertiae, quia ad reducendum
eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vet
lertiae, quia solum indigent transpositione praemissarum.
163) Ebcnd.: Ex puris particularibus sequitar quinque casibus: (ich führe
statt der langathmigen Formulirnng nur die Beispiele an, da auch diese allein
schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Atiquod animal est Socrates, Aliquis homo est So
206 XXII. Petrus Tartaretus.
tiven Prämissen 104). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der i'nvenlio
medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke" (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Buch
staben A bis II deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecuna, Cageti" u. s. w. hinweisen 16°). Und
crates; ergo aliquis homo est animat" „Animal est homo, Asinus est idem ani
mat; ergo asinus est homo" „Animal est homo, substantia non est animal;
ergo substantia non est homo" „Homo videt omnem asinum; Brunellus est
asinus; ergo brunellunt videt homo" „Animal est homo, Asinus est omne ani
mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui diät, quod ex puris particularibus
nihit sequitur, intrlligebat exceplis Iiis quinque casibus ; vel polest dici, quod
non inteltigebat de particularitale propositionum, sed de particularitate medii. Vgl.
unten Anm. 518.
164") 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)
„Nullum non risibite est homo, Nutlus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est
homo" „Omnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Omnem
hominem necesse est non esse asinum, Aliquid atbum contingit non esse hominem; ergo
aliquid atbum contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 519.
165) f. 59 v : Vi ars inveniendi medium cunctis sit facitis, plana atque perspicua,
ad manife stationen ponitur sequens figura, quae communiter propter eins apparentem
difficultatem pons asinorum dicitur, licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit
esse familiaris ac intellecta.
XXII. Petms Tartaretus. 207
wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist
reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,
den wirklichen menseheubeglückenden Urheber nennen zu können, so
wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 1U6).
Hernach folgt noch im Anschlusse an Occam eine besondere Erörterung
der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor
kommt tü7). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus erledigt11'*) und sonach nicht bloss seine sonstigen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,
d. h. Baralipton, Celantes, Dabüis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander
setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier
Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung
in mentale, vocale, scriptum 1U9) , polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das eomplexum significabile des Gregor v. Rimini 17ü).
Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietates
terminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),
benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung
von Memorial- Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei
der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-
Ich darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an der
Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben
des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, atso iu
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta
retus setbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden
falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der
nächstfolgenden Zeit besiätigt (s. Pierre Bayle, biet, crit.-hist. im Artikel „Buridan"),
welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nie. Clenard (Belgischer
Linguist, später Prinzcntehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae , 1, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): „Eam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventiune,
i. e. libros Topicorum, qui docent invenire argumenta; sum igitur totus in ista
dialectica ; faxit deus, ut hie feliciter inveniamus medium, rum in ponte asinorum, sed
in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais
(gest. i. J. 1553), Gargantw et Pantagruel, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,
p. 237): „0 qui pourra maintenant racompter comment sc porta Puntagruel contre
les trois cents yilants? 0 ma Muse! ma Calliope, ma Thalie, inspire moy d ceste
heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logicque, voici le
trebuchet, voici la diffwulte de povoir exprimer l'horrible battaite que feut faicte".
167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.
168) f. 24 ff.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est
de passionibus terminorum; et communiter assignantur quinque, sc. supponibititas ,
ampliabititas, restringibititas, appeUabititas, distribuibititas, exponibitHas.
208 XXII. Petrus Tartaretus.
pclten descensus 172), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine
Menge von Regeln auf1'3). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet
der Exponibüia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exelusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,
Hely" m); ebenso verfährt er bei den,Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gelten für die bejahenden die Worle„Amale, Idolos,Peccata, Commodi"
175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vüare"110);
desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver
neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasli" 17S) ; auch bei in-
172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,
qui fit per divisionem, ut dicendo „Unimalium aliud rationale aliud irrationate" ; sed
arguitivus est consequentia formalis , in qua arguitur ab aliquo lermino communiter
sumpto ad eins inferiara virtute suppositionis.
173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanns und Albert v. Sachsen entleh
nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur amptiatio sogar „incipit"-
bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restriclio (f. 62 r.),
für appellatio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.
174) f. 70 r. A: Regulae possunt inteltigi per suas dictiunes , intelligendo per
vocales quatitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus) :
„Dives" „Orat"
Tantum A est B =:
A est B, et nihit, quod
non est A, est B
subeontrariae
Tantum A non est B =
A non est B, et omne,
quod non est A, est B
„Amo"
Non tantum A non est B
— : Omne A est B, et ali
quid, quod non est A, non est B
175) f. 71 v. A :
„Amale"
Omnis homo praeter Socralem currit
„ldolos"
Non omnis h. praeter S. non currit
176) f. 71 v. B:
„Meroris"
Omnis h. non praeter S. currit
„Dogmata"
Non o. h. non praeter S. non c.
177) f. 73 r. B:
„Adamasci"
Omne A, inquantum B, est C
„Simonia"
Non omne A, inqu. B, non est C
178) f. 73 v. B:
„1'enteeoste"
Omne A, non inquantum B, est C
„Romipeta"
Non o. A, non inqu. B, non est C
„Hely"
Non tantum A est B =:
contrariae A est B, et aliquid,
quod non est A, est B
„Peeeala"
Omnis h. praeter S. non turrit
„Commodi"
Non omnis h. praeter S. currit
„Amodo"
Omnis h. non praeter S. non curr.
„ Vitare"
Non o. h. non praeter S. currit
„Detrahendo"
Omne A, inquantum B, non est C
„Tonodore"
Non omne A, inqu. B, est C
„Rarefio"
Omne A, non inqu. B, non est C
„Vigitasti"
Non o. A, non inqu. B, est C
XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
cipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figur179). Auf
einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlusse noch die Insolubüia
in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen 181).
Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia
u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana , Cageli
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputaliones quodlibetares
182).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des
aristotelischen ürganons 183), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und
auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageli keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen
Liber isagogicus 1 8B) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen zusammengefasst wer
den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.
180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda
de termino et suppositione ; f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitheitung (s.
Anm. 172).
181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali
täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbitd s. Abschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben
m Erfurt i. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittelalter I, p. 51 ff.
u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte
Fecana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima piteus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron datisi bocardu
ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus, gargarus und associamus wegen
des „u" nicht gewesen sein, und die lieimengung von dalisi bocardo ferison be
deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii
atque veteris logicae Arestotiiis sieul maximi parisius regentes tradiderunt , mullorum
peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad mentem subtitissimi doctoris
iohannis Scoli ordinis minorum. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu
als zweiter Theit : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus
novae logicae Arestotiiis ete. wie so eben.
184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura aeeipitur dupliciter: uno modo large, et
lunc est, quando medium subiieitur in una et praedicatur in alia, et Mo modo quarta
comprehenditur sub prima; alio modo capitur stricte et lunc est, in qua medium
subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra
quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentator Solum
ponendae sunt tres figurae.
185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod liber ysagogicus inscribitur.
Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristolelica logicalia mirabititer introduetorius.
Pkanrl, Gesch. IV. 14
XXIL Samuel Gasinensis. Molenfelt.
letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet , so dass der Einfluss des Baimundus
Lullus in die Augen springt t86). Hierauf erläutert er in sieben Traetaten,
deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite ,87) und phan
tastischer Bhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)
zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia über Einlheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 18 8). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist überall die Meinung des Scotus.
Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus
obligatoriorum 18 9) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif
ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen
hält. Nach Anführung allgemeiner Begeln entscheidet er sich bezüglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien 190),
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher positio und imposilio, sehr kurz aber
depositio und petilio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
über „dubie positio" und ,,sü verum" 1 9
Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-
Cuius utititas agnoscitur, si benevolus aeeedas, studeasque ditigenter. Nam eins incredibiti
ordine repente nimis quis logicus evadet , ut experientia teste a multis tam
probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libello ecectos
In quo quidem libello sunt infrascripti tractalus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schi. Mediolani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-
Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt.
186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren witlen den Raum so ver
schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-
Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicamenta , die 2.
ratio investigandarum intentionum ; beide sind nach Form der ariior Porphyriana ent
worfen; die 3. als Figura universalis mit V bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit
R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(9), 6. periermenias (T), 7. modalium (V), 8. Priorüm (X), 9. Posteriorum (V),
10. Topicorum (S5), 11. Elenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretos zu
Petrus Hispauus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. B ff.
190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obligationis
, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulus
Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligationis. XX, Anm. 566 ff.).
191) f. 87 r. B : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubic.
„Sil verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid
esse verum.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antiqua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss
der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche
wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,
einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und
Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare
eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 1 58 ff.)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle.
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:
Eeee tibi sim armigeros ac arma bona con "2).
In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edentulique seeundus
Tertius liiace, Purpurea reliquus I93).
Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,
Destruit E dictum, destruit lque modum lti).
Omne necesse valet, valet impossibite nullum 196)
192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A—W, Y— ©; er erhall
seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und
arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciler,
per aeeidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass
hier die conversio per aeeidens bereits sogar auf alle vier Urtheitsformen ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei
Shyreswöod und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich
einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Cireum"
Pone subalternam; facietque negatio signum.
193) Oder als Hexameter (in Z—®) :
Tertius liiace, sedet Purpurea quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—<£):
Destruit E dictum, sed destruit 1 quoque modum.
1Q5) So in Y—6, <SS2B£; hingegen in X lautet er:
Omne necessariat, impossibite quasi nullus,
und in S>, ©, U, »:
Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.
14*
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Possibite quidam, quidam non possibite non 196)
E dictum negat, lque modum, nihit A, sed U totum 197).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt :
Possi contingens, impossibileque necesse 198).
Auch die bereits seil Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 166J
werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:
Ordo suballernus sit primus sive secundus 199).
Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit finden wir:
Pos lmpos aequi verbo simiti modus impar,
Impos et Ne dissimiti verbo simiti mo,
Tota dissimiti Pos et JVe sequiparantur 200).
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente
mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebend.
Anm. 175):
196) So in IT, 3>—St, U—S ; hingegen in X :
Possibite quidam, non possibite quidam non,
und in Z— <S:
Possibite est quidam, quidam non possibite est non.
197) Die Drucke X, S>, ©—Jf, tt haben die sämmtlichen sieben Verse ( — ab
gesehen Ton den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in Z— © sind sie vertheitt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 u. 6 vor Amn. 165. In S>@
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;
Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse betrifft, so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.
A bedeutet, dass das Urtheit ohne Negation ist, E aber, dass die Negation beim
Verbum, sowie /, dass sie beim Modus, und U, dass sie beim .Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheite mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheite A, E,
1, 0 genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheite Socratem currere est
necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.
198) Nemlich die Drucke @3f, £—O, 3E geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht
metrische Erklärung der vier Vocale AEIU (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen @5£ demselben noch 5 u. 6 der
vorigen hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identiflcirung des
possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impossibite und des necesse ausspricht.
J99) Jene nemlichen so eben genannten Drucke <5, fi— ß, X enthalten
(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un
nützen Vers. In 51— I , welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für
primus.
200) In 91 — J, welche am Schlüsse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im
Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], Impos[sibite],
Ne[cesse], aequi\parantur] und mo[do] bedenkt.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213
Tempare, natura prius, ordine, die, et honore
Causam causato dieimus esse priusi01);
für simul (Anm. 176):
Tempore dico simut, quorum generatio nunc est,
Quae convertuntur, dieimus esse simul,
Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;
für motus (Anm. 177):
Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,
Alterat et mutat, sie per loca multa vagatur,
Sex istis motus dicitur esse modis203);
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218):
Affectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,
Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;
Istis praedictis fertur habere modis 204).
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Dico coneludi directe, quando ma de mi,
Est indirecta conelusio, quando mi de maMs).
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
Omne genus elaudit problemalis prima figura,
Fitque negative conelusio quaeque secundae,
Tertia coneludit tantummodo particularemiot).
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali staut ; sed non constant Febas, Herfas, Heca.
Praedicat A ; B sequens, C praecedit, D sit extra;
E subit ; F sequitur, G praecedit, H sit extra 207 ).
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:
Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,
Est medium ratio, per quod coneludilur ergo 208).
201) In ü—Z (und zwar in 8—Q mit dem Zusätze: hi versus non sunt de
textu) .
202) Gleichfalls in 8— X (aber ohne Zusatz).
203) Nur in 9t—I (ohne Bemerkung).
204) In fi—ß finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusätze:
metra non sunt de textu), in 9t—% aber alle drei Verse und,ansserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:
Quidquid cirea cor: membrum, triticum, domus, uxor.
205) In 9t®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für maior und minor sind,
ist von selbst ersichtlich.
206) In IT— 6. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Celantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi consimitem vult littera quaeque reduci
Ductu possibiti, Baroco Bocardo remotis.
Sie finden sich in der Interpolation bei Vinc. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII,
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch
stens als halbwabr gelten.
207) In 9t®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.
208) In X—<S, 9t, ®. Jedoch in 9t® lautet der erste der beiden Verse:
Ratio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen, nemlich den locus a
divisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt :
Per species genera, species per singula seindunt,
Per partes totum, voces per significatum,
Ctinda per opposita subiectum qualia seindunt,
Qualia per usias, per qualia qualia findunt s6*).
Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu
sammen :
Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,
Corrumpens, generalis, usus, communiler aeei;
Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque
Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;
Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus?10).
Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine
ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen :
Cela, multa pete, lauda, transferre memento,
Discere te finge, si vis coneludere falsum:
Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,
Aeei, quid, ignorans princi, con, causaque, pluresili).
Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe
tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich
causalis , temporalis , localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm. 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch
209) In Y—©.
210) In Y—@, St, a. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst
aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus 3t a mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—<5 sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in 5ta. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212} in s*ax.
213) In t'—W, 9t—X (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus
gesponnen).
214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos „essendi in" distinguit Aristoteles
quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignal novem, quia subdividit quintum, ul dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(susceptibititas contrariorum) , wird ein von der Urtheitsform entnommener Einwand
folgendermassen beseitigt (im Drucke 3$, f. 85 B) : Nequc est instantia de oralione,
quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,
tamen hoc nun est secundum sui mutationem, sed rei; et ideo nola. quod verum
et falsum sunt in rebus ul in subiecto, et sunt in oratione ut in signo. Hier nun
wird in Jtas nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle {Cot. 12, s. Abschn. IV,
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten
supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio
terminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,
Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
raente der Syllogistik vorführt : syllogismus concludens plura, concludens
ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis2^).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncategoreumala" trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde verum et fatsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicul in subiecto,
et in oratione sicut in signo.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit
Ausnahme von 9KZX3B, leiten dieselbe mit den Worten ein: Quae sequuntur de aliis
quatuor praedicamentis, non sunt dicta (oder data) a Petro Hispano. Aber nur (SSI
fügen diesem noch hinzu: sed ab auetore sex prineipiorum aeeepta. In l — w sind
jene vier Kategorien und in 9t®X nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.
217) In @, 3r, £— ß, X finden wir: Relative opposita dicuntur, quaecunque ea
ipsa, quae sunt, oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliler ad ea, ut duplum et
dimidium, diseiplinatum et diseiplina.
218) In S—fi steht nach „habere membrum" auch noch: habere ornatum vel
annulum in digito. ,
219) In X, ®, ©—S, 91, 2>, U—3B lautet das erste Glied obiger Regel :
Aeeipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere, differentia,
vel proprio, vel aeeidenle. Hinwiederum in Y— G: Aeeipiendi sunt duo termini di
versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius
vel una species cum suo genere et suo proprio.
220) Es findet sich dieses Capitel nur in \—F, 9t, • und lautet am Anfange:
Nunc restal dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum
assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
es bei Psellus ausgefallen sei). Prima est syllogismus concludens plura (Abschn. IV,
Anm. 608 f.), secunda est syllogismus ex falsis coneludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),
terlia est syllogismus cireularis (ebd. Anm. 615 ff), quarta est sytlogismus conver
sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syltogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),
sexta syllogismus ex opposilis (ebd. Anm. 627). Bic autem de istis potestatibus
intendimus pertransire breviter, et solum deelarabimus earum descripliones per earum
utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. 111.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M—Q, Y—©, 3t, ® sind die Syn
categoreumala mitaufgenommen, unter denselben aber bieten tl — Q, 9t® eine ein
216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk
würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categorema und
syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,
dass man auf „est", welches eine eomposilio bedeute, und auf „non"
zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende eompo
silio betreffe entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,
bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen Affecten haben 225). Das „non" hingegen sei
hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er
wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
fächere Redaction dar, hingegen in TT—58 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefähr dreimal grösser ist, und <S gibt wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn während die Drucke M—0 noch unbedenklich die Ueberschrift
Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in OTe der Abschnitt kurzweg als
Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn
TfZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 9IS8 in vorsichtiger
Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswertb, dass die drei
Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— 0 übereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke 3$.
224) f. 264 A : A dictionibus syncategorematicis .... causatur veritas vel falsitas
in oratione; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiieibiles vel
praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiieibitium et praedicabilium
Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum
est praedicatum, significatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se
intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora
illis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod
de cetero non erit „Est" aulem consignificat compositionem ; .... ideo prius
dicendum est de compositione.
225) f. 265 A: Compositionis alia est rerum, alia modorum significandi
Compositionis, quae est modorum significandi, alia est qualitalis cum substantia, et
haec significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitatem (f.
266 A) Alia est compositio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,
ut in partieipio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum
debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et
postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inelinatur et per
istam inelinationem indicat vel imperat vel optat, et sie sunt modi.
226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntialionis;
aiio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia
facit nomen infinitum, alia partieipium, ut „non currens", alia verbum infinitum,
ut „non currit", alia facit oralionem negativam f. 269 B : Nomen
dupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, et sie praedicatur
solum de ente, alio modo secundum negalionem , et sie pi aedicatur
de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infinitum)
f. 270 B : Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi
tionem, sufficit ad contradictionem.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln227),
dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst
«i229), dann an 230), «ei231), et 232), nisi 233), quin23i), quanto23h),
quam236), quidquid231); in hunter Unordnung reiht sich hierauf incipil
und desinit an 238), dann necessario und contingenter 239) , hernach
plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus241).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und
Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exelusio intelligitur dupliciter , sc. ut eoneepta et ut exereita.
. (B) Ad exelusionem quatuor exiguntur: quod exeluditur, a quo exeluditur, respectu
cuius exeluditur, actus exeludendi f. 273 A: Exelusio una est genera
lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent exeludi: diversum
subiectum , diversum loco , diversum tempore , oppositum ex parte
praedicati, diversum aeeidens p. 278 B: Dictio „solus" exeludit ab
aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.
228) f. 279 B: Sequitur de exceptivis Quidam dicunt, „praeter" non significare
exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab
exceptione significata , sed ab exceptione exereita Excipiens est anima; allerum
est instrumentum excipiendi), i. e. dictio exceptiva ; .... et etiam exiguntur illa tria :
quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A mullitudine
in tolo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep
tiva f. 283 A : Eadem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".
229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem , alii
dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem et magis
antecessionem, quam consecutionem (B) Conseculionis alia est excedens, alia excessa;
alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum
prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 B:
In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente , aliquando
sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequalur quodlibet.
f. 288 A: Non sequitur verum ex impossibiti, inquantum est impossibite.
230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunetionem et Importal dubitationem.
231) f. 292 A: Coniunctio „vet" significat compara^onem rerum simul existen
tium disiungendo.
232) f. 294 A : Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum
in uno aeeidenti de pari , quantum est de se , vel plurium aeeidentium in
uno subiecto.
233) f. 295 A: Communiter ponunt, quod dictio „nisi" per se et proprie tenetur
consecutive et non exceplive (B) Aliquando tenetur consecutive , aliquando
exceptive f. 296 A: In dictione „nisi" intelligitur negatio et etiam adversalio,
et per hoc est exceptiva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) f. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) f. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben M—W ; in den Drucken
—<t finden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes N.
218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2i&),
tempus246) und pertinens 247) , und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt248). Die Insolubilia
sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent
nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LVIII v. B: lnelitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo
sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios itlaqueare. Prinium ponitur
primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlicet „possibiti posito messe nullum sequitur impossibite" ; secundum
habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi monstruoso
genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter
paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , sc. tractatu Obligationum
et tractatu lnsolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo
quorundam terminorum restat descriptiones praemittere , secundo nonnullas
regulas necessarias apponere, deinde lertio paucorum exemplorum practicam gratia
plenioris declarationis finaliter subiungere.
244) Ebend.: Ponitur descriptio ubligationis , quae ab aliquibus dalur talis:
Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,
sc. affirmative, negative vel dubitative. Polest etiam aliter describi: Obligatio est
praefixio alicuius enuntiabitis possibilis ad sustinendum, ne sequatur impossibite; quae
descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut
non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga
tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dical
„pono tibi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , donec dicat re
spondens „admitto'1, quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam
litis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, ein juristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt
über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligalionis sequens
immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt autem signa
obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.
246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem
respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis" vel obligaret re
spondentem modo contrario primariae obligationi.
247) f. tX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari
, tamen in hac arte deservit solummodo pertinens , quod dicitur sequens ex
obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati
aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo
est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et similes
dicuntur secundum ftanc artem pertinentes, quod patet in processu syllogistico.
248) Es sind nur sieben Regeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „Possibiti posito nul
lum sequitur impossibite" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibitis und propositio de possibili (z. B. f. LX r. B: Ista est de
possibiti „Omnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et
e contra , ista enim „Omnis homo est animal'1 est possibitis , et tamen non est de
possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. B ff. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch
hier die juristische Ausdrucksweise , vgl. oben Anm. 244) , expeditis de eo , quod
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219
Aristoteles versucht 250), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf
Beispielen folgt251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)
trafen 252).
Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es, dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre
des Hispanus Aber die proprietates lerminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung
der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben
ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"
auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).
cirea artem obligatoriam et eins practicam dicendum praeconceperam , superest de secundo
promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti
novicii usu praeexereitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter
proponere.
250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem
cirea finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere
origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sie ait „Aeeidit igitur,
quod famatum est n. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae
dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, sicut „necessarium, impossibite,
deeipi, seibite" possunt causare reflexionem propositionis super se ipsam et destruere
directum significationem ; quia enim significatio totius resultat ex significatione par
tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem , consequenter
redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo superveniente
propositio interimit se ipsam.
251) f. LXVI r. A.
252} f. LXVI t. A — LXX r. B.
253) Editio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,
Restrictionum, Appellalionum , Exponibitium , Consequentiarum. Am Schi.: Impressum
Liptzk per Baeealarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanus hinzugefügten Traclaten ist sonach hier nur jener über Consequentiae auf
genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche
Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.
254) Textus parvuli anliquorum. Am Schi. : Finit tractatus Parvulus antiquorum
intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in florentissimo
studio Lypsensi emendatus, ac per Melehiorem lotter Impressus. s. a. 4.
Und Libellus parvulus antiquorum intitulatus In noticiam logicae introduetorius utitis
ac valde necessarius. Am Schi. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitulatus per
fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio
Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen Impressus. s. a. 4. Ein jüngerer
Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.
255) Parvulus logicae s. I. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum
brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schi. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.
a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schi.: Impressum Lyptzk per Melehiorem
Lotter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich
lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheite, d. h. Qualität , Quanti
tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheil,
— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio.
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis
mit einigen Sophismen, hernach ampliatio ; sodann die Universalien und die
Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlusse aus gleicher Quelle der kate
220 XXII. Parvulus Logicae, Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.
Uebcrhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten
jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz
lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. posiliones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die offiziellen Aus
gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum
Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen
gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequentia bona formalis
angehängt sind.
256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit A bezeichneten
Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden, als „ex variis logicae libris extractus". Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Cirea initium compendii magistri Henrici
de Gorichem artium et theosophiae professoris almae universitatis Coloniensis
vicecancellarii et academici Montis gymnasiarehes primi, quo ea, quae in
libro Posteriorum Aristotelis quodam velamine proponuntur, in lucem aurorae
apertissime secernuntur , quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : lstud
est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste
riorum Aristotelis. Am Schlusse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis
Henrici de Gorichem tandem tractatibus Petri Hispani incorporatum
pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.
258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr. , Arist. Categ., Gitb. Porret u. Arist.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elucubratio commentoria in veterem Aristotelis artem etc. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"
einen Incunabel-Druck s. I. s. a. und drei den eben genannten correspondirende
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commentar zu Thomas Aqu. , De
ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.
1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn XVII, Anm. 142, mit 3» be
zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe
trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf
die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncalegoremala und die drei moder
nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.
XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 22"1
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaeritur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer
„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubitationes" zur
glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),
sondern lehnt sich Oberhaupt grundsätzlich an Thomas an , welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen 26t). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese
des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).
Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter denl Titel „Clipeus
Thomistarum" einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien
schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Cata-
Ianus, und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus , Thomas , Boethius
und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po
lemisch Buridanus und Marsitius. Aber z. B. bei der Syllogistik scheukt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich
tigung.
260) Sup. iiet. art. f. 1 r. B: Docens logica est scientia specialis, logica
ulens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae
stricte aeeeptae , sed generaliter dictae f. 2 v. A: Aliquorum antiquorum secta
interpretabatur, logicam esse sermocinalem, alii vero dixerunt, syltogismum esse
subiectum logicae , alii, ens rationis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 CT.).
(B) Argumentalio est subiectum attributionis totius togicae f. 3 r. B: Lo
gica est scientia speculativa simpticiter et practica secundum modum (v. A) Lo
gica considerat omnia , prout sunt in intellecta itlius, qui quaerit per notum venire
ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo
logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.
261) Ebd. f. 5 r. B : lllae quaestiones de universalibus determinari non
possunt per logicae fucultatem. quia necesse est uti rationibus sumptis ex prineipiis,
causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedei ung der
Universalien ante rem, in re, post rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).
262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.
263) So z. B. betreffs der appellatio und distributio, wo er nur iu äusserster
Kürze von „quidam" spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei
der suppositio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Eintheilung
derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Comraentare die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, utrum" , sondern stets sogleich
mit „sciendum" beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humanorumque
actuum diseiplina unius beati Thomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam
complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doeloris huius angelici , imo
divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad
modum commenti super Aristolelis dialectica veteri quaestiones inducam; afferam
loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Petrum Aureolum, Petrum
222 XXII. Petrus Nigri.
Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht
desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „nominates"
nennt, weil dieselben die formatüates verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 266). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamislischen placitum der
voa? beruhe20 '), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
nales" oder „lerministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik
den terminus „argwnentatio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg 2 ü9), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin detl antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten 270);
ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „concepttstae"
, ohne eine Ahnung davon zu haben, dass er seinerseits nur
den bornirtesten Realismus vertrete271). Audi bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-
Aquilanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Oeeham , Antonium Andream atque Landulftitn,
.... Gregorium Ariminensem, loannem Catalanum atque ex alio genere
alios Paulistas , termirtistas ac nominales , quorum omnium in 'l'homam opiniones
destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Berveum
Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricalmo, loannem Capreolum
ac loannem üeapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me
profuturum iis praecipue, qui librorum copiam non habentes potiores difficultates,
quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolutas
habere desiderant.
266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui et moderni dicuntur, quae diät,
quod omnis passio et suum subieetum sola ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) f. 29 v. B: Logica non est seientia proprie dicta, sed solum est modus
sciendi Grammatica et rhelorica non sunt scientiae proprie aeeipiendo, .
quia sunt de entibus rationis, quae oriuntur ex placito instituentis, variabitibus.
268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subieetum ha
bitus logicae sit iste terminus „syllogismus" sive iste terminus , ,argumentatio1' (s.
ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. B das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,
Anm. 395 f.) in den Vordergrund.
269) f. 39 v. B : Quia logica solum est seientia secundum modum, ideo eliam
solum est practica vel speculativa secundum modum et indifferens ad utrumque ;
propter actum, quem elicit, assimitalur magis speculativae, quia solum elicit speculari,
quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitatur
practicae.
270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominalium, qui volunt,
quod universale non sit ens reale; coneludunt igitur moderni, quod universale
sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquoruni , qui dieunt,
quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seelusa operatione
intellcctus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo
intellectu.
271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel aeeidens
Una opinio est eorum , qui dicunt, quod universale est coneeptus mentis, et isti no
minantur coneeptistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est aeeidens.
272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod liber praedieamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad
XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien
abermals mit Bezug auf die formalüates 273). Nachdem er noch manches
Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den
menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).
Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die
capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder
bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher
begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu
Thomas, De ernte et essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert
und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Apologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber
invicem distinctos et formaliter non coiricidentes significant decem primas intentiones.
Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.
273) f. 95 r. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem jener» aeeidentium
sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium
secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia realiter.
274) Den Schluss f. 135 r. B bitdet der interessante Excurs, in quo praedicamento
„magister" ponitur.
275) S. F. 1. v. Bianca, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.
276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;
quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabilem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odil, aliis vero occasio
detrahendi utriquc doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi
magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam , qua ostensorem concordiae
inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,
auloritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, Ve esse et essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.
s. a., sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.
277) In der Einleitung: Tractatus quidam est editus , qui numerat contrarietales
multas, quas inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum asserit existere, et
in earum decisionibus satagit supprimere partem , quam ascribit sancto Thomae ; hic
tractatus lurbal multos inelinalos studio doctrinae sancti Thomae , qui in phitosophicis
Aristotelem et in theologicis beatum colunt Augustinum u. s. f.
278) Prima contrarietas, quam tractatus narrat, est, quod sanctus Thomas dicat,
logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse
speculativas ; sed assertio ista tractatus ipsius non est vera; nam eliam Thomas
manifeste ponit logicam esse speculalivam Secundam contrarietatem ponit,
quod Thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum
universali post rem, sed Albertus dicat, eadem esse Tertia contrarietas
est, quod Thomas dicat, materiam non esse causam originalem individuationis,
sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum
224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thoraas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten 279).
Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelisraus mit der Ortho
doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 28ü). Hieher gehört sein Commentar
zum Organon, getheilt in vetus ars281) und nova logica282),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 283). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmlliche Lehren des Thomas möglichst zu verwerthen
und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf
Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial-Worte Fecana Cageti u. s. f. (vgl. Ann». 207) nicht bloss auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch
Quarta contrarietas est cirea medium demonstrationis potissimae ; verum hanc
.... ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be
rühren nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schi.
279) Existimabant , itlas sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus
problematicus, esse sancti Thomae et venerabilis Alberti contra se invicem ; quae existimatio
continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam
Thomistae et nonnulli Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alicuius alterius viae ;
hanc commiscebant et tamen credebant eorum discipuli, id, quod dicerent illi, esse
sententiam vel sancti Thomae vel venerabilis Alberti.
280) S. seine Schrift „Quaestio magistralis de salvalione Aristotelis". S. 1. s. a.
281) Copulata puleherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in
veterem artem Aresto. cum textu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490
(Voloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.
282) Copulata puleerrima in novam logicam Areslotelis texlum simul impressum
luce elarius exponentia secundum viam sancti Thomae Aquinatis, quorum frequens
exereitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis regentes.
Am Schi.: Copulata secundum processum magistrorum re
gentium in bursa Lamberti de Monte professoris eximii. 1493 (Coloniae bei
H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Abschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung M—T angeführt; der blosse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür
zungen) gedruckt Coloniae bei l.yskirehen 1487. 4.
284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Volumus et tenore praesentium
vobis iniungimus , ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam
scelemini eamque studeatis totis viribus ampliare.
285) f. XXXVIII r.:
Per Fecana Darii cum Barbara syllogisabis ;
Darapti, Disamis, Datisique Cageli;
Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino ;
XXII. Lambertus de Monte. Thomislische Anonymi in Köln. 225
im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anna. 5) benützt, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die
drei modernen Tractate 286).
Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel
marktschreierisch bethätigen konnte 287).
Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano
nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,
welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten müssen , dass die Syncategoreumata
(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.
mitgezählt sind, hingegen über die Exponibilia litterarische Zweifel ge
äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Lambertus als
unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercilien gelten 289). Diese
Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;
Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo, Ferison;
Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.
286) S. oben Anm. 242 ff.
287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulala zu Petrus Hispanus
(z. B. in Rs) eine Titel-Vignette, welche den „heitigen" Thomas und seine Schüler
darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti
Thomae lenuit , inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,
semper fuit de veritate suspectus ; haec lnnocentius papa in sermone : Eue plus quam
Salomon hic" ; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma
sancta prece : dirige, summo Et soli ut placeant pectora nostra deo. Auch Hess der
eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel-Vignette in
Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu
finden sei.
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum cirea tractatus parvorum
logicalium , iuxta disputathum processum magistrorum regentiae bursae Montis
in praeelarissima universitate Coloniensi smgulis secundis quartis et sextis feriis quam
diutissime observatum, ad perfectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime
collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein
alterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der
ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioti mei parvitatem
pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum
colligere Nec moveal quempiam, quod illius compendii corrogator hic nusquam
invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat , uomen oeeultare , aul quia
nihit novi protulit, sed aliorum sentimenta suecinete et compendiose collegit Sed
quia doctrina saneti Thomae Aquinatis .... praememoratum Montem multis iam annis
- irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae oraliones
eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für
die ineipientes, für die progredientes und für die perfeeti).
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.
Aquino lese» wir (— das Buch ist unpaginirt —) : Cirea parva logicalia Petri His-
Pranrl, Gesch. IV. 15
226 XXII. Thomistische Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus 290), wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppositio
auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 29 1).
pani et (res tractatus modernorum quaedam sueeincta sequuntur sophismala, omisso
tamen tractatu syncalegorematum , qui plenus est sophismatibus , quare non videbatur
necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logiculium suppositionum
terminorum absolutorum et relativorum, amplialionum, appellationum, restrictionum,
distributionum , exponibitium et syncategorematum; dicunt tamen aliqui in
logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri Hispani ; nec
est instantia de tractatu obligatoriorum , insolubitium et consequentiarum, quia illi
non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modernorum, ul faciliter perpendi potent pensatis
erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Aristotele editam
sub quodam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuil ac tandem pro
nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia ilta principia satis plane languntur
et enumerantur in Coputatis , ideo Ma hic enumerare esset super fluum. Est
igitur hoc opus absque Copulatis imperfectum; quare nullus officium respondentis suscipiet
ex isto dumtaxat, sed primum textum cum Copulatis diligenter videat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung , ,sophismata" ,
welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheitungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei
chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr
sätze aus den vorhin aufgezählten Traclaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The
mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum
relativorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisiones"
(s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias
et alias suppositiones ; sed itla diversitas relativorum nobis innolescit per divisiones et
subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum deelaratione membrorum in textu
elare ponuntur, ideo hae praetermittuntur ; et cirea relativa identitatis Petrus Hispa
nus duo infert corrolaria ex textu et eins continuatione satis nota (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generulia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Anm. bitdet; dann folgen 5 sog. sophismata über terminus,
12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relativorum,
5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio, 9 über exponibitia, 7 über
obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequentiae. Vielleicht wollten diese Köl
ner Thomjsten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bitdete,
in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,
welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.
291) im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen
wir: Species suppositionis confusae qualitereunque nominatae pullulant ex aliquorum
antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,
Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividunt suppositionem confusam in confusam necessitate
signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii
vero dividunt in confusam mobitem et immobite^, alii in confusam tantum et
confusam distributivam (letztere beiden Eintheitungen waren, wie wir sahen, last
allgemein üblich geworden) Moderni cirea terminorum suppositiones discrepant
in quinque punetis a recte phitosophantibus antiquis : .... antiqui dicunt, ficta supponere,
quod modernt negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui
ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsitius, ebd. Anm. 401); .... moderni dicunt, terminum solum in propositione
supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant
suppositionem materialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,
XXII. Thomistiscbe Anonymi in Köln. 227
Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches
den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff
für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche
Controvers-Gegenstände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und
Lüius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken
nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisteu
und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" S94)
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja
gleichfalls dem Petrus Ilispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cautelen
für die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).
Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albertisten als geschiedene
Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni diviiiunt supposilionem
confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Moliva autem modernorum,
quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Copulalis et
ibidem solvuntur.
292) Prompluarium argumentorum dialogice ordinatorum , a duobus mutuo sibi
obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis
conelusionibus tanquam sagitiariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia
expostulat, etiam probleumaticum , utile et necessarium omnibus qui volunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum cotlectum, qui
dum disputant argumenta exeogitare non possunt. Am Sehl.: Impressum est in
Colonia per Henricum Quentelt. 1496. 4.
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter
de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter
speculativa. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est
ei,se rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt
realiter distineta. Terminus in propositione positus potest supponere naturaliter. Ter
minus non potest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer
sate est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. Occam, Abschn. XIX,
Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appetlata. Ens, unum,
et cetera transcendentia convertuutur ad invicem sicut subiectum et propria passio.
Passiones entis non sunt reatiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche
Thesen über proprium, aeeidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia
sola est prineipium individuationis und Materia quantitate signala est individualionis
prineipium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Deus non est in atiquo
praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.
Medium demonstrationis potissimae est diffinitio ipsius passionis.
294) Puleerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi, necessarius valde
omnibus volentibus acutissime arguere ad trahendum respondentem in oppositum suae
positionis etc. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). W£nn sodann die erste
Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re
spondendi venerabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hitfe
Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchhändler-Reclame; denn auch
der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. Et. könnte nur eine höchst
entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.
295) Es handett sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihit est verum , quod dicit respondens'1 ; specielle Vorsichts-Massregetn be
treffen „omnis" und die distributio, sowie „solus" , d. h. bekannte Tummelplätze
der Sophisterei.
15*
228 XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungem.
Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica29li) und zu
Petrus Hispanus schrieb 29T). In ersterem übt er stets eine eintheilende
Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel
nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst, welche häufig
fast läppisch zu nennen sind 298) j auch hält er bei der invenlio medii
die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss des
Petrus Hispanus 2"). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und nfacht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 300).
Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch
betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der
Logik fällt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.
gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 ') und zu
296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis, ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interpretis
sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schi. : Commentarii per honorabilem
Gerardum herdarwiceensem actu regentem et per Udalricum zell proprie
lyskirehen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).
297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit U— W bezeichneten Drucke. In der
Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorum, qui inelytam universitalem Celoniensem,
quae duorum famosissimorum doctorum, Alberti Magni et sancti Thomae,
irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)
atumnos verosque filios pascit , aceedere curabunt , decrevi opus compingere
stromateum cirea processum summularum Petri Hispani praecipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni
298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium: Utrum Celarent sit formalis
modus arguendi. Et videtur, quod non ; quia non sequitur „ Nullum verum est falsum,
Cuiustibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nultius contradictionis altera
pars est falsa" JVec sequilur „Nullus maurus valet album,. Omnis florenus
valet maurum, Ergo nullus florenus vatet album". In dieser Weise geht es durch die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum,
erit rationale, per quod coneluditur universalis affirmativa Et signat Petrus
Hispanus istam regulam per hanc dielionem „Fecana" u. s. f. durch die sechs
üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens ete." an
geführt.
300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi
Rationatis dicitur , ut est docens, et sermocinalis ut ulens. Dabei nimmt er auch
die Memorial-Verse des Dorbellüs auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ
licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlusse commentirt er auch die
drei neuen Tractate Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).
301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exereitiorum lo
gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad
profectum quorwmvis phitosophiae agoniae palaestritarum , verum praesertim in gymnasio
Coloniensi, quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter
ineipiunt. Am Schi.: Reparationes .... olim per magistrum Arnoldum de Tungris sacrarum
litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentelt. 1507. 4.
(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
XXII. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht
fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk
abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecand), bemerken
wir nur, dass der Commentar zu Petrus Hispanus erst mit der supposüio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons
galt 303).
Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagala 304), welchen wir
übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate-r»
gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch
berg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung
des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel
cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomislische
Quaesliones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der
Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 fT.), ohne
denselben zu nennen, das Material schöpft.
Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich J o h a n n e s
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver
pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-
302) Reparationes lectionum el exereitiorum tractatuum parvorum logicalium
Petri Hyspani, trium quoque tfactatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa
Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam landem absoiutae
feliciter ineipiunt. Am Schi.: Reparationes per artium liberalium magistrum
ac sacrae theologiae licentialum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria nnd Consequentiae
erklärt, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die Insolubitia
fehlen).
304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum
[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagalam ordinis
fratrum servorum sanetae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum
Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.
305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio motarum de Universalis
notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripalelicis phitosophis per
Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberek comportata Nuperque in almo Liptzensi
gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schi. Impressum Liptzick 1500. fol.
306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung „In universalia seu Isagogen Porphyrii et Ari-***
stotelis praedicamenta expositio" neu hrsggbn. v. lac. Rossetti, Venet. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Heyntin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. V/ith. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden
tisch seien, möchte ich nicht theiten , weit ich auf die Schriftstellerei des Trithe
230 XXII. Joh. a Lapide. Savonarola.
non 308) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentaliones
309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistisehe Grund
sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 311). Die
Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),
während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an
Aristoteles halten313).
Eigenthümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse
ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola
will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und ' zum Einfacheren zurück
kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gänzlich absieht, benützt er bei raanigfacher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit
genossen üblich war316).
mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der
Universität der dritte Rector.
' 308) Libri artis logicae Porphyrii et Aristotelis cum explanatione magistri loh an
nis de lapide. Basitcae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XV[.
309) Gleichsam als Beibnnd des so eben genannten Commentares: Traelalus
eiusdem magistri lohannis de lapide de propositionibus exponibilibus, cum tractalu de
arte solvendi importunas sophisturum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris, der letztere in Basel).
310) 0«. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und 0«. 2 : Logica
docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphyr. schliesst
sich betreffs der Universalien ganz an Albert an; dass Gitbertus Porretamis aufge
nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii bier auf die Lehre der
Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).
312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubiles , exponibites, officiabites
, und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-
Sätze, ferner über incipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ff.
313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. Et.
314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).
315) In der Vorrede : Multi tum propter logicae difficultatem tum propter librorum
Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involuliones
tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes
opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statut , breviler,
distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico
ita in unum colligere, ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praetermissis
obscuritatibus facitem ad eam viam habeant et planum.
316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be
standteiten des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand
des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio ans
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus conibinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheite aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)
i anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divii
sione (p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die orfcor Porphyriana in
XXII. Joh. Wessel. Gabriel Biel. 231
Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Auctoritates" ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragen 317).
Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Reihe der
gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe , sowie auch thatsächlich
eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere
Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es
lässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften
zu bezeichnen sind , und denjenigen , welche eine successive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
Ueber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der
Reformation , welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir
leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Marlinus
Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,
gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotelischen Schinssfiguren durch die Memorial-Verse der byzan
tinischen Logik erläutert werden , zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum
ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele
genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo
hypothetico (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstratio, dialectico
, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik, aus der Topik und aus
Soph. Et. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver
wendet wird.
317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritates in der Phitosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka
demie 1867, p. 173 ff.
318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Uber pro nominalibus adversus
formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rodolphum Agricolam" und
kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten, wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuscula desiderala"
aufgeführt.
320) Ich finde von ihm angeführt:' Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii
und Tractalus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber
beider Bücher nicht habhaft werden.
232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 32 1) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Oceamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir
Schon früher (Abschn. XIX,. Anm. 780— 819) aus Occam's Commentar
zum Sententiarius anzuführen hatten 323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor- v
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,
insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen
Quaesliones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche
er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 325), gibt er in ersterer
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,
welche er in „contra", dann „replica", hierauf solutio und confirmationes
erledigt. Bemerkt mag werden, dass er für den Partei-
Gegensatz die Ausdrücke „reales — terministae" wählt326). In einer
321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinetum
contentorum in quatuor collectoriis Gabrielis Biel super quatuor
libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
lautet: Epitomata pariter et collectorium cirea quatuor sententiarum libros.
322) Prot. f. 1 r. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabitis
ineeptoris GuiteImi Ockam, veritatis indagatoris aeerrimi, cirea quatuor sententiarum
libros abbreviare, tentabimus, circa prologum et singulas quaestiones scholasticas
movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,
verba aeeurtare, in aliis vero , ubi parum vel nihit scribit, aliorum doctorum
sententias a dieli doctoris prineipiis non deviantes , quantum potero, ex elarissimorum
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares
v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementum in XXVII distinctiones ultimas"
(1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet : Cum viderem,
Pauli Veneti logicam non parva indigere expositione tum propter ipsius difficullatem
tum propter aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos
commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ul
cognilio ipsius non in obscurum, sed in elaram lucem producta sit. Sic enim putavi
hinc tiruneulis Mine provectioribus falisfacere; cum potissimum sine logica nullus
recte phitosophari queat nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidam, qui
logicam ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,
Strodus, Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
Cicero. —
326) Gelegentlich der Eintheitung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)
: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia
significat unam naturam communicabitem illis pluribus neque plures naturas communes
quoad lerminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus
communis nalus est praedicari de pluribus, non quia significet aliquam naturam comXXII.
Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,
Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Augen
blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinü" sich auf
drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an
gehört 327).
Ein anderer Mediciner 328), Namens Cajetanus de Thienis,
welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo
teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae
und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren
Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benützt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren
überhaupt verheisst330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenthümlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei
derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass
gebend sind331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren
munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum unam et
eandem impositionem.
327) Faventini Menghi Quaestiones et difficultates de primo et ultimo instanti.
Am Schi.: Ferrariae 1492. Fol.
328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der phitosophisch-logischen
Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der
Phitosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, planiori
atque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis acquirenda
compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristotelis,
Boetliii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum viroruni documentis usitatiori
simpliciorique stito recolligi compitarique.
331) In der Einleitung, welche sich an Marsitius anschliesst, finden wir jene
seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova lo
gica, dass erstere nur die Theite, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsitius erwei
tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheiten treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,
sondern auch einige der späteren Memorial- Verse (ob. Anm. 195 ff.). Als 2. Trac
tatus folgt die suppositio ganz nach Marsitius und die appellatio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheitung (ob. Anm. 19). Und
völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor
bitd des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,
officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienalio
(s. bei Marsitius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Sumraula. Olivier v. Siena.
Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss
figur als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln der Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. Et. aus Aristo
teles 334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De
interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"
deutlich an der Aufnahme der „Vitalis immutalio" des Peter v. Ailly
bemerken 336).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Traetatus rationalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia
und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„terminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates terminorum
völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio terminorum.
Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von
da geht er aüf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von
332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apud Augustinum
et Boethium (s. Abschn. XII , Anm. 48 u. 84) sunt nomina et vocabula et non res
ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabula enim sunt res logicales
celeras res ad extra et ad intra ultimale significantes. In 6. Tract. finden wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201—204.
333) Im 7. Tract. : Si quaeratur , quare antares logicae artis consueverint primam
figuram adeo communiter aeeipere, ut sub ipsa comprehendant quartam et non
specialem fecerint mentionem de quarta, respondelur, quod hoc contigerit ideo, quia
praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae
primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est oeeultissime regulata per
dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Tractatns.
335) Modernorum de collegio Moguntino exereitala librorum Perihermenias elarissima.
Am Schi. Spirae 1489. fol.
336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohemium traetatus rationalis scientiae Olivieri medici
od lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.
Am Schi. : Et ita finitur feliciter opus hoc tripartitum , cuius duae primae
partes ad rationalem pertinent diseiplinam, et tertia ad veram phitosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per
eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi
utite s ; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amplius annorum, in
quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem
feci. Anderswo : Materia de „incipit" ampla est cirea multa solvenda sophismata,
de quibus super regulas Hentisberi diffuse pertractatum.
339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediala.
XXII. Olivier v. Siena. Riccius. Serraoneta. Victorius Faventinus. 235
ihm geschriebenen Commentar zu Strodus wiederholt 340) und auch ge
legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am
Schlusse gibt er einen Bückblick und verspricht zugleich besondere
Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema
tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et
activa" an 343).
Sein Schüler Jacobus Riccius von Arezzo schrieb einen Com
mentar zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor
Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die
Lehre seines Originales rechtfertigt.
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut
liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gericht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Rononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren
zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-
340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,
quod iam dictum est, sub aliis verbis commemorem , Ate persequar eundem sermonem.
341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:
Secunda positio est Iohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum vult, quod
consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi
propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in
hoc parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39). Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta
positio est Petri ilantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas
necessaria significabitis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relatio
rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens denominatur
sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und
Petrus Mantuanus citirt.
342) Iam complevimus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et
primis intentionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter
nee non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus ;
de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces
saria posterius sermonem alium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars1'. Hauptsächlich wird dabei
eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's
Caleulator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.
344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita
per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum rieeium de Aretio.
Am Schi. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Oflicin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste
Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man
tuanus und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede: Saepe enim genitor loannes, qui non minus dnee dialectica
ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum
et Strodum pariter proponere ac hortari cunetos dialecticae diseipulos, quantumeunque
eruditi essent, his se tueri prineipibus.
236 XXII. Victorins Faventinus. Simon de Lentlenaria.
netus847), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 34 9). Der erste derselben
„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burlcigh einen physikalischen
Gegenstand 350); ein anderer „De unitate scientiae" enthält die Erör
terung einer wichtigen aristotelischen Stelle351); ein dritter ist der Frage
gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene
Bestandtheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche complexa
sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).
Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge
legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-
Worte (d. h. Fecana, Cageti a. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari
stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich
abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des
Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä
missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana
lytik führt.
Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er
wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentisberi"3i&), in wel-
347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito
ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schi. Bononiae
1504. 4.
348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Quia Paulo introduetori
nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse
tractalum secundum Summularum Pauli (vgl. Abschn. XX , Anm. 514) deelarativum
proprietatum lerminorum propositionaliter captorum.
349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De Instanti Gualterii
Burlei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in
quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares
zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn Bononiensis" genannt, um ihm
ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus" .
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV , Anm. 675.
352) Tantum in tribus praedicamentis contingit motum fieri proprium, sc.
in quantitate, qualitate et ubi. Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut
sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iudicium
supra complexa prineipia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellantur
Tertia cirea effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale
intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conelusionem seu quaesitum
appellarunt.
354) Habitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicalum de maiori ex
treme et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so
wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),
sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere
supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des Heutisherus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commentirt
werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber
nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene
ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu
composito et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Regeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der inventio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen
bezeichnet werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den ältern {Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu composito et diviso. Am Schi.: Explicit tractatus de sensu com
posito et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de landuciis
ordinis Carmelilarum, Phitosophiam Senis ordinarie legentem. Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commentar des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.
Summulae Buridani. Cum expositione praeelari viri interprelis, nominalium terminorum,
lohannis Dorp. recognitae a magistro nostro lohanne Maiore. Cum annotationibus.
Et postitiis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schtusse wird Dorp verus nomina
lium opinionum recitator genannt.
358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,
die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoplirt
er des Dorbellus Unterscheidung zwischen vetui ars und nova logica und bezeichnet
auch mit Georgias Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin.
359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium
pro conelusione syllogisanda ex veris sunt isti:
Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant; sed non constant Febas^ Hedas, Heca.
Versus exposilivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) in duobus primis versibus ponuntur sex
dictiones, quarum quaelibet habet tres syllabas, [et ponuntur tres, quarum quaelibet
habet tantum duas syllabas. Et per hoc datur intelligi, quod sex sunt modi valentes
ad inventionem medii Per vocalem positam in ultima sytlnba datur intelligi conciusio
sytlogisanda ; et per vocales positas in prima et secunda syllaba dantur intel
ligi subiectum et praedicalum conelusionis syttogisandae ; et per consonantes positas
primis duabus syllabis intetligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti
et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe
cana" gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln
eben jene sechs schon von Bricot aufgeführten Schlussweisen, in welchen die Auf
findung eines passenden Mitlelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Septima regula .... datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sie exponitur:
Si ad syllogisandum sumatur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens sub
iecti, et B respectu A, i. e. consequens praedicati, ipsum non est idoneum Octava
regula datur intelligi per itlam dictionem „Hedas" , quae sie exponitur: si sumatur
medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecti, et D respectu A,
i. e. extraneum praedicati, tate medium non est idoneum Nona regula intelligitur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.
Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 1515), indem er Satz für Salz dubia, confirmatio und subconfirmalio,
dann aber solutio entwickelte 300). Was Jacobus Almain aus
Siena (gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein301).
Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Reihe terminislischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteifarbe erweiterten
oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die
Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar
zum Organon, welcher aus der Hand des Jobannes Raulin hervor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehöre 302). Auf Grundlage des
Texlus abbreviatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Terministeil erörtert 303).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint Stephanus de Monte,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubilis
364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 365).
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 366),
per istam dictionem „Heca'1, quae sie exponitur: si sumatur medium, quod sit H
respectu E, i. e. extraneum subiecti, el C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tale
medium est ineptum et inidoneum.
360) IHalecticis sititoribus quaestionum pars prima super summutarum Huridani
tractatum primum a M. Anthonio siteestro ditigenti cura edita prostat. [Paris.] Olivier
Senant s. a. (wahrscheinlich 1511).
361) Angeführt finde ich seinen Tractatus [quinque consequentiarum . was ich
von ihm kenne, ist Super sententias Holeot und die sog. Aurea opuscula; ersteres
ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri Iohannis Raulin cum
plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicam aristotetis Commentarium
feliciter ineipit Opus praeelarum parisiaca urbe impressum impensa Ni
colai vaultier et durandi gertier (das Druckerzeichen isl das des Gertier). S. a. fol.
(nnpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den
Begriff des lerminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Universalien
gelten soll. Dass Fecana, Cageli u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht
sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.
364) Fratris Stephani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis
nuper edita, docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schi. Papiae
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus sum artem compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque argumentari
docentem; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,
quorum primus artem ad quodlibet propositum insolubititer opponendi docet, secundus
artem respondendi, tertius autem instrumenta huius artis ostendit.
366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio ralionatis, cuius antecedens
est una copulaliva, cuius prima pars principatis est una disiunctiva affirmaliva con
X XII. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über 367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor
hilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere
durch mnemonische Worte erläutert 368).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth ; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commentare zur vetus ars 369)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheil des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus370). Nachdem er aus
Dorheims die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
sätze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa
„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren
stituta ex contradictorio positionis respondentis et ex littera „est falsa", secunda
au tem pars praedictae disiunetivae contradictorium , consequens vero primae synonymum.
In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheites
anreihen.
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheite, über
complexe significaOite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini
und des Peter v. Aitly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen
Urtheite.
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich
der exponiblen Urtheite neue Memorialworte erscheinen ; nemlich : Dabo dictiones
docentes exponentia totalia atque partialia; pro reduplicativis: Sipicabi, Sorineco,
Renepode, Trandenirpa; pro exclusivis: Sipec, Sponac ; pro exceptivis : Casapes, Cenapa;
pro differt : Scipio ; pro incipit et desinit: Magistrans ineepit, sicut Desinere
instabit; pro comparativo et supeilativo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben
conelusiones betreffs der mathematicae proportiones, welche zur Verdeutlichung der
Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur
theite.
369) Textus veteris artis, sc. Isagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis
simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Exereitata cirea hoc secundum
doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudt sacrae
theologiae bacealaureum formatum in atma Universitate Ingolstatensi. Am Schi.: /mpressa
per lacobum pentium de Leuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi
Alantsee bibliopolae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 149?,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501).
370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An
tonius Andreas, Mayron, Peter v. Aitly, Marsitius, den Scolisten Petrus de Aquita
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.
371) Quaest. 1 De univ. Porph.: Vetus ars non dicitur ideo velus, quin esset
antiquior, .... sed metaphorice ; nam sicut velus et senex praecedit prioritate temporis
iuvenem, ita partes argumentationis, de quibus tractat vetus ars, praecedunt et
sunt priores lota argumentatione, de qua iractat nova logica.
372) Ebend. : Polliceor, me secuturum in Ma materia Mos moderniores doctores,
videlicel cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et
Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Aitty) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum
Oeean , quorum fama et laus quasi nunc per lotum orbem est diffusa; et non sine
ralione Mos imitor, quam, de quanto doctores fuerunt moderniores, de tanto (oitdtttl
scripsisse praeeipue in artibus et ingeniis subtitiorihus floruisse eos arbitror.
240 XXII. Johannes Parreut.
Thoinisten und Scolisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungen374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeusserung über die Parteispaltung 375). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden 376).
373) Ebend. : Universale est duplex, sc. reale et ralionis sive togicum. Univer
sale reale est res communis in participando , .... in' causando , in intelligendo,
sc. quod universatiter omnia potest intetligere, in essendo, sc. quod in
sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Platonis dixit,
quod universale reale in essendo in qualibet specie esset una idea scparata et distincta
a suis individuis perpelua et aelerna extra mentem; hoc reprobat phitosophus.
Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re, sicut in nomine: Natura
vel quidditas, quantum est de se praeter operalionem intetlectus, est communicabitis
pluribus singularibus et habet unitatem sibi propriam; haec opinio polest latissime
impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Thomistarum
est lalis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut
est humanitas, est duplex , sc. in potentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid
ditas vel natura, quae est in re singulari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus Scolus tenet, quod haec natura,
quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulari; sed hoc Thomas non admittit,
sed natura realiter distinguitur a singulari Sed ut prolixitatem vitem,
commune principium modernorum adducam: Peeeatum est, fieri per plura, quae possunt
fieri per pauciora Dico , quod universale reale in essendo est idem reatiter
cum omnibus suis individuis et singularibus simul sumptis Et quicunque aliler
ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,
in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es folgt die oben, Abschn. XX,
Anm. 592, angeführte Stelle) Universale logicum vel ralionis est, quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales , vocales vel scriplos Secundum
logicam modernorum littera „universale" demonstrando itlum terminum „universate1'
personaliter captum, qui significat omnia universalia, est subiectum attributionis (d.
h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni
versali simpliciter et in genere, non pro Mo vel allero singulari universali (vgl. Ger
son' a. a. O., Anm. 601); et sie praedicabite est eins propria passio et diflert ab
universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Franciscus
Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510).
374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt , quod universale sit
genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheitung, sowie über prima und secunda intentio n. dgl. völlig im
Sinne der Modernen.
375) Quaest. 5: Dubitatur, quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernos et realistas.
.... Respondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;
nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est itlud, quo mediante loquimur
de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum qvod , quia est itlud,
quod praedicatur a nobis.
i)76) Quaest. 1 in Categ.: Notitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non polest esse in praedicamento, ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia aeeidentalis
et a posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine
quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch
schliesst er sich ebend. betreffs der „ordinatio" der Kategorien an Occam an
(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gitbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkenswerthes
mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in
De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes.
XXII. Joduc Trutfeder. 241
Ein peinlich ausführlicher Autor ist J od oc Trutfeder aus Eisenach,
dahcr gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter
dem Titel „Summulae totius logicae" 37 7) und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epüome seu breviarium," schrieb 37S). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit 379) und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich auschliessen
will380). ludern er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Urganon erforderlich sei381)» und hieran wörtlich
occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)
und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova
logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über
proposüio , um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er
die Uuiversalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)
und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch
die poslpraedicamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue
Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage
377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum
Trutvetler Isennaelicensem Thcologum ex dogmatibus veterum recentiorumque omnium
in Gymnasio nuper Erphordiensi uipole suceus e flotibus, laboriosissime compitatae. Am
Schi.: Expressum ab Lupambulo Sehende Erphurdiae 1501. 4.
378) Epitome seu breviarium diatecticae, hoc est disputatricis Scientiae, iterum
iam recusum Planiori siquidem et praeceplorum et exemplorum filo, per 0. ludocum
Isennachensem. Am Schi.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg
gelassen sind Iiier An. post., Top. u. Soph. Et.
379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidius,
Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Hob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolns, Nigri,
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Aitly, Gregor v. Rimini,
Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsitins, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Vcnetus, Pau
lus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis, Prierias (s.
Anm. 727 ff.) u. Laur. Vatla.
380) In der Vorrede der Summulae: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,
Themistius, Uammonius , Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis
famitia, et qui in horum lue um nunc suceesserunt, Herveus, Ocean, Byridanus, Marsitius,
Tisberus praenobitesquc inter Neotericoteros Georgius Brueeellensis ac Thomas
Bricotus in hac diseiplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compendiaria
atque etiam honestiore.
381) Perspectum Üaque est, quam quaevis artium sua praesupponat instrumenta
et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nulla sine ea perfecte et
artificialiter, quamvis usualiter, potest haben.
382) JVo» de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por
phyrie wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantitius Uni
versale nominal coneeptum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt
über conceptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:
Est proprium medicus , bipes), canus quoque, ridens.
384) Für substantia:
In sub non esse, predicut un, significal hoc,
Nit contra, nec magis, contraria suseipit in se
ä. h. in subiecto non est, praedicalur univoce, significal hoc aliquid, nittit ei est
Piunrl, Gesch. IV. 16
242 XXII. Jodoc Trulfeder.
des fiuridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibilia aus Paulus
Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebracht 3 ss),
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (oh. Anm. 29) und
bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet
wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibüe für die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial- Worte ausgedrückt wird391). Nach
contrarium, non suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum. Aehnlich für
quantitas :
Non exigit contra nec plus , sed dicitur aequa.
Für ad aliquid:
Oppositum recipit et plus, convertitur atque
Simul natura ponunt et mutuo tollunt,
Per patrem natum, per natum noscito patrem.
Für quttlitas:
Oppositum recipit et plus capit, atque per itlam
Dicatur simite ; sunt haec tria propria quali.
Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :
Senex superior, ordo, venerabite, causa.
Für simul die obigen (Anm. 202).
385) Er spricht von significalum ultimatum u. dgl., theitt die suppositio in
personalis , formalis , simplex u. materiatis , und verflicht zugleich die distributio ;
dann folgen ampliatio, restrictio, appellatio, atienatio , status, und zuletzt die transscendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionis"
und „ Passiones modalium".
387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,
officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypothelicae propositionis , wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) Non ma pari pri se, mi ne pri terque directe.
D. h. Non coneluditur maiori particulari in prima et secunda figura und Minore ne
gativa (non coneluditur) in prima et tertia directe.
389) Er erwähnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar
bari, Celaront, Celantos, Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construiit auch die
vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinque directe
coneludentes et quatuor indirecte, ul prima figura, a qua differt per solam transpositionem
terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:
Bambara, Camerent, Dimari, Fimero; Bamalipton,
Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.
390) Nemlich:
Quatuor in primos primae ducendo sequentes
Maior erit minor ; oppositum conelude minoris
Verteque simpliciter; maior opposita conelu ;
Celantes duc ad Frises, hinc ad Darii Aue.
Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem ete.
391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus
reducatur per impossibile , considerel ele Notatur insequentibus dictionibus;
unieuique syllabae respondet modus imperfectus sui ordinis, qui ad modum
XXII. Jodoc Trulfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243
einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex
proposüionibus de praegnuntibus" die sog. exponihlen Schlüsse nach
dem Vorhilde Oceam's 3'J2), hierauf die inventio medii erklärlicher Weise
mit der jüngsten Formation der Memorialworte Fecana u. s. f. 393). In
der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die
ganze distributio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu
in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh
rung , da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in
doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar
gelegt wird :m). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt
aus An. post. und Soph. Et.
Grosse Achnlichkeit mit Trulfeder zeigt in den Grundsätzen Bar
tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine literarische
Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge
druckt wurde395), und ausserdem Exercüia zum aristotelischen Orgaperfectum
coneludentem genus propositionis rocali itlius syllabae designalum reducitur
in hunc modum:
Baralipton Nes- Celarent
Celantes et- Darii
Dabitis e- Celarent
Fapesmo ba- Barbara
Frisesom tis Darii
Cesare 0- Ferio
Camestres di- Darii
Feslino e- Celarent
Baroco bam Barbara
Darapti Le- Celarent
Felapton va- Barbara
Disamis re- Celarent
Datisi ro- . ferio
Bocardo ma- Barbara
Ferison nis Darii
392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 ff. Die dort gegebene Grundlage ist hier in
einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der Hest der
An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eiue Menge von Vorsichtsmassregeln —
„Caulelae" — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Quadrifariam descenditur : copulative, disiunetive, copulatim, disiunetim
(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copula
tive et disiunetim descendere est arguitive inferre hypotheticam coputativam et disinnctivam
constitutam ex universis singuluribus termini communis, sub quo descenditur
distributive determinate. Copulatim et disiunetim descendere est arguitive inferre calegoricam
de extremo copulato et disiuneto , et hoc modo descenditur sub termino supponente
confuse tantum collective et non collective. ld quod explicatur versibus:
Disiunetive deter ; copulative quoque distri;
Confuse tantum disiunetim scandere debes;
In collectiris copulatim scandere debes.
395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke : Compendium Novum totius togieae opera et studio singulari M.
Bartholom« de Usingen in Gymnasio Erphurdiensi eollectum. s. I. s. a. 4. und Summa
compendiaria totius logieae in famatissimo studio Erphurdiensi per magistrum Bartholomeum
^Arnoldi de usingen collecta. Am Schi. : Per Nicolaum Kesster ehem
Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Propositio, Praedica
ie*
244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu I'. Hispanus.
non 396). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie
bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt397);
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorhellus
enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,
welche sich völlig an Oceam anschliesst, könnte wohl kürzer gefassl sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,
ebenso sachgeraäss als vernünftig398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder's über die Reduction u. dgl.
Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Coinmentar
der „Moderniil zum 1. und 4. Tractate, sowie zu den proprietates
lerminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf
bitia, Praedicamenta, Proprietates logicales (d. h. suppositio ete.) , Probatio terminalis,
Argumentatio, Argumentativ probalilis; tiur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke
s. I. s. a., sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist ;
übrigens zeigt letzterer durchgängig als Culumnen-Titel „Parvulus logicae". Eue
zweite Gruppe bitden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schi. : In Seliola
Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnalum; effigialum Erffurdiae
per wolffgangum Schenck. 1504. 4. und Compendium tocius logicae brevissimis figurulis
expositum in schola Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna
lum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titel,
am Schi. Impressum Melis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich
lautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio, Proprietates logicales, Probatio termi
nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.
396) Exereitium veteris artis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum bar
tholomeum arnotdi de Usingen instauratum atque emendatum. Am Schi. : Excussum
Erffordiae per me hannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exereitium novae logicae ete.
ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.
'397) Nach den üblichen Angaben über ars vetus und nova logica wird als
Subject der Logik der terminus „ argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheite
aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über
terminus geknüpft, beim hypothetischen Ürtheitc aber nur die älteren drei Arten
desselben (condilionul, copulativ, disjunctiv) anerkannt; hierauf folgen die proprie
tates terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trutfeder, sodiinn wie dort pro
batio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, offieiabite) und die Exponibitia nach
Paulus Venetus; hernach die Universalien (ohne Polemik terministisch gofasst) und
die Kategorien mit den neu reeipirteo Versen. In der Syllogistik verbleibt Usingen
bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergehl die vierte Figur
mit Stitlschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymeuia die Lehre
von Consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder.. Den Inhalt der An. post. über
geht er und führt nur noch in Kurze Soph. Et. au.
398) Antiqui passiones togices per prius rebus altribuunt, cum lernunis
utamur loco rerum et termini non per se, sed pro suis significatis praedicentur
Moderni passiones logicas per prius signis altribuunt, quia signa immediate propinque
et per prius subiiciuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro se, sed pro
suis significatis, ratione cuius signala remote dicuntur subiici Quod antiqui al
tribuunt primo rei ex modo considerandi eius , itlud moderni signis rem lati modo
significantibus , quod rite intellectum a multis liberal prolapsibus In der Ein
leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per lerminos primae impositionis,
et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.
399) Commentarium secundum Modernam doctrinam in Tractatus logices Petri
Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium
Marsitii, sc. Suppositionum, Ampliationum , Restrictionuut , Appetlationum , Consequentiarum
, Exponibitium , Itemque De Descensu, De positione propositionum in esse, De
Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Veimuthung über
den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725. *
XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. 245
die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten durfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Saltzburga, Cracovia"
die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 u. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der
Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva
logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,
erklärt401), woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle 402). Die Erklärung des Textes
seihst enthält sehr wenige Citate (nur Burida nus und Marsilius werden
mit Vorliehe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „eautelae in syllogizalione , d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprietates terminorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,
400) Subiectum attributionis tolius logicae est itle terminus „argumentatio" capitis
large. .
401) Liber parvorum logicalium dicitur, quin valet pro parvis de novo logicam
ineipientibus ; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus
et modernis, ut Marsitio, Buridano et Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scientia praesentis libri subordinalur phitosophiae minus principaliter immediate
sub sermocinali , immedialissime sub logica.
403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypotheticae
affirmativae et totidem negativae, sc. eonditionalem itlativam, condilionalem conventivam,
copulativam , disiunetivam, causalem, rationalem.
404) Si prima figura capitur large, quarta figura non est distincta a prima,
sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis
tantum, tunc sunt duodeeim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celarent,
Darii, Ferio , Fapesmo , Frisesomorum, et alii sex transponendo solum praemissas in
his dictis, et Baralipton , Dabitis , Celantes, ut sie, non sunt modi sallem distineti a
Barbara, Darii, Celarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro
praemissis et conelusione simul et primam figuram iterum modo ut suprä, tunc sunt
viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , et alii
tres, sc. Barbari, Cclaront, Celantos, et sie sunt duodeeim, et cum hoc alii duodeeim
transponendo solum praemissas in eis, ut Babara , Didari, Laeerent, Hifero et sie de
aliis. Alio modo prima figura capitur stricte et ita distinguitur a quarta.
quae sie erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae
missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca
piendo modum pro praemissis et conelusione simul, tunc sunt duodeeim modi primae
figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Ceiaront et
Celanlos Petrus Hispanus solum curavit ponere modos communiter et magis
um In Ins , quibus habitis alii facihter haberi possunt Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt qualuor modi,
quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conelusione simut,
tunc sunt duodeeim, sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, et alii duo, sc.
Cesaron et Camestron directe coneludentes et alii sex indirecte coneludentcs
Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos
ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et conelusione simul, tunc
sunt duodeeim, sc. sex directe coneludentes et sex coneludentes indfrecte.
246 XXII. Moderni zu Pelms Hispanus. Hieronymus Pardus.
ampliatio, appellalio als neues Thema, welches mit der amplialio in
Verbindung tritt, die Erörterung „de posüione proposüionum in esse"
hinzukommt 405), um zuletzt über status, restrictio, alienatio, eonsequentiae
und exponibilia , — sämmtliches als erläuternde Wiederholung des
Marsilius —, zu handeln.
Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischen Modernen war
Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialectices
406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals
wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er
fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritate et falsüate proprosilionis,
wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile
kommt408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo
dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae
unter grundsätzlicher Betonung der significatio 409), wodurch er
auch veranlasst ist , die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ff.) nach pro und contra zu erörtern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an
achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 411), hernach die hypothetischen Ur
theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer . Menge von Beispielen
aus dem Gebiete der Insolubilia*12), dann die ampliatio mit Sophismen
nach Albert v. Sachsen413), die appellatio nach Buridanus und Georgius
405) Refert dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio
ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis
est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius copula
principalis est ampliativa.
406) Medulla dgalectices edita a perspicacissimo artium praeeeptore Hieronymo
pardo omnes ferme graviores difficultates logicas acutissime dissolvens de novo
correcta per honorandos magistros magistrum lohannem maioris nec non
magistrum lacobum ortiz ete. (Paris) Durand Gerlier. 1505. fol.
407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam , Peter v. Aitly, Gregor v.
Bimini, Buridanus, Marsitius, Holcot, Strodus, Hentisberus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.
de Thienis , Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,
Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch
Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen 0 q u e I i n.
408) f. I r. B ff. z. B. Aeeepto hoc complexe significabiti „deum esse" qnaero,
an ineludat formaliter deum aut non; oder ähnlich bei ' „Socratem esse patrem Plationis"
u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res
polest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquautum potest
significari per aliquod complexum, vocatur complexe significabite, el inquantum polest
significari per aliquod incomplexum, vocatur incomplexe significabite; ideo ista, sc.
„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominationem extrinsecam.
S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.
409) f. IX v. B: Consequentia bona est illa, per quam impossibile est ita esse,
sicu significatur per antecedens vel polest significari de Hgnificatione totali, quin ita
sit, sieul significatur per consequens vel potest significari, manente significatione propositionum
el terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.
410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.
41 1) f. XXXVIII ff.
412) f. XLI ff. S. ebend. Anm. 549 ff.
413) f. LXV1I ff. S. ebend. Anm. 343.
XXII. Hieronymus Pardiis. Johannes Majori«. 247
Bnuellensis 414), die modalen Urthcile auf Grundlage öccam's mit zahl
reichen Sophismen418). Hierauf folgt die Syllogistik 4 1 6) , welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinität) controvertirt wird, so dass bei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Iieispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss
macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil der consequenlia durch viele Sophismen
erläutert418).
Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes
Majoris Scotus aus Haddinglon (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Mons acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte
und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen
Comraentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi
schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Cnmmentares des Joh. Dorp
zum Buridanus, auf welche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser
dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als Jibri, quos
in artibus emisit" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber
414) f. LXXXIV ff. Ebend. Anm. Hin. ob. Anm. 140.
415) f. CV1 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVI ff.
417) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXV1I v. A : Consequentia
debite formala seeundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra
arguitur hoc modo : Non sequitur „Aliquis homo est rationalis ; omne risibite homo
non est: ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur
in Frisesomorum ex eo, quod non potest reduci ad Ferio minore conversa simpliciter;
et ratio est, quia non potest itla minor converti simpliciter , nisi praedicatum distribuatur
; praedicatum aulem non distribuilur ; ideo ad bene arguendum in Frisesomorum
requiritur , quod medium distribuatur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur
ad bene arguendum in Fapesmo ; aliler argucretur ex puris particularibus.
418) f. CXLV ff.
419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-
Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes
hinzu. Insofern aber die Quaestio des Majoris De complexe significabitibus vorgedruckt
ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.
420) Acutissimi artium interpretis magistri Iohannis maioris in Petri Hyspani
summulas commentaria. Lugriuni 1505. fol. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schi.).
Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer
Tractate (Top., Soph. EL, Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister
loannes Maioris Scotus. lnelytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma
gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius
regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur omnia ordine sequenti reperies
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.
Primus liber terminorum. Secundus liber terminorum. Summulae Praedicabitia
Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.
Tractatus elenehorum. Tractatus consequentiarum. Abbreviationes parvorum logiealium.
Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitiu. Obligaliones. Argumenta sophistica. Propositum
de inßnito. Analogus [sie statt Dialogus] inier duos logicos et magistrum. Venundantur
Lugduni o Martino boitlon. 1516. fol.
248 XXII. Johannes Majoris.
fasste er die aristotelische und die summulistische Logik in einem „Introductorium"
zusammen421); endlieh kommen noch „Quaestiones" zur
vetus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel-
Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe
significabilibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulln
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol
gen zwei Libri lerminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei
lungen des lerminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer
den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Reihenfolge behandelt 426), woran sich Abbrevialiones parvorum logicalium
anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Cominenlar
zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson's Aeusserungen über den Nutzen der Logik 42S),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
421) lntroductorium perutite in Aristotelicam Dialecticen, duos Terminorum Traclatus,
ac Quinque Libros Summularum compleciens , M. lohannis Mahris Phitomphi,
ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigitantia repositum. Druckerzeichen
des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievun 1508).
422) Quaestiones Logicules Magistri loannis Maioris Hadynqthonani Theologi,
ac Phitosophi Parisiensis, lam primo in lucem emissae, cum eiusdem literali expositione
sueeineta in veterem Aristotelis Dialecticen Ioanne Argyropito lnterpraete.
Ebenso. 1528. fol.
423) Libri, quos in artibus 1, f. I r. A: Quaerilur, an sint ponenda complexe
significabilia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;
iudicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitar ergo
modus communis rationi consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime
capiendo ens Aliquid significatur per complexum, ergo aliquid est complexe
significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrollaria
auf Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. II r. A : Terminus aecipitur dupliciter; uno modo physice, vi covvenit
rebus ad extra, secundo modo, ut convenit diübilibus Terminum voco, in
quem resolritur propositio ete.
425) f. III r. B die Eintheitung in terminus mentalis, vocalis, scriplns ; f. V r. A
in categoremalicus und syncategorematicus, f. V v. B in complexus und incomplexus,
f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. VII v. A in uUimalus und non ultimatus,
f. X r. B in significativus und non significativus, f. X v. A in transcendens und
non transcendens, f. XI r. A in communis und singularis. (Hierauf sind die divisiones
des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruckt.)
426) f. XXI r. A Eintheitung in terminus primeintentionaliter captus und secundeintentionaliter
captus, f. XXII r. A in categoremalicus und syncategorematicus,
f. XXII r. B in complexus und incomplexus und ersterer in distuns und indistans
(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXIII r. B in significativus und non significativus,
f. XXIV r. A in prima und secunda imposilio.
427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor
den , folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichsten Regeln
zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theite der consequentia (vgl. Anm. 418),
dann f. XXVI r. A ampliatio und f. XXIV v. A die Exponibitia.
428) f. XXVII r. B; s. Abschn. XX, Anm. 609 f.
429) f. XXVIII r. A : Das Wort Summularum" bestehe aus den Anfangsbuch
staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modestis (b)umitibus laboriosis,
acidiosis rebellibus vanitatum methodus".
XXII. Johannes Majoris. 249
den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wohei am Schlusse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricol's Vorgang) eine specielle Erörterung
über contingens 43 ') und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über
Variation des Miltelbegriffes (nach finüum und infinüum) beigefügt
wird432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über
Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über
praedicatio erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas
Neues eine „arbor praedicamentalis" beigefügt 434). In der Syllogistik
lehnt Majoris in schärferen Worten , als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnötbige Vervielfältigung ab 435), führt
aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische
Gcgen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. Et. will er absichtlich
sehr kurz behandeln , da namentlich in ersterer Manches unnötbige
vorkomme 437).
Eine zweite Abiheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,
welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die ln-
430) In der stets wiederkehrenden Form von „contra" und „respondetur"
nebst Lösung in „propositiones" . Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität,
und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur betreffs der modalen Urtheite
aufgenommen (s. Abschn. XX, Anm 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor
rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).
131) f. XC v. A : Terminus , ,contingens" capitur duobus modis, sc. secunde
intentionaliter et tantum valet, sicut „propositio contingens", ....prime intentionaliter
et tantum valet, sicut ,.res contingens" , et in istis aeceptionibus capitur categorematice;
alio modo determinat copulam et est syncategoremalicus .... et hic ca
pitur specialiter et tantum valet, sicut „neqnc necessarivm neque impossibite" , h. e.
sicut .,possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum pos'sibiti. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) f. C r. A : Dubitatur , utrum arguendo ab affirmativa ad negativa«! praedicato
variato penes fmitwn et infinilum sit bona consequentia et e contra. S.
Abschn. XX, Anm. 132.
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transcendentia , unter
ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien, von
deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die
wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheitt sind.
435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura Cirea
hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.
Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galienus solnm multiplieavit verba super Aristolelem
et non realiter.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;
Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus senex est iuvenis. Der
gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der syllogismus expositorius
ausführlichst besprochen.
437) f. CLIII v. B: Quintus tractatus in ordine summularum (d. h. Topica)
mulla ponit, quae parum condueunt ad consummatum summulistam ultra ea , quae
in aliis summularum locis languntur. Propterea indignum censui , multum ibi immorari.
Ebenso f. CLV ft. ein kurzer Auszug aus Soph. Et.
438) II, f. 1 ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus
behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urlheit zu den Exponibilia gerech
net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretns (ob.
Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheite versinnlichende Figuren
ihrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majoris.
solubüia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen
grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss 439), denn die dar
auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der hierauf eingefügte Coramentar zur zweiten Analytik , welcher uns
keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,
deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver
schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Litteratur fusst, nicht in seiner
ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 ff.) , eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind
die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,
während man Consequentiae und Exponibilia zur novo, logica zählte 443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus
439) f. XLVII v. B: Cirea insolubites propositiones plures emergunt difficultales ;
sed opinionum varietas eaS reddit indeterminabites ; ita quot fuerunt priscorum artistarum
capita et modernorum, tot volant in eis differentes opiniones. . Est una
positio tenens , quod nullum insolubite est propositio (vgl. bei Paulas Venetus,
Abschn. XX, Anm. 569) (f. XLV1II r. A) Secunda opinio , quod quodlibet in
solubite est propositio et est verum vel falsum, saltem secundum quid, nutlum
tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).
(B) Tertia est opinio , quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypothelicas
(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur
buridanus parum differens ab hac Alberti , et pro fundamento tenet , quod quaelibet
propositio implicat unim, cuius subiectum stal pro propositione , quae implicat , et
praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XL1X r. A) Quinta
est opinio, quam insequitur Oeeam tenens, quod pars propositionis non potest supponere
pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio
Petri Alliacensis tenentis idem cum Oeeam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ff. es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).
(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,
licet eam non teneamus , quae nunc est communis, quod insolubites sunt categoricae
et quod in illis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An
sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate, se non fore verum, est vera.
(f. LH r. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod
ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.
440) f. LIX ff.
441) f. LXXXH v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et consequente
et nota itlalionis itlative tenta in forma vel in valore.
442) f. CIX r. A: Magistri Antonii Coronel ad suos diseipulos exhortatio: ....
Tractatum de consequentiis et nonnullas insuper difficultates dialecticas in unum vo
lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in meutem, magistrum lohannem
Maioris praeeeptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen
tiis inchoasse , nondum tamen illi finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex
adii ragaturus, ut copiam exemplaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam
petitioni meae pertibens annuit. Et quia regulas generales, deinde et speciales, sine
impugnationibus conscripsit, volui impugnationes quasdum superaddere ete. Die Grund
lage des Ganzen bitdet Albert v. Sachsen, ans Strodus sind die consequentiae ab
inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheite
aufgenommen.
443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractalus continent, sc.
tractatum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appellationum , alienationum.
Et isti tractalus sunt partes veleris logicae; quare tractatus consequentiarum
et exponibitium inter hos non enumerantur , quia sunt partes novae logicae.
*
XXII. Johannes Majoris. David Cranston. 251
[Jispanus besteht, benützt' hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus
Venetus eine gedrängte Darstellung der OMigatoria 445) , ferner „Argu
menta sophislica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine "Monographie De infinito
, in welcher alle möglichen Sophismen, die sich um diesen Begriff
drehen können, ihre Erörterung finden 447). Endlich der „Dialogus"
(s. Anm. 420) gehört nicht hieher 448).
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 44 9), und die Quaestiones sind nur ein. gewöhn
licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und OMigatoria schrieb451).
Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 482)
444) So werden behandelt: suppositio, desoensus et ascensus, ampliatio, appellatio,
dann positio propositionum de messe (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio
rationis , dann äusserst kurz status , und noch restrietio ; die im Titel versprochene -
alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logicalium (Anm. 427)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL r. B ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po
sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXI.IV r. B r JVtmc adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris
impugnare quameunque propositionem volendo scmper probare veritatem huins
„Homo est asinus'1, quia eodem modo potest argumentari per eadem media in aliis.
El arguitur primo sie: Bene sequitur .,Socrales est asinus, ergo homo est asinus".
.. . Tum: Socrates est asinus vel Socrates non est asinus ; sed Socrates non est asinus,
ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinus vel tu loqueris; sed tu non
loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVIII r. B (es sträubt sich fast die
Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.
447) f. CXLVIII r. B—CLIX r. B.
448) Er ist jenen spasshaften Beden beizuzählen, welche in Bezug auf die
disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar
tige veröffentlicht). Die beiden logiei des Dialoges sind lohannes Formann und lohannes
Dullaert (über Letzteren s. unten Anm. 488 ff.), der Magister heist lohannes
Annandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten
Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass
„eappa" ans den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam
artistis.
449) D. h. er gibt zunächst die Eintheitung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 ff., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be
sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheites und des contingens specialiter cuptum
(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequentiae
wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,
die Exponibitia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorhellus
wiederholt.
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schi.
452) Cirea materiam insolubitium inter doctos innumerae reperiuntur opiniones
dicentibus atiquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod
sunt propositiones plures; alii dieunt , quod sunt hypothelicae , novissimi vero dicunt,
quod sunt calegoricae (vgL Abschn. XX, Anm. 569, u. ob, Anm. 439).
252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubüia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt
bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re
geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthüralichen spitzfindigen Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen , deren erste das se ipsum falsificare
(s. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454) , während die zweite
darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequüur, sondern die Logik zu
Recht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass
contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen 456). Betreffs
der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition derselben , welche wir
bei Pseudo-Occam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintbeilung des lerminus
zusammen , wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe" begegnet458).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen
453) Sequens opinio praecedentium opinionum 'extremarum moderativa propter
insolubites propositiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.
Ad propositionem esse insolubitem non requiriiur, quod sit plures vel hypothetica .
imo stat, itlam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymae
sequitur falsificatio alterius Nunquam ex vero sequitur falsum Quemadmodum
non dantur contradictoria vera in insolubitibus, ita nee contradietoria falsa.
454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsifical, et si sie, an ad
falsificationem unius sequitur falsificatio alterius Die Antwort ist: Nulla propo
sitio est ponenda. insolubitis sive se falsificans , cuius oppositum polest rationabititer
sustineri. .... Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse falsam,
secundum significationem , secundum quam est ei synonyma, se fahificat Nimquam
sunt dabites duae propositiones omnino synonymae , quarum una est vera et
altera falsa secundum itlam significatiopem , secundum quam sunt synonymae.
455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi
falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antece
dens non habente nisi unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet
parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,
nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regulas logicales, qui
extra insolubilia non palitur instantiam, solum propter insolubilia instantiam
habet.
456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,
quod non datur contradictoria vera aul falsa Die Antwort". Non dantur con
tradictoria vera significantia , sieul est , aut necessaria in sensibus contradictoriis nec
in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria
falsa aul significantia, aliter esse, quam est, aut impossibitia extra insolubitia, sie
nec in insolubitibus.
457) Nemlich 1) Omne possibite est admittendum. 2) Omne sequens ex. posito
est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.-
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er thcitt den
Terminus zunächst in pertinens und impertinens , womit eine zweite Eintheitung in
absolutus , connotativus und abstractus parallel läuft (f. XVIII r. B) ; der pertinens
wird getheitt in sequela und repugnantia , wovon erstere in convertibitis und non
convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si
XXII. Ant. Coronel. 253
Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Urtheile
und der proprietates lerminorum unter dem Titel „Rosarium" 4ii0),
eine Erläuterung der zweiten Analytik101), und eine Monographie üher
Exponibilia und Fallaciae schrieb41'2); dass er ausserdem die Consequentiae
seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch
Buchhändler-Reclame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der
beiden Ricbtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an
gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenlhümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Disciplinen
gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethianischer
Auffassung parallel neben die terrainislische Erklärung, so z. ß. schon
betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre 463) und desgleichen beim
Begriffe des Homonymen404), während er überwiegend sich in terministischer
Denk- und Redeweise bewegt405). Im „Rosarium" tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnificalionem und secundum duas vel tres significaliones ; andererseits die repugnantes
zerfalten in disparuli und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relative
oder contrurie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgl. bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristotelis
secundum utriusque viae, realium seiiieet et nominalium, prineipia commentaria
Paris. 1513. fol.
460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronet, in qua De propositione multa
notanda , De materiis propositionum , De contradictoriis in obliquis, De conditionutis
et conversionibus ex tibro consequentiarum eiusdem assumptis, De modalibus, De
propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.
Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitula,
Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de retativis,
Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu el de descensu, Sextum
de ampliationibus, Seplimum de appetlationibus. Am Schi. : Explicit rosarium logicae
magistri Anthonii coronel hispani de regno castellae dgocesis segobiensis. 1512. Paris
bei Olioier Senant. fol.
461) Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.
Paris bei Dionysius Roca (das Druck-Privitegium ist v. 1510). fol.
462) Tractatus expombitium et fallaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.
Ebend. 1511. fol.
463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum
per totum librum agatur de praedicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;
sed rationabitius est assignare pro subiecto istum lerminum „terminus in praedicamento
pornbitis".
464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocatum el aequivocans ; aequit'ocum
aequivocatum est res significala per terminum aequivocum uequivocantem ; terminus
autem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus
ete.
465) Er benützt die Thcituug in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze
über concretum und abstractum, und spricht auch von substantia primeintentionaliter
oder secundeintentionaliter capta (vgl. Anm. 426).
254 XXII. Ant. Coronel.
Punkten deutlich hervor 466), als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit
des Unheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre467). Ja er
steigert noch die terruinistische Spitzfindigkeit, indem er die proposilio
mentalis in zwei Arten zerlegt 4 b"), und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sophismen einzustreuen 469), auch ein eigenes Capitel de
obliquurum contradictoriis beifügt 470). In gleicher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien
aus471). Der Commeutar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
fertigende Exegese472), und die Exponihüia , welche völlig dem be
treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt
neben allem Reichlhurae an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).
466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in
„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondelur — corotlorium" bewegt,
tinden wir häufigen Anschluss an Oceam und Buridan, sowie auch betreffs der
Einheit des mentaten Unheites an Peter v. Aitly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezüglich der significatio an Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die lerministische
Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die
conditionaten Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abscbn. XX, Anm. 551 ff.), sowie aus ersterem die varialio penes infinilum (ebend.
Anm. 297).
467) Duae oeeurrunt opiniones, una realium a suis facta falsis imaginationibus,
alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam elarior Prima ponit
, quod relatio rationis est quidam respectus causatus per actum intellectus vel
voluntatis, ralione cuius fundamentum eius aliqualiter se habet, qualiter uon se har
beret sine Mo .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine
necessitate ; .... dicunt enim , veritatcm propositionis esse ipsammet propositionem.
468) Duplex est proposilio mentalis; quaedam est ultimata , quaedam non ultimata
Mentalis non ultimata est propositio, quae ad placitum et non natural der
significat vere vel false ; mentalis ultimata est propositio mentatis, quae naluraliter
proprie significat vere vel false.
469) Z. B.: Deus non polest creare veritalem illms propositionis „deus nihit
creat" u. dgl. zu Dutzenden.
470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: htae duae contradicunt „Asinus
cuiuslibet hominis currit" et „Quitibel asinus cuiustibet hominis non currit" , et in
aliquo casu sunt simul verae vel falsae; ergo lex contradictoriarum nulla. Zu den
vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates
portans lapidem non movetur" el „Socrates portans omnem lapidem movetur". Die
Lösung Uberall durch Supposition oder Distribution.
471) Brunellus est omnis asinus fulurus et favellus est asinus fulurus; ergo
fuvellus est vel erit brunellus. Aehnliche Dinge in Menge durch alle Capitel
hindurch.
472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Richtigkeit des antecedens, consequens und der sequela.
473) D. h. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtbeite und
lässt dann die übrigen Exponibitia folgen, wobei er die Sophismen mit Schädeln
ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über contingenter und omnis beitügt.
474) Expon. et fall. f. LXV1I1 v. A: Licet per regulas suppositionum et syllogismorum
possint omnes paralogismi dissolvi, Aiistoletes tamen in libiis elericorum
(natürtich zu lesen elenchorum) alias regutas assignavit, secundum quus antiqui doctores
dissolvunt paralogismos, quae quidem regulae ad minus secundum vocem differunt
a regulis, quibus moderni in eorum dissolutione uluntur. Und was hierauf folgt,
isl ein Commeular zu Aristoteles, Soph. Et.
XXII. Caspar Lax. 255
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, neralich Termini 475) , Obligaliones
*'6) und Insolubilia411) , dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. obeu
Anm. 424 If.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligationes
beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheit, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerlichkeil der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)
und Fülle der Modernen geschmäht wird 478). Lax selbst wählt unter
den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen479), und formulirt
auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
praefingere und admittere 4S0). Nach casuistischer Erörterung der «er
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli
gatio in posilio, depositio und dubie posilio durch 482). Die Insolubilia
475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendali per ipsum cum
nonnullis additamentis intertineaiibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi
le Feuure Parisiensis bibliopolue. S. a. (wohl sicher 1512). fol.
476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schi.
Impressae Parisius opera lohannis de ia Roche. 1512 (am Titelblatt das Buch
händler-Zeichen des Le Feure). fol.
477) Insolubitia magistri Gasparis lax aragonensis de sarinyena noviter impresso
el per ipsum correcta. Am Schi. Impresso Parisius expensis Hemondi le feure.
1512. fol.
478) Utas languescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque parum iucundas bubulcitantium
atque bluterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter retiquerant,
ul ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,
perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ut Borysthenis duleedinem atque
abundantiam sentire videantur.
479) Polest capi littera „obligatio" active et etiam passive et eliam formaliter.
Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obligatio est oratio composita
ex signo obligationis et obligato; capiendo passive tantum valet, sicut litlera
„obliyatum" ; sed capiendo active sie polest diffiniri: obligatio est praefixio
alieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stalum. Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über tempus , cedat tempus, pertinens und impertinens.
480) Praefingere aliquant propositionem est explicare, se velle, quod secundum
aliquem certum statuta ipse defendat ei itlam Ponere propositionem est innucre
alicui, quod lalis vult , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum stalum
affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est
negare eam neque dubitare, sed est promitlere, se responsurum ad itlam secundum
latem statum, secundum quem proponens praefigit.
481) Dubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne
gare eandem propositionem in eodem sensu ferenda eam ad idem instans infra idem
tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise et in ordine ad unam obligalionem.
482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,
depositio, pelitio, sit verum, dubie positio Positio est ma species distincta obli
gationis Non est ponenda impositio obligatio distineta a positione Non
256 XXII. Caspar Lax. Job. Dullaert.
stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsuth
falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur
relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
falsificare selbst beiriflt483), während die zweite auf die Coexistenz
coutradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be
züglich des „deeipi'' näher aüsgeführt wird 486), worauf noch eine fünfte
Krage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. 453 11'.), dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der lnsolubilia aufrecht zu
halten 487).
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaestiones zu den Kategorien 488) und
zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debet poni petitio distineta species obligationis „Sit verum" non est species distiucta.
. . . Uubie positio debet poni tertia species Tantum sunt tres species
obligalionis non coiucidenles et distinctue quoad rem, sc. positio et depositio et dubie
positio. In der Detait-Ausführuog werden die Begriffe der obligatio dependens,
cadens und renascens, welche wir tiei Atbert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 IT.), auf sämmtliche drei Arten angewendet.
483) An aliqua propositio pnssit se falsificare aut impossibititare aut propter
reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,
requiritur et sufficil, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum
aliquam ccrtam significalionem, rutione cuius reflexionis ex ipsa secundum itlam significationem
cum uliquibus in aliquibus sensibus polest inferri in bona consequentia,
ipsam esse fulsam secundum talem significationem.
484) An in se fulsificantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel
simul falsa reperiantur Sicut stal , quod duarum contradietmiurum quaelibel se
fatsificel secundum se el quamlibet sibi synonymam , imo quod dentur duae contrudictoriae,
quaruni nutla polest contrudicere nisi falsificanti se saltem in aliquo sensu,
ita poterit ittud stare de impossibititatione.
485) An eadem propositio in insolubitibus vera et falsa copulative aut possibitis
simul et impossibitis vel contmgens el necessaria reperiatur Totu diffivultas dependel
ex assignatione itlius, quod requiritur et sufficit ad aliquam propositionem in
aliquo certo sensu ulicui repugnare in aliquo certo Requiritur el sufficit, quod
itlae habeant aliquus significationes et quod secundum utiquam itlarum una sit refiexiva
supra se vel aliam, ralione cuius destruit suam compossibititalem cum itla,
vel quod non possit dari, ita esse, sicut per lales polest significari in iltis sensibus,
quod consequatur incompossibititas.
486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul deeipi et non decipi
seu errare el non errare Ad hoc, quod aliquis deeipiatur, requiritur el sufficit,
quod firmiter disscntiat vero vet significanti, sieul est, in sensu vero, vel quod nssentiut
fiimiter falso vel significanti , uliter esse, quam est, in utiquo sensu, secundum
quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.
487) Dubitatur ultimo, an regulue logicales, quae communiter solent poni, sutventur
in propositionibus insolubitibus Omnes regulae togicales sine errore tenent
in insolubitibus codem modo, sicut extra insolubites , el non magis paliuntur instantiam
in insolubitibus, quam extra. ,
488) Quaestiones Doctissimi Magistri loannis dullaert a Gundavo in librum praedicamentorum
Aristotelis. Secundum viam nominalium nunquam Hactenus in lucem
emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus Bernardi Aubry. S. a. (das Druck-
Privitegium ist v. 1523). fol.
489) Quaestiones super duos libros Perihermenius Aristolelis una cum textu eiusdem
elarissima expositioue magistri lohannis Dullaert de Gundavo. A magistro Ctodoaldo
cenalis Parisiensi de novo pturibus mendis abstersae etc. Am Schi. Impressae
per mayistrum Stephanum Batand (Paris). 1515. fol.
XXII. Joh. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 257
innerhall) deren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie
er überhaupt hei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen
bekennt 490). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenlhümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weil
auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende
Figur entwirft 491)j um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492).
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Scholte
Robert Gaubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegen
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,
d. h. terminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similü forma"
haben 495), um hierauf zunächst das Verhältniss der Contrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen
Gegensatz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung498), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlichen
fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulalim und copulative, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal
len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemlichen
Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).
Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Ma ndersto n ,
dessen Epüome äialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa" wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Heutisberus,
Buridanus, Peter v. Aitly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per
gulensis, Georgius Bruxellensis, Apoltinaris Offredus, Cajetanus de Thienis- Simon
de Lendenaria, Marünus Magistri, Faventinus Menghus, Job. Dorp und Hieronymus
Pardus , auch tbeitweise Jacob Faber (s. Anm. 636 £f.), ja er spricht sogar von
einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und Dominicus de Flandiia (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in
praedicam. bei aequivocum sagt er : Hae diffinitiones tres positae in textu reelae sunt
secundum viam nominalium. Ponant Thumistae et Seolistae suam imaginationem.
Pranrl, Gesch. IV. n
258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston.
Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebergang zur divisio
und von da unerwartet rasch zur argumentatio nebst consequentiae
491) Nemlich:
CaasaUs
afftrm.
-contrarias -
Disivatct.
tiei/nl .
Dishnwt
idfinn . ' suheontrariae. ~ npxjut.
492) f. CXXHI v., woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden
und die verneinenden Urtheite der ISothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der
Möglichkeit. sich findet.
XXII. Robert Caubraith. VVilhelm Manderston. 259
darbietet504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicaliabv>>). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).
493) Quadrupertitum in Opposiliones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri
Roberti Caubrailh omnem ferme difficultatem dialecticam enodans, ditigenter recognitum
et labeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. II r. A: Praesupponendae sunt aecepliones huius Opposilio logicalis subdividitur in oppositionen terminorum leetrmpirnoipos„iotpipoonsuiml.io".
495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,
vgl. unten Anm. 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B': Istae contrariantur „Cuiuslibel
hominis albi quitibel asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibet
asinus non fuit currens ", et tamen in casu sunt ambae verae.
497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propositionibus
de extremis complexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),
sowie die Urtheite, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheiten führt er das Verhällniss
des subeontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).
498) Z. B. f. L1II r. B : Dubitalur super conversione istius „A est homoi' po -
sito , quod, quandocunque A ponitur o parte subiecti, significet homines, et quando
cunque ponitur a parte praedicati, significel asinos.
499) f. LXVIII r. B: Notabis, haue coniunetionem „si" trifariam aeeipi: Motive,
promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der copulativa der Unterschied
zwischen copulative und copulatim ; letzteres soll aber wieder zerfallen in copulatim
complexive und copulalim divisive. Genau »entsprechend betreffs der disiunctiva
(f. CVI ff.).
500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis , wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antichristus
praedicat. "
501) f. CXXI und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens
specialiter captum (f. CXXXIX) aa der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
602) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens
emendata, et innumeris quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem
quaestio de fuluro contingenti. Parrhisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage
wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)
503) In prima parte quaedam communissima prineipia explicabimus ; in secunda
quasdam terminorum logicatium speciales divisiones subiungemus ; in postrema parte
atias terminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent, modo compendioso
et doctrinali cotligemus.
504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem
explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione . diffinitum vero remotum est res significata
per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf
die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheite aus Petrus Hispanus
, jedoch nur um der argumentatio witlen , und dann die consequentiae ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheitung des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie
bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf
die Lebre vom Begriffe ausgedehnt wird.
606) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und
Sophismen behandelten Stoßes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relativorum,
ampliatio, positio propositionum de inesse, appellatio formae et rationis ,
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen
nach Formulirung der Lehre von consequentia.
17*
XXII. Johannes Dolz.
Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dem Titel „Termini" 508), einen Commentar zum ersten
Tractate des Petrus Hispanus 809), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"
verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel
cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoßes zeigt512), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Ein
lheilung desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen
zu knüpfen513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor
heben könnten , nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt
Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft
aber hier an die übliche Eintheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „similis consequentia" verwerthet 515). Hierauf sucht er die
508) Termini cum principiis necnon pluribus aliis ipsius dialectices difficultatibps
magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aede Hemundi
le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) Disceptationes super primum tractatum summularum (cum nonnutlis suorum
terminorum intellectionibus) magistri Iohannis dolz de castellar. Ebend. 1512. fol.
510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.
1511. fol.
511) Termini f. II r. A: Tractatum nostrum bipartitum esse censeo; primo lermini
ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, sueeincte deelarabuntur ;
demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divi
sionibus propalabitur.
512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. III r. B) auf das conditionale Urtheit über, und lässt (f. IV r. A) dann
definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504) , wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)
über complexe significabite im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) oralionis constitutivum
4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale
6) signum ponibite in propositione consueta 7) signum, quod ex impositione,
quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,
Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliqualiter, pro quo in propositione
taliter poni potest 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel
praedicatum vel tanquam exereens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbis,
non autem ratione Ultima videtur elarior. Die hierauf folgende Eintheitung
des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.
514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalilate
consequentiae quid requiratur et sufficiat; in secunda tangemus regulas generales
ad omnem consequentiam syllogisticam ; in tertia de unoquoque modo et unaquaque
figura specialis fiel mentio.
515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis
Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit Aare unam in
simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requisitas
ad aliquas consequentias esse simites Prima est, quod sit simitis qualitas ;
secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis ampliatio,
simitis restrictio, simitis appellatio Cirea haec est difficultas, utrum, si in antecedente
aticuius consequentiae sit contradictio, ita quod antecedens talis consequentiae
sit una copulaliva composita ex partibus contradicentibus , in quacunque olia similis
XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen516),
strebt aber schon hiebet im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren MittelbegrifF
nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik
hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass
auch aus zwei particularen Prämissen 51S) und ebenso aus zwei negativen
Prämissen ein Schluss möglich sei819). Sodann aber macht er sich auch
noch daran, gegen sämmlliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi
stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine
Probe anführen will 520).
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta
sophislica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei
chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander
wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be
kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von
formae antecedens debeal esse etiam una copulativa composita ex contradicentibus.
Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor
geführt.
516) Ponemus conditiones , quae requiruntur ad hoc, quod aliqua consequentia
dicatur syllogistica Prima, quod medium sit totale extremum in aliqua praemissarum
; secunda, quod quaelibet extremitas sit totale extremum; .... lertia,
quod in conelusione aliqua extremitatum sit totale extremum.
517) Principia regulativa syllogismorum .... solent communiter explanari pro
syllogismis, qui communiter flunt , et pro illis, in quibus medium distribuitur ; pro
aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur, oportet alia principia
ponere.
518) Prima regula „Ex puris particularibus nihit sequitur" potest habere
duos sensus ; unus est capiendo propositionem particularem ut in quantitatibus ;
alius sensus est intelligendo regulam de media, ita quod sit sensus „ex puris
particularibus particularitate medii non sequitur aliquid syllogistice" jVon est
dubium, quod regula in primo sensu intellecta multas palitur instantias: Con
sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est
homo Socrales incipit esse animat, Plato est et fuit animal, ergo Plato Socrates
est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,
ergo risibitia sunt alba. ... Non tantum homo est rationalis, omne risibite est ratio
nale, ergo non lantum risibite est homo u. s. w.
519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihit sequitur" — Berie sequitur
syllogistice: Nullus homo est et non est animat, nullum risibite est homo, ergo nullum
risibite est et non est animal u. s. f.
520) Barbara est primus modus Ute syllogismus est in Barbara: Tan
tum omnis homo et omnis asinus utrumque ens sunt , lantum omnia alba sunt homo
et asinus, ergo lantum omnia alba utrumque ens sunt Cniuslibel hominis quodlibet
incipiens esse incipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cnius
libel hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum incipit esse ho
minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)
521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem
esse veram vel falsam. Am Schi. : Et sie hubes .... argumentationes sophisticas in
omni materia necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt
Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications-Briefe : Congestus est
.... iste libellus et transcriptus et tandem chaleographis dolus in lucem sine certi
autoris nomine per quosdam phitosophiac amatores etc.
522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradictionis altera pars est falsa ;
sed „deus est deus" est contradictionis altera pars; ergo „deus est deus" est falsa.
262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.
Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicalia523)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentheile zugleich
wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anra. 484), zu erörtern unter
nimmt B24).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent
lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit
bearbeitete 528), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab
sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheilsformcn
abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,
dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkes 526). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
„Deus est deus" est propositio vera vel non est proposilio vera; sed „deus est
deus" est proposilio vera ; ergo „deus est deus" non est propositio vera Onmis
propositio differens a vero est falsa; sed xdeus est deus" est diffcrens a „vero" ;
ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est proposilio ; sed „deus est
deus" est proposilio; ergo „deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig ., ar
gumenta'1 hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.
523) Problemata logiralia magistri Hieronymi de Hangest. Venundantur purrhisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, neque subcontrariae
simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut
falsae. An das Beispiel: lstae contradicunt „Socrates est asinus, si non est asinus"
et „Socrates non est asinus, si est asinus" , et sunt simul verae, knüpft sich eine
lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen
Urtheite mit dem Beispiele : lstae sunt contradictoriae „Socrates et Plato ass&ntiunt
aliquibus propositionibus , quibus dissentiunt" , et „Socrates et Plato non assenliunt
ete." et sunt simultverae casu; dann die signa collectiva mit dem Beispiele:
lstae sunt contradictoriae „0mnes apostoli sunt duodeeim" et „Non omnes apostoli
sunt duodeeim" et sunt simul verae; hierauf die disjunetiven Urtheite mit: „Omnis
homo vel omnis asinus non est animat" et „Non omnis homo vel omnis asinus non
est animat" und mit: „Omne animal est vel non est homo" et „Non omne animal
est vel non est homo". Mit analogen Beispielen werden dann noch die contradictorischen
Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der supposilio
materialis , suppositio relalivorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrates
sciens omnem propositionem est homo" et „Sociales sciens aliquam propositionem non
est homo"), der modalen Urtheite, der ampliatio, des futurum contingens, der appellatio;
und zuletzt folgen die „actus syncalegoremalici" mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der proposilio mentalis.
525) Primus tractatus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum textu petri Hispani,
nuper qua potuit ditigentia recognilus. Parisiis 1528. fot. Und dazu: Oppositionum
liber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractutum petri
Hispani pertinent , disputantur; cum nonnullis addilionibus recenter impressus atque
suae integritati restitulus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-
Titel hat „t.iber secundus de Relativis atque oppositionibus in propositionibus in
quibus ponuntur relativa", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An
hang beigegehen; nemlich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Hälfte
lediglich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der
Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheite beginnt, ist es ein
Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über
gangen ist.
526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. II r. A sagt: Hoc opus in tres libros partiar;
in primo propositionum , in quibus nec relalivum nec signum exponibite syncalegorematicum
ponitur, oppositiones deelarabimus ; in secundo de oppositionibus rela
XXII. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263
Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit
sogleich eine Erörterung über „simüis forma" der Urtheile 527), sowie
über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 52s), und führt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen , Sophis
men und Lösungen derselben durch sämmlliche Arten der Urtheile hin
durch529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die
Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die supposüio relalivorum
das logisch entscheidende Moment ist 530).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte
Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh
rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund
sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat 532). Seine Darstellung
der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf supposüio, distributio
, amplialio , reslrictio , appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar ; nur bringt er bei den Exponibilia wieder Memorial- Worte der be
treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert
werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes
(worum dicemus ; in tertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —
so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu
mal da am Schlusse des zweiten Buches zu lesen ist: „Expliciunt duo libri oppositionum
mgstri Ferdinandi de Enziria" ; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugänglich.
527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge
gensetzung bei signa collectiva, f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones
conditionales, f. XL in propositiones conditionatae, f. XL1I in copulativen Urtheiten,
f. LI bei uterque, f. L1X in disjunctiven Urtheiten, f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.
530) Zuerst f. LXXX1V die relativa substantiae, dann f. LXXXIX die relativa
diversilatis, hierauf f. XCIII die reciproca , f. C1V die alietas, und zuletzt wird
dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis-, quodlibet combinirt.
531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicalia ad multa tum utitia
tum necessaria praeeipue ad veritatis falsitatisque diversarum propositionum etiam
omnium artium indagationem plurimum condueunt ete. ete. Am Schi. Finiunt parva
loicalia nuper per Magistrum Henricum Greve de Güttingen in florido studio lypsensi
disputata. s. I. s. a. 4.
532) f. I. v. : Moderni dicunt, quod subiectum huius tractatus ((st supposilio et
eius propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus
, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eius passio. Auch
sonst cilirt er unablässig die „Modernen" als Auctorität.
533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheite {Tantum homo
currit, Tantum homo non currit, Non tantum homo non currit, Non tantum homo
currit) dienenden Urtheite werden bezeichnet durch „Mitte, Scholas, Plato , Fecit".
Entsprechend für die Exceptiv-Sätze : „Cavate , Pceeata, ldolo , Commoti", und für
die reduplicaliven (f. L v.): „Adamasti, Solamenti, Sinonimo , Pro honore". Vgl.
ob. Anm. 175 ff.
534) Unter abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Regeln ganz
besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,
Anm. 183 ff.) erörtert.
264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 535) einen Ahriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Joh. Parreut und
dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas
und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen s37).
Auch' Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge
hört hieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 53S) der
üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus contrarius und incontr
actus 540), und ebenso die Einthcilung des syllogismus expositorius,
dass derselbe entweder virtualiter oder formaliter auftrete541). Was
hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terminislischen
Litteratur an 542).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanalio" des Petrus
535) Magistralis Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper Rositeorum urbe
novo ere et arte emanata, castigationis lima recognitn ete Natura Unirersatium
praeelare in huius operis calee per modum quaestionis pro et contra investigatur.
Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.
536) hte libellus compendium seu parvulus logicae intitulatur non a paucitate
consideratorum, sed a compendio verborum. Dividitur in octo tractatus partiales sumplos
et extractos partim ex lilms Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.
Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheite nach Petrus Hispanus mit mo
dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quille mit Benützung des
Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliutio,
alienatio, restrictio ganz aus Marsitins, der 5. die lsagoge völlig nach der Auflas
sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis
mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir bei obigem
Anonymus Hafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die Consequentiae in einem
Auszuge aus Strodus.'
537) S. ob. Anm. 373.
538) Introductorium dgalecticae. , quod Congestum Logicum appellalur; nuper
denuo revisum et aeeurata ditigentia fideliier emendatum. Am Schi. : Congestum per
Michaelem de Vratislavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Coltegiaturn
finit. Impressum krgentinue per loannem Knoblouch. 1515. 4.
539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis u. s. w., wobei
er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio
bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheite, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verflicht; beim hy
pothetischen Urtheite nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (condilional,
copulativ, disjunetiv, rational, causal, temporal, local).
540) Syllogismus contractus dicitur itle, qui est contractus ad aliquam specialem
maleriam, incontractus vocatur syllogismus simpliciter dictus.
541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est terminus
communis restrictus in una praemissarum per rHativum identitatis ; expositorius
formaliter est, cuius medium est terminus singularis singulariter tentus.
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. Et. reihen sich die proprietates
terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio , restrictio, appellalio
und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die Consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt
noch ähnlich wie bei Gebwiter (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu
gefügt.
XXII. Anonymus. Altenstaig. 265
Hispanus publicirt 543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministischen
Einleitung die Parallelisirung des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Schi.) in Form von Versen vorbringt 544),
sondern er übt auch das eigenlhümliche Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsätze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,
welcher für die Conventualen des " oberbayerischen Augustiner-Klosters
Polling eine „Dialectica" verfasste 546), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von
der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu
können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile
und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlichen
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
513) Explanatio in nonnulla Petri Bürde galensis, quem Hispanum dicunt , volu
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elieibitium et Sophismatum
Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Mains Isenachcense.
s. I. s. a. 4.
544) ld quod multi sequentibus versiculis signare volebant:
Bespondet primus Perier. , purphyque secundus ,
Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,
Sextus Elenchorum, Logicalia parva dal imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"
folgt unmittelbar das Sophisma „0mne animal fuit in archa iVoae"; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"
unmittelbar das Sophisma .,Omnes apostoli dei sunt duoderim" ; ebenso auf „An de
finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis currit" u. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.
546) Dialectica congesta et collecta ditigenter et non sine labnre, a loanne Al
tenstaig Mindethaimensi , ex auetoribus verioribus et fide dignissimis , pro fratribus
Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regularium ete Am
Schi. : Expensis Ioannis Bynman de Oringan, et labore Henrici
Gran in oppido Hagenau. 1514. 4.
547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,
welche durchaus nicht gewitlt waren, sich vom ,, heitigen" Thomas und den fana
tischen Nachtretern desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen
an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, bitligte wie Parreut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung
mit Wärme den Cicero und die Humanisten Fitelfo und Vitlorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Musler Occam, Peter v.
Aitly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Marsitius und Gabr. Riel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen , welche er stitlschweigend
benützt.
548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere intendimus, quid sit
difftnitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.
549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffinire, dividere,
arquere , et verum a falso discernere Solei trifariam partiri a quibusdam: in
naturalem, vsualem. artificialem.
550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes signifitandi et
praedicandi simplicium signorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum
naturas, species et passiones investigabimus ; postremo aigumentutionum
varia genera perspiciemus. Betreffs dieser ueuen Anordnung des Stoffes
s. unten Anm. 716.
266 XXII. Altenstnig. Pschlacher.
spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) üher Jie Arten
der Entgegensetzung iler Termini551). Auch das Uebrige, was naturgemäss
zu diesem ersten Theilc gehört, neinlich die praedicatio , die
Universalien, die Kategorien und die proprietates terminorum, behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze
probalio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche
Exponibilia auf ; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trutfeder 554) ; die Topik und Soph. Et. behan
delt er sehr kurz 555).
In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in
Oestreich ob der Enns) , dessen Commentar zu Petrus Hispanus , zur
zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt
wurden 556). Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva
logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietates terminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach
gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der' Einleitung schliesst er
551) Termini quidam sunt cotUradictorie oppositi ; et sunt duo termini , quorum
unus est positivus et alter sumitur cum negationc negante vel irifinitante; quidam
sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter
praecise et adaequate contrarias qualitales non potentes verificari de eodem tertio singulari;
termini relative oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae
non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem verificari.
552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsitius (Abschn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria , erstere in convertibitis und non convertibitis , letztere in
disparata und synonyma (vgl. ob. Anm. 458) , eine zweite Unterscheidung betrifft
essentialis und aeeidentalis, sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei
den Universalen verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen
Erörterungen über significatio (ullimate und non ultimate u. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Aitly (Abschn. XX, Anm. 482) eingeführte Eintbeitung
der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non collectiva,
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativorum , ampliatio,
restrictio, appellalio, status, alienatio.
553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quol sunt coniunetionum vel adverbiorum,
quae possunt esse eopulae in illis ; scptem autem veluti frequentiores a
Petro Hispano enumerantur, sc. conditionalis, copulativa, disiunetiva, causalis, rationalis,
localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-
Verse sind hier aufgenommen.
555) Vgl. ob. Anm. 437.
556) Parvorum logicalium liber ; sueeineto epitomatis compendio continens perutites
-argulissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et elarissimi phitosophi
Marsitii logices documenta cum utitissimis commentariis. Per virum praeelarum Conradum
Pschlacher de libera civitate artium professorum Viennoe Austriae Collegam
gymnasii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum
quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introductorium. Am Schi.: Im
pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.
557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam
dantibus traditur , tum etiam quia ea , quae praesenti in libro docentur , sunt parva
magis ulitia documenta ex mullis et magnis voluminibus Platonis, Aristotetis et aliorum
magnorum phitosophorum excerpta. Hinc est, quod tractatus Petri Hispani parva
logicalia continentes summulae vocantur.
XXII. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an 559), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig lerministischer
Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der
Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf und schliesst
sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an500). Bezüglich der
Proprietates terminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones
zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes
dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubilia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).
Endlich Koniad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre 1531) will in seiner Congestio nova proprietatum logicalium 564)
die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicher
Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen
Definition des Terminus 566) sofort auf sitpposüio über, wobei er uns
mit einer eigenthümlichen Wendung der suppositio formalis unter Da
nebenstellung einer „copulatio" , sowie mit einer sehr modificirten Eintheilung
der Supposition überrascht567). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r. : Subieelum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter
dictus.
559) f. 41 r. ; Subiectum attribulionis huius tractatus est terminus „universale"
capius sccundcintentionaliter et personaliter.
560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter, tunc plures quam tres figurae,
ut etiam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 u. 540. Auch
die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 ff. S. Abschn. XX, Anm. 400 ff.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan
delt; vgl. Anm. 482.
563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatoria als auch in den Insolubibilia
(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes
Hol an drin us, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.
564) Congestio Textus Nova Proprietatum logicalium cum commentatione non
vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dirto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.
565) In der Einleitung: Intendit autor, si qua obscurius aut profusius apud
Aristotelem (!) in dialecticae libris de proprietalibus terminorum commemorantur , hie
sub compendio tradere Congruere videbatur, eas tractare passiones, quae magis
ex significatiane, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam constructos,
i. e. vulgo parva logicalia dictu consequerentur.
566) Terminus est vox significativa.rei universalis vel particularis per impositionem.
567) Formalis suppositio est aeeeptio lermini substantivi pro aliquo formali
significato per ipsum; dico autem ,. formale" rem sive naluram Copulatio est
aeeeptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theitt nemlich die suppositio
von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gleichmässig eine reichge
gliederte Unter-Eintheitung finden; nemlich zunächst in discreta und communis,
letztere in naturalis und aeeiden lalis , diese letztere in simplex nnd personalis ; die
simplex zerfällt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letztere in
simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in delerminata und
268 XXII. Wirapina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln 568),
und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue
Memorial-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae
völlig an der Hand des Strodus 570).
Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen
Enden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen
eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung
festzuhalten, diejenigen „Antiqui", sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten (ieneration der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlings-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scotellus" 571) nur einen Commentar zu Petrus Lombardus
mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,
wiederholt.
Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magistris") verfasste
Quaesliones zum Organon 572) und einen Commentar zu Petrus
Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Scoconfusa,
und letztere in confusa tantum und confusa distribuliva , wovon die letztere
wieder in pro singulis generum, pro generibus singulorum, propria und aeeommodata.
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptivund
Reduplicaliv-Partikeln, hierauf ineipit et desinit, differt, Comparativ und Super
lativ, sodann die suppositio relativorum , distributio, descensus; hernach alle mögli
chen „signa" (nemlich omnis, nullus, nihit, neuler, Mus, quam, quidquid, quanto,
an, quin, nisi , bis), hierauf ampliatio , appellalio, restrictio, und zuletzt die gesammte
probativ terminorum aus Paulus Venetus und Petms Mantuanus.
569) Für die Excepüv-Sätze : Abbalem intrare begarda rogabat adortos in choro
devotis colloquiis ; für die reduplicativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,
alpes diras , in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
tenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533.
570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.
571) Ich kenne nur die neue von Steph. Novelletius besorgte Ausgabe: Pctri
de Aquita Minoritani Scotellus ete. Paris. 1585. 8.
572) Questioncs veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schi.:
Questiones mgri lohannis de magistris super prophirio et veteri arte urestotitis secundum
mentem doctoris subtitis foeliciter finiunt. Der zweite Theit hat den Speciallitel:
Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris explanative nove
logice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen : Finis questionum et veteris et nove logice
cum textus explanatione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii
subtitisqae scoli sectatoris fidelissimi. heidelberge per Fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) Dicta cirea summulus magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis
magistri introductoria in doelrinam doctoris subtitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte
Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: a viro doctissimo itlo gallico more „lohannes magi
stri", nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes magütri",
non „magister lohannes de magistris" nomen sit.
XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269
tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all
gemeineren Fragen 574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzelnpunkte,
z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.
Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus
und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese. (mit
„contra" und „ad raliones in contrarium") ; übrigens erläutert er als
einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumata 576).
Auch die scotistische Litteratur der Formalilates fand eine wieder
holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
welcher auch Quaestiones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta
des Scotus schrieb877), imter dem Titel „In Scoti formalitates" einen
höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfassle 57 8),
wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum
Thomismus hinneigend verdächtigte 579).
Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico
(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare 'zur Lehre des Scotus
über die Universalien und über modus significandi 580) auch Epitomata
in scoticas formalitates heraus581), wobei er den Trombeta als einen
Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den
Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten
der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus
scheidung der distinclio modalis aus der distinctio ex natura rei zu
acht unterscheid baren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt
hatte 582).
574) Omnium conelusionum est unus habitus scientificus ralionalis ab aliis distinctus
Logica artificiatis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria.
...... Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,
est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter speculativa.
575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter
est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber
den Ausdruck „secundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 u. 465.
576) S. ob. Anm. 221 ff.
577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.
578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet. 1514,
1526 H.1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Cirea formalitates est una propositio
disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „0mnis distinctio est aut
realis aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae
negant.
580) Lectura aeeuratissima Mauritii Hibernici in q. doct. subtitis super ysagogis
Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculativae eiusdem subtitis
Scoti, ut fama est, tractatus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge
haltenen Vorträgen üher die Isagoge noch den Commentar zur Schrift Oe_ modis
significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit
(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie
Anm. 83 u. 139 ff.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.
1501, Ups. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: Distinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est
propria, de qua loquuntur formalistae Distinctio rationis est alielas seu diversitas
270 XXII. Antoniüs de Fantis.
Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fantis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalitates des Sirectus
58 3). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu
Petrus Lombardus 584) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
„Tolius disciplinae rationalis provincia" 585), woselbst er in einer langen
Reihenfolge von „difficultales'" mit anerkennenswerther Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen obb).
Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operationem collativam intellectus ldentilas rationis est non-alietas
alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura
rei est ahetas , inter cuius extrema distincta polest fundari contradictio seelusa quacunque
operatione intellectus (p. 131) Identitas ex natura rei est non-alietas
alicuius quidditatis, de qua absolute concepta nullo modo possunt praedicata contradictoria
formari Distinctio modatis est alietas seu diversilas, quae oritur inter
quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et alterum modum eiusdem vel
atterius quidditatis ldentilas modalis est non-alietas alicuius modi a se
ipso, et secundum aliquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est
alielus seu diversitas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem
comparatorum, quarum neutra ineludit atiam quidditalem per se Identitas for
malis est non-atietas qutdditatum, quarum una ex natura rei aliam includit quidditative
Distinctio realis est alietas seu diversitas entium habentium aliam et atiam
realitulem formaliter positivam actu existentem (p. 133) ldentitas realis est
non-atietas alicuius entitalis actualiter existentis ad se ipsam actuuliter existentem, et
dicitur esse rationis Distinctio essentialis est alietas vel diversitas extremorum
ex natura rei actu separatorum vel saltem actu separabitium Identitas essen
tialis est non-atietas alicuius entitalis ad se ipsam ex natura rei ab alia actu separatae
vel separabitis Distinctio se totis subiective est alietas , cuius extrema
ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) identitas se totis subiec
tive est non-atietas eiusdem extremi ad se in aliquo individuo ex natura rei reperti.
Distinctio se totis obiective est alietas extremorum in nullo communi quidditativo
ex natura rei convenientium identitas se lotis obiective est non-alietas
aticuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei commune illi conveniens
quidditative.
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" lebenden Autor.
584) Tabuta generalis rerum scibitium sive mare magnum Scaticarum speculalionum
ex universis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar uoch i.
J. 1617 Venetiis. 8. Natürlich sind daselbst alte jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir selbst zur Darstettung des Scotus verwenden mussten.
585) Habes in hoc volumine candidissime lector difficitem lotius disciplinae ra
tionalis provinciam, ubi praecipuas Aristolelis et Averiois ac sublilissimi loannis
Scoti necnon divi Alberti senkntias variis in disciplinis excuttas pereipies ; .... habes
phitosophorum difficultales, quas adeo expolitas , adeo concinnas adeoque
incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elucubravit , ut nihit
hac in nostra tempestate uberius nihitque praestantius, nihit denique animo iucundius
ex peripaielicorum fontibus emanarit ete. Veneliis 1504. fol. (Trotz der Markt
schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theit mittheite, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)
586) Er erwähnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus
(diesen besonders häufig), Thomas v. Aquino, Roberl Capito, Aegidius, Gitbertus
Porretanus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfotge der difficultates selbst
ist eine unorganische; so geht er z. R. nach der Einleitung sofort von der Defi
nition zur zweiten Analytik über, kommt dann auf die Uuiversalien zu sprechen,
dann auf das Urtbeit u. s. w.
XXII. Antonius de Fantis und andere Seotisten. 271
merklich zwischen Alhertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er
den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch
im Sinne des Dorbellus versteht 58 s), sowie dass er für die in alberlistischer
Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebet etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft 589).
Gänzlich unselbstständige Seotisten, welche nur die Rolle eines servum
pecus commentatorum übernahmen, waren Johannes de Colonia,
welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb8"0), Jo
hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietates terminorum des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste
592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der
Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus
hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594).
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma
terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marcho
587) Art. I benützt er mit Vorliebe die Annahme der Alberlisten , dass die
Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1 : Vetus logica appellata est aut, ut quidam rhetorice persuadent , eo
quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem , et nova dicta est, quia phitosophus
eam perfecit, aut verius , eo quod vetus de partibus toto prioribus exquirit,
nam tota nova logica de toto perhibetur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et
infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur
legistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia. . . .
Imo videtur iuris notitia nullatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium tiberalium
cognitione distincta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,
secundum quod voluerunt reges vel imperalores condere leges ete Logica dicitur
sciendi modus scientiarum realium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.
590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,
ed de anima lohannis Scoti. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. I. s. a.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit & bezeichneten Aus
gabe des Petrus Hispanus.
592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium
Petri Uispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium
opiniones deelarantes probabitiores aceeplando alias refellendo. Am Schi.: Impressum
Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.
593) f. I r. : De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nominalium
dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est subiectum,
et hoc aeeepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositione
el simititer capta logicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum
et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par
vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est
subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinctiones
ete.
594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabc scotistischer
Schriften f. 32 r. B—33 r. B.
272 XXII. Hier, de Mareho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.
in Oxford 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch
tigen liinfluss der Modernen bezeugt5"6). Eine occamistische Erörterung
über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinnert5"7), gehl der Auseinandersetzung der proprietates terminurum
voraus 598). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich
net5"9). Betreifs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich
auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-
Darstellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Urtheile
60 0).
Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur
Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule
blinder Auctoritätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als
dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er
läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta
physik , die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher
Breite jeden Salz des „doctor sanctus" rechtfertigt01"); ferner Thomas
Cajetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De
ente et essentia^02), sowie in seinen Collectanea de prineipio individualionis
603) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will 004).
595) Compendium praeelarum quod parva logica seu summulae dicitur ad introduetionem
iuvenum In facultate logices per fratrem Hieronymum de santo mareho ordinis
minorum sacrae theologiae baeealaurio nuperrime in amplissima Oxoniensi universitate
quam utititer compitatum ad mentem doctoris subtitis Scoti. Am Schi. :
Impressum in almu coloniensi universitate In aedibus Quentet. 1507. 4. (Eine Buchhäudler-
Rectame auf dem Titeibtatte empliehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,
sondern auch den Albertisten und Thomisten !).
596) Neben Tartaretus , welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be
nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus , dann in categorematicus
und syncategorematicus, in absolutus und connotativus, nebst Bemerkungen
über significatio.
598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von
dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appellatio, exponibitia.
599) Galienus verba muttiplicat, non realiter. S. oh. Anm. 436.
600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut
significatur per consequens. S. Abschn. XX, Amn. 284.
601) Der Commentar „In D. Thomae Aquinalis Commentaria super libris Posteriorum
Analyticorum Anstotelis" , welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De
fatlaciis (s. Abschn. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Venetiis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen häutig gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim Cursus logicus des Pollichius, s. Anm. 608.
604) In der Vorrede zur Isagoge : Thomistarum et praeeipue nostrae religionis
fratrum profectui me totum dedi Non ea mihi cupido est, ut uliorum diclo
etiam mala arguere aut itlustrium expositorum dicta omnia compitare vel necessaria
respueie aut surripere velim, sed antiquorum quandoque divique Thomae indefesse
vestigia sectaturus praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs
der Ulliversalien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und
XXII. Thomas de Vio und andere Thouiislen. Pollich. Wonsidel. 273
Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis
erläuterte, gehört eben dahin005), sowie Michael Saravelius,
welcher seine (Juaestiones über analogia entis, über die Universalien und
über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb606). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An
schauung 60 7).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen
Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (bei der
Gründung der Universität Wittenberg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der
Druck-Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), woselbst
wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilhertus Porretanus treffen009). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an ; seine
Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilhertus) wurde
sogar officiell von der Facultät approbirt 6 1 0) , zeigt uns aber nur den
gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo
derner Terminologie bemerklich ist 6 1 i). Im Anschlusse an Thomas
wird sowohl ens rationis 612) als] auch die Universalienfrage erörtert613).
Einprägu ng des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus
Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gitt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 ff. u. 296 ff.).
605) Lcetuia in tibellum Thomae Aquinatis de fallaciis. Puvia. 1511.
606) Eximii magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis
contra Scolistas Quaestio de universalibus Tractatulus de prima et secundu
intentione. Romae 1516. 4.
607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.
608) Cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem
Wappenschitde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquere magistri,
terms in hoc parvo, lector amice, libro Si quid habent igitur logices compendia
laudis, Gtoria Murtino sit referenda seni Tantum docte tibi votuit sueeurrere,
lector, Pollichius nostri gluria magna so/t. Am Schi.: Impressum Liptzk per Metchiarum
Lotter. 1512. fol. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen",
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.
609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er
in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht
natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige
Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristolelis" an.
610) Exereitium tolius veteris artis o viro Erasmo wonsidel acutissimo philosopluae
studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab inelita facultate artium
eiusdem famigeratimm gymnasii assumplum et ad communem omnium proniovendorum
utititutem institutum et apprubatum. Am Schi.: Impressum Lyptzk per lacobum Than
ner. 1511. fol. Hiezu als zweiter Theit Exertitium [sie] tolius novae logicae ete.
wörtlich ebenso. Ebeud. 1511. fol.
611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ebend. f. II v. A: Ens rationis, inquantum stat sub intentionibus seeundis,
est subiectum logices.
613) f. II v. B : Universali primointentionaliter capto pro essentia et natura in
singularibus existente non repugnui dici vel esse in pluribus f. III r. B: Uni
versale est aliquid seelusa omni operutione intellectus, quod alias secundum doctrinum
beati Thomae dicitur res ralionabitis , a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge
nommen nicht völlig richtig).
Pranrl, Gesch. IV. 18
274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf
nahme 6 14). ,
Ein eigenlhümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaens
Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam
Pauli Veneti"6lb) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent
halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-
Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. oh. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung
der Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen
Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen616). Manzolus, wel
cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen
will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietates lerminorum nebst Consequentiae,
Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die
an Irrthümern reiche terminislische Logik in ganz Italien (— sicher eine
Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei617).
614) JVoi). log. f. III v. B: Non est ponenda quarta figura; nam non differret
a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum, quae figuram non
variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageli
u. s. f. anschliesst, aufgenommen.
615) Dubia super logicam Pauli Veneti iuxta viam realium phitosophorum praesertim
S. Thomae extricata et resoluta. Am Schi.: Dubia exaetissima fratris Bartholomei
Bononiensis Uanzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus
lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.
616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Bizardo Pepoli sagl: Causa
scribendi viro doctrina insigni fuit , ut agitatam inter dialecticos diu controeersiam
tolleret ac sopiret , quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam
voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de
rebus, realem dialecticam constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus
existentes; illi vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim
dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per'se de terminis atque coneeplibus, se
cundaria autem ac per aeeidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lügen der Thomisten ; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswitligsten
Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullam rem constituai
universalem, sed unicersalia omnia terminos esse contendal Quod cernens
Bartholomaus ratus, non ultra ferendam esse lerminalis insolentiam, quasi suppetias
circumventae atque labanti reali sie tulit , ut non solum represserit adversariam , sed
etiam expugnuverit ac profligaverit Studio igitur et opera viri praecellentis
pristinam realis vim ac maiestatem recuperavit , et vetus ac pertinax dialecticorum
inter se certamen diremptum atque sopitum est.
617) Er selbst schreibt in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,
ut, quid sentkem de his , quae a Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripto
proderem. Mulla enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,
muila item, quae contra communem hominum sententiam esse videntur, qualia
sunt ete. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impellere nitebanlur
, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,
errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli attinet, a quo adeo
in sublime eversa est ac tantum virium aeeepit, ut per omnem Italiam pro vera recipiatur
(in Padua wurde allerdings i. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als
offlcielles Lehrbuch erktärt; s. Faeeiolati, Fasti gymn. Palav. II, p. 113) Contuli
me ad scribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiutus fui, quod
pauci corum logicas composuerunt, quia svpervacaneum putaiierunt, post Aristotelem,
Porphyrium, Boethium et Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non
oportuit eam logicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appellationibus,
XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275
So will er selbst auf jene Liehlings>Gegenslände der Terministen eingehen
und lallt nun Satz für Satz über den Paulus Venetus her, um jede ein
zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün
den und zurückzuführen618).
Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an
Petrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaesliones zum
Organon619) und einen Commentar zu Petrus Hispanus nebst Quodlibeta
sehrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris
gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Benommisterci Ver
anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles
Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen
oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den
Schriften des Thomas vorlag"21). Allerdings war eine Folge dieser Be
kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein
wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er
von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,
und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich ausführconsequentiis
, probalionibus lerminorum , obligotionibus et insolubitibus , quam reales
nostri praeter admodum paueos fere totam reliqucrunt, terminales vero, quantum valuerunt,
ditigenter persecuti sunt JVec mihi quispiam sueeensere debet, quia contra
terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria aliqui
possent, quomodo logica Pauli Veneti tanti fiat ab ltalis, apud quos adeo involuit. nt
in omnibus (?) Italiae gymnasiis legalur, ita ut fas non sit, ei contradicere ; nam
etsi aiguta et suhtitis sit nulla tamen est, quae longius absit a veritate aut
quae piures fatsitates doceat.
ti 18) Es sind 270 dubia, welche dieser Tendenz dienen.
619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristolelis logicales
libros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae
interpretis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Mannet. 1514. fol.
620) Summularum artis diatecticae ulitis admodum interpretalio fratris Petri de
bruxellis .... sacri ordinis fratrum praedicatorum super textum magistri Petri hispani
eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fructuosis quibusdam
quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 151t8. 4.
621) Sein Ordensgenosse Michael Satmantinus schreibt an ihn (auf der Rück
seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosopbandi ratio tibi est ae
iltis, qui nugas suas non sine magna titterarum iactura quotidie in vulgus exponere
non desinunt, quorum audacia eo usque processit, ut antiquorum praeeeptionibus non
tam neglectis quam contemptis scioli ipsi nova exeudere moliantur Posteaquam
in nominalium academiis nutritus doelior inter Mos evasisti, concessisti te ad nos.
tjuidquid ingenii aut subtilitalis vel acuminis in libris modernorum aliorumve
inoeniatur, id uberrime in saneti Thomae operibus prius fuisse, liquide ostendisti.
622) In der Epistola ad lectores (von dei Hand eines anderen Dominikaners),
welche der Summula vorgedruckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des
Thomas Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de
Ftandria und des Thomas Cajetanus de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch
gesagt: Ktiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum doctissimi magistri
Maioiis ferulae manum subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special
titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: . Fecundae pturimum et utitis summulae
Reverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum elaram, solidam
firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.
18*
276 XXII. Petrus Bruxellensis.
lichen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei
dem gesammten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich
auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben
festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den
thomistischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich
zulässt, dass eine solche reus realis eben doch ein „terminus" im Urtheile
sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst
ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über veritas C26); zuletzt
aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz
vor 627).
623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei
spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomi
stischen Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.
Bei der inveutio medii aber nimmt er (f. LXV1I r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welche sich um Fecana, Cageti u. s. f. dreht.
624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder
holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,
als dass er beim nomen die Dreitheitung in mentale, vocale, scriptum vorbringt.
625) Duae sunt opiniunes (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter
tenent nominales dicentes , lerminos subiiei vel praedicari ; .... terminum autem
vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam
in prologo sententiarum probabitem asscrit, quod res subiieiuntur et praedicantur
(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge
oder eine Dummheit, — bei einem Thomisten freitich kommt uns Beides nicht
unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.
Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).
Sunt aulem nonnutli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,
sed rem cuneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari conveuit et rebus et
terminis ; in aliqua proposiiione terminus principaliter subiieitur; alieuius
propositionis praedicatum principale est ens reale extra animam Universalia
sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des
Anseimus betreffs des „flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.
vgl. Abschn. XX, Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des
Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis
non possit esse terminus mediatus , polest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so
kommen freitich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 u. 461 , aber
wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie
gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).
626) Propositio non dicitur vera ab aliquo complexe significabiti , sicut imaginatur
Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,
tamen non oportet, quod, qualitereunque per eam significatur, ita sit Si
quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem veram;
et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritalem esse propositionem mentalem tantum
; alii dicunt, quamlibet propositionem veram esse reritatem ; alii sunt reales distinguentes
veritatem a proposiiione (diess sind höchstens die Scolisten).
627) Patet, veritatem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro
euius terminatione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac proposiiione res subiiciatur
vel terminus; secundus de veritate ; tertius de necessitale; quartus de istius
propositionis veritate „Adam est homo".
XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277
Thomislische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem
Frieden vereinigt (vgl. ob. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und
296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel
cher den sog. „Parvulus antiquorum" (s. ob. Anm. 254) in erläuternder
Bearbeitung herausgab028), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um
Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 029). In einer
breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,
wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die
Auctorität. des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be
züglich des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden
Parteien in einer ziemlich dbetrinären Weise631). Sodann erläutert er
in arger Weitschweifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,
welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus,
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt
abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 633). Irgend Bemerkenswerthes
haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine
Quaestio de demonstratione polissimaiib), in welcher er gegenüber den
628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Parvulus Antiquorum appellatur.
In florentissimo studio Liptzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus
collectis ex magntfico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione
P. H. (d. h. Petri Hispani) , quam publice legit, opiniones beali Thomae, venerabitis
Alberti deelarantibus , studiosis admodum profieuis. Liptzk. Impressit Melehior
Lolter. 1511. 4.
629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Hogastis saepenumero , optimi adolescentes,
eam, quam ex praeceploribiis meis cirea compendium logicae, 'mod Parvu
lus antiquorum dicitur, conscripsi deelarationem , alicui traderem imprnsori librorum
ete.
630) f. Vi r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen
vetus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.
631) f. VII r. : Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; ita loquitur
beatus Thomas. Argumentatio est logicae subiectum specialitalis ; ita loquitur Albertus.
Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scotus (v.) Thomas
dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,
Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scolus, quod inten
tionem secundam et non primam.
632) f. IX v; s. ob.' Anm. 256.
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIII r.:
0 pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanetum,
Ad portum duc, quaeso, ratem tam fluetivagantem.
Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universalien werden (f. LI ff.) thomistisch-albertislisch erklärt, bei
den Kategorien findet natürlich Githertus Porretanus Aufnahme; gelegentlich der
inventio medii werden (f. CX1I v.) die Regeln Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne
Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung
etlicher Hauptregeln der consequentia (f. GX VIII r.) behandelt, desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.
635) loannis Antonii Scotri [sie] Neapolitani de demonstratione potissima quaestio
uniea. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. üeher die Sache selbst s. Abschn. XVII,
Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Joh. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas
vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benützte.
Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „term i n istisch e Syn
kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken.
Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum
ürgauon 636) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb 637).
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern
kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn. , Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen Organons nicht mehr entschuldbar sei 638)-, und gibt dann von
Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der
636) Jacobi Fabri Stapulensis peripateticae disciplinae indagaloris solertissimi in
libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad arehetypos recogniti cum novis ad litcram
commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum
sueeessus in lucem prodeant ferantque literis opem ete. elc. Paris. 1525. fol.
637) lntroductiones in Suppositiones, Praedicabitia , Divisiones , Praedicamenta,
Librum de enuntialione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Fallacias, Ohligationes,
Insolubitia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten
Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones , mit Commentar seines
Freundes Bovülus, s. unten Anm 665.
638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus adducuntur, adventitia quaedam et
peregrina, circa quae tolos annos tam importunis quam vanis altercationibus necquidquam
conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut, cum de
logicis dissereretur , nultus logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et
extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante
id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ut a nemine legi satis
sincere potuerint ; et quam tunc venia dignandi, lam nunc et in futurum culpandi
putandi sunt, qui reparatis iustauratisque uteunque instrumentis ad futitia haec et
inania prolabentur u. s, f.
639) In diesem gleichsam phitologischen Verfahren der Exegese nähert sich
Faber bereits jenen Autoren , welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.
Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,
XXII. Jac. Faber Stapulcnsis. 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches
Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Amii. 567) erinnert 640); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
ampliaiio, restrictio und appellalio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als aul allgemein bekannte be
ruft642), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er
die Praedicabilia , d. h. die Universalien, folgen, hei welchen er ge
legentlich zu einer Eintheilung der praedicalio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644).
Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 645) und in Kürze
die Kategorien 64C), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
1. Tractate des Petrus llispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Phitoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV (f.) die Regeln
Fecuna, Cageti a. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 ff. Er theitt neinlich die suppositio vorerst in malerialis und personalis,
letztere in absoluta, respcctiva, propria, impropria; dann die propria in aeeidentalis
und naturalis; letztere in disereta und communis; letztere wieder in determinata
und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva ; endlich
letztere in pro singulis gencrum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio
relativorum vierzehn Regeln der Supposition
641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re
strictio, f. 54 v. zwei über appetlatio.
642) f. 55 v. : Termini propositionum exponibitium codem modo supponunt, ampliantur,
resti inguntur , aut appellanl, quo modo et in suis exponentibus.
Tanta scies, praeter cameras, vigitabis et inquam;
Fortior immanes, ignavos differ, in oris.
In exponibitibus iter est breve per exempla, per praeeepta vero longum et inefficax.
643) Clichtoveus nemlich sagt f. 56 r. : Pro expositione istarum exponibitium
ponuntur duo carmina propositiones exponibites rede exponendi artem continentia, in
quibus per cuiusque exponibitis signum huiusmoii generis exponibites intetligendae
sunt: per „Tanta" exelusivae, per „Praeter" exceptivae, per „Inquam" h. e. „inquantum"
reduplicalivae, per „Fortior" comparativae, per „Differ" propositiones de differt,
per „In" propositiones de ineipit. Cuique autem signo subiecta dictio artem designat,
qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syllaburum
designat numerum exponentium, et cuiusque syllabue vocalis significat qualitalem et
quantitatem exponentis per talem syllabam designalae Sonach z. B. „Tanta
scies" bedeutet: propositio exelusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima
est pai ticularis affirmativa et secunda universalis negativa, u. so die übrigen.
644) f. 64 tf. Er theitt die praidicalio in essentialis und aeeidentalis ; die
erstere in propria und impropria; erstere wieder in </i quid und in quale; erstere
derselben in generis uud zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale
aber in differentiae (und zwar constitutione und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae
und subaltemae) ; dann die accidentalis in proprii (uud zwar specialissimi,
suballerni,- generatissimi, trunscendentis) und aceidentis sowohl separabitis als inseparabitis.
645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Anm. 855.
6t 6) f. 76 fT.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cuius principalis copvla
est nola itlationis. Notae itlationis sunt: „ergo, ideo, igitur , itaque , si , siquidem,
utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheitung der
consequentia und vier Regeln derselben.
280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichtoveus.
um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urlheiles 650) abermals zu den Consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Uitheile mit Beiziehung
der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus
divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Schlusse aber be
handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsifieare se
ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet655).
Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben
(Anni. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von
Jodocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines
Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben
gleichfalls eine Introductio in terminorum cognilionem schrieb 656). In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des terminüs 657), woran er die
649) f. 120 ff.
650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures habens categoricas
partes prinzipales sui atque invicem coniunetas. Er beginnt mit conditionalis , lässt
dann copulativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.) : sub copulativa continentur :
temporalis, localis, similitudinis , expletiva, causalis , relativi substantiae, quantitalis,
qualitatis, et exponibiles ; hierauf folgt noch disiunetiva.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Begeln vor, hauptsächlich das hypothe
tische Urtheit betreffend.
652) f. 138 ff.
653) f. 145 ff.
654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum
aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concedere,
negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio,
positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v. : Insolubite est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsificet,
cum falsa ponitur, videtur statim se ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo
sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsamel intelligitur.
Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se
deelarat debere esse falsam, et cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirklicher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines Insolubite.
656) Introductiones artificiales in Logicam Iacobi Fabri Stapulensis , per ludocum
Clichlgveum Neoportunensem collectae, ac famitiari Commentario deelaratae. ludoci
item Clichtovei in Terminorum cognilionem Introductio, cum altera de Artium divisione,
eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Stephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die Introductio
in terminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge
druckt (mit Commentar des Joh. Cäsorius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.
657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid claudit et terminal; lerminus rei est
cuiustibet rei flnis et ultimum; lerminus propositionis est propositionis extremum.
Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theite, des
lerminus mentalis, rocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.
XXII. Jod. Clichtovcus. 281
Eintheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentalio 6U0) und consequentiae
überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-
Regeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663), und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemoniscbe
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren
gewonnenen Schlusssälze an 664).
658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über
materialis und personalis , complexus und incomplexus, ab solutus und connotativus ,
communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis.
659) f. 9r. ; s. Anm. 645.
660) f. 10 r. : Argumentatio est unius propositionis ex alia per consequentiac
notam itlatio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima
pars antecedentis, minor secunda ; consequens est argumentationis secunda
pars.
fi61) f. 12 r. : Concedere propositionem est ipsam veram esse admittere
Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, ct consequens simul verum esse
est necesse.
662) f. 14 v. : In disciplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus
doctrinalibus termini significative et non materialiter aeeipiuntur Ter
mini logici in secundae intentionis significatione sunt aeeijüendi a. s. f.; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Obligatoria.
663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibilia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts
punkte der Lehre vom Urtheite, u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs
der modalen Urtheite unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpurea , Iliaee u. s. f.
664) f. 161 r. : Ad quascunque praemissas aliqua sequitur conelusio, ad easdem
sequitur convertens, subalterna et omnes conelusiones aequipollentes.
A E I 0
i 0 ne na
no nt nan nen
en an is 0
ip es 0 0
0 op 0 0
. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summo ponuntur
vocales A, E, l, 0 significantes qualitatem et quantitalem conelusionum
Subiectae autem eiusdem limitis syllabae significant conelusiones, quae aul per conversionem
aul legem suballernarum aul aequipollentiam sequuntur Vocales praepositae
litterae „p" designant propositiones convertentes per aceidens; praepositae
litterae „s" designant conrertentes conversione simplici; vocales cum littera „n"
praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negalionis praepositionem,
cum littera „n" postposita significant acquipollentem suae contrarias per
negationis postpositionem.
282 XXII. Carulus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),
in der Jugend Schüler Faber's und später inniger Freund desselben,
gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte
den i. Träetatus der Introducliones Faber's 665) und steckt dabei in
terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea
lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der supposüio, welche über
haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen
sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
syncategoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheil zurückführen 606),
und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische
Singularität und somit zeilliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel
cher alle supposüio, amplialio, appellalio u. s. f. nur in die momentane
Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und
daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal
ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur
dienstleistende (adminiculalivae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) Ars suppositionem Iacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli
viromandui annolationibus. Darunter das Druekerzeichen des lehan Petit (Paris). Am
Schi.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron niefit (Memoires
pour servir ä l'histoire des hommes itlustres, vol. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller .los. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Phitos.
des Car. Bovitlus. Würzburg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthümlichem
Wohlbehagen für den „kathotischen" Phitosophen Bovitlus schwärmt. Sicher
aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss
über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanus, Paris 1510. fol.)
verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen
Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovitlus innig mit Nicolaus Cusanus
zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.
666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovitlus: Quibusdam in
se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate
refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inaeeessibitis Quae
iqitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim
cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi
et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritalis dialecticae lucem
conarentur, brevibus innotanda duxerimus, in auroram o nobis dimissa prodierunt.
667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore
realium acquisitioni aeeedentem ac necessariam non immerito reputant Qua
autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , haec parvorum
est, ut appellant , logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.
Quippe si ea dialecticae dumtaxat ut congenea necessariaque sunt adscribenda , quae
veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositionum,
ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob Do
rlas ex temporum differentia deduetas extremorum propositionis aeeeptiones, itlam vero
ob actualem rei, quae tota lempori permittitur, existentiam assignaverunt. Quod utique
non recte fecisse stalim deprehenduntur , nec enim quidem ad diseiplinas momentum
habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oblivioni est, ut non
triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin perpeluum mente
potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec earundem propositionum verilas
singularis efflagitat rei existentiam ac rursus sensualem eiusdem ipsius demonstratio
nem, in qua tamen utique universam statmtnt suarum suppositionum substantiam. . . .
Et si rursus iidem ipii diserlissimi aulores horrendas syncategoreumatum tenebras ab
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat beim terministischen
Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.
Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt
kopf aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),
einen Parvulus antiguorum611), ferner Parva logicalia61?) und eine
Monographie De inventione medii, sowie desgleichen De proposüionibus
modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An
merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum, dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie
derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia
völlig nach termin istischer Weise; denn wenn er auch den Einfall
omni suarum diseiplinarum ture elarissimoque radio proeul dedignantur, supervacanea
iterum erit appellationum exponibitiumque propositionum dialectieae steritis inferta
executio. .. .. Quo fit. ut in totum vana appareal universa parvorum logicaliuffl
determinalio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium
barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundat Suppositionum
determinationem exeogitarunt ob singularem rei tempore permutabitis existentiam
sensualemque eius demonstrationem, quod nullam posse reram esse improbi assentiuntw
propositionem , cuius non extremis res actu singularis respondeat Consequitur,
suppositionum scabram determinationem nullius prorsus aceedere posse diseiplinarum
aequisitioni aecommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditatis
sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva currum scandente trium
phalem adminiculativarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminundam.
668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singularibus , quas ex
prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur
Prima unio rerum est, serunda vero terminorum.
669") So spendet auch Bovitlus reichliehst Figuren und Tabellen für die lo
gischen Verhältnisse der Exponibitia ; s. ob. Anm. 663.
670) Excerpta Libr. Posteriorum Avis. cum commentariolo per Magistrum Gregorium
Bredekoph de Könitz congestum. Am Schi.: per laeobum Tanner Herbipolensem
in praeelaro oppido Liptzensi. 1506. fol.
671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum lotam paene complectens logicen;
cum brevi facitlimaque commentatione pro novitiorum instrurtione per Maqistrnm Gregorium
Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticet Ampliutione, Restrictione,
et Appellatione , Insuper de Expositione et Consequentiis. Magister Gregorius
Laticephalus de Konitz. Am Schi.: Impressum Liptzigk per me laeobum Thanner.
1507. 4.
673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens
difficultates. llexastichon magistri Gregorii Könitz ad lectorem ete. Am
Schi.: Impressum per baeealaureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.
674) In der Einleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primum attributionis totius
logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.
675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.
Anm, 201 ff.) an und benützt auch bei den proprietates terminorum, welche er
übrigens sehr knapp erledigt, die probationes terminorum des Paulus Venetus.
284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernen 6 7 7); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der supposilio relalivorum einen kleinen Abschnitt de signis in
propositione mutuo se impedientibus einreiht673). Die Abhandlung de
inrentione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze , welche sich um die Memorial-Worte Fecana , Cageti u. s. f.
drehen. In der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier
Arten (possibile, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliatio modalium hinzu 67 9).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte
bekannt ist (geh. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar
zu Petrus Hispanus 68 *), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia682},
676) In der Vorrede zu Parva Logic. : Licet Aristoteles non tradidcrit tractatus
parvorum logicalium in proprio forma, posuit tamen principia, ex quibus habentur
illi tractatus Tractatus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dicit
Berum quaedam sunt universales , quaedam particulares" Tractatus appellationum
trahitur ex proprietate substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia ridetur
significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio trahuntur ex primo Elenchnrum.
.... Tractatus dhtributionum trahitur ex primo Perierm. ; syncategorematum
trahitur ex primo et secundo Perierm.
677) Er beginnt mit lerminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheitung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf ampliatio, restrictio . anpellatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probationes lerminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbitde die
Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Unheites.
678) lnterdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua. et unum
tollit virtutem alterius, et neuter terminorum distribuitur , ut „Nonnullus homo est
animat" Quando se impediunt in propositione particulari , indefinita vel singulari
, tunc terminus , super quo se impediunt, supponit delerminate ; quando
in universali, praedicatum supponit simpliciter u. s. f.
679) Necessarium et impossibite ampliant copulam vel compositionem ad omne
lempus copulative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunctive.
680) Aristotelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;
Argyropito traduetore; a Ioanne Eckio Theologo faciti explanatione deelarata ; adnotationibus
compendiariis itlustrata ; ac scholastico exereitio explicata; videbis o Lector
priscam Dialecticam restitutam ; ac Neotericorum subtititati feliciter copulatam. (Augs
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.
681) loan. Eelcii Theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et sueeincta,
sed suecosa explanatio pro superioris Germaniae scholasticis . Augsburg ex Officina
Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 9B bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavonis. Logices exereitamenta Appellata parva logieaha. a Iohanne
Eeeio In regio Friburgiorum arehigymnasio cantatissimo congesta ac examinata. In
XXII. Johann Eck. 285
und ein Elementarius Dialecticae1'*'6). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheil rühmen müssen1'84), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden
falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
schen Anin. 191 u. 192), zugleich aher auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich
benützen 685).
Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über
notilia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 086); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam's 687). Auch in der Isagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die üccamisten an 688) und
eo contubernio, quod Pavonis Bursa nuneupatur. Am Schi.: Impressum Argentinae
per Mathiam Hupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXX1V—CXI).
683) Elementarius Dialecticae d. loan. Eckii. Am Schi.: Augustae Vindelicorum
in officina Mitlerana. 1:517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518.4.
684) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert
Capito, Herveus, Aureotus, Ant. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,
Greg. v. Rimini, Thomas v. Sirassburg, Holcot, Buridan, Marsitius, Peter v. Aitty,
Gerson , Paulus Ve'netus , Dorp , Brutifer, Gahr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bruxellensis, Dorbetlus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Montista Coloniensis) , die Mainzer Summula (als Moguntinus) , Johannes
Magistri, Petrus v. Aquita, Johannes Majoris, Job. de Wesalia (z. Organon f. XXXIX
v. B) , Menghus Faventinus, Parreul, Pschlaiber, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,
Faber Stapulensis, Clichtoveus, auch Georgius Trapezuntius und Reiscn (s.
Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich
tich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er
auch den Bovitlus an.
685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe
des Organous zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu
den „Neoterici" gezählt, s. U. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.
686) Er bespricht notitia abstractiva und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),
und seine Aensserung (f. III v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält
genau den auf das Unheit gestützten Conceptualismus des üccam (s. ebend.
Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulare" den von
deu'fhoinisten verabscheuten occa mistischen Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über togica naturalis, usualis, artificialis,
wobei im Anschlüsse an Albertus Magnus und Scotus (Abschn. XVII, Anm. 363, u.
Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der scientiae sermocinales
bezeichnet wird.
687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqua sui parte est speculaliva, pro aliqua
sui parte est practica; veius ars principaliter est speculaliva Cum autem
finis principatis logicae sit argumentatio , sequitar, lolam logicam principaliter esse
practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.
688) f. XIII r. B : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo
et significando f. XV r. A: Prima est opinio Piatonis cum suis ideis ; .... ista
tam a phitosophis quam a theologis est reprobula Secunda est opinio Scoti.
(f. XVI r. A) Tertia est sententia Oeeham, Gregorii Ariminensis , Buridani, Marsitii,
Gabrielis (d. h. Biel), Gersonis et communis viae Neotericorum . ... f. XVII r. A;
286 XXII. Johann Eck.
macht bei der Frage über das principium individuationis die ganz an
nehmbare Bemerkung, dass es sieh für die Philosophie weit eher um ein
principium universalisatiorys handle 689). Die Erläuterung des aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleiclunässigem Fleisse von Capitel zu
Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt 690), führt
ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheit, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Strömung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem
Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könne 692). Die modalen Syllogismen behandelt
er völlig nach üccam 693), und die inventio medii ausführlich nach der
modernen Tradition des Fecana, Cageti 694). Die Erläuterung zu An.
post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. Et. erledigt.
Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,
woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt695), folgt er in der Einleitung
JVon sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel conceptus,
quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significationem et
repraesentationem. Vgl. Anm. 699.
689) f. XVII r. B: Nullum est principium individuationis, nisi quod est princi
pium effectivum rei; unde vere phitosophantes rectius universatisalionis , quam
individuationis, piincipium perquirent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei slets zuerst ats exptanatio textus eine getreue Wort-Um
schreibung, dann fotgen annotationes zur näheren Erklärung und hierauf explicalio
scholustica, d. h. Exereitien, häutig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotaiiva, bei der Lehre
vom Urtheite die Unterscheidung in comptexa und incomplexa , sowie bei den mo
dalen Urtheiten den sensus divisus und compositus , noch dazu unter Verwerthung
der consequentiae (f. LXXXVIH ff.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gitbertus Porretanus bei Seite lässt; das Gegentheit hievon s. Anm. 700.
691) Pars II, f. XII r. A: Multi derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in
messem alienam poncndo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et
Averroes lestatur, ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus
renarral tonge aliam sententium Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt
(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung dessetben erst im folgenden
Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et laudare.
Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recenliores
ferme qmnes novem ponunt, qualuor piimos indirecte condudentes , reliquos
directe, isio pacta ete. (s. Trutfeder, Änm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise
die Mainzer Summula, Anm. 404) Quomodo prima figura bifariam
usurpetur, in Summulis disquirito (Anm. 701) Respondetur , quartam figuram
esse ponendam ab atiis distinctam; patet, quia figurarum distinctio sumitur ex diversa
habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta
peculiarem habitudinem; ergo est distincta figura.
692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.
693) f. XVII r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 ff.
694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur des Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis
adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit."
695) In summut. 1'. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II r.: lnprimis plurimum
vobis (d. h. dem Sebast. llsung und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et
XXII. Johann Eck. 287
dem Dorbellus, dessen Memorial-Verse er wiederholt, bringt aber dann
bei Gelegenheil der significalio, welche er nach Weise der Modernen
behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein impurum vor696); von dem hypothetischen Urlheile erkennt er
in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faher Stapnlensis nur drei wesent
liche Arten an "'J7), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der
Lehre Occam's U9S). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so
entschieden lerministisch wie in der Erläuterung des ürganons, wobei
allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte U'J'J); gelegentlich der
Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominalivum zu einer
Unterscheidung der praedicatio, welche eine Verwandtschaft mit jener
bei Altenstaig zeigt 70ü). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son
dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso
wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinftusst
ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be
denken701); bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder
philosopluae facultas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquitiis ae prolixis
logices commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristotetis se confert phitosophiam,
Summulas tamen Petri Hispani Uurdegallensis non negligens, ob quam rem
nec iuventus ipsa nec alma facuttas unquam pro meritis condignas vobis vices rependere
potest.
696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddam est
purum seu merum universale, quod nihit aliud ineludit nisi actum universalem ; sid
impurum est, cui correipondet actus et coneeptus Affirmativa pura : omnis,
quitibet, quicunque, quivis ; impura: uterque , ubique , semper, quollibet, ab aeterno.
Negativa pura: nultus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nutlotiens.
697) f. XVI v. ti: Tres sunt species propositiunis hypotheticac communiter usitalue
et irreducibites ; plures enim sunt atiae , sc. temporalis et localis, quae
reducuntur ad copulativam, et causalis et rationatis reducunlur ad conditionalem (s.
ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
698) f. XX r. ti, wosetbst er auf jene oecamistischen Modalitäten scitum, opinalum
u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und compositum venvcrthet (vgl. ob. Anm. 690).
699) f. XXIII r. A: Ucfinitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est terminus
calegorematicus univocus incomplexus formaliter communis natus praedicari
secumtum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomptexum,
quod natum est ex modo significandi dici, i. e. praedicari de pturibus
essentialiter distinetis divisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,
sed differunl ralione ; .... nam universale diffimtur per „esse in", i. e. significari,
et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX r. Ii, woselbst er die praedicatio zunächst in essentialis und aeeidentatis
theitt, erstere dann in quiddilativa und qualificativa, letztere in convertibitis
und contingens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benätzt er hier zur Eiklärung
der letzten Kategorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.
71)1) f. XLVitl v. A: Distingue de prima ftgura, quia lurge aeeipi potest pro
syllogismo , cuius medium subiieitur in una et praedicatur in atia; stricte vero defi
nitur esse ea figura, cuius medium subiieitur in maiori et praedicatur in minori. Si
primo modo toquamur de prima figura, iunc ineludit quartam; si vero stricte
usurpetur , tunc sunt qualuor figurae Aristoteles quartam figuram praetermisit,
quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi sola transpositio
pruemissarum.
288 XXII. Johann Eck.
die Memorial-Worte Nesciebalis u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. 703).
Die übrigen Tractate des l'etrus Hispanus finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel
„Bursa pavonu" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Lilteratur
der Terministen augewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen ürganons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seineu synkretistischen Charakter. In der Einleitung,
welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Anm. 153) den Wertausdruck „Parva logicalia" aus
dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorheims
überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber uuter den betreffenden
Tractaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica105). In der
Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen706). Bemerkt mag werden, dass er suppositio collectiva
als eigene Species zählt707) und neben der alienatio auch der „remolio"
-. 702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.
703) Gelegentlich der Soph. Et. benutzt er sogar (f. LXX1X v..B) eine mystische
Figur aus Car. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185), welche
entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit
dem Radios dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreieckes haben.
704) f. LXXXIV r. A: Nec quemquam moveat eloquens itla bestia Laurentius
Vatta in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutites reprobans iet nullum
discrimen fore affirmans inter has „ Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuil
mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schi.) ... Sed putrescat itle quidem inscitia
sua, cum doctis omnibus ludibrio habeatur.
705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: tres sunt
logicae partes secundum venerabitem inceptorem Withelmum de Oeltam, sc. teiminus,
propositio, argumentatio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt
termini, quare, cum illi tractatus passiones lermini considerent, non irduria parva
logicatia appeltati sunt. Ceterum non ignoro , quosdam opinari, parva dici respective
ad magnam logicam Aristotelis, quibus non omnino refragor lsti tractatus pertinent
ad veterem artem, tractatus vero eonsequentiarum ad novum logicam.
70b) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Commentar fotgen lässt. Inhaltlich verflicht er mit der suppositio occamistische
Lohren und auch die Angaben Bnridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),
sowie die moderne Eintheitung in significatum ultimatum und non ultimatum, ferner
descensus und ascensus ; auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
amplialio als eine Art der suppositio, nimmt stalus und alienatio auf, und bespricht
auf Grundlage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appellatio formae et
ralionis.
707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principe^ et praeeipui non
posuerunt, ut Ocham, Marsitius, quo nullus in logica aculior, Buridanus, ...
Georgius Bruxellensis et alii complures; alii eam affirmant, ut iam communis schola
Viennensis et Ertphurdiana tenel, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio
coltectiva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und hei Prierias (unten
Anm. 735), theitweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
XXII. Johann Eck. 289
eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequenlia,
welche er in einer modilicirten Weise definirt70"), unterscheidet er
iltaliva und probaliva als besondere Arten 71 0) und nimmt in hevvusster
Absicht die gesammte Lehre der probaliones terminorum aus Paulus
Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial- Worte Tanta
scies u. s. f. auf711). Die Obligalio behandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor
bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die lnsolubilia unter Erläu
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).
. Der „Elementarius dialeclicae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde 714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch
die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" bei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-
708) f. XCVIII r. A: Hemotio est terminus non supponens propter aliquid additum,
quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis ptagis vupulabil."
709) f. C r. B: Consequentia eil oratio habens implicite vel explicite antecedens
et consequens et notam itlationis affirmatam.
710) f. C v. B : Consequentia itlativa tantum est, in qua antecedens de necessitate
infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens
non de neecssitate infert consequens , tamen probat probabititer et topice ; itlativa et
probativa simut est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat.
711) f. CII v. A: Ordine congruo imitaluri Paulum Venetum expediemus materiam
probationum, quia probatio, de qua hic agitur, est consequentialis ; f. CHI r. A
die Memorial-Worfe, s. ob. Anm. 642.
712) f. CVI r. A: Obligatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam
secundum aliquem stalum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich posilio, depositin, casus, impositio, petitio, sit verum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.
713) f. CVIH r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.
714) Im Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeningen : Dialectices
elementarium pro tirocinium in togica agere volentibus extemporarie effudimus
potius, quam seripsimus.
715) An den Terminus und die seit der Schnle des Majoris übliche Einthei-
Inng desselben knüpft er die Univeisalien und die Kategorien ; dann folgt das Urtheit,
wobei das hypothetische in sämmtlichen sechs Arten (condit., ration., caus.nl.
copul. , disj., tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu
Petrus Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.
Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. post., Topik mit Einschluss der „prohativae consequentiae" , d. h. die
probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. Et. Zuletzt
gibt Eck unter dem Titel „Dc modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge
meine Regeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligaloria
angehören.
Pranrl, Gesch. IV. 19
290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).
Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Giorgio
Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices111) noch ein sehr
fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung, und so möge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer
kung über den Unterschied zwischen logica und dialectica1 li) beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de divisione und de definilione einzuschalten719). In der
hierauf folgenden „argumentatio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik
an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu
gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse
für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das
Material der modernen Teüministen einzutreten721).
716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)
und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Aura. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripta
a Georgio Benegno Arehiepiscopo Äazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facitc
principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur ete. Romae 1520. fei. (Zu An
fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage nnd Antwort, später nicht
mehr).
718) f. III r. : Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi
ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut
plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appellbtur , aeeipitur
Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum prineipia viam
habens.
719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe
nutzt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.
720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in
maiori et subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opiniani
adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,
Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute eam amplexus
sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem
prorsus respuo; eadem enim est prima et quarta, in utraque etenim est eadem habitudo
medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syl
logismen nnd fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothetico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageti (f. LVII).
721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus
Pcrgulensis (f. LVIII , s. ob. Anm. 38 ff.) , lässt dann Topica folgen (f. LXV v.),
womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetus
; dann reiht er Aristoteles Soph. Et. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre
von suppositio, amplialio und appellatio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er
noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und
reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXH. Johann v. Glogau. 291
In dem Umstände aber, dass neben einer syncretistisehen Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf liefere Diffe
renzen bezüglicher Ekleklicismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachblüthe
der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,
welche chronologisch jener nem lichen Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1507), welcher ein Exercilium novae logicae , jedoch nur
An. pr. und Soph. Et. enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der -üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. Et., woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 72 5),
er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von lnsolubitia (f. CXLIV).
722) Exereicium Novae Logicae Seu Librorum Friorum Et Eleneliorum Mgri
loannis de Glogavia pro lunioribus recoltectum ac noviter emendatum. Am Schi.:
In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter recognitae ac impressae.
1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Boze Chwala am Ende der vorletzten
Seite bedeuten doch wohl den Drucker). *
723) Das Titelblatt enthalt über einem Holzschnitte nur die Worte Liber posteriorum
anateticorum; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ui Aristotelis
in libris p'osteriorum processus et ars demonstrativa ad inteiligendum sit facitis
quaestionumque Magistri Iohannis Versoris inteilectus sit planior et addiscentibus levior,
ego magister lohannes Glogaviensis almac florentissimaeque universitatis studii Cracoviensis
maioris eotlegii artistarum collegiatus .... nodosam et perplexam sententiam
in leviorem modum recolligere institui. Aegidii Romani, Thomae Aquinalis, Alberti
Magni , Paulique de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et explanationes
adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Halter civis Craco-
-viensis 1499. Am Schi.: Impressum est hoc opus in ducali opido Lipsensi per
Baeeatarium wolffgangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsätzen erwähnten Oertlichkeiten (s. Anm. 399 f.) witt ich die Vermnthung
nicht unterdrücken , dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar
verfasste, vielteicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, alterdings unter
der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprünglich eklektischen Staudpunkte
aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.
19*
XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus
nebst aliein Zubehör, d. h. Fecana, Cageli u. s. f. aufnimmt 72ii).
In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarisehen Gegner
Luther's bekannte Silvester Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).
Derselbe will in seinem Compendium dialecticae121), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste 72 s),
in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,
vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Anm. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni
versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida veritas" und „vetustas"
parallel stellt, hingegen den nominales oder lerministae oder
sophistae das Gebiet der figmenta und der disputalio zuweist, will er
in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 729). So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litte -
ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst
insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731)-
Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des
Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei- er vollständig den
Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Universalicn
726) f. 45 r., woselbst er auch die Worte wiederholt: quae figura communücr
propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.
727) Compendium dialecticae fratris Sitvestri de prierio Sucri ordinis praedicatorum.
Am Schi.: Venetiis arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.
728) Apologia magistri sitvestri de. prierio in dialecticam suam cum explanatione
elarissima totius materiae intentionalis. Am Schi.: Bononiae per Ugonem Rogerium.
1499. 4.
729) Comp. diat. am Anfang : Adolescentium labori compatiens realistarum ac
nominulium doctrinas, quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium suppelit,
in unum conserui, quatenus studiosus quisque solidam veritatem simul et dis~
putandi solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod relativ
est in rebus intellectis excogitata (ul nomen, oratio et argunwntatio) formaliter vet
sub suo formali sumpta, seeluso docendi ordine tractans tribus libris opus onmc
distinxi iuxta triplex rationis operalum. In der Apot. spricht er sich ähnlich au- :
Diffinitiones ac regulas sie sum moderatus, ut cum mea doctrina quisque, quam voluerit,
viam luealur . cum enim suppositio usus lermini sit, hi'c quidem hunc usum
solum in propositione esse profitebitur, itle vero forte etiam extra ; nam si quempiatu
ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine
eius itlato auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel sola terministarum
figmenta vel solam realisturum velustatem noverunt Asseverant, quod
in Albertuceium tam patentia furta commiserim , a quo Insolubitia Obligationesqiu:
subripui. Sed quomodo für censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realista
rum sophistarumque doctrinas, me scribere non infitior.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge
nommen, s. oh. Anm. 82.
731) Trac latus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consrquilur,
secundum quod reperitur \in signis seu terminis simplieibus communibus ad
terminos primae et secundae intentionis.
732) Quaeritur igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae deelurari
cirea muteriam intentionalem Adducam aliquas auctoritales Thomae,
XXII. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagharkeit (res praedicabilis)
mehr in occamislischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den
Uehergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus
drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 734). Hier
auf folgt die supposüio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der ampliatio,
restriclio und appellalio (mit Ausschluss der distributio) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt735). Darüber, dass er die proprietales
terminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um terminus
simplex handle 736). Die secunda operalio ralionis aber, d. h.
die Urtheils- Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstände hat, zeigt gleichfalls eine eigenthümliche
Mischung aus Petrus Hispanus, üccam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).
Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).
et ponam aliquas collationes inter Herveum et Capreohim. Zu dieser thomistischen
Seite des Prierias (— so wird er neinlich von den Späteren meistens ge
nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfassle (gedruckt in
Cremona 1497 u. noch 1649).
733) Universale est res intellecta ut apta natu esse in pluribus ut res
Praedicabite vero est res intellecta ut praedicabitis de aliquibus. S. Abschn. XIX,
Anm. 765 ff.
734) Tractalus de eodem (d. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis
terminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Relation.
735) Er theitt nemlich die suppositio zunächst in mat?rialis und formalis,
letztere in impropria und propria , diese letztere in simplex und personalis, diese
letztere in discreta und communis , letztere in determinala und confusa, letztere in
collectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,
endlich letztere in absoluta und aecommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe
dingt oder bedingt ist).
736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus
tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio
statim profilear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut potius sentio, suppositio
passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id egi,
quia certum quidem est, suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in
propositione neene, dubium. Im Compend. ist ihm das Urtheit als Gegenstand des
2. Buches: ens rationis, quod secundam operationem rationis consequitur.
737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheite die Un
terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetui (s. Abschn. XX,
Anm. 286), sondern auch die Vierzahl der Arien des hypothetischen Urtheites (conditional,
disjunetiv, copulativ, causal , temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und
ausserdem die Behandlung der cxponiblen Urtheile als aequivalentes hypotheticis (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber tertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationen! consequi
tur. Dabei wird mit den Consequentiae ans Marsitius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und effectus) begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),
nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Rednplicativ-Schlüsse ; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.
739) Am Schlasse der Obligationes; Pro maiori aulem intelligentia dielorum
294 Gregor Reist li. Thomas Murner.
Gregor Reisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Reichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. J. 1525) hat in seiner vielbenützlen Margarita
philosophica, d. h. einer Encyclopädie zum Redarfe der Studircnden
der philosophischen Facultät 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
Ilauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den rflodernen
Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 14 i).
Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Logica memorativa" 742) , merkwürdig durch die logischpädagogische
Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei
bringen konnte, nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden
Lein -Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das
ganze Ruch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliqua nolabitia subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe nach Erläuterungen
zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.
740) Margarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft
bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus
gehalten , woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina deut
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorge
druckt, wovon der die Uialcetica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelbtatt figurirt.
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit soms, nomen, verbum
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131), hierauf die Lehre vom Urthcite
aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles hält, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen
(mit Aufnahme der Regeln Fecana , Cageti u. s. w.) , sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Soph. Et. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel passiones terminorum in kurzem Auszüge aus
Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositiu , ampliatio,
restrictio, appellalio, distributio und Exponibitia.
742) Logica memorativa Chartitudium logicae, sive totius dialecticae memoria;
et navus Petri hyspani textus emendatus ; Cum iueundo pictasmatis exereitio ; Eruditi
viri f. Thomae Murner Argentini ; ordinis minorum; theotogiae doctoris eximii. Am
Schi.: Argentinae industrius vir Ioannes gruninger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite : Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego
magister Hannes de Glogovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Coltegiatus
.... testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis
filium hane chartitudiorum praxim apud nos finxissc , legisse et
.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rüdes et indocti .... sie
evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,
quiddam magicarum rerum infudisse potius, quam praecepta logicae tradidisse
Ad expurgationis response vocatus hoc praesens obtutit chartitudiorum memoramentum,
sie a nobis approbatum, quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce
iudicaremus.
744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae") figurirt folgender Holzschnitt:
Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem
duae pxaemissae als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Arm bedeutet
argumenta; auf seiner Brust ist conelnsio geschrieben; syllogismus ist sein Waid
messer, . quaestio der Bogen in seiner rechleu Hand; seine beiden Beine sind praedicabilia
und praedicamenta ; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
XXII. Thomas Murner. Aventimis. 295
sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgende als mnemonische
Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist747), so
dass nach Murner's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden soll 748). " Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,
äusserst Weniges hinzu 749).
Endlich als em Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo
hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i. J. 1474, gest. i. J. 1 534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
veritas und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor
dergründe rechts wuchert das Kraut der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde
steht das Gestrüpp der Insolubitia und Obligatoria, hinter welchem sich die silva
opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Oeeamistae, Scotistae, Thomistae,
Albertistae).
745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Chartitudium gelten, vor
läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntialio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein
Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialecticus,
6) ein Kurhut fallacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,
9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appellatio], 11) ein Rabe distributio, 12) der
Halbmond expositio, i3) eine Katze exelusio , 14) ein Wappenschitd exceptio,
15) eine Kaiserkrone reduplicatio, 16) eine Schlange descensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bitder
zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im
Kartenspiele) deutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
ünter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll
ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu hallen, scheint
mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelbafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbitd enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmtlich als mnemonisches
Mittel zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für
sich allein einüben könne.
749) Nemlich bei «onus ete. einige Bemerkungen über significatio und intentio
prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheitc die Unterscheidung zwischen terminus
communis und singularis, sowie auch die Umkehrung und die Modalität hier aus
führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Enthymema , und
bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XXII. Aventinus.
Universität Ingolstadt war750). Er knüpft dabei, offenbar durch thomistische
Lilteratur veranlasst (s. ob. Anm. 84 u. 625), an eine Notiz über
lioseellinus au und berichtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk
liches Wissen betreffs der objectiven Dinge anstreben , während die
„Neuen" oder „nominales" sich im Uebermass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen , und nachdem er sachgemäss hervorragende
Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützte Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und
Modemi betreffs der formalitales bestand, und sonach dem Anschauungs
kreise fiersons angehörte (s. Absehn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt er den Parteigegensalz in seinen Wirkungen betreffs der Univer
salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-
750) Aventinus, Annat. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hisee quoque temporibus
fuisse reperio Rucelinum Britannum ete. (s. Abschn. XIII, Anai. 317)
Eo namque autore duo Aristotelicorum Peripateticorum genera esse coeperunt , unum
itlud vetus, locuples in rebus proereandis, quod scientiam rerum sibi vindicat, quamobrem
reales vocantur; allerum novum, quod cam distrahit, nominales idco nuneupati
, quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse
assertores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; illms Thomas
Aquinas Itains et lohannes Duns Scotus, huius Wilhelmus Oeeomensis , cuius sepulcrum
marmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo Eranciscanorum monstratur
(— nicht mehr vorhanden —), Marsitius Haidclber gensis academiae , loannes Buridanus
Viennensis gymnasii institutor , Gregorius Ariminensis Viennac humatus, antesignani
sunt. Alios et tot munitos Peripateticae famitiae phitosophos et proximos
quosque a prioribus dissentientes praetereo ; aliis subindc aliae opiniones, alia placita
sunt; ita fit, ut nulti duo concinant Veterani scientiam ulpote aemulum naturae
de rebus sive in rebus existere (nempe notatio naturae et sensus animadversio peperit
artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente , cogitatione dumtaxat distinguunlur,
diversa quoque esse contendunt, sicut est numerus et res, quae nameratac sunt (s.
bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tironum caterva haec, quae solum inteiligentia et
cogitatione separuntur, ideni esse censent, nec enim aliud numerum, quam res numeralas
, caecitatem, quam caecum esse, ipsis placet; hi scientiam quoque potissimum
de dictionibus et nusquam nisi in animi nolionibus atque rationibus esse docent. ...
De ideis quoque digladiantur Aristoteles primus huiuscemodi
species labefactavit Stoici nullum talem ideam in natura rerum sed notiones
in animo esse dixerunt Antiqui Aristotelis opinionem, recentiores Stoicorum
scctantur. Istaec nova Aristotelicorum secta o veteribus paene explosa et exsibitata
a Withelmo Oeeomensi rursus excitala, aueta , atque de integro instaurata est ; hone
ob causam a suis venerabitis ineeptor vocari solet. Vicitque manus Wilhetmi adeo,
ut celeberrima Athenaea Galliarum t.utelia (ob. Anm. 406- 53U), Germaniae magnae
Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscorum Angitostadium (Anm. 75 u. 369 ff.),
Noricoium Viennu (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in itlius verba iurarint. Exstut in
Rucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nitoris cultusve, sed testimonii
gratia subscribo:
Quas Ruceline doces, non vull dialectica voces,
lamque dolens de se non vult in voeibus esse;
Res amat, in rebus cunctis vult esse diebus ;
Voce retractetnr ; res iit, quod voce docetur.
Plorat Aristoteles, nugas docendo senites
Res sibi subtractas per voces intitulatas ,
Purphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.
XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297
griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus
anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris
(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreul) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit
einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In
der kurzen Encyclopädie, welche Avenlin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine eintheilende
Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet , dass
er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianiscber Auf
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden 752).
Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die
Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Qui res abrodit, Ruceline, Boethius odit.
Non arqumentis nulloque sophismate sentis,
Res existentes in voeibus esse manentes.
751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyelopedia orbisque doctrinarum
hoc est Omnium artium. scientiarum , ipsius phitosophiae index ac divisio, scriptores
earundem rerum. Ex Platone Aristntele Cicerone Varrone Quintitiano Lactantio divo
Hieronymo Divo aurelio Augustino Themystio Boethio Scverino Alberto magno episcopo
Ratisbonensi Albino (d. h. Aknin) praeeeptore Caroli maqni. loannes Aventinus Thurinomarus
lectori ete. Am Schi.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana
1517. 4.
752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione ; dieselbe
wird eingetheitt in grammatica (de oratione recta) und rhetorica (de oratione quatenus
persuadel) und dialectira (de oratione, ut ait Cicero, ratione conelusa, s. Abschn. VIII,
Arim. 23 ff.). Hiermif (heitt er die Phitosophie in adminiculativa tind principalis,
wobei er von ersterer sagt: Adminiculativa, quae et minus principalis logica ab
Aristotele in Topicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm. 27), quam et rationalem interprrtatus est Boethius, qnnd non de rebus, sed de
rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae , quae in rerum
Cognition^ versatur ; ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibusdam
peripatelicis. Dann theitt er abermals die phito sophia minus principalis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreibt:
Dialectica est ditigens ratio disserendi disputandique , „reden non den sachen auff
bederlay parthey und weg aussrechnen", officium dare, modum viamque sciendi, docendi
, discendi, i. e. docere facere ratiocinationem, „lernt mass, weis und weg,
rechnung machen, w'e und von wan sy sein sot"; graeci sylloaismum vocant ; finis.
investigare rem ignotam , „wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das
er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore
investigat feram. Libet propler imperitos crassiore Uti musa ac vernaculo sermone
„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,
pass nachgedencken , mues aussrechnen, item. kons nit aussrechnen'1; Ha cuiusque rei
ignotae notitinm aequirimus per ratiocinationem, quam docel facere dialectica. Huius
scientiae prineeps est Aristoteles, Uli etiam Cicero sentit; a \peripatelicis vocabulo
peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Schlussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceronianern, welche
uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als mau gemeinig
lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so
eben an uns vorüberzogen , äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer
Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig
erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten. x
REGISTER.
Absolulum — connotativum 5, 109.
actus intelligendi — significandi 15.
intelligibitis 108.
adiectiva distrahentia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adversaliva propositio 52.
Aeneas Sylvius 160 f.
aequiparantia 66.
Aenuipollenz 74, 130, 179.
Agricola Rudolph 167 ff.
Aitly Peter von 103 ff.
Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.
Albertislen 184, 223, 227 ff.'
Alexander Sermoneta 235.
alienatio 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Job. 265 f.
Amans Nicolaus 238.
ampliutio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
177, 246, 279, 293.
modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Angelus Politianus 170 f.
Anglicus Jobann 196.
Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.
Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,
182, 185 ff., 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 ff.
de Fantis 270 f.
Sitvester 238.
Sirectus 196 f.
Scotus 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Offrcdus 181 f.
appellalio 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
rationis 202, 259, 288.
apprehensio simplex 15.
a priori — o posteriori 78, 144, 240.
aptitudo 143.
Aquita Petrus de 268.
arbor praedicamentalis 249.
Aretinus Leonardus 159 f.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophistica 251, 261.
Ariminensis Gregorius 9.
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Rartholomeus 243 f.
ars opponendi 40. S. auch modus.
auctoritales 231.
Aventinus 295.
Barbara, Celarent u. s. f. 76, 178, 242.
Rarbus Paulus Soncinas 229.
Rasel Universität 189 f.
Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274.
Regriff vorangestellt 289 f.
Regrifle entgegengesetzte 252, 266.
Renegno Giorgio 290.
Renedictus Victorius Faventinus 235 f.
Bernardinus Petri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Blanchellus Faventinus 232.
Roccaccio 155.
Bonetisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovitlu.s Carolus 282 f.
Breslau Michael von 264.
Breytkopf Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 ff.
300 Register.
Brulifer Stephanus 198.
Bruxellensis Georg 199 ff.
Petrus 275 f.
Buchen Ronrad \ou 267 f.
Buridan Johann 14 ff.
Cajetanus de Thienis 233.
de Vio 272 f.
Campen Heimerich 182 f.
Capreolüs Johann 174 f.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 f.
Caspar Lax 255 f.
cassatio 41.
casus 42 f., 137.
casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,
254, 293.
Catalanus Joh. 221.
categorema — syncategorema 216.
categorematicus 109, 120, 123.
Caubraith Robert 257.
iir^H( ^n; ^2. S. auch temjius oblig.
certificatuFGäLi^^^^^
chartitudium 294 £. 1
Ciceronianismus 159 ff., 169. _^""~'»—.
Clichtoveus Jodoc 280 f.
Clienton 90.
Colonia Johannes de 271.
communicabititas 123.
complexe significabite 11, 112, 207, 246,
248.
complexio distans — indistans 26, 62.
complexum — incomplexum 26, 93, 104,
109, 123, 236.
compositio 111, 216.
conceptistae 222.
Conceptualismus 17.
conceptus 28, 108.
complexus — incomplexus 109.
nominalis 15.
concomitantia 117.
conditionatim 131.
conditionatum 44.
confuse 10.
connotalivum 5, 30, 62, 109.
consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,
73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff,
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 ff, 239, 242, 246 f.,
250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,
288 ff.
simitis 260.
probativa 289.
comingens 203, 249, 251.
ad utrumlibel 24.
contrahibititas 194.
copulatim 131, 257.
copulatio 267.
copulatum 44.
Coronet Anton 252 ff.
Cranston David 251 f.
decipi 256.
Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,
265, 290.
demonstratio potissima 184, 277 f.
guia — propter quid 78.
depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,
210, 255.
descensus 208, 243, 247.
desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233.
ditemma 167.
disiunctim 131.
disiunctum 44.
disparatus 49, 52, 133.
disputatio 292.
quodlibetica 209, 251.
disquiparantia 66.
distans — indistans 204.
distinctio 195, 197 f., 269.
distrahens terminus 124.
distrahentia adiectiva 51.
distribulio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 f.
"l5>sainicus de Flandria 272.
DorbeTtaK^icolaus 175 f.
Dorp Johann 'jSÄIi^
dubie positio 210, 25^w
dubitatio 41, 43, 83. \
Dullacrt Johann 256 f. V.
Dulmenton 90. »i
Dumbleton 196. >w
Eck Johann 284 ff. ^
Eintheitung s. divisio. *
Eklektiker 291 ff.
Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254",
291.
eloquentia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
rationis 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthymema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 1.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs-Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 ff.
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.
esse obiectale 145 ff.
exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208, 249.
exclusiv6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,
208, 249, 263.
exemplum 167.
experientia 105.
experimentum 35.
expletivus 131.
exponibitia 86 ff., 102, 115 f., 125 f.,
177, 199, 204, 208 f., 225,
Register. 301
2311, 239, 242, 249, 254,
263, 268, 279, 293.
exponible Schlüsse 167.
extremum eomplexum 44, 129.
disiunctum, copulatum u. s. f. 44.
Fabtr Johann de Werdea 203 f.
Stapulensis 278 f.
Fabristen 257, 280.
fatlucia secundum quid 41.
falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,
280.
Fantis Antonius de 270 f.
Faveutinus Benedictus Victorius 235 f.
Blancbellus Menghus 232.
Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,
224, 228, 237, 243 f., 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Enzinas 262 f.
fil 118.
Ftandria Dominicus de_272.
forma intentionalis 145.
formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
unilas 4, 11, 17, 3S, 94.
formalistae — lerministae 146 ff.
formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,
148, 163, 176, 195 ff., 205,
222 f., 269 f., 295.
formaliter — formalissime 135.
Franciscus Sylvester 273.
Tägius 273.
Freiburg i. Br. Universität 190.
futurum Wiltingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 f.
Galenische Schlussfigur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179, 205, 207, 242,
245, 264, 274, 286 f.
Gebwiter Johann 264.
genus generalissimum 162.
Genuadius Scholarius 156 f.
Georgius Bruxellensis 199 ff.
Gemistos Plethon 156 ff.
Trapezuntius 156, 169 f.
Valla 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 f.
Gerson Johann 141 ff.
Glogau Johann von 291 f.
Goddam Adam 6.
Gorkum Heinrich von 220.
Gregoiius Laticephalus 283 f.
von Riuüni 9.
Greifswald Universität 190 f.
Greve Heinrich 263.
haeeeeitas 121, 176.
Hagenauer Commentar 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Harderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universität 187.
Heimerich de Campo 182 f.
Heinrich von Gorkum 220.
Greve 263.
Oyta 103.
Hentisberus 89 ff.
Heynlin Johann 229 f.
Hibernicus Mauritius 269.
tiic et nunc 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 f.
de Nuciarellis 271.
Pardus 246 f.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrinus Joh. 267.
Holcot Robert 6 ff.
Hundt Magnus 277.
Jacobus Almain 238.
Faber Stapulensis 278 f.
Magnus Toledanus 140 f.
Riccius 235.|
identitas 269.
analogica 184.
idolum 10.
imago 10.
immobititatum 58.
immutatio vitalis 108, 234.
impertinens 43, 53, 80.
impositio 53, 55 f., 81, 210.
dependens 81.
prima et secunda 63, 110, 123.
incipit s. desinit.
Individuation s. principium individ.
Induction 35, 167, 234.
inesse 33.
inferius ad superius 49 ff., 57 f., 133,
263.
Inflnitation im Syllogismus 34, 77, 99,
249.
infinitum 251.
Inghen Marsitius von 94 ff.
Ingolstadt Universität 190, 297.
insolubitia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff.,
103, 110 ff., 138 ff., 180,
203, 209, 217 ff., 238, 246,
250 ff., 255 f., 267, 280,
289 f., 293.
instantia 35.
institutio 41.
intensio et remissio s. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secunda 63, 109, 123.
Interpolationen zu Petrus Hispanus 211 It.
intuiiio 12.
inventio — iudicium 181.
inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,
243 f., 284, 286, 292.
Jodocus Clichtoveus 280 f.
Trutfeder Isenacensis 241 f.
302 -Register.
Johannes Attenstaig 265 f.
Anglicus 196.
Antonius Scotus 277 f.
Buridauus 14 ff'.
Capreolus 174 f.
de Cotonia 241.
Dolz 26ü f.
Dorp 237.
Duitaert 256 f.
Eck 284 ff.
Faber de Werdea 203 f.
Gebwiter 264.
Gerson 141 ff.
v. Glogau 291 f.
Heynlin a Lapide 229 f.
Hotandrinus 267.
Magistri 268 f.
Majoris Scotus 247 f.
de Monte 271.
Parreut 239 f.
ßaulin 238.
Venator 235.
Versor 220 f.
Wessel 231.
lsenacensis 241 f.
iudicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 f.
Kategorien 25, 65 f., 162 t, 203, 214,
222 f., 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Köln Universität 148 f., 223 ff.
Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.
Latnbertus de Monte 221 f.
Landultus 221.
Lapide Johannes a 229 f.
Laurentius Valla 161 ff.
Lax Caspar 255 f.
Leipzig Universität 190 f.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Bruni 159 f.
Lintholz Joh. 229.
logica artificialis 202, 204, 241, 245.
fidei 7.
formatis 7.
mcmorativa 294 f,
naturatis 7, 202, 204.
usualis 202, 204.
lumen naturale 104.
Magistri Johannes 268 f.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledauus 140 f.
Mainz Universität 192.
Mainzer Summula 233 f.
Majoris Johannes 247 f.
Manderston Withelm 257 ff.
Mantuanus Petrus 176 ff.
Manzolus Barthol. 274.
Marcho Hieronymus de 271 f.
Marcus 60.
Maricalmus With. von 221.
Marsitius von Inghen 94 ff.
Martinus Magister 231.
Molenfelt 210.
Poltichius 273.
Mauritius Hibernicus 269.
maximae propositiones 168 f.
Maxime 78, 168 f.
Mayr Johann 284 ff.
Mayronisten 196.
Miizolinus Sylvester 292 f.
Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.
-worte bei den Exponibitia 208 f.
im Syllogismus s. Barbara.
Menghus Faventinus 232.
mentale — vocale — scriptum 61, 106,
108 f., 202, 207.
Michael von Breslau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
mititia scholastica 52.
mobilitatum 58.
Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und
reales.
modus disputandi et solvendi 289. S. auch
ars.
intelligendi 107.
loquendi consuetus — inconsuelus
74, 96. 293.
signifieandi 106 f., 109, 142, 145,
269.
Molenfelt Martin 210.
Monte Gerhard de 223 f.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 f.
Stephanus de 238 f.
Mucagata Phitipp 229.
Murner Thomas 294 f.
Muttersprache 167, 297.
negatio praegnans 129.
Negation 20, 49, 95, 165.
neoterici 285.
Nicolaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 f.
de Orbellis 175 f.
von Oresme 93.
Tinctor 198 f.
Nicolettus 118 ff.
Nigri Petrus 221 ff.
nominales 142, 205, 292.
und reales 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Antiqui und
reales.
non 216.
notitia 10, 108, 241, 285.
ubstractiva — intuitiva 60, 201.
Novo Castro Andreas de 246.
Nuciareltis Hieron. de 271.
obiectale — reale 145,
Register. 303
obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 ff., 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.,
210, 218, 233, 251 f., 255,
267, 280, 289 f., 293.
Occam Pseudo- 41 ff.
Occamismus 2.
Offredus Apollinaris 181 f.
Olivier von Siena 234 f.
Oquelin 246.
oratio tentaliva 137.
Oresme Nicolaus von 93.
Oyta Heinrich von 103.
Pardus Hieronymus 246 f.
Paris Universität 186 f., 297.
Pariser Cnrsus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parreut Johann 239 f.
Paroo logicalia 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Parvulus antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
modernorum 219.
Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.
Pergulensis 180 f.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pertinens -— impertinent 49, 80, 133,
137, 218.
petitio 42, 82, 210.
Petrarca 152 ff.
Petri Bernardinus 237.
Petrus von Aitly 103 ff.
de Aquita 268.
Bruxetlensis 275 f.
Hispanus Interpolationen zu 211 ff.
Mantuanus 176 ff.
Nigri 221 ff.
Tartaretus 204 ff.
Thomas 195 f.
philosoplna realis — sermocinalis 148.
Piccolomini Enea Sitvio 160 f.
Platoniker 156 ff.
Plethon 156 ff.
Politianus Angelus 170 f.
Pollich Martin 273.
pons asinorum 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,
255.
dependens cadens — renascens 82.
propositionum de inesse 246, 259.
posterioristicus 78, 98. S. auch a priori.
potestates syllogismorum 215. ,
praedicalio 249, 266, 279, 287.
essentialis — aeeidentalis 62.
identica — formalis 95.
praefingere 255.
praegnans negatio 129.
propositio 243.
terminus 130.
Prag Universität 191.
Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.
principium exelusi tertii 18.
identitatis 18 f., 49, 106, 144.
individuaiionis 4, 17, 78, 181,
286.
universalisationis 286.
prioristicus 98. S. auch a priori.
probatio terminalis 233.
terminorum 122 f., 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuarium argumentorum 227.
propositio mentalis — vocalis — scripta 7 f.,
12, 111, 254.
descriptibitis , exponibitis , officiabitis
128.
ptures 114.
rationalis 46.
simüis 180, 257, 260, 263.
Pschlachcr Konrad 266 f.
ipevfiofitvoi 171.
Pseudo-Occam 41 ff.
quod est 76 f., 94 f., 98 f.
Radulph Strodus 45 ff.
ratio obiectalis 145 ff.
ratiocinatio 169.
Raulin Johann 238.
reale — obiectale 145.
reales 232. S. auch Antiqui und nomi
nales.
in metaphysica 146, 148.
und moderni 239.
und terminales 274.
realistae 292.
reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Reisch Georg 294.
relativa 29.
relativi termini 49, 52.
Renaissance 151 ff.
res 38, 154.
praedicabitis 276, 293.
restrictio 30, 100 f., 279, 293.
Rhetorik 162.
Riccius Jacob 235.
Richard v. Capsalis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Rimini Gregor von 9.
Robert Caubraith 257.
Hotcot 6 ff.
Rosetus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetius Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 ff.
Scholarius 156 ff.
scientia rationalis 161.
realis — sermocinalis 176.
304 Register.
scio, tiubito a. dgi. 50.,
scitum, opinatum n. dgl. 32, 99.
Scotisten 194 ff., 268 ff.
terministische 198 ff.,
Seotus Johannes Antonius 277 f.
Majoris 247 f.
sensus compositus — divisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 ff., 128, 180 f.,
205, 280, 284.
sequela 133.
sermo 105.
sermoeinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Alexander 235.
si 257.
Siena Olivier von 234 f.
signa 61, 142, 164, 203.
se mutuo impedientia 284.
signatum conelusionis 13, 78.
significare quiescenter 123.
significalio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,
120, 134, 142, 144, 176 f.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva — formalis 113.
significatum adaequatum 134.
totaie 13, 134.
ultimatum 27, 99, 110.
universale 287.
signum — consignum 107.
Sitvester Antonius 238.
Franciscus 278.
de Prieria 292 f.
simitis consequeniia 260. -
forma propositionis 180, 257, 260,
263.
simitiludo 56.
essentialia 168.
Simon de Lendenaria 236 f.
simul 19.
Sirectus Antonius 196 f.
sit verum 44, 83, 210.
Soncinas Paulus 229.
Sophismen 83, 92, 139 f.
sophistae 292.
sorites 167.
species intelligibitis 142.
naturalis 105.
repraesentans .10.
Stapulensis Jacob Faber 278 f.
status 30, 100.
Stephanus Brulifer 198.
de Monte 238 f.
Stipulation 15, 28.
Strodus Radulph 45 ff.
subiectum 175.
Suiseth Richard 90.
rummntae 248.
superius ad inferius 52, 57 f., 133.
suppositio 25 ü"., 39, 66 ff., 99 f.,
116, 123, 176, 182, 207 f.,
226, 267, 279, 282, 288,
293.
suppositio materiatis 192.
personatis 145, 147.
sustinere 41.
Sytlogismus contractus —- incontractus 264.
ixponibler 243.
expositorius 8, 13, 50, 98 f.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregularis 136.
kategorischer 31 ff., 76 f.,
98 ff., 136, 1651., 1691.,
178 f., 205 f., 236, 242,
245, 247, 249, 260 f.,
267, 281, 287, 291. S.
auch Galenische Schlusstigur.
mentalis 13.
modaler 31 ff., 77,99, 166t'.,
286.
resolutorius 179.
Sylvester s. Sitvester.
syncateguremata 62, 83 ff., 215 ff, 225,
269, 282.
geminata 83.
mixta 26, 110.
syncategorematicus 120.
Syncretisten terministische 278 ff.
tabula rasa 143.
Tägius Franciscus 273.
Tartaretus Petrus 204 ff.
Teerstege 223 f.
tempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.
nominates 186 f.
terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 f., 267, 280 f.,
292.
communis 121.
exponibitis 122.
mentalis 108, 121.
officiabitis 50, 79, 88, 122,
127.
praegnans 130.
resolubitis 122, 179.
singularis 121.
vocalis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,
146.
thesaurus sophismatum 225.
Thienis Cajetanus de 233.
Thomas «ricot 199 ff.
Cajetanus de Vio 272 f.
Petrus 195 f.
v. Strasshurg 3.
Thomisten 220 ff., 272 ff.
Tinctor Nicolaus 198 f.
Toledanus 140 f.
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
Register. . 305
tractatus de modo opponendi et respondendi
227.
transcendcntia 144, 162 f., 205, 234.
transumptivus 27.
Trapezuntius Georg 156, 169 f.
Trombeta Antonius 269.
Trutfeder Jodoc 241 f.
Tübingen Universität 190.
Tungris Arnoldus de 228 f.
Turmair Johann 295 f.
Tysberus 89 ff.
ultimatum significatum s. significatum.
unitas formae s. forma.
Universalien 7, 16, 38, 63 f., 105, 142f.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 f.
Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.
Unheit 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff., 129 ff.,
164 f., 169.
Entgegensetzung 257 f., 262.
hypothetisches 21, 44, 52, 54-
58, 70 ff., 130 f., 214, 246,
257 f., 266, 287, 289.
modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
Umkehrung 74 f., 95 f., 130,
179, 205, 257.
Usingen Bartholomeus von 243 f.
vacuum 11, 26 f.
Valla Georg 172.
Laurentius 161 ff.
Venator Job. 235.
Venetus Paulus 118 ff.
ventus 107.
verificatio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 f.
verum — falsum 31.
veteres — moderni s. Antiqui.
vetus logica 176. •
via antiqua — moderna s. Antiqui.
realium — nominalium s. Antiqui.
Victorius Benedictus 235 f.
Vio Thomas Cajetanus de 272 f.
vox 104, 222.
Werdea Job. Faber de 203 f.
Wessel Johann 231.
Wiclef 38.
Wien Universität 189, 297.
Withelm Manderslon 257 0.
Wimpina Konrad 267 f.
Wirthshaus- Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
Pranrl, Gesch. IV.
Leipzig, Druck von C. P. Metzer.