GESCHICHTE
DER
L О G I К
tM
ABENDLANDE.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PROFESSOR AN DER UNIVERSITAT UND MITGLIED DER AKADEMDi ZU MÜNCHEN.
VIERTER BAND.
LEIPZIG,
VERLAG VOS S. H t R Z E L.
1870.
(RECAP)
VORWORT.
tOft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing's Ausspruch (Einl. z.
eben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens , die einem Andern
übe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,
enn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf". Zttleich
aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand
so zu behandeln , dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich naph
Möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine ode.
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenossen oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst
begrüssen.
Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nun hinter mir und
ht hiemit zu Diensten des Lesers bereit. üb ich bezüglich der Dar-
Mungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benutzer beur-
'len. Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelweges erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder-
"ück der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
n Entwicklungsgang darzustellen , welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleiclu und seine
iitterarische Vertretung in dem Zeitraume von der Mille des 14. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts dure!i ungefähr andcrthalbhundert
tV Vorwort.
Autoren findet, unter welcben selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren. Indem ich aher somit wesent
lich Neues darbieten konnte , war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aher der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fällen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war , darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
Wicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Pranil.
vesentissigen
;rliaupt
: dem.
i und
chas',
1er я
-theilt,
fället
blicht
lüua
Zeile
XX.
to
ÜBERSICHT DES INHALTES.
Abschnitt. Ue ppig s t es Wu eher ti der scholasti
schen Logik 1-
Zurücktreten der früher üblichen Controvcrsen und Ueberwiegen
einer Fortbildung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund
lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf
des Nicotaus de Antricuria 2, zugleich aber Ehiftuss Occam's auf
den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe.
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik missbitligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica fidei an, folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf
tigt sich bereits mit Obligatoria und Insolubilia 7. Fortbitdung
und Steigerung der Logik Occam's durch Gregor von Rimini 9.
Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14, sein nominalistischer
Conceptualismns 15; prineipium identitatis 18; seine
Summulo 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheite 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),
Spuren seiner Insolubilia, Obligatoria und Consequentiae 37.
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
ptatonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbitdung der Lehre betreffs Obligatoria und Inso
lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo-Occam 40 ; ausführ
liche Darlegung der Consequentiae und Obligatoria durch Radnlph
Strodus 45 (termini officiabites 50 und impositio 55) und dureb
Richard Ferabrich 56.
Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen
60, sein Terminismus betreffs der Universalien 63, Bereicherung
der suppositio 66 und der Lehre vom hypothetischen Urtheite 70,
Behandlung der Consequentiae mehr nach Occam 73, ptanlose
Spitzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die insolubilia 79,
die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.
Seite
-150
VI Uebersicht des Inhaltes.
Weitere Pflege der Insolubitia und der Sophismen bei Hentisberus
89. Eine Notiz über Nicotaus von Oresme 93.
Fortgesetzte und einflussreiehe Bearbeitung der occamistischen
Logik durch Marsilius von Inghen 94; seine Lehre vom Urtheile
95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequentiae 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Aitly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Gtaubens 104, in ersterer der „mentale" Act Grundtage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der Insolubitia mittelst des men
talen Unheites 110; ähnlich betreffs der Exponibitia und Consequentiae
115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheite 120, terminorum probalio die suppositio und die ex
ponibitia umfassend 122; propositio zweiter Haupttheit 129, über
gehend in consequentia 132, Wahrheit der Urtheite 134, katego
rischer Syllogismus 136, Oblifiatoria 137, Insolubitia 138, Sophis
men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.
Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermocinalen
142, parallelisirende Vermittlung betreffs der Universalen
144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Termicisten 146. Ein Reflex dieses letzteren
Partei-Gegensatzes in der Universität Köln 148.
. Abschnitt. Die ersten Wirkungen der Re
naissance 151
Erwachende Kenntniss der Schriften Ptato's und Cicero's; eloquentia;
versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.
Petrarca's Opposition gegen die aristotelische Schotastik 153;
gleiche Richtung Boccaccio's 155.
Piatonismus und Antiptatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessarion,
Gemistos Plethon, Gennadius Schobrius 156.
Leonirdus Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen
des Aeneas Sytvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laurentius Valta 161. Rudolph Agricola halt die
Topik für die Logik 167. Georgius Trapezuntius als Syncretist
der rhetorischen und der schotastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgius
Valla 172.
I. Abschnitt. Reiche Nachblütlte der scholasti-
Buchhändlerische Verbreitung alterer und neuerer schotastischer
Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts
sehen Logik 173
-J
Uebersicbt des Inhaltes.
173 ; ein fortbauendes Nachtreten der bisherigen Schotastik und
allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellung 174.
Fortleben des Tuomismus bei Johann Capreolus 174, des Scotismus
bei Nicotaus Dorbellns 175, und des occamistischen Terminismus
bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in
der SyMogistik J78) und bei Paulus Pergulensis 180; syncretistische
Richtung des Apollinaris Offredus 181.
Gegenüberstellung der Antiqui und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Thonristen bei Heimerich von Campen 182.
Allgemeinere Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und
Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel
berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freibnrg, Tubingen, Ingol
stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern
dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,
sondern im Unterrichts-Materiale 193.
Weitere Pflege des Scotismus durch Nicotaus Bonetus 194,
Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der
scotistischen formalitales vertreten durch Antonius Sirectus 196
und Stephanus Brulifer 198.
Einflussreiche Thätigkeit terministischer Scotisten, nemlich:
Nicotaus Tractor 198, Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis
199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Werdea 203, und besonders Petrus Tartaretns 204 (die
nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibitia mit Memorial-
Worten 208) ; der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfelt 210.
Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Sco
tisten in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear
beitung der Syncategoremata 215 und die drei Tractate Obtiga
toria, Insolubitia, Consequentiae 217; die Parva logicalia und
der Parvulus antiquorum und modernorum 219.
Conservative Reaction der Thomisten. Heinrich von Gorkum,
Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus sophismalum 225, Promptuarium argu
mentum und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln
die Albertisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.
Einzelne Antiqui: Phitipp Mucagata, Job. Lintholz, Paulus Soncinas
229; mit syncretistischer Anwandlung Johannes a Lapide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Auctoritates 231.
Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die
Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan
denen Litteratur: Johannes Wessel, Martinus Magister, Gabriet Biel
231, Faventinus Btanchellus Mengbus 232, Cajetanus de Thienis,
die Mainzer Summuta 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Riccius,
Alexander Sermoneta, Benedictus Victorius Faventinus 235, Simon
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An
tonius Sitvester, Jacobus Almain 238.
Vttt Uebersichl des Inhaltes.
Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik
ausbauen und bereichern : Johannes Hau lin, Nicolaus Amaus,
Stephanos du Monte 238, Johannes Parreut 239, Jodoc Trulteder
Isenacensis 241, Hartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Ilagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardas 246 und be
sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztern Schüler:
David Cranston 251 , Anton Coronel 252, Caspar Lax 255, Jo
hannes Dultaert 256, Robert Caubraith 257; eine weitere Schüler
Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Uolz
260, einem Anonymus 2Ы , Ferdinand von Enzinas 262. Rück
wirkung dieser Schute auf Deutschtand: Heinrich Grеve 263, Jo
hannes Gebwiler, Michael von Rrestau, ein Auonymus 264, Johann
Altenstaig 265, Konrad Pschlacher 266, Konrad von Ruchen Wimpina
267.
Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquita
und Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formalUates
durch Antonius Trumbeta, Mauritius Hibernions 269 und Antonius
de Fantis 270; ledigtiche Nachtreter des Scotismus: Johannes de
Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus
Nuciarelli 271; ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho
271.
Desgleichen blosse Nachtreter des Thomismus: Dominions de
Flaudria, Thomas Cajctanus de Vio 272, Franciscus Tágius, Mi
chael Saravetius, Franciscus Sitvester, Martin Pollich, Erasmus
Wonsidel 273 ; Rartholomeus Manzolus witl die terministische
Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruxeltensis ein
Ueberläufer von den Termiuisten zum Thomismus 275 ; Magnus
Hundt Albertist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus 277.
Terministische Syncrelisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Clichloveus 280, Carolus Rovittus mit realistischer Tendenz 282,
Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu
zählen 283 ; Johann Eck auf Grundtage der Antiqui zur Einzeln-
Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor
ansteltung des Regriffes 289. Ein Uebergang zum Eklekticismus
in Giorgio Benegno 290.
Vollends Ektektiker: Johannes vonGlogau 291, Sitvester Manzolus
de Prieria 292, Gregor Reisch und die logica memorativa des
Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.
Schlussbemetkungen 297.
XX. ABSCHNITT.
UEPPIGSTES WUCHERN DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusität, ja — wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am -Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhund ertes waren
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden , welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hinleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Be
deutung der Universalien, der prima und secunda intentio , sowie ins
Bezug auf principium individuations oder pluralitas formarum u. dgl.
ein. Von derlei Conlroverscn haben wir nun seit der Mitte des 14. Jalirhundertes
fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuschliessen , und allmälig Hess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.
So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam.. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Terministen tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietales
terminorum und namentlich die Consequentiae, Obligatoria, Insolubilia,
deren allmäliges Hervordrängen schon in der vorhergehenden Periode
sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus
schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schriften. Der Inhalt aber dieser „modernen" Doctrin ist derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende
Gesichtspunkte zu excerpiren , ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
Pbanvl, Gesch. IV. 1
2 XX. Occamismus. Nicolaus de Autricuria.
Exercitien. Dass ich oft Hunderte von enggedruckten Folio- oder Quart-
Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen , sobald er in die von mir benützten Drucke Ein
sicht nähme, aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen der Logik damaliger
Zeit aussehen ; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei , würde dem Geschichtschreiber mit Recht
verübelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Leetüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik1), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in
das erste Drittel des 16. Jahrhundertes in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Occamismus zu ver
werfen, zunächst aus hierarchisch-politischen Motiven, sodann aber auch
darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma's und der
natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
Occam's einem Verdammungs-Urtheile unterliegen. Ja auch die Pariser
Universität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seilen der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria
oder (richtiger) de Aulricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde , mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen , in welchen wir nur scharf gezogene
Folgerungen der Auffassung Occam's erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.
Abschn., Anm. 745 u. bes. 1038) bereits dahin, dass er. geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien, als die denselben entgegengesetzten, sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik" wähle, so berufe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Pelrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867"; denn so tange es Hrn. Thurot (Revue arehéolog.) nicht belieht, an
Stetle einer nichts-sagenden Rechthaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht-tateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen musste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst bitligen, wenn ich 'die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Renaissance vorbringe (s. folg. Abschn., Anm. 2—16).
3) Butaeus, Hist. univ. Paris. Tom. IV, p. 257 u. 265.
XX. Nicolaus de Autricuria. Thomas v. Strassburg. 3
zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes
der blossen Logik sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
4 Atomismus zu liegen scheint4). Vereinzelt allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistische Logik
das entschiedenste Uebergewichl erlangte. Ja wir begegneu Anfangs sogar
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine beifällige Zustimmung verband.
So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commenter zum Petrus Lombardus verfasste 5),
in den üblichen llaupl-Controversen . einen thomistischen oder wenigstens
halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anschloss ; aber in mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
Vor Allem bestreitet er ja Occam's Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn. , Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten BeweisrVerfahren der Mathematik — auch die Theologie eben
sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung
fähig sei 6) ; und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nun den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
Intellectus 7). Auch schliesst er sich , selbst ohne irgend eine Polemik
4) Die betreffenden Behauptungen dieses Nicotaus sind gedruckt in den meisten
Ausgaben des Petrus Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), dann bei Bulaeus
a. a. O. p. 308 ff., und wieder bei Du Plessis d'Argentré, Coll. iudic. d. nov. error.,
Vol. I, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nullo certitudo haberi polest;
itlo tamen modica potest in brevi tempore haberi, si homines intellcclum suum convertant
ad res, non ad intellcctum Aristolelis et Commentaloris (d. h. Averroes)
Vidi in dictis Aristotelis et Commentaloris mitle quaestiones determinatas, per
quas videbatur mihi, quod ita passent teneri rationes oppositae, sicut propositac ah
eis Cum notitia, quae potest haberi secundum apparentia naturalia, posset in
modico tempore multum admirari, quod aliqui student in Aristotelc et Commentaire
el usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicae deserant res
morales et causam boni in rebus naturalibûs non est nisi motus localis
disgregationis et congregationis utomalium. Einen anderen specicllen Satz werden
wir unten bei Peler v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.
5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Augustini prioris generalis, commentaria
in /V libros sententiarum. Genuae 15S5 fot. Es gehört jene ganze Leicht
fertigkeit, mit welcher K. Werner's Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge
schrieben ist, dazu, um (Bd. III, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
Occamisten zu bezeichnen.
6) L. I, Prol., quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Dico, quod theologia est vere
seientia, quia Ute habitus, qui probat aliquid de suo subiecto non minus infaüibili
ratione, quam oeconomica vel politica seientia de subiecto suo, Ule, inquam,
habitus est vere icientificas Forte dicetur contra me , quod itlo , quae
traduntur in theologia, non ostenduntur demonstrative Respondeo: aut per
demonstrationem intelligis potissimam demonstrationem , et sic solum mathematica
esset scientia; aul intelligis syllogismum efficaciter concludentem , quamvis pro
cedat ex aliquibus suppositis, et sic rationes theologicae possunt dici demonstrationes.
7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem capacitatem intellectus
dupliciter loqui possumus de eins obiecto adaequalo. Possumus enim considerare
intellectum humanum secundum suam capacitatem naturalem ... . sine influentia super
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occam , sowohl betreffs der Universalienfrage 8) als auch in Bezug
auf das principium individuationis 9) lediglich an Thomas (Abschn. XVII,
Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anni. 380) an; und nur
folgerichtig ist es dalier, dass er die Controverse über die Individuation
der Engel unter Hindeutung auf die occamistische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt 10). Der nemlichen Auctorilät
folgt er auch in. der Frage über unitas formae 1 1) , und betreffs der
naturali; alio modo secundum suam capacitatem obedientialem . . . . deo influente et
supernaturaliter cooperante St sumitur primo modo,.... eius obiectum adaequalum
est ens phantasiabite mediate vel immediale; et appelle ens phantasiabite imme
diate, quod proprie cadit sub phantasmale ; sed mediate, cuius cognitio argutive vel
itlotive vel quocunque alio modo deducibitis est ex phantasmate Si aulem capa
citas intellectus sumitur secundo modo, eius obiectum adaequatum est ens inquantum
ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.
8) L. I, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: Universatia non dicuntur esse
ubique positive, sed privative, quia nusquam per se sunt; inquantum enim universalia
sunt, tunc abstrahunt a conditionibus individuantibus , quae sunt hie et nunc, et per
consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. Ill г. В: Sicut natura
universalis non generatur per se, sed generatur ad generationem alterivs, puta, ad
generationem particulorium , ut ait auctor Sex prineipiorum (s. Abschn. XIV-, Anm.
461 f.), sie etiam non movetur per se, sed si sibi compelit aliquod moveri, hoc
solummodo sibi compelit ad motum alterius, sc. ad molum particutarium Nullo
substantia spiritualis est in loco cireumscriptive.
9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A: Duplex est modus individua
lionis; unus in rebus materialibus, alius in rebus immaterialibus Cirea primum
est advertendum, quod appellondo principium individualionis itlud, quo radicaliter
contingit , plura solo numero differentia esse in eadem specie modo naturali, sie
quantitas est principium originale sive radicale ipsius individuationis, quia pro tanto
plurificantur aliqua in eadem specie , quia divisa est eorum materia ; sed secundum
modum, quem videmus , materia non dividitur nisi extensa per quantitatem. . ....
Supernaturali tamen modo distincta individua materialia per divinam potentiam
possunt fieri in eadem specie sine omni quant itate.
10) Ebend. f. 142 v. A : Sed quantum ad individuationem substantiarum separatarum
est advertendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt specifice
differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet dicere, quod
per idem angelus constituatur in esse spccifico et in esse individuo. Secundum eos
autem, qui plures ponunt angelos in eadem specie, esset dicendum, quod per proprietatem
hypostaticam angelus constituatur in esse individuali art. 2, f. 143 r. B:
Quamvis dubium sit ad utramque partem, credo tamen probabtlius esse tenendum,
quod nunc de facto omnes angeli differant specie. Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,
Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo-Thomas
(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).
11) L. IV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: St in homine vel in quacunque
alia re essent plures formae substantiates, tunc itlo res esset ens per accidens, quia
non haberet unam essentiam St plures formae substantiates essent eiusdem rei,
tunc aliquae essent frustra, quia frustra fit per plura, quod aeque fieri potest per
pauciora (В) Istae se habent per ordinem secundum virtualem inclusionem . . л
usque ad animam intelleclivam , quae virtutes omnium praecedentium in se compre-^
hendit et ideo ipsa solo posita in materia potest exerccre operationes omnium cele-,
rarum (f. 113 v. B) Licet quaelibet pars diffinitionis dical formam, tamen
huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentialiter, sed
dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub alia tamen et atia ratione,
quia hoc, quod differentia exprimit sub ratione determinata, hoc idem exprimitur per
genus sub ratione communi el indeterminata. Die Grundlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (vor. Abschn. , Anm. 70i u. 74)
durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidius (ebd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
XX. Thomas v. Strassburg. 5
intensio et remissio formarum schliefst er sich an Durand und Burleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn., Anm. 533) Partei für den Thomismus
nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt 14>. Ebensowenig
theilt er über den Begriff „suppositum" Occam's Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand's15). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgL
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definilio per addilamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will 16); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam's (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolutum und connotativum 17).
12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipit magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dat magis el minus esse subiecto
propter maiorem el minorem dispositionem ipsius subiecti Essentia essentialiter
et intrinsece sive secundum gradus in essentia in nullo variata eidem subiecto dal
magis et minus esse, secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositum.
S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L. Ш, dist. 32, qu. 1, art. 3, f. 36 r. B: Videtur ejse quaedam opinio,
quae ponit, quod forma sit tota quidditas rei (v. A) Sed secundum omnes phi
losophes ex materia el forma fit per se unum; ergo ex ipsis fit per se quidditas
una, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatem, sic spectat
per se ad rei quidditatem.
14) L. I, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas ; quaedam
absoluta, et ista est idem, quod rei unitas et opponitur divisioni et per consequens
diversitati non relotivae, sed privativae, et ista identitas non est determinati generis,
sed transcendentis , quia in omni genere reperitur , sicut etiam ipsa diversitas. Alia
est identitas retativa, puta, qua idem relotive respicit se ipsum, et itlo non opponitur
diversitati retativae, quia relative diversum opponitur diverso. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).
15) L. HI, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Suppositum creatum sic differt
a natura, quod tamen non includit in se rem aliquam intrinsece, quam non includat
natura, sed tantummoéo modum rei, puta, modum per se essendi, quem consequitur
ex hoc, quod ad esse suae actualis existentiae iait (er coniungitur, quod alteri supposito
in subsistendo non innititur, quia taliter debemus suppositum ponere esse con
stitutum, quod ipsum sit ens per sc praedicamenti substantiae , et tamen realiter
differat a natura, cuius est suppositum. S. bei Durand ebd. Anm. 556 ff.
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui
tripliciter; uno modo targissime, alio modo propriissime, tertio medio modo nec nimis
targe nec eliam nimis stricte. Primo modo omne , quod est nominabite seu aliquo
nomine significabite, est diffinibite, quia, ut sic, diffinitio non est aliud, quam distincta
expressio itlius , quod per nomen fuit expressum confuse et indistincte; isto modo
possunt diffiniri negativa, privativa ac etiam quaecunque figmenta Secundo modo
nihit ponitur in diffinitione, nisi sit intrinsecum rei diffinitae et speclet ad essentiam
eius; et sic solo substantia diffinitur. Tertio modo, quamvis res diffiniatur per ea,.
quae sunt sibi intrinseca, puta per genus et differentiam, tamen, quia dependet ah
aliquo extrinseco in tantum, quod sine eo perfecte notifican non potest, ideo talis
diffinitio datur per additamentum ; el sic diffiniuntur accidentia, el quia
diffinitio est sermo dicens, quid est esse rei, ideo accidentia absoluta non possunt
perfecte diffiniri sine subiecto, cui insunt, nec respectiva sine termino, ad quem sunt.
17) L. 1, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scientia connotat respectum ad
seibite, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis Tale accidens copulotum
6 XX. Thomas v. Sirassburg. Goddam. Holkot.
Dagegen verschmäht er wieder Occam's Erörterungen über das Verhältniss
des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich sehr naiv beim Willen Gottes18). — Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert worden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit
angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Partei Controversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam's Trennung zwischen
Logik und Trinilätslehre nicht billigt, da das principium identitatis auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit
der Supposition zu lösen20).
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Roberl
Holknt (gest. 1349), von welchem wir einen Commenter zu Petrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Determinationes quarunäam
quaestionum" besitzen21), von Occam grundsätzlich geschieden,
(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. 1У,^AйЕЬ 513) quantum ad suum
proprium significatum non debet sumi in sensu coputativo^püUl^ 4u"d dical absolutum
et respectum Scientia enim non dicit qualitatem et retatitíltem, sed dicit qualitalem
sub retatione; et ideo non obstante itlo connotatione, quactWli' respectum ad
scibite, ipsa tamen simplicity loquendo dicitur qualitas absoluta. \
18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: Deus certa sciWia cognovit
futura contingentia ab aeterno Per praedictam certitudinem divinae scfanHa^ non
tollitur contingentia a rebus contingentibus , cum scientia dei non sit ca\sa rerum
nisi mediante voluntate.
19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Diclio exclusiva arfa.„'Jj-ni
retativorum excludit alterum, quia, quamvis diclio exclusiva non excludal a leiXJerfi
cui additur, itlud, quod est de suo concepta principali, excludit lamen omne luW™'
quod est de conceptu secundario; sed unum retativum non est de concepta princ.¡^
alterius, sed tantummodo secundario Sed est quaedum opinio, quae simplic$ter
tenet oppositum huius,.... quia diclio exclusiva sotummodo itia excludit ab invicèW
quae ab invicem possunt in essendo separari; sed unum relativorum non potesY
separari ab altero nec in essendo nec in intelligendo Sed itlo non concludunfy
et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) findeui
wir Nichts derartiges.
20) Adam Goddam super quattuor libros sententiarum. Paris 1512. fol. f. 4J
v. B: Dico, quod nec in divinis nec in crealuris debent contradictoria verifican rf< '
eodem simpliciter pro eadem re. Probatur , quia hoc esset oppositum primi principi
de quolibet esse; item imponere fidei tale inconveniens est exponere fidem derision,
infidelium Valia contradictoria verificantur de eodem concepta dei, pro alio
tamen et alio supponente ete. Was das prineipium idenlitatis betrifft, s. im vor. 1
Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672). ,
21) Jtoberti Holkot, natione Angli, professione sacri Fi aedicatorum ordinis,
in quutuor libros Sententiarum .quaestiones argulissimae. Quaedam con/ereniioflL
De imputabititale peccati Determinaliones item quarundam aliarum quaestionum Л ¡
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.1
Was übrigens die Autorschaft der Determinationes quaestionum betrifft , so haben'
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt : JVou'
desunt, qui cas a discipulis Holkot collectas putent, aul ab ipso inter profitendum in
gymnasia publico dictatas, cum alii eliam scriptas ab ipso velint.
XX. Holkot. 7
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica
fidei stellen, Welch letztere als logica singularis auch gegen das Identiläts-
Gesetz Verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1=3
sei (vgl. Occam, vor. Abschn., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht als „formalis" , d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusstsein
als solches, gelte22). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein23). Ebenso wird
hier in der Lehre vom Urtheile Occam's Scheidung in propositio men
talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Sentent. L. J, qu. 5, H: Non est inconveniens, quod logica naturalis
defieiat in eis, quae fidei sunt Rationalis logica fidei alia debet esse a logica
naturali Oportet ponere unam logicam fidei, modo phitosophi non viderunt,
aliquam rem esse unam el tres Sunt igitur in logica fidei tales reguloe , quod
omne absolulum praedicalur in singutari de tribus et non in plurali; alia, quod
vnitas tenet suum consequens, ubi non obviat relotionis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität) Estne logica Aristotelis
formalis an non? Dico, quod, si non vis vacare logicam formalem nisi itlam, quae
tenet in omni materia, tunc patet, quod non. Si vis vacare logicam formalem
itlam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibititer notis non capit
instantiam, dico, quod sie In argumentis de Christo oportet habere logicam
singulorem, quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum spccificatione^
diversarum naturarum. Ebenso Detern. quaest. 10, D: Est inquirendum, an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in scholis, sit formalis an non. Quod
non; quia paucae regutae vel nultae, quas ponit in libro Priorum et alibi, tenent
% omni materia. Causa est, quia Aristoteles non vidit, quod una res esset una et
tres Hultas dedit, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan
liam in terminis, quibus utimur in divinis. Et ideo dicitur , quod ittae regutae non
sunt formales, quia sermo concludens per se concludit in omni Catholicus
obligatas ad tenendum pro principio, quod una res est tres res, non est obligatus ad
sustinendum tales regutas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in
itia materia, pro qua dabantur ab Aristotele, quia non ab eo dabantur nisi in
materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Trinität s.
ebend. E u. K.
23) Super Sent. L. 1, qu. 6, H: Proprio loquendo soli conceplus el voces
vel saltem signa ad ptacitum instituta sunt in genere, .... quia tantum ista incom
plexa ponuntur in genere, quae sunt partes propositionum , sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel conceptas vel voces Posset esse dubium, an genera genera
lissimo et universaliter omnia ordinabitia in coordinationibus praedicamentalibus sint
voces vel conceptus Quod non sint conceplus, probo: Omnis conceptus mentis est
qualitas, sed substantia est genius generalissimum et est conceptus mentis: ergo sub
stantia est qualitas. Conclusio falsa, quia nullo substantia est qualitas
(N) Ad dubium dico , quod omnia praedicamenta sunt in genere qualitalis loquendo
dc praedicamentis , quae sunt conceptus vel voces; nam praedicamenta sunt signa
communia instituta, vel naturaliter signa, sicut conceptus, vel ad ptacitum, sicul
voces Sciendum tamen, quod conceptus positi in coordinatione praedicamentali
dupliciter possunt supponere ; vel pro. se, et sic vocatur suppositio simplex, vel pro
suis significatis, el sic vocatur suppositio personalis; et secundum has diversas suppo
sitiones solvuntur argumenta.
S XX. Holkot.
so ist auch hier zum ersten Male die. Ansicht Occam's dahin gesteigert,
dass bei der propositio vocalis, welche gar kein einheitliches Urlheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheil oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit , welche sonach nur dem mentalen L'rtheile ein
wohnt, nicht etwa eine vom Urtlieile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnele „Sache" sei 24). Was über futurum Mпtingens
gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzterer
über den Syllogismus expositorius bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich
hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeil
der Anwendung des genannten Schlusses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucht20). Ausserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den Obligatoria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (ars) umlief, wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVII, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung elwa an
24) Ebend. L. II, qu. 2, F: Ventas et falsitas nan sunt accidentia absoluta
vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis (G) Veritas proposi
tionis non est res significata per propositionem , quia tunc aliqua propositio esset
vera, quae nultam haberet veritatem, ut „Caesar non est chimaera", ubi termini
non supponunt pro aliquibus rebus (J) Videndum est de propositione, quae confertur
hominibus, et de ea sunt dubia. Primum, an aliqua propositio vocalis
posset esse vera vel falsa. Videtur, quod non; quia, quod non est, nec est verum
nec falsum ; sed propositio vocalis nunquam est, quia, quando subiectum est, praedicatum
non est (K) Propositio vocalis naturaliter habet quatuor ; primo,
quod producitur successive ; secundo, quod partes non manent ; tertio, quod est quaedam
multitude vocum; quarto, quod est naturale signum imaginationis ipsius
proferentis Sed ab impositione et ad ptacitum habet, quod signifieet hpmini
hanc rem exteriorem , quameunque voluerit (O) Patet ex dictis, quod nullo
oratio vocalis est vera vel falsa ; ideo institntum est , quod sic debet iudicari
de oralione vocali, ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanñ
protationis (P) Propositio vocalis non causat nisi unam intentionem mentalem,
quia significatio, quae repraesentat naturaliter vel phuntasialiter duas voces, non facit
propositionem, sed quondam congeriem intentionum.
25) Ebend. qu. 2, Y: ßestoi videre, an in propositionibus de futuro in
materia contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum el falsitas in
reliquo. Et videtur sententia Aristotelis, quod non Unde videtur, quod neutra
pars in materia contingenti est vera vel falsa. Opinio оuiem theologorum huic est
contraria; credimus enim, deum scire .... omnium contradictoriorum determinate
alteram partem; alias prophelia esset impossibitis, nec ei operteret credere. S. vor.
Abschn., Anm. 1039.
26) Determ. quaest . 10, E: Dubium est de forma syllogismi expositorii, an
valeat in omni materia. Et arguitur, quod non Non lenet in divinis, ergo non
est formalis (s. Anm. 22) Nam non sequitur „Iste deus est incarnatus, Iste
deus est paler, Ergo pater est incarnatus" (F) Tria requiruntur ad formam
syllogismi expositorii. Primo, quod sit ex duabus praemissis singutaribus , quarum
subiecta sunt duo pronomina demonstrativa cum aliquo termino communi. Secundo
requiritur, quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sic sit una, quod non sit
plura el quaclibet ittarum; . deus aniral est pluies res, quia plures personae et
etiam quaelibet itlorum; el sic intelligit Ockam, licet minus distincte hoc exprimat.
Tertio requiritur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma tenet
uniformiter in quacunque materia. Secundum ista syllogismus expositorius nunquam
posset fieri ex terminis supponentibus pro deo vel divina essentia, quia essentia divina
est realiter plures res et quaelibet persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
XX. Holkot. Gregor v. Rimini. 9*
bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begriffsbestimmungen der obligatio, positio und deposî'fî'o27).
Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 fT., 191 ff., 311 ff.
Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Rose tus als einen Vorgänger Holkot's nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der Insolubilia
beschäftigt habe2S), welches wir erst weiter unten (Anm. 172 ff.,
307 ff., 350 ff., 425, 465 ff., 569 ff.) näher darzustellen haben.
Der Augustiner Gregor von Rimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirte 29), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma's aus der
Logik zu dem Motive Goddam's (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde , sich unter einander und mit den Ketzern
herumzuzanken 30). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Occam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singulären
gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt 3 1),
27) Super Sentent. L. II, qu. 2, DD : Supponendae sunt aliquae reguloe logicales,
quae ...in arte obtigatoria diffusius pertractantur. Et est primo scien
dum, quod, quando opponens ponit casum, et quando respondens admittit, respondens
est obtigatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab opponente
„ponatur, quod ita sit'1, vel aliquid aequivalens , fit respondenti una positio, quae
est species obligalionis, si admittai. Secundo suppono, quod onme sequens ex for
maliter concesso est concedendum , et quod omne repugnans est negandum tanquam
impertinens Tertio suppono ex eadem arte, quod omnis positio aequivalet uni
depositioni , quia itlo aequivalet respondenti, quia, si ponitur , quod tu es Itomae,
tunc deponitur ista „tu non es Romae", et ideo, qui posuit unum contradictorium,
deposuit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hancregulom: Posito falso
contingenti non est inconveniens concedere impossibitc per accidens.
28) loh. Maioris Scolus, Libri quos in artibus ete. (s. Abschn. XXII, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Accepta itlo mentali „ Omnis propositio mentalis est universalis'1
itlud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositione ; ergo pars propositionis,
imo nullo propositio, potest supponere pro propositione, cuius est pars Istae
sunt raliones eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 ff. u. Abschn. XXII
Anm. 4?9), quae fuerunt Olkot et Roseli ante eum.
29) Gregorii Ariminensis theologi exquisitissimi lectura super Primo et Secundo
Sententiarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. A: Quidam dicit (d. h. Occam, s.
vor. Abschn., Anm. 791, 802 u. 828), tahm modum arguendi in omnibus teuere
praeterquam in divinis, et causa est, quia nunquam alibi possunt tres res, quarum
nulta est alia, esse una res numero Sed haec responsio est omnino irrationalis,
tune quia sic dicendo tollitur omnis via ad probandum vel reprobandnm aliquid
cirea divina; cum enim catholici volent aliquid probare contra haereticos , pro libito
dicetur, discursum et omnem ittationem non valere, el sic nihit ex creditis aul
in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguere. Tum quia sic diccre nihit
aliud est, quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae rationi
ptane confiteri sieque falsam ac per hoc contemnendam propria confessione asserere.
31) L. I, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. 48 v. B: Notitia intuitiva rei singutaris est
prior abstractiva (s. vor. Abschn., Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
10 XX. Gregor v. Rimini.
so dass er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge
meine, ja verworrene (confuse) Erkcnntniss übrig lässl33). Während er
daher Occam's Eintheilung der notitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde s 1). Nemlich Occam
hatte ja die Annahme einer species repraesentans als überflüssig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 11'.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an Ilerveus (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesender Objecte in bestimmter
Weise (determinate, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und
erkannt werden 35). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
sentans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren , was Occam
(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als fictum
bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
Omnis res creata, quam per intellectum cognoscimus , aut cognoscitur a nobis imme
diate in se ipsa sic , quod notitia itlo ad nullom rem vel medium repraesentalivum
terminalur, aut cognoscitur in specie propria a se causata, aut in conceptu aliquo
proprio aut communi ficto seu formato per animam. Vgl. ebend. Anm. 745 ff.
32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46.
33) Ebend. qu. 1, art. 2, f. 43 v. A: Sensibitia non sensata non possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceptu simplici sibi proprio; in conceptu
autem communi iis et aliis possumus itia intelligeje, non tamen distincte el in spe
ciali, sed confuse tantum et quadam nolitia generati communi Uli et aliis.
34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est simplex, alia est complexa,
quae dicitur affirmalio el negado. Item eorum , quae simplici notitia cognoscuntur,
aliqua sunt, ad quae huiusmodi notitiae immediate obiective determinantur , quaedam
vero, ad quae non immediate terminuntur notitiae, sed ad eorum species seu imagines
in anima existentes. Item quaedam notitia est sensualis, quaedam intelleclualis.
S. ebend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis omnis species existens in intellectu sit
abstracta ab omnibus Ulis conditionibus in essendo, quia sciticet nec est quanta ex
tensive nec situm Iiabens, el sic de aliis conditionibus materialibus el corporalibus,
non quaelibel tamen est sic absoluta in repraesentando , sed per aliquas species
rerum sensibitium inextensas el ab omnibus conditionibus materialibus abstractas
singuloria itia et cum suis conditionibus singuloribus et materialibus intelligimus
determinate In intellectu sunt species determinate aliqua singutaria repraesentantes;
alioquin oportet concedere, quod nullius singutaris absentis determinate
habemus recordationem aut memoriam vel aliquam Cognitionem.
36) Ebend. qu. 3, art. 1, f. 46 v. A : Notitia intuitiva est notitia simplex,
qua formaliter aliquid immediate in se ipso cognoscitur ; abstractiva vero est notitia
simplex, qua formaliter aliquid in aliquo medio repraesentativo cognoscitur
(B) Cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum est imago, cogno
scitur etiam per eandem nolitiam res ipsa, cuius ipsa est species, a qua re causata
est species ipsa In visione speculori, quam moderni vocant abstractivam, non
videtur res ipsa in se immediate, sed tantum mediante sua imagine Non omnis
visio imaginis est visio abstractiva rei, cuius est imago, sed ea tantum, qua videtur
imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem notitia numero est intuitiva et abs
tractiva, sed non respectu eiusdem; imo omnis notitia abstractiva est intuitiva, non
autem omnis intuitiva est abstractiva Notitia , qua cernitur, ut est imago, est
XX. Gregor v. Rimini. 1i
wenn Gregor hiefür auch den Begriff der Form des Objectes substituirt 37).
Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grösseres Gewicht
auf die Objectivität des Erkenntniss-Gegenstandes fällt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthümlicheh Unentschiedenheit, welche uns schon bei
Occam selbst (ebd. Anm. 763 ff.) begegnete, die Möglichkeit offen, gerade
das Zusammentreffen des subjectiven Denkgebildes (fictum, imaginatum)
und des äusseren Objectes (esse reale extra animaal) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 ff.), wovon natürlich hei den bloss connotativen Be
griffen (s. ebd. Anm. 917 ff.) eine Ausnahme besteht38), sowie auch
bei Begriffen, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei ,,vacuum'', zwischen
significatio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen-
'treffen des subjectiven und des objeetiven Momentes führt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen Begriffen, wie „aliquid, res, ens",
stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen objectiven Thatbestand bedeuten40). — Die
Frage über unitas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Occam's
(s. ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise41),
und auch betreffs der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche er besonders an dem theologischen Begriffe „Caritas" erörtert,
intuitiva speciei el abstractiva rei ad extra (B) Imaginons aspicit aliquid et
intuetur imaginem sive causatam a sensibus she fictam per animam Per imaginationem
fictam et formatam idolum est imaginatum.
37) L. II, dist. 7, qn. 3, art. 1, f. 51 r. B: -Specialiter et proprie forma est
simititude seu imago .rei cognitac , per quam recognoscitur manens naturaliter in
anima; etiam postquam anima desiit actualiter cognosccre, est apta nata ducere ani
mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et simititudo In anima nostra sunt
tales species rerum sensibitium.
38) L. 1, dist. 3, qu. 4, art. 1, f. 49 v. A : Conceptas naturaliter repraesentativus
praecise eam rem repraesentat et significat, pro qua etiam potest supponere,
nam .... conceptus huiusmodi talis est in' esse ficlo et imaginalo, qualis res, cuius
est conceptus, est in esse reali extra animam; el ideo talis conceptus nihit aliud
significat praeter eam rem, cui est sic simitis et pro qua potest supponere. Quapropter
conceptus connotativus, sive affirmativus sive negativus, nihit repraesentat naturaliter,
sed ex institutione tantum.
39) Ebend. f. 50 v. B: Notitia termini .... est duplex. Una, qua cognoscitur,
quid significat Ule terminus; alia, qua cognoscitur, quod Ule terminus de ente verificatur.
El istae mullum distinguuntur , nam de aliquibus habetur notitia prima, de
quibus secunda non habetur, sicul de lerminis „corpus infinitum, vacuum''' ete.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid", sicul el ista alia
sibi synonyma „ens" et „res'1, possunt accipi tripliciter. Uno modo"communissime,
secundum quod omne significabite complexe vel incomplexe , et hoc vere vel false,
dicitur res et aliquid ..... Alio modo sumuntur pro omni significabiti complexe vel
incomplexe; sed vere, i'. e. pro vera enuntialione Tertio modo sumuntur, ut
significant aliquam essentiam sive entitatem existentem.
41) L. II, dist. 16, qu. 2, art. 1, f. 76 v. В: Non sunt ponendae in homine
tot substantiates formae, quot sunt praedicata, quae de ipso dicuntur in quid ;
non sunt tot ponendae, quot habet homo operationes vitales; non tot, quot
partes habet heterogeneas Non est ponenda alia forma substantialis in homine
praeter animam ihtelleclivam. Ebeud. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B: Formae
substantiates elementorum non manent perfecle integrae in ipso mixto .... nec manent
remissae- el fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt
actualiter secundum se in mixto.
12 XX. Gregor v. Rimini.
steht er auf dem gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und
Benützung der scotistischen formalitales entfernt er sich ebensosehr von
Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert43).
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam's Ansicht
(Anm. 746) dahin , dass intuitio und iudicium (— über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte
seien , welche jedoch in unmittelbarem Causalnexus zeitlich zugleich ein
treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädicates
noch nicht besieht 45). Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur
Abbilder mündlicher Urtheile und sonach an bestimmte Sprach-Idiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten ; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbar oder mittelbar aus intuitiver
Erkenntniss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so" oder unter Verweigerung der
Zustimmung auf ein „Es ist nicht so"; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 46). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam's (vor.
42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art. 2.
43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet und ratio differat ab alia
et praedicalum differat ratione a subiecto, res tamen ipsa non differt ratione a se
ipsa nec in deo nec íh creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802 u. 817).
El ideo itlud dictum usitatum, quod res considerata secundum unam rationem differt
a se ipsa considerata secundum aliam rationem , de virtute sermonis non est verum,
sicut non est verum itlud , quod .... res considerata secundum unam rationem non
est ipsamet considerata secundum aliam rationem, sed debet intelligi, quod ratio
una, secundum quam consideratur, est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen
importons rem itlom secundum unam rationem differt ratione a nomine importante
eandem secundum aliam rationem. Eine reichlichste Ausführung der distinclio be
treffs der Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, f. 26 v. A : Notitia simplex intuitiva et
iudicium affirmativum vel negativum sequens sunt diversi actus, .... sed tales duos
actus contingit esse simut; nam huiusmodi iudicium non habetur nisi mediante
intuitiva itlo tanquam eins causa effectiva partiali; igitur quando itlud primo causatur,
ipsa tunc actu est.
45) Prol. qu. 1, art. 3, f. 5 v. В: Affirmalio el negatio in intellectu non
dicuntur actus compositi essentialiter ex talibus notitiis partialitcr distinclis, quarum
una sit subiectum el reliqua praedicalum, sed aequivalent in significando pluribus
vocibus vel scripluris propositionem vocalem vel scriptum suo modo componentibus.
S. bei Occam Anm. 770 f.
46) Ebend. f. 5 г. В: Triplex est genus enuntiationum mentalium. Quoddam
enim est earum, quae sunt vocalium enuntiationum imagines vel simititudines ab exlerioribus
vocibus in animam derivatae vel per ipsam fictac, el istae non sunt
eiusdem rationis in omnibus hominibus, sed aliae sunt in graeco, aliae in tatino ... .
Quoddam vero genus est enuntiationum mentalium , quae nultarum sunt simititudines
vocum nec secundum itlorum diversitalem in hominibus habentibus diversificantur,
sed eaedem sunt secundum speciem apud omnes id ipsum naluraliter significantes
Hoc aulem genus . . . subdividitur , quia quaedam immediate ex rerum intuitivis noti
XX. Gregor v. Rimini. 13
Abschn., Aпш. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllogismus nicht etwa drei der' Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien47), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien, da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen als a»ch beim Schlusssatze thätig sein müsse 48), so dass hier
nach weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,
sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet 49). Was aber das dictum de omni und den syllogismus expositorius
betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occam an50),
wie in der Lehre von der Definition51). Hingegen die Frage über das
futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Апш. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst52). —
tiis quaedam ex aliis ab Ulis mediate vel immediate causatis .... causantur ......
Quaedam vero sunt, quae non ex talibus causantur, cuiusmodi sunt enuntialiones,
quibus quis enuntial mente et iudical, sic vel sic esse aut non esse, non cognoscens
tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sic se habent, quod
propositiones primi gentris < non suní notitiae formaliter neque assensus (über
assensus s. Occam, vor. Abschn., Anm. 752), non plus, quam enuntialiones vocales,
quibus sunt simites. Secundi autem generis propositiones sunt et notitiae et assensus.
Tertii autem generis quaedam sunt assensus, sed non notitiae Illi soli
syllogismi mentales, qui constant ex propositionibus , quae sunt formaliter notitiae,
dicuntur et sunt demonstrationes; alii vero .... sohimmodo dicuntur demonstrationes,
quae sunt veris demonstrationibus in significando subordinan.
47) Ebend. f. 5 r. A: Conclusio demonstrationis mentalis proprie acceptae est
assensus de sic esse, sicut ipsa significat Cirea tatiter demonstratum vel scitum
non sunt ponendi tres actus distincti in anima ad enuntiandam conclusionem et ad
cognoscendum et ad credendum seu assentiendum, sed .... idem actus est conclusio,
notitia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire dicitur, est ipsamet
conclusio demonstrationis mentalis proprie acceptae et actus cognoscendi, sie esse,
sicut conclusio enuntial, nec non actus assentiendi ; eidem namque actui omnia ista
competunt.
48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: Demonstratio non est unicus actus numero,
ergo habitus conclusionis non est habitus praemissarum seu prineipiorum, quia
non apparet possibite, quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter aequisita
sit affirmativa et negativa, universalis el particutars , et de diversis praedicatis
el subiectis ; constat autem, quod demonstrationis aliqua est propositio uni
versalis et atiqua particuloris, aliquando ctiam aliqua est affirmativa, aliqua negativa,
item de diversis praedicatis vel subiectis Nullo per se uno numero aciи potest
cognosci, sic esse, sicut enuntiant praemissae et conctusio.
49) Ebend. qu. 1, art. 1, f. 2 г. В : Conclusio demonstrationis non est obiectum
scientiae aequisitae per demonstrationem .... ncc res extra Significalum totale
conclusionis est obiectum scientiae.
50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: Ut syllogismus sit regulotus per
dici de omni, non sufficit, maiorem propositionem esse universalem in prima figura,
nisi per eam denotetur, quod, de quocunque verificatur subiectum, de eodem verificatur
praedicatum Ad perfeetionem syllogismi expositorii requiritur, quod
quitibel terminus sic sit singuloris, quod non praedicetur de pluribus ; quantumeunque
autem sit singuloris, si tamen praedicetur de pluribus, forma non est bona. S. vor.
Abschn., Anm. 967 u. 978.
51) Ebend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidentia diffiniuntur tantum
per additamenta et non diffinitione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A : Utrum simul stent, quod deus
praesciat futura, et quod futura Isint contingenter futura. Dico, quod sie
(f. 139 r. A) Ista propositio „Quia deus praescit, ideo res sunt futurue" , si sit
causatis et non aequivalens praccise huic conditionali „St deus praescit, res sunt
14 XX. Gregor v. Rimini. Joh. Buridan.
i
Als vereinzelte Notizen sind noch anzuführen , dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Abschn. XVII, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als malerialis oder significativa auseinanderhält 5 3), sowie dass
er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification
berichtigt 54).
War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Schulbuches , d. h. des Sententiarius , der Occamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es erklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Buridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik56), sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste 57). Behufs der
Darstellung der Lehre Buridan's dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei-
Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula vorführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan, welcher im Anschlusse an Occam entschieden die Incomfuturac",
et nomine praescientiae non includatur beneplacitum vel dispositio, absolute
neganda est.
53) Ebenol. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Abtativi „voluntate" et „necessitate"
possunt dupliciter teneri, ... . possunt enim teneri nominaliter, alio modo
possunt teneri adverbialiter. Si primo modo adhuc dupliciter; uno modo materialiter,
ut construantur in ratione termini formaliter denominantis , sieul dieimus , quod hoc
est album atbedine ; alio modo significative et in ratione prineipii elicitivi,
sicut dieimus, quod visibite disgregal albedine.
54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad probalionem, quia „eodem
addito utrobique tenet consequentia" (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dico, quod dictum itlud debet intelligi, ubi itlud additum sit purum categoreumaticum
et adiectivum respectu itlius, cuv additunf in aliis autem multiplicem habet instantiam;
sequitur enim „Deus creat, ergo deus est", tamen non sequitar „Deus con
tingenter crеat, igitur deus contingenter est".
55) Pcrulite compendium lotius logicae [Joannis Huridani cum praectarissima
solertissimi viri Joannis Dorp expositions Venetiis 1499 fol. und Commentum Jo
hannis Dorp super lextu summutarum Johannis Buridani nuperrime castigatum a Jo
hanne Maioris cum aliquibus additionitms eiusdem. Paris. 1504. fol. (s. auch Abschn.
XXII, Anm. 357). Der Inhalt heider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kteine Quaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXII, Anm. 419) vorgedruckt. Uebiigens ist der Titel der jün
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst citirt anderwärts (Super Eth. Nie.
VI, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scriplo meo
super Summulos". Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Uebeischriften citiren.
56) In Metaphysic.en Aristotelis Quaestiones argutissimae Itagistri Joannis Buridani.
Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Prooemium Joannis Buridani in quaestiones super X. libros
Ans. ad Nicomachum. Paris. 1489. fol.
XX. Joh. Buridan. 15
niensurabilität des Dogma's und der Philosophie ausspricht58), steigert
und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
(simplex apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand Jediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (conceptué
nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht- Wahre nur in der Satzform auftreten könne 5 9).
Und indem er Occam's Auffassung des actus intelligendi und des actus
significandi aufnimmt (vor. Absehti., Anm. 757, 768, 776), schreibt er
diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singulare zum Gegenstande zu haben, je nach
dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt
(prout determinatur ad rem) , wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient60), d. h. in
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis
764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A: Non comparamus metaphysicam ad theologiam,
quae procedit ex ignolis creditis, quamvis non per se notis nec evidentissimis
In hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum utraque consideret de
deo et de divinis, metaphysica non considerai de deo et de divinis nisi ea, quae
possunt probari et ratione demonstrativa concludi seu induci, theologia vero habet
pro prineipiis articulos creditos absque evidentia et considerat ultra, quaecunque ex
huiusmodi articulis possunt deduci.
59) Ebend. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Duplex est nostra intelleclio ; quaedam
est simplex apprehensio, alia est conccptuum simplicium compositio vel divisio
Omnis simplex apprehensio est vera, et nullo est falsa, .... sed apprehenditur conceptu
simplici nominali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis" dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis coneeptus
simplex habet debitam correspondentiam in re Non omne verum est secundum
compositionem el divisionem, sed omne falsum est secundum compositionem et divisionem
in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. I, qu. 7, f. VII r. A: Possibite est, quod actus intelligendi sint
cirea universalia et non cirea singuloria, quia Ule actus intelligendi, a quo sumitur
hoc nomen ,, animat", non est determinate actus intelligendi rem unam numero solum,
sed simititer et indifferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) multas res .... Per aliquem actum intelligendi intelligimus
animatia indifferenter , et tamen itlo animalia , quae sunt Romae, nihit egerunt ad
itlum actum Consequenter debemus dicere de acta significandi, quia possibite
est, quod sit cirea universale, eo quod, si vox imponitur ad significandum mediante
actu intelligendi, tunc significat universaliter vel singutariter secundum exigentiam
istius actus intetligendi. Dico ergo, quod actus significandi huius termini „ animat"
est cirea universale, prout hic notatur habitado vocis significantis ad rem significatam;
et quia ctiam promissiones et debita fiunt mediantibus aclibus intetligendi, ideo
possibite est, quod actus promittendi vel debendi est cirea universale, et non cirea
aliquid determinatum singutare, prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. LH r. A: Iste asinus sitiens
omnem aquam sibi convenientem appetit, sed tamen non appetit omnem aquam, quia
non appetit secundum ralionem distributivam Ita etiam dicendum de promissione
bovis.... Dicendo „Ego promitto libi equumri iste terminus „equum" habet suppositionem
confusam, non distributivam. Ueber Letzteres vgl. Occam, ebd. Anm. 798
u. 885, u. unten Anm. 108.
16 XX. Joli. Buridan.
welche ein wahres Urtheil findet 6 1) ; ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originaliler) nur von der Ver
schiedenheit der Objecte her02). Pass die Universalien nur lermini sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). Denn während allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd. Anm. 457), ein doppeltes
Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalilalem
und das andere secundum praedicationem , ist es natürlich das letztere,
welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den
Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Uuiversalien im Sinne Plato's keine
Bede sein kann, da ausserdem (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction
des Intelligenz-Actes, in Frage_ gestellt würde64). Kurz das Universale
61) Ebend. II, qu. 1, f. VIII v. B: Veritas propositionis mentalis non est aliud,
quam ipsamet propositio mentalis, quae est vera, quamvis haec nomina „verum" et
„veritas" connotant, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus significatis
Comprehensio veritatis uno modo non est aliud, quam formatio vel existentia
propositionis apud animam , el tunc iterum nihit aliud est comprehensio pro
positionis verae, quam ipsamet propositio vera ; alio modo .... idem est, quod
intettectio propositionis verae per modum obiecti ita, quod nos intelligamus propositionem,
sicut nos comprehendimus sive intelligimus lopidem ; alio modo compre
hensio veritatis accipitur pro adhaesione vel assensu, quo assentimus vel adhaeremus
propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII г. В: Habitus intellecluales el actus intelligendi
bene se ipsis differunt intrinsece; sed cum ex parte obiectorum arguitur eorum diffe
rentia, dico, quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab
obieclis.
63) Ebend. f. XII v. B: Genera el species non sunt nisi termini apud animant
existentes vet eliam termini vocales aut scripti, qui non dicuntur genera oui species
nisi secundum aUributionem ad terminos mentales, quos designant.
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: Pluribus modis aliquid dicitur universale.
Uno modo secundum causalitatem, et sic universalissimum in causando esset
deus et consequenter intelligentiae et corpora coelestia, el isto modo .... universalia
sunt separata a singuloribus Alio modo dicitur universale secundum praedica
lionem vel significationem , quia de mullis est praedicabite et indifferenter significat
multa el supponit pro mullis. El tunc significatum ipsi oppositum est terminus
singularis sen concietus, qui una impositione significativum vel repraesentativum est
mini s tantum El sic universale el singutare sunt termini mentales vel vocales
aut scripti; et possibite est, quod sit universale separatum ab omnibus singuloribus,
sc. posito, quod in mente tua lu formares aliquem conccptum communem, ... . licet
alii forment mullos terminos singutares; sed tamen cum hoc est possibite, quod
singutare el universale sunt simul in eodem subiecto Sed ista dicta non sunt
ad intentionem Plotonis ncc contra cum; imo per universalia intelligebal res
significatas per terminos universales ; et tunc Ule dicebal , universalia esse se
parata a singularibus. Sed statim videtur, quod talis opinio sit omnino absurda,
quia sequitur , quod ipsae propositiones non essent verae „Socrates est Aoто" ete.
Ebend. qu. 16, f. LU r. B: Res eaedem alio modo intetliguntur singuloriter et alio
modo universaliter Sensus nunquom cognoscit universale vel universaliter.
Ebend. qu. 9, I. XLVII r. A: Intentio Aristotelis est, quod superfiuum esset ponere
species ideales, quia non oportet eas ponere ad excedendum perfectionem geniti ......
nec propter appropriationem ad talem effectum producendum Aristoteles aulem
non improbat Ptatonem ex eo, quod posuit substantiam separatum, sed ex eo, quod
posuit itlas ideas speciales.
XX. Joh. Buridan. 17
als ein vom Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,
und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus
als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt
(aeternilas) berufen , welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und
eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie
beispielsweise gesagt wird, auch nach Vernichtung aller concreten Rosen
verbliebe doch das die Rose betreffende Wissen 65). So muss sich
Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare" und „individmm"66),
sondern insbesondere auch über das Princip der Individuation in einer
mit Oecam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden
Weise aussprechen67); Occam's Standpunkt aber betreffs der unitas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,
bei welchem die Objectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt 6S). Und dieser stärkere Subjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV r. A : Alii distinguant inter universale
et singulore non solum secundum conceptum, sed etiam in re extra; dicunt
igitur, non de singuloribus, sed de universalibus esse scientiam, et ita scibitia dicunt
perpetua, licet eorum singutaria sunt corruptibitia. Sed ego puto, -quod universale
non sit praeter animam distinclum a singuloribus Si omnes rosae nunc essent
corruptae sic, quod nulla modo esset, tamen medicus ob hoc non amitteret
scientiam, quam habet de rosa Alii autem ponentes, quod universalia sunt
distincta a singutaribus nonnisi per operationem animae, dicunt, quod scibite
pro re extra sic debet esse aeternum, quod semper sit aliqua res, pro qua termini
conclusionis scibitis supponant Sed adhuc puto , nec it tud esse necessarium,
quam, sicut dictum fuit, non oportet medicum omittere scientiam de rosis, si ñulloe
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.
66) In Metaph. VII, qu. 19, f. LUI v. В : Apud logicum isti termini „singulore"
et „Individuum" verificantur pro lerminis synonymiS, quibus opponitur commune vel
universale; et sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ler
minis significalivis. S. b. Occam Anm. 839.
67) Ebend. qu. 17, f. LH v. A: Loquendo de individuis pro rebus significatis
per terminos singutares nullum viam habemus ad pereipiendum differentiam inter in
dividua eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si essent duo
tapides omnino simites in figura, in magnitudine, in colore, et sie de aliis, et suc
cessive apportarentur in tua praesentia, tu nullum viam haberes ad iudicandum, utrum
sceundus opportatus esset Ule idem, qui primus apportalus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels",
welcher bekanntlich in den Schriften Buridan's sich nicht findet, sondern mir der
Schul-Tradiüon angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betreffs jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles', d. h. De Coel. II, 13, 295 b 33, beruht, habe
ich sebon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge
wiesen). Individua eiusdem speciei, ut Socrates et Ploto , differunt substantialiter,
sc. per suas substantias tam per formas quam per materias ex eo, quod nec forma
Socralis est forma Platonis nec materia Socratis est materia Platonis; sed tamen
istam diversitatem non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum.
68) Ebend. qu. 14, f. XLV1III v. A: Mullis modis aliqui imaginali sunt, in
eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem
quantitativam formae Alio modo, .... quia credunt, formas substantiates elementorum
manere simul in mixto Alii posuerunt plures formas substantiales
subordinatas correspondentes pluribus praedicalis quidditativis (f. L r. A) Sed
omnia possumus salvare ponendo unicam formam substantialem in singutari supposito ;
.... ergo non sunt ponendae plures Diversi conceplus subordinan secundum
superius el inferius proveniunt a principio ex diversis accidentibus naluralibus et
sensibitibus (B) Intellectus primitus potest intelligere confuse, sed postea
potesi abstrahere conceptum subiccti a conceptu accidentis, el tunc Hie conceptus
non amplius erit accidentalis, sed quidditativus.
Pbanvl, Gesch. IV. 2
18 XX. Joh. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die forma-
¿iiaies69), welche ja auch Gregor v. Rimini, obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Ncmlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan's Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität oder des Unterschiedes zeigen70); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fällt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„esse" und „essentia" lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann71).
Mit grosser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum
principium" des Wissens, d. h. über das sog. principium identilalis et
contradictionis , welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht —)
an , wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich
das sog. princ. exclusi tertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute' „Quodlibet est vel non est'' oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est'' 72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CЫН r. B: Non puto, quod esse et essentia
rei distinguantur in ipsa re praeter animam.
70) In Metaph. V, qu. 6, f. XXX г. В : Si identitas non est res addita, ita
nec diversitas Quaecunque dieuntur per se ipsa convenire vel esse diversa, in
Ulis convenientia vel disconvenientia non sunt res vel dispositiones ipsis additae
In Ulis, quae dieuntur convenire vel esse diversa non secundum se ipsa, sed ex eo,
quod aliqua alia, puta qualitates eis inexistentes, eonveniunt vel disconveniunt , ideo
convenientiae eorum vel diversitates sunt res vel dispositiones eis additae. Aehntich
ebend. qu. 9, f. XXXII v. A.
71) Ebend. IV, qu. 9, f. XIX v. A: lltae propositiones conceduntur : „Esse el
essentia sunt idem secundum rem, sed differant secundum rationem" ; senius
enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, qua imponitur
hoc nomen „esse" , et alia ratio est, qua imponitur hoc nomen essentia" ; aliter
itlo nomina essent penitus synonyma Sed tune restat magis difficultas, cum itta
differentia rationum non debeat dici ficta, unde provenit ex parte rei originaliter differentia
talis rationum ... . (В) Et videtur mihi esse dicendum, quod res pereipiuntur et iudicantur
esse, secundum quod pereipiuntur tanquam in prospecta cognoscentis, sciticet solum
quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspectu cognoscentis ;
quando autem per intellectum absolvimus conccptum rei a conccptu tunc imponimus res ad significandum per itlo nomina „essentiat,alishopmroa,eselnotpiiase",.
72) Ebend. qu. 13, f. XXII r. A: Quaeritur, utrum ista propositio „ldem inesse
et non inesse simul eidem secundum idem, ... est impossibite" (s. Abschn. IV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) (v. A) Aliqui magis accedentes ad
prioritatem secundum simpticitatem, quam secundum evidentiam el certitudinem, dicunt,
quod categoricae sunt priores hypothelicis, et itiac de inesse modalibus, et affirmativae
priores negatbis , et itlae de hoc verbo „est" Ulis de itlo verbo „inest", et ittae de
hoc verbo „est" secundo adiacente Ulis de hoc verbo „est" tertio adiacente. Et se
XX. Joh. Buridan. 19
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,
welche - uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich , wie Buridan auf die „Insolubilia" als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. identilatis
vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald
unten (s. Anm- 159, 308 f. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr" und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates
spricht unwahr" , sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist73). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begriffe „simul", welche auch zu dem Urtheile „Socundum
hoc Uli ponunt unum magnum ordinem' principiorum indemonstrabitium.
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens est", deinde sequitur „Non
ens non est", postea „Ens est ens", deinde „JVon ens non est ens"; postea de
modalibus „Ens potest esse", „JVon ens non polest esse", „Necesse est, omne ens
esse", „Necesse est, non ens non esse", „Impossibite est, Hon ens esse"; postea
sequuntur modales in simiti ovdine de „est" tertio adiacente, ut „Ens potest esse
ens" ete.; postea propositiones de extremo hypothetico , ul „Quodlibet est vel non
est11, „Nihit est et non est" ; simititer de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non
est ens", „Nihit est ens et non est ens"; postea de modalibus „Quodlibet potest
esse vel non esse", „ Quodtibet esse vel non esse, est necesse", „Idem esse et non
esse, est impossibite" ; postea sequuntur consimites de „est" tertio adiacente; postea
propositiones de verbo „inest", videlicet „Quodlibet cuitibet inest vel non inest",
„JViAif eidem inest et non inest"; postea sequuntur modales „Quodlibet cuitibet
possibite est inesse vel non inesse", „Necesse est, quodlibet cuitibet inesse vel non
inesse"; ultimo sequitur „ldem eidem inesse et non inesse, est impossibite"
Videndum est, ..... quae sint priores quantum ad firmitatem et evidentiam :
Negativa est firmioris evidentiae, quam affirmativa (В) Propositio de „est" est
evidentior et firmior, quam propositio de „inest" Modalis affirmativa de possibiti
est firmior et evidentior, quam affirmativa de inesse Propositio de hypothetico
extremo est evidentior simplici categorica (f. ХХШ r. A) Hypothetica
de inesse est evidentior et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de
„est" secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est" tertio
adiacente Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „Quodlibet est vel non est" vel ista universalis „Nihit idem est et non est".
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, utrum ambae contradicloriae
possint esse simul verae (v. A) Possent adduci sophisticaliones et omnia vocata
insolubitia; sed quia itlo pertinent ad logicam, ergo solummodo adducam ad praesens
unum insolubite : .... Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego probo, quod eadem est simul vera el falsa,
et pono casum, quod Socrates dicat „Ploto dicit falsum" el e converso Ptato dicat
„Socrates dicit falsum", et neuter dicat aliam propositionem. Tunc ergo, si unus
dicat verum, alter pari ratione dicet verum, et etiam, si unus dicit falsum, et alter
pari ratione dicit falsum, quia omnino simite est de istis. Si ergo dicamus , quod
Sacrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der
Text giht irrthiimlich Ploto) dicit verum ; et tamen dicebat, quod Ptato dicit falsmia ;
ergo Socrates dicebal falsum; el sic sequitur, quod haec propositio Socratis erat vera
el falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas , quod Sociates dicêbal falsum, quia, si
Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Ploto dicebal falsum, quia dicebat
, Socralem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsum;
ergo dicebat verum; el sic adhuc sequitur, quod propositio Socratis erat vera el falsa.
Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma's s. auch ebend. VI, qu. 11, f. XLl
r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
2*
20 XX. Joh. Buridan.
krates lebt und ist todt" Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der amplialio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan's etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anlang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus 75). Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urlheile eingetheilt
werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Occam's Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Absehn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus compositus (Ahschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.), dass nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach
ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird 7(i).
Ausserdem auch müssen wir. Buridan's Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur Metaphysik ergänzen; er interessirt sich
nemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegation , steigert aber die dortige Annahme dahin , dass im mentalen
Urtheile die NegatiÖn ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität ehe»
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,
74) Ebend.: Istae duae sunt contradictoriae „Socrates currit" el „Socrates non
currit", et tamen possunt esse simul verae, sive haec dictio „simulu determinel hanc
dictionem „possunt", sive quod determinent.... „verae" St determinant hoc
verbum „possunt'1, constat, quod ambae nunc habent potentiam, ui postea sint verae
Sed etiam si haec diclio „simut" determinet hoc „verae", revertitur idem,
quia possibite est, quod ista propositio „Socrates currit" erit eras vera per lotum
diem; et simititer etiam possibite est, quod ista propositio „ Socrates non currit"
erit eras vera per totum diem ; ergo utraque potest esse vera in uno tolo tempore,
ergo simul (B) Sed ista diclio „ simut" connotat, quod veritas unius
stat cum veritate alterius, quod est impossibite (f. XXV r. A) Haec est possibitis
„Socrates est vivus el Socrates est mortuus", et capio praesens tempus
sive parvum sive magnum ; tamen ipsum habet unam partem priorem el aliam poste
riorem (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus
praeteritum est tempus praesens et nultum futurum est tempus praesens, quia omne
tempus praesens est Praedicatum praeteritum ampliat subiectum ad supponendum
pro praeteritis Ideo, sicut ista est vera „homo est mortuus" propter hoc,
quod, qui fuit homo, est mortuus, licet nullus homo, qui est, est mortuus, ita haec
est vera „tempus praesens est praeteritum" (f. XXVI r. A) Tamen aliquandoet vatde
communiter, licet minus proprie, nos utimur istis nominibus „praeteritum" et „futurum"
respective ita, quod .... pars prior vocetur praeterita respectu partis posterioris.
75) Summul. Tract. 1, De propos. S. Abschn. XVII, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die novem instrumenta, d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.
151 ist die deprecativa hinweggetassen.
76) Ebend. De propos. categ.: Propositionum categoricarum alia est de inesse,
aЦa de modo sive modalis. De inesse est itia, quae est de simplici inhaerentia
subiccti cum praedicato, ut „homo est animal", „hominem currere est possibite".
Modalis est, quae est de inhaerentia modificata subiccti cum praedicato, ut „hominem
possibite est currere" (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quae
dam est de praesenti, ..... quaedam de praeterito, .... quaedam de futuro. Hierauf
folgt wieder der Text de's Petrus Hispamis, s. dort Anm. 153.
77) In Metaph. IV, qu. 10, f. XX r. A: Multipliciter dicitur negatio. Uno modo
accipitur pro diffinitione negativa, ut pro itlo diffinitione „non"; alio modo etiam
XX. Joli. Buridan. 21
dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen78); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Occam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanus 80)
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Abschn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
causalis und temporalis die Angaben Occam's benützen kann81).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispanus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte. niedergelegten Ausspruche über die
Wahrheit der modalen Urtheile , welcher völlig conform ist mit den An- -
gaben über die kategorischen 82), beginnt er mit einer Erklärung der
pro termino infinito, et aliquando pro propositione negativa St loquamur
de dictionibus vel propositionibus mentalibus, sunt animae accidentia, et si loquamur
de vocalibus , ittae sunt voces , quae sunt accidentia aèris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor, dass die Occamisten von „ flatus Don's" sprechen,
was Occam selbst nie gethan halte ; s. vor. Abschn., S. 327 und vgl. unten Anm.
448) Sed alio modo accipitur negatio pro totali significato propositionis negativae
; et de hoc (B) videtur mihi dicendum, quod „deum non esse" nihit est,
quod „hominem non esse animal" nihit est, et sie de talibus orationibus,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. VI, qu. 8, f. XXXVIII v. В : Non omnis propositio vera ex eo est
vera, quia, qualitereunque significat , ita est in re significata ; haec enim est vera
„Antichristus erit", et tamen non est ita in re significata Omnis affirmativa
vera, quae est de praesenti et de inesse, ex eo est vera, quia, qualitereunque signi
ficat esse, ita est in re significata Quaecunque sunt causae veritalis alieuius
propositionis ex parte rerum significatarum , ittae eaedem causae sunt causae falsitatis
suae contradictoriae Ad falsitatem affirmalivae nullo est causa, quia
nihit requiritur in re significata, quia sufficit, quod sit formata el non vera; si enim
sit formata et non vera, sequitur, quod est falsa.
79) Ebend. V, qn. 2, f. XXVII v. A: Propositio ex eo dicitur per se vera, quia
ex sua forma et ex significatione suorum terminorum determinat sibi, quod sit vera;
et hoc est, si sit affirmativa, quia unus terminus ex sua significatione determinat,
quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia
unus terminus eius determinat, quod non supponat pro itlo, pro quo alter supponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 145.
80) Summul. Tract. I, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 154 f., dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.
Anm. 156, sodann das hypothetische Unheit, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. D. caus. temp. loe: Causalis est itlo, in qua coniunguntur duae
categoricae per hanc coniunclionem „quia" Ad eius veritatem requiritur, quod
antecedens sit causa consequentis ; ad falsitatem, quod antecedens non sit causa
consequentis Temporalis est itia, quae continet duas categoricas coniunetas per
itlud adverbium „quando" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae categoricae
sint verac pro eodem tempore; Localis est itia, quae continet duas categoricas
coniunetas per hoc adverbium „ubi" Ad veritatem eius requiritur, quod ambae
sint iierae pro eodem loco; ad falsitatem, quod non sint verae pro eodem loco.
Eigenlhümlich ist es, dass Metaph. VI, qu. 10, f. XL г. В Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheite doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. VI, qu; 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales: ... quaedam
vocantur compositae, aliae vocantur divisae Dicendum est proportionabititer
22 XX. Joh. Buridan.
Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität84)
als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hierauf lässt er betreffs
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden86); und in peinlichster Sorgsamkeit entwirft er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist87); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die
Ulis de-inesse (s. Anm. 77 f.) .... Affirmalivae ad hoc, ut sint verae, requirunt ex
parte rei debitam correspondentiam ; sed ad hoc, quod tales affirmativae sint falsae,
nihit requiritur in rebus siqnificatis Simititer ad veritatem negativarum non
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus significatis, quia propter idem et non
propter aliud est negativa vera et affirmativa ipsi contradictoria est falsa.
83) Summ. Tract. II, D. modal.: Modus est aliquando determinatio coputae el
atiquando determinatio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicali; et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicali, non reddit
proposilionem modalem Sunt autem modi tales: possibite, impossibite, contingens,
necessarium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent
situari inter subiectum el praedicatum, et Шum aggregalum ex modo et verbo
est copulo. Ueber die Trennung des sensus compositus von der Modalität vgl. auch
Anm. 116.
84) Ebend. : -De qualitate modalium sciendum est, quod negatio, si sit unica
praecedens modum et verbum, reddit proposilionem negativam; item licet nega
tio sequatur modum et praecedal hoc ultimum verbum „esse", propositio etiam est
negativa, ut „hominem possibite est non esse album"; si vero nulta fuerit negatio,
vel quod fuerint duae, propositio est affirmativa, ul „hominem non possibite est
non currere".
85) Ebend.: Tripliciter potest attendi quantitas earum: uno modo ex parte
subiecti sicut in Ulis de inesse; alio modo ex parte modi; tertio modo ex parte
utriusque simul Sed ex parte modi „necesse" et „impossibite" reddunt propositionem
universalem quantum ad tempus consignificativum ; „possibite" autem sine
negatione praecedente reddit eam particutarem.
86) Ebend.: De oppositionibus . . . modalium dantur regutae: 1) Singulores eiusdem
subiecti et eiusdem praedicali differentes secundum qualitalem el quantitatem
modi sunt contradictoriae. Sed si tales singulores diversae qualitatis sint ambae de
modo universali, participant legem contrariarum ; et si sint ambae de modo particutari,
participant legem subeontrariarum ; et si sint ambae eiusdem qualitatis et una sit
universalis et alia particutaris , participant legem suballernarum. 2) Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicali fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modi, itloe sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de dicto quam de modo, itloe sunt contrariae. 4) Si
fuerint ambae particutares tam de dicto quam de modo, sunt subeontrariae. 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particutaris,
ittae sunt subalternae.
87) Ebend.:
Socratem necesse est currere \ . - {Socr. impossibite est curr.
Socr. impossibite est non cшт.>- <Socr. necesse est non curr.
Socr. possibite est currere ]\<Ь г/lSoc. non possibite est curr.
Socratem possibite est currere
Socr. non necesse est non curr.
Socr. non impossibite est curr.
subeontrariae
^ÍSocr. possibite est non curr.
- < Socr' non necesse est curr.
{Socr. non imposs. est non curr.
XX. Joli. Buridan. 23
übrigen quantitativen Urlheilsformcn (d. h. allg. bej., allg. vern., part.
bej., part. vern.) betrifft. 88), bemerken wir eine Lückenhaftigkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nnr drei, neinlich necesse, impossibile, possibite,
eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen , d. h. contingens,
verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omne, nullum, quoddam, est, esse, non, possibite,
impossibite, necesse folgendermassen ab: o., ni., qd., e., ee., n., pos., imp., neс, so
gestaltet sich die Figur:
О. Bnece.cc. A
О. Himp.cn. ee. A
О. Bn.pos.e.n. ee. A
Nl. Вn. neс e. ee. A
Nl. В n. imp. e. n. ee. A
Щ. /( pos. e.n.ee.A
N.qd. В n. nec. e. ee. A
N. qd.Bn.imf. e. n. ee A
N. qd.Bpos.cn.cc. A
1 1l
в g
-a F
з s
io с:
(О.B pos.cecA
О. В n. neccn.cc A
O.B n. imp. v. ee. A
Nl. В n. pos. e. ee. A
N1. В nec. e. n. ee. A
-Vi. В imp. e. ce. A
N.qd. В n. pos. e. ee. A
N.qd. В neсe.n.ee.A
\N.qd.Bimpe.cc.A
к а
2Г'з
-5 ь
Qd. В nece.cc. A
Qd.B imp. e. n. ee. Л
Qd. В я. pos.cn.cc. A
N. o. В n.nec.e. ee. A
N. o. В n. imp. с n. ee. .
N. o. В pos.e.n. ce. A
N.nl. В neс e. ee. A
N.nl.B imp.cn. ee. A
N.nt. В n. pos. e. n. ee. A
i V
1 §
3 fe
Qd.Bpos.e.cc.A.
Qd.B n.nec.c n. ee. A
Qd.B n. imp. e. ee. A
N.o.B n. pos. e. ee. A
N.o.B ncc. e. n. ee. A
N.o.B imp. e. ee. A
N.nl. В pos. e. ec. A
N.nl. В n. nec. e.n.ee.A
N.nl.B, p. e. ee. A
(О.В imp. e. ee. A
О.B neсe.n.ee.A
O. В n.pos.cec.A
Nl.R n. imp. e. ee. A
Nl. В n. nece.cc. A
SI. В pos.cec.A
N.qd. В imp. e. ee. A
N.qd. Bn.nccc.cc. A
[N.qd. В pos. e. ee. A
1 <ц
'3 2
3 iu
O.B pos. e.n. ee. A
O.B n. nec. e. ee. A
О.B n. imp. e.n. ee. A
Nl.B n. pos. e.n.ee.A
Nl.B nece.cc. A
Nl.B imp. e.n.ee.A
N. qd. Bn.pos.e.n. ee. A
N.qd. В neсe. ee. A.
N.qd.Bimp. e.n.ee.A
Ц -2 о
-ч >-
Qd.B imp. e. ee. A
Qd В nece.cc. A
Qd.B n.pos.ccc.A
N.o.Bn.imp.e.ecA
N. o. В n. neс e.n. ee. A
N. o. В pos. e. ee. A
N.nl.B imp. c.ee. A
N. ni. В neс e.n. ce. A
N.nt.B n.pos.ccc.A
Qd.B pos. cn.ee. A
Qd.Bn.nece.cc. A
Qd.B n. imp. e. n. ee. A
N. o. В n. pos. e. n. ee. A
N.o. В neсe. ee. A
N. o. В imp. e.n.ee.A
N.nl.B pos.e.n.cc. A
N. nl. В n.nec.c. ee. A
N. ni. В n. imp. e.n. ee. A
24 XX. Joli. Buridan.
die AequipoIIenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht 8!i).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile der modale
Ausdruck „contingens" wieder neben „possibile'' erscheint 90). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
composilus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objectiven
Thalbestand oder das Verhältniss der Aussage betreffen könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
Inhärenz-Urtheilen ergibt91). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
* Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien
89) Ebend.: De aequipollentiis dantur reguloe: 1) Aequipollentes semper debent
esse eiusdem qualitatis et ein s dem quantitatis. 2) Ex parte dicti debent samt aequipollentiae
sicut in Ulis de inesse. 3) Proportionando modos ad signa, sc. quod
„necesse" sit sicut „omnis" et „impossibite" sicut „nullus" et „possibite" sieul
„quidam" et „possibite non" sieul „quidam non", tunc negatio postposita modo facit
aequipollere suo contrario, et praeposita suo contradictorio, et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modal.: Quantum ad conversionem modalium est sciendum, quod
isti modi „possibite, impossibite, contingens, necessarium" ampliant subiecta propositionum
ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae
possunt esse. Ita.... haec est vera „Senex polest esse puer", quia id, quod est vel
potest esse senex, potest esse puer De conversionibus modalium ponuntur qua
tuor regutae: 1) Omnis propositio affirmaliva de possibiti potest converti in particulorem
affirmativam de possibiti; sic particutaris convertitur simpliciter 2) Nullo
negativa de possibiti convertitur '. 3) Universalis negativa de necessario conver
titur in unam aliam universalem negativam de necessario; sed particutaris ne
gativa non convertitur 4) Nullo affirmativa de necessario convertitur in aliam
de necessario, sed bene convertitur in aliam de possibiti
91) Ebend.: Modalis composita solel vocari, in qua modus praedicalur de dicto
vel dictum de modo, ut „hominem currere est possibite" vel „possibite est hominem
currere" Oratio infinitivi modi...., quae solet vocari dictum, aliquando capitur
secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione,
aliquando sumitur significative et tunc supponit pro re, pro qua supponerel subiectum
dicti Simititer modi aliquando sumuntur, prout sunt communiter differentiae
entium; alio modo sumuntur, prout sunt appropriatae differentiae propositionum.
De qualitate dictarum propositionum modalium cempositarum dicendum est sicut
de Ulis de inesse, simititer de quantitate , si termini modales capiantur, щ
prout sunt differentiae propositionum ; sed si capiantur, prout sunt differentiae entium,
tunc terminus „possibite" vel „contingens" positus in praedicalo amplial suppositionem
subiecti ad ea, quae possunt esse.
92) Ebend.: Dicitur „contingens ad utrumlibet", quia est possibite esse el possi
bite non esse De isto dantur quatuor reguloe : 1) Ad omnem propositionem
de contingenti sequitar propositio de possibiti tam affirmativa quam negativa
2) Omnis propositio de contingenti repugnat ulicui propositioni de necessario et alicui
de impossibiti 3) Omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qualitalem
manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nullo propo
sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis, sed omnis con
vertitur in aliam de possibiti.
XX. Joh. Buridan. 25
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen03); nur wird unter üblicher
Benützung der von Gilbertus Porrelanus herrührenden Ergänzung (s.
Abschn. XIV, -Anm. 489 ff.) zunächst die Kategorie des agere und pati
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert94), sodann quando und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und
habitus sehr karg erledigt96), und endlich unter den sog. Postprädicamenten
habere um Eine Bedeutung vermehrt97). In einer ontologischen
Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (тог. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in Einem Objecte gemischt sein können95).
Die Lehre von der supposilio, für welche die Auctorität des Petrus
Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die signiftcatio
, und zwar jene ad placitum (s. Occam, ebd. Anm. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei, als die supposilio, bei welch letzlerer jedenfalls
von der supposilio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus , welcher von
einem mittelst des Wortes „hoc" gezeigten Objecte wahrheitsgemäss aus
gesagt werden könne ; nur sei darum die Bewahrheitung (verificatio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform ").
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178.. Die Modalitäten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind weggetassen.
94) Tract. III, D. act. el pass.: Actio est, secundum quam aliquid agere dicitur,
el passio, secundum quam aliquid pati dicitur; omnis enim actio et passio est mu
tatio Species autem aclionis et passionis pommlur duae: una est, quae attenditur
penes hoc, quod aliquid fit simpliciter ; alia secundum hoc, quod aliquid fit
secundum quid; itia autem potest dividi secundum intentiones novem praedicamcntorum
accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignantur in
Praedicamentis duae el in quinto Metaphysicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima est habere contrarium; ..... secunda est suscipere magis et minus;
tertia, quod agens 'et patiens dicuntur ad aliquid invicem.
95) Ebend. D.praed. quand.: Termini de praedicamento „quando" sunt, qui proprie
et convenienter respondentur ad interrogationem factam per „quando" Termini
de praedicamento „ubi" sunt, qui proprie respondentur ad quaestionem factam per
„ubi".
96) Ebend. D.praed. sit.: Termini vero de praedicamento situs non proprie sic
habent commune quaesitivum , sed cireumloquendo per plura verba dici potest, quod
praedicabitia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis
determinatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus .... sunt
proprie termini, quibus aliquod corpus dicitur esse habituatum.
97) Ebend. D. postpraed.: Habere multicipliter dicitur: tertio modo habere
habitum extrinsecum aut in loto corpore aut in aliquo membro, ut habere vestimenta
vel in digito anulum.
98) Super Eth. Nie. VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posuerunt, quod termini
pratdicamentales diversi abstraete accepti nunquam supponerent nisi pro diversis rebus
Hane autem opinionem credo esse falsam; eadem enim res secundum diversos
conceptus ratione diversae connotationis significari potest per terminos diversorum
praedicamentorum.
99) Summ. Tract. IV, D. div. supp.: Primo dicemus de differentia significationis
et suppositionis , et solum intendo loqui pro nunc de significatione vocis ad
plocitum; nec intendo loqui de suppositione materiali, sed solum de
suppositione , prout vox secundum significationem sibi impositam potest vel alias non
polest supponere Cuiustibel dictionis est significare el audienti eam conceptum
aliquem constituere, sed non omnis talis dictionis est supponere, quia
26 XX. Joh, Buridan.
Die appellatio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),
als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus ' zugleich sich
finden müssen 100). Hierauf theilt er die vox significativa in incom
plexa und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch Prädicat sein
könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den categorematischen
und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art
gebe, welche als „mixta" diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie
z. B. hodie, alieubi , nemo, nihil u. dgl. 101). Die complexa hingegen,
welche als solche bereits den Namen „oratio" erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammalische,
in vitr verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes 102). Diese Angabe aber über die complexio erhält anderwärts
eine eigenlhümliche und von Spätere» adoptirte Wendung; nemlich die
complexio sei entweder „distans", insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans" , insoferne declinirbare Satztheile
nur untereinander selbst verbunden sind , und auch diese letztere Com
plexion könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo albus — homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen, dass eine derartige
Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpore", suppositions-unfähig
sei , und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten einsolus
talis et omnis talis terminus est natas supponere, qui aliquo demonstrato per
hoc pronomen „hoc" .... potest rere affirmari de itlo Verificatio uniern differt
a suppositionc , quia verificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio
est termini et nun propositionis Si sit terminus distributus, oportet verificationem
esse pro omnibus, pro quibus supponit. ^
100) Ebend. : Appeltalio autem differt a suppositione , quia est dare terminum
svpponentem el non appeltantem, sicut .... „animal'1, et est dare terminum cippeltantem
et non supponentem , ut „vacuuma (vgl. Anm. 103), el est dare terminum
snpponentem et appeltantem, ut.... „homo albus" Terminus enim omnis pro
aliquo supponens et aliud, pro quo non supponit, significans appeltat omne , quod
significat aliud ab eo, pro quo supponit, per modum adiacentis ei, pro quo supponit.
101) Ebend.: Vocum significativarum ad ptaeitum quaedam sunt incomplexae,
quae vocantur dictiones, et quaedam complexae, quae vocantur orationes
Incomplexarum aliae sunt subiicibites el praedicabites per se , aliae neque subiicibites
neque praedicabites, ut ,,non", „ergo", aliae praedicabites et non subiici
bites, ut „quodlibet", „omne", ,.albusu , sed nultae sunt subiicibites, nisi
sint praedicabites (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischer
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädicat sein können). Item vocum incomplexarum
quaedam sunt categoreumaticae, quaedam syncategoreumaticae, et quaedam mediae seu
mixtae Dicuntur mixtae, quia vel significant praeter conceptus, quos immediate
significant, res Ulis conccptibus conceptas, sed non sunt per se subiicibites et praedi
cabites, vel quia implicant categoreumalicas et syncategoreumaticas , ul „fortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihit, secumu et multa alia.
102) Ebend. : Vox complexa, quae dicitur oratio, alia est perfecta, alia imper
fecta lmperfectarum quaedam sunt complexae ex verbo et determinalione verbi
sine nominativo, ul „currit velocitcr'1 ; aliae ex nomine substantivo recto
categoreumatico et aliquo alio apposite per modum determinationis ,.. . ut „asinus
Roberti" ; aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunclione coniunctis, ut „homo
et equus" ; aliae ex solo categoreumale el syncategoreumale, ul „non homo".
XX. Joh. Buridan. 27
fachen Terminus, z. B. „liacuum" (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der
Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecta complexio Rücksicht nimmt104). Hier
auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition , wobei er
zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in propria
und transsumpliva (d. h. metaphorische) an die Spitze stellt105), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher
die Supposition, unter Ausschluss der occam'schen simplex (ebd. Anm.
877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher
die Supposition auf „ullimata significata" geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden, nemlich einerseits in
103) In Metaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus aliquando
pro nullo supponit, et simititer terminus vocalis a tali concepta complexo
sumptus aliquando pro nullo supponit, quamvis sit incomplexus secundum vocem,
sicut isti termini „chimaera" et „vacuum" Est duplex complexio concepluum:
una potest vocari distans, alia indistans. Distans vacatur, quando in propositione
praedicalum complectitur cum subiccto mediante copulo affirmative vel negative ;
indistans vocatur, quando adiectivum complectitur cum substantivo sine coputa media,
et etiam polest fieri affirmative aut negative (B) Ista oratio, sive mentalis
sive vocalis, „locus non replelus corpore" pro nullo supponit, nec per consequens
itta dictio „vacuum" Ita est de isto termino „chimaera" ; est enim descriptio
„Compositum ex impossihitibus componi". (Das Gleiche betreffs „vaeuum" s. auch
Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CUV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Complexio debet distingui duplex: una vo
catur indistans, alia distans. Indistans est, prout delerminatio complectitur cum suo
determinabiti sine copula verbali mediante; et hoc potest fieri componendo vel
dividendo; et vocatur compositio, si s-it modo affirmative, .... ut „homo albus", et
vocatur divisio, si sit modo negativo, ut „homo non. albus". Modo ergo composito
indistans dicitur habere convenientem correspondentiam, si res significata per determina -
tionem sit eadem cum re, pro qua delerminabite supponit, vel si ei adiaceat; el tune itlo
compositio dicetur vera Et e converso esset dicendum de divisione indistante.
104) Summ. a. a. O.: Nunc dividendae sunt voces, quae possunt subiiei vel
praedicari, ab Ulis, quae non possunt, vel ètiam, quae possunt supponere , ab Ulis,
quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regutae: 1) Omnis terminus possibitis
supponere potest subiiei, sed non convertitur 2) Nullo dictio pure syncategoreumalica
potest subiiei vel praedicari per se 3) Nullum nomen obliquum
potest subiiei vel praedicari per se 4) Nullum verbum potest subiiei vel praedi
cari per se, nisi verbum infinitivi modi 5) Omne substantivum rectum
vel etiam adiectivum rectum in neutro genere substantiv alum potest subiiei vel
praedicari 6) Nullo perfecta oratio potest subiiei: vel praedicari
7) Nullo oratio imperfecta primo modo potest subiiei vel praedicari, nisi sit infinitivi
modi 8) Omnis oratio imperfecta secundo modo polest subiiei vel praedicari
9) Oratio imperfecta tertio modo potest, sed forte non omnis talis 10) Oratio
imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiiei, nisi
syncategoreuma sit negatio infinitans 11) Nulta imperfecta secundo modo potest
supponere, si itlud, quod positum est per modum determinationis, repugnet substan
tivo 12) De omni dictione, cui corresponde conceplus complexus, dicendum est,
sicut de oratione, cui aequivalet 13) Omne substantivum rectum, cui correspondit
conceptus simplex, polest supponere 14) Omne nomen infinitum, quod potest esse
subiectum vel praedicatum, potest supponere.
105) Ebend. : Quaedam suppositio est propria, el quaedam impropria seu transsumptiva
; propria dicitur , quando vox supponit secundum suam significationem sibi
communiter institutam; impropria est, quando supponit secundum significationem alterius
vocis ex transsumptione propter simititudinem vel ironiam aut huiusmodi aliam causam.
28 XX. Joli. Buridan.
cотжиш und discreta, und andrerseits in absoluta und relativa; ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in
naturalis und accidentalis, andrerseits zugleich in confusa und deter
minata getheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa
tantum zerfällt 100). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich
wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incipil, desinil, differl"
u. dgl. aufzählt107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tantum, wobei unter Anderem die occam'schen Beispiele
„bis" und „hic et Romae" (s. ebd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (ob. Anm. 60) er
scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in materialem et personalem ; et vocalur
personalis , quando supponit pro suis ultimatis significalis ; .... sed materialis
dicitur, quando vox supponit pro se ant pro sibi simiti aut pro suo significalo inme
diato , quod est conceptus Suppositio personalis dividitur in communem et
discretam Item dividitur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum
absolntum , et in respeclivam sive relotivem, quae fit per lerminum retalivum.
Communis suppositio solel dividi in naturalem el ... accidentalem. Naturalis
vocatur, secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus
potest, tam praesentibus et praeteritis quam futuris; et hac suppositione utimur in
scientiis demonstrativis. Accidentalis vocatur, secundum quam terminus supponit
solum ..... secundum exigentiam verborum; el hac utimur in sermonibus histo
riographls, qua eliam maxime utuntur sophistae. Item suppositio personalis communis
dividitur in confusam et determinatam Vocatur determinata, ... si necesse sit
ad veritatem, quod ipsa sit vera pro aliquo determinalo supposito ... Sed vocatur
confusa, si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in
distributivam et non distributivam, quae soht rocari confusa tantum. Distributiva est,
secundum quam ex termino communi polest inferri quodlibet snorum suppositorum
seorsim vel eliam omnia simul copulative Sed confusa tantum est, secundum
quam non sequitur aliquod singutarium seorsim retentis aliis nec singuloria disiunetive.
107) Ebend. : Mvltac autem sunt causae confusionis distributivae: Í) Signum
universale affirmativum distribuit terminum immediate sequentem 21 Negatio
negans distribuit omnem lerminum communem sequentem eam et nihit distribuit,
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negationem infinitantem
ipsum 4) Per comparationem distribuitur ablotinus sequens, et simi
liter mediante dictione ,.quam" distribua nominativum sequentem ; simititer eliam
secundum. nomen positivi gradus mediante hac dictione „sicut" Adhuc super
tativas gradus distribua complexum ex substantivo suo et retativo diversitalis,
.... ut ,,homo eil fortissimus", quia est omni alio hominc fortior 5) Fit distributio
per multas dictiones implicantes in se vel in suis exponentibus negaliones,
sicut sunt verba privativa aut retativa diversitatis aut ista verba „incipit, desinit,
diffcrt" aut istac dictiones „sine, praeter, solus".
108) Ebend.: Eliam multae stmt causae confusionis non distributivae: 1) Signum
universale affirmativum confunda non distributive terminum communem sequentem
ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per
duplex distributivum antecedens ipsum, quorum utrumqne sine reliquo distribueret
ipsum, ut si dico „Nullus non homo currit" 3) Ponuntur quaedam specialia
confundentia sine distribulione terminos sequentes se, sicut termini, qui respondentur
ad „quoties". ut „1er, quater" ; etiam coputatio de praedicamentis „quando" et
„h/m" habet potestatem sie canfundendi, ut „llodie et heri bibi vinum" vel „Parisiis
el Romae venditur pants" 4) Ista verba „scio, intelligo, cognoseo".... confundunt
sine distributione; ita etiam, si debeo tibi equum, non sequitur „igitur
debeo tibi favellum" vel „debeo tibi brunellum".
XX. Joh. Buridan. 29
in einundzwanzig Regeln zusamniengefasst 109), an welche sich im An
schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle Erörte
rung über die supposilio relativorum anreiht, wobei aber Buridan die
Inconsequenz begeht, die relativa diversitalis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen , sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Hispanus zu besprechen 110).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue witlen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlaute dejs Buridanus
selbst besitzen (— vielleicht giht denselben die angebtiche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist — ), sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commenter verftochten hat. Hiernach
tauten sie: 1) Terminus discretus supponens pro suo significalo ultimato supponit
discrete. 2) Terminus materialiter sumplus restrictas per pronomen demonstrativum
supponit discrete. 3) Subiectum propositionis particuloris vel indefinitae supponit
determinate. 4) Propositionis particutates vel indefinitae vel singuloris affirmativae
praedicalum supponit determinate. 5) Terminus supponens materialiter sumplus , cui
non proponitur aliquod signum confusivum, supponit determinale. 6) Cuiustibel pro
positionis totaliter universalis affirmativae totale subiectum supponit confuse et distri
butive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non"
negantem coputam supponit confuse et distributivc 8) Terminus infinitalus communiter
tentus supponit confuse et distributive ratione negationis infinitantis. ?^ Nomen se
quens comparativum vel superlotivum supponit confuse el distributive. 1С) „Diffvrt"
facit ablotivum sequentem mediante praepositione „a" distribuibitem supponentem.
11) Adverbio- simititudinis faciunt terminos sequentes se supponentes distribuibites.
12) Terminus communis, supra quem cadit immediate dictio exceptiva distribuibitis et
supponens, supponit confuse et distributive vel confuse tantum. 13) Aggregalum ex
recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive .
14) Determinatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
salis affirmativae praedicalum, cui non additur aliquod confusivuni, supponit confuse
tantum. 16) Subiectum propositionis exceptivae, non impeditum aliunde, supponit
confuse tantum. 17) Omnis terminus supponens communiter sequens mediate signum
universale affirmativum cadens supra coputam supponit confuse tantum. 18) Terminus
communis, super quem cadunt duo signa, quorum quodlibel seorsim habet vim distribuendi,
in propositione particutari, indefinita vel singulori supponit confuse tantum,
in propositione universali determinale. 19) Terminus communis sequens dictionem
importantes actum animae interiorem (wie г. В. scio , cognosco) s%tpponit confuse
tantum. 20) Terminus sequens adverbium numerale supponit confuse tantum. 21) Ter
minus sequens coputalum ex terminis de praedicamento „ubi" supponit confuse tantum.
110) D. supp. rel.: Relotivorum quaedam dicuntur retativa substantiae, alia di~
cuntur relotiva aliorum praedicamentorum Retalivorum substantiae quaedam
dicuntur identitatis, alia diversitatis.... Relolivorum identitatis quaedam dicuntur
reciproca, alia non reciproca Relotivum identitalis solum refert suum ante
cedens pro Ulis eins suppositis, pro quibus erat verificatio calegoricae, in qua ponebatur
antecedens, .... et supponit vel sumitur in propositione, sicul suum antecedens.
Dictio ,,itle" non semper sumitur retative, imo aliquando demonstrative
et aliquando etiam antecedentaliter ad retativum „qui" Relativum „se", ....
si teneatur distributive, oportet descenderе sigittatim , non enim sequitur „Omnis
homo ditigit se, ergo omnis homo ditigit Socratem", sed bene sequitur „ergo Socrates
ditigit Sociatem" Relativum „suus" refert suum antecedens in genitivo casu-
Retativa „tale" et „tantum" indigent antecedentibus de praedicamento qualitalis
et q.uantitalis, et non oportet, quod supponant pro eodem, pro quo suppo
nunt antecedentia , sed sufficit, quod pro simitibus Relotiva diversitatis solent
poni „aliud, alterum, differens, diversum", sed mihi apparet, quod haec non sunt
retativa, prout hic de relolivis loculi sumus, sed sunt termini de praedicamento „ad
aliquid", et ita.eliam de hoc termino „idem". Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urlheite, in welchen „aliud" verwendet
wird, völlig nach Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
30 XX. Joh. Buridan.
Die appellatio identificirt Buridan grundsätzlich 'mit demjenigen, was
Occam (ebd. Anm. 917 fi*.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Abschn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
malion (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück111). Die amplialio und
die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modification der supposilio und appel
latio; und in solchem Sinne spricht er vorerst von „status", d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen ampliatio 1 12) und in welchen
reslrictio eintrete , an welch letztere er noch die „alienalio" knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird 1 1 s).
111) D. appell.: Termini omnino nihit connotantes ultra ca, pro quibus supponunt,
non sunt appellotivi proprie; sed omnis terminus conuotans aliud ab eo, pro
quo supponit, dicitur appellolivus et appellot itlud, quod connotal per modum adiacentis
ei, pro quo supponit Terminus appeltalivus semper appeltat formam suam,
sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum, sive a parte praedicati vel post verbum.
Post appeltat suam formam praecise pro tempore verbi. Ante, si verbum sit
praesentis temporis et praedicatum non sit amplifie ativum, appellot formam suam prae
cise pro tempore praesenti; sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum
fuerit amplificativum , tuAc terminus ante verbum positus appellot formam suam in
differenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem
pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est differentia quantum ad appelloliones
inter verba significantia actus animae cognoscitivae et inter alia verba;
nam termini respeelu vvrborum non significantium huiusmodi actus non appel
lont nisi res, quas ultimate significant vel connotant ; ..... termini autem respeelu
verborum significantium huiusmodi actus, si sequantur itia verba, appeltant
rationes , secundum quas significant Terminus substantivus obliquus appeltat
itlud, pro quo sum rectus supponit per modum adiatcntis Termini „meus" el
„tuus" appellont me et te tanquam adiacentes, et sic etiam „noster" et
„vester" , et „sums" appellot itlud, pro quo suum antecedens supponit.
112) 0. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de umpliationibus et restrictionibus
suppositionum et appeltationum. Et oportet primo videre statum, secundum quem
terminus nec dicalur ampliatas nec dicatur restrictus; Ule potest assignari,
quando terminus praecise supponit vel appellot pro omnibus suis significatis praesentis
temporis Terminus ultra statum ampliatur multipliciter : 1) Si ponatur in sua
categorica ante verbum praeteriti temporis, ampliatur ad standum pro praeteritis, sive
in supponendo sive in appellondo , una cum praesentibus 2) Proportionabititer
ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro futuris 3) Positus
ante hoc verbum „ potest" vel ante coputam propositionis divisae de possibiti am
pliatur ad standum pro possibitibus , licet non sint vel fucrint , unde haec est vera
„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosus" , 4) Idem est dicendum
de termino posito ante copulom propositionis divisae de necessario 5) Ter
minus amplialur ad praeterita, futura et possibitia, si construatur cum verbo signifi
cante actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbatia
vel participia a praedictis verbis descendentia, si fiant praedicata propositionum,
ampliant subiecta, sieul verba.
113) Ebend.: Terminus autem cirea statum restringitur : . . . . 1) per determinationem
sibi appositam convenientem sibi, sed non omnibus supposais 2) Etiam
adiectivum restringitur per suum substantivum, si conveniat aliis, quibus non convenit
suum substantivum Quando aulem status termini non remanet, tune nec amXX.
Joli. Buridan. 31
Der hierauf folgende Absclinill De syllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus 1 14). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem In
tellects ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Erscheinung ebenso auftreten und wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches11').
Die modalen Syllogismen aber bilden auf occam'scher Grandlage
auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird
auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sensus composilus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden Re
geln berücksichtigt wird, da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der objecliven Dinge selbst betrifft ll6). Nachdem
hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum" und „fdlsum" da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen, welche Inhären/.-Urtheile
plialur nec restringitur , sed alienatur ita, quod terminus non amplius supponit vel
lenetur pro praesentibus, sed solum pro futuris vel praeteritis Suppositio et
appellotio eliam aliquando alienantur per negationem infinitantem ; et
aliquando ctiam tota termini suppositio removetur; et hoc fit dupliciter: uno modo
per complexionem indistanter (s. Anm. 103) positivam termini ad terminum, quorum
lerminorum unus non convenu alteri, ut „homo hinnibitis" ; alio modo per
huiusmodi complexionem privativam terminorum, quorum unus de necessitate convenit
alteri, ut „homo non risibitis".
114) Tract; V, D. sijllog. Vgl. Abschn. XVH, Anm. 179—189. Nur die Memo
rial-Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.
115) Super Ulli. Nie. VI, qu. 6, f. CЫН v. A: Scibite potest capi dupliciter:
uno modo pro conclusione demonstrabiti , alio modo pro re significata per terminos
conclusionis Si quaeratur de seibiti pro conclusione demonstrativa, tunc iterum
erit distingvendum , quum conclusio vel sumitur quantum ad suam realitatem vel
quantum ad suam veritatem. Si quantum ad suam realitatem, tunc nullo conclusio
debet diet aelerna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conclusiones
de novo formamui tam in scripta quam in voce vel in mente, et ita ineipiunt esse
el desinunt, sieul colores et sapores. Si vero conclusio capiatur quoad eins veritatem,
omnis conclusio est vera, quandocunque proponitur ita, quod non possit esse
falsa; hoc igitur modo dicendum, quod scibite est acternum, necessarium,
impossibite aliter se habere, incorruptibite (B) Si autan loquamur de scibiti pro
re significata, sunt diversae opiniones ete., d. h. über esse und essentia, sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.
116) Summ. a. a. O., D. syll. mod.: Quaedam vocantur modales divisav,
aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Uti termini „necessc, possibite,
contingens" aliquando sumuntur, prout sunt differentiae entium, aliquando
uutem, ut appropriate sunt differentiae propositionum , et sie debent sumi in
propositionibus , quas vocamus modales compositas, el debet in eis praedicari modus
et subiiei dictum vel e converso Propter syllogismos ex modalibus divisis oportet
rememoran, quod in propositionibus divisis in modis „possibite, necessarium , con
tingens" suhiectum ampliatur ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed
pro his, quae possunt esse Item in talibus divisis negativae sunt aut, quia
negatio cadit supra modum, vel quod sequitur modum.
32 XX. Joh. Buridan.
sind 1 17), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 118),
aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen lt9), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilen 120)
und — unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile — aus zwei Urtheilen,
welche die Modalität „scitum^ opinatum" u. dgl. enthalten121).
Indem aber hierauf sieh die verschiedenen Combinationen der Prämissen
anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche
eigentlich der Lehre von Consequential angehörent22); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil 123), ein Inhärenz- und
ein Nothwendigkeits-Urtheil 124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits-
117) Ebend.: Quaecunque praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum,
eaedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii Item quaecunque
praemissae inferunt conelusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissae
inferunt contradictoriam conelusionem cum modis falsi et impossibitis Non
oportet, si aliquae praemissae inferunt conelusionem sine modis, quod eaedem in
ferunt eandem cum modis „possibitc, contingens, scitum, creditum, opinatum"
Propositiones de vero et falso in sensu diviso ant nihit valent aut valent ittas de
inesse; ideo proportionabititer syllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambabus de possibiti in prima figura et in tertia valent omnes
modi, quae valent ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihit concluditur.
S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
modis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend. : In prima figura ex ambabus de contingenti maiore existente uni
versal! valent omnes syllogismi, sive ex ambabus affirmativis sive ex ambabus negativis
sive ex una affirmativa el alia negativa In tertia figura valent omnes
syllogismi una praemissarum existente universali. In secunda aulem figura nulli
syllogismi valent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliqua figura. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: De syllogismis mixtis Dicemus solum de istis modis „contingens,
possibite , necessarium" , quia etiam solum de istis determinat Aristoteles. El praemittendae
sunt regutae communes: 1) Ad propositionem de inesse sequitar propositio
de possibiti.... 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibiti 3) Quaecunque conclusio sequitur ad praemissas de possi
biti, itlo conclusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti 4) Ad
quascunque praemissas sequitur conclusio de necessario vel de contingenti, ad easdem
sequitur conclusio de possibiti. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de inesse. subieclo sumplo cum retativo identitatis et aliter non. '6) Ad
quamlibel qualitatem de contingenti sequitur quaetibet qualitas de possibiti. Vgl. ebd.
Anm. 1027 f.
123) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibiti, sunt
regutae: 1) Non valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conclusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sit de inesse.
4) In prima figura non potest inferri conclusio universalis nisi cum itia additione
„quod est" (vgl. ebd. Anm. 945 n: 947). 5) In prima figura minore existente de
possibiti sequitur conclusio de possibiti particutariter. 6) In tertia figura valent
syllogismi affirmativi, si propositio de possibiti sit universalis ; 7) negativi valent, si
propositio negativa sit universalis et de possibiti. S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend. : Si una praemissarum fuerit de inesse et alia de necêssario, dantur
regutae: 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad
conelusionem de necessario particutarem, sed non universalem, nisi cum additione
„quod est". 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae figurae non valent ad
conelusionem de necessario vel de inesse, tamen ad conelusionem de possibiti. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabititer sicut in prima
-
XX. Joh. Buridan. 33
i
Urtheil m), ein Möglichkeits- und ein Nothwendigkeits-Urtheil 126), ein
Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 127) , ein Nothwendigkeits- und
ein Zufälligkeits-Urtheil 12S). Lückenhaftigkeit aber oder Unordnung (vgl.
ob. Anm. 89 ff.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Occam hier die
Comhinationen aus Unmöglichkeits-Urtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlen 129). Die Syllogismen, deren Prämissen einen
Casus obliquus enthalten, weiden wie bei Occam nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ - Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam
figura Cetarent el Ferio. 4) Bareco existente de necessario valet ad conclusionem de
inesse, .... el si motor sii de inesse, valet solum ad conclusionem de possibiti.
5) Maiore existente de necessario in tertia figura Darapti, Fetapton, Datisi el Ferison
valent ad conclusionem de necessario, sed Disamis el Bocardo ad nullum. 6) Maiore
existente de inesse Darapti et Disamis valent ad conclusionem de inesse, et alii modi
nihit valent. S. ebd. Anm. 985.
125) Ebend.: St vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti
ad utrumlibet (ob. Anm. 92), sunt requtae: 1) Non valent aliqui syllogismi
in secunda figura 2) in nulta figura sequitur conclusio de inesse 3) In
prima figura ntínvalent, si maior sit de inesse ... 4) ín prima figura non potest
inferri conclusio universalis nisi cum additione ,,quod est" 5) In prima figura
maiore existente de contingenti sequitur conclusio particutaris de contingenti
6) In tertia figura maiore existente de contingenti Darapti, Fetapton, Datisi el Ferison
valent ad conclusionem de contingenti , sed Disamis et Bocardo nihit valent
7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi valent 8) Quicunque
syllogismi in lertia figura valebunt ex maiore de inesse et minore de possibiti, ....
Uli valent ex maiore de inesse et minore de contingenti. S. ebd. Anm. 987.
126) Ebend.: Si una praemissarum fuerit de possibiti et alia de necessario, ...
sunt regutae: 1) In prima figura maiore existente de necessario omnes modi valent
ad conclusionem de' necessario, sed maiore existente de possibiti omnes modi vatent
ad conclusionem de possibiti, el nulli ad conclusionem de necessario 2) Omnes
modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, quaecunque praemissa
rum fuerit de necessario. S. ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possibiti et contingenti dantur reguloe: 1) In
quibuseunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambabus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibiti et alia de contingenti 2) In prima figura, si
maior sit de contingenti, omnes modi ad conclusionem de contingenti valent; sed
non, si maior sit de possibiti .... 3) In secunda figura nulli valent .... 4) De tertia
figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De necessario et contingenti mixto regutae: 1) In prima figura
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de necessario; et
si maior sit de contingenti, omnes modi valent ad conclusionem de contingenti
2) Omnes modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessario, sed nulli ad
conclusionem de contingenti .... 3) fe tertia figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd. Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis et reduplicalivis multis modis syllogizare solemus. Ex
terminis obliquis primus modus est, prout hoc verbo „inesse" utimur .... toco huius
verbi „est", tia, quod aequipollent „Homini inest animal" el „Homo est ani
mal" Manifestum est, quod, in quibuseunque modis contingit syllogizare ex
rectis cum hac copulo „est", ex eisdem contingit in obliquis cum hac coputa „inest".
Alius modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obliquo
fuerit distributus el rectus itlius obliqui affirmabitur in minore, obliquo istius
termini in conclusione attribuelur, quidquid primo obliquo attritiuebatur in maiore,
v. gr. „Cuiustibel hominis asinus currit; Omnis rex est homo; Ergo cuiustibel regis
asinus currit" Adhuc alius modus ad simititudinem secundae figurae est,
Pbanvl, Gesch. IV. '¿
34 XX. Joh. Buridan.
ab131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus inftnilus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegriff in der
Einen Prämisse mittelst Infinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132).
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate syllogismorum
ein sehr kurzer Auszug der betreffenden Lehren des Aristoteles 133).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium" anreiht , ist nicht
von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
commentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und vor.
Abschn., Anm. 345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brücke" Buridan's, welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,
für einen litterarischen Mythus hallen, welcher sich in der Schul-Tradition
allmälig bildete 134).
quando unum medium .... attribuilur in praemissis duobus terminis obliquis ete
Item alius modus potest poni ad simititudinem tei'tiae figurae ete. S. ebd. Anm.
971, 974, 977.
131) Ebend. : De syllogismis autem* reduplicativam conclusionem concludentibus
notandum est, quod Uli maxime propric et manifeste fiunt in prima figura el in
omnibus quatuor modis itlius apponendo reduplicationem maiori extremitati In
omnibus modis tertiae figurae syllogizatur' conclusio reduplicaliva, si in maiore fuerit
reduplicatio addita maiori extremitati. In secunda autem figura non habent proprie
locum. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv- und der Exceptiv-
Sätze fehlt hier.
132) Ebend.; Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis et ex
mixtione terminorum infinitorum. Uno modo, quod omnis terminus finitus in una
propositione manea) etiam finitus in alia et omnis infinitus in una maneal infinitus
in alia. Alio modo, quod terminus finitus sumptus in una sumatur infinitus in alia
aut e converso. Si primo modo syllogizelur , tunc in omnibus modis et figuris
syllogizandum erit, sicut ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in
omni figura ex duabus praemissis universalibus negativis sequitar conclusio universalis
negativa medio variato penes finitum et infinitum. In prima figura et secunda ex
maiore universali negativa et minore particulori negativa sequitur conclusio purticutaris
negativa medio varialo Sed in tertia figura medio sic variato nihit sequitur,
si aliqua praemissarum sit particutari s Ex- affirmativis praemissis in prima
figura et in lertia nihit sequitur medio varialo Sed in secunda figura ex ambabus
aftirmativis sequitur conclusio negativa medio variato, si maior sit universalis.
133) S. Abschn. IV, Anm. 608 — 627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter
potation in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII,
Anm. 190.
134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Späteren nachgeschrieben haben,
beruft sich (Hist. crit. ete. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorität,
nemlich auf Sancrucius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialectica Scoti (soll heissen
Dialectica ad mentem Scoti). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die. daraus
von Brucker angeführten Worte tauten: „Est ars inveniendi medium syllogisticum
sive modus idealiter ostendens , quo pacto extrema per negationem disiuncta copulentur,
diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sic medio extrema per negatio
nem intereisa uniantur, diciturque asinorum, quia ex I. Post. 27 ea arte solertes a
tardis discernuntur." Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan's gefunden habe, oder nur durch eigene Combination zu dem Gtauben geführt
XX. Joh. Buridan. 35
Doch dürfen wir Burklan's Syllogistik nicht verlassen , ohne zu be
richten , ilass anderwärts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,
Anin. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs-
Beweises" ausspricht, insoleme er auf „experimentum" mit Einschluss
iler Möglichkeit einer „instantia" als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist , dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis" (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter Haufe empirischen Materiales vorliege , da ja nur die
wirkliche „ars perfecta" von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
dringe 135), und sonach auch bei der „Induction" die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio" das Entscheidende bleiben müsse 136).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik137) als auch be
züglich der Soph. Elenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht
entscheiden. Wohl hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist
Sancrusius eben nur aus dem Scotisten Tartarelus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXII, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp ; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der
inventio medii ersonnenen Memorial-Verse „Fecana, Cageti ete." treffen (s. ebend.
Anm. 129 u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hätte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet.
135) In Metaph. I, qu. 8, f. VII v. A: Experientia est ex multis memoriis consimitium
prius sensatorum indicare de alio simiti occurrente Sensus, memoria
et experimentum non sunt nisi notitiae singutarium sive notitiae singutares, sed
tandem intelleclus pereipit, in pluribus singuloribus ita fuisse et non in aliquo fuisse
instantiam; ipse ergo per suam inclinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)
ad veritatem consurgit ad consentiendum universali propositioni, .... et talis propositio
est iam prineipium in arte suppositum , et sie intelligitur , quod ars fit experimentis
(s. Abschn. IV, Anm. 53) Quaedam ars est doctrinalis solum, sc. quae per
studium, libros et magistrum in seholis sine discursu ad opera exteriora aequiritur;
et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia Uli scholores
nesciunl principia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita est, ut quod omne
rubarbarum (d. h. Rheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin
cipia, ipsi etiam nesciunt conclusiones nisi ex suppositione, sc. si itta principia, quae
eis sunt tradita vel in corde infixa, sunt vera. Secundo talis ars est imperfecta,
quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in lerminis universalibus,
sicut fecit ars talis, imo oportet ratiocinando descendere ad terminos singu
tares Alia vero est ars perfecta, quae per experientiam novit principia supposita
in arte doctrinali et, sicut poluit scire simpliciter conclusiones , etiam conclusiones
universales praescitas applicavit muitoliens ad opus descendendo per ratiocinationem
ad terminos singulores.
136) Super Eth. Nie. Ill, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset probari, quod homo non
esset risibitis, per inductionem in aliis animalibus omnibus. Dicendum est ergo, quod
inductio in aliquibus non concludit in aliis, nisi itia appareant eiusdem rationis Ulis,
in quibus inductum est, saltem in ordine ad praedicatum, respectu cuius facta est
inductio.
137) Summ. Tract. VI. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei
spiel-Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, Remenses,
Atrebalenses, Ambianenses.
138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bitden hier Regeln,
durch welche die bisherige Lückenhaftigkeit der byzantinischen Tradition insoferne
aus Aristotetes ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
zusammengestellt ist.
3*
36 XX. Joh. Buridan.
aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam
(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und
die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 ff.) be
sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder
bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi
nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben , welche
hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objectes zur Definition be
treffen 1 4 0) ; sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.
Abschn., Anm. 842 ff. und 1012 ff.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid nominis und quiddilativa und causalis und descriptiva 141);
doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition
der connotativen Begriffe, d. h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die
139) Tract. VIII. D. demonst.: Divisio est mullorum collectivorum in unum
separatio; compositio aulem est multorum inviccm in unum colleclio Duobus
modis prineipalibus dicuntur Шum et partes; uno modo lotum integrale et partes
integrales, alio modo totum praedicabite et partes subiicibites. Differunt autem, quia
partes integrales collective sunt suum totum, partes autem praedicabitis tolius non sunt
itlud totum , quia .... nec pluies species sunt unum genus ncc plura singuloria una
species Aliquando tolius in suas partes integrales fit divisio per sotam animac
consideralionem , aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem
Maltis autem modis dicuntur lota praedicabitia, ideo solent assignari multiplices divi
siones eorum: vocis in suas significationes, generis in suas species,
tolius in modo in suas partes, subiecti in accidentia, .... accidentis in subiecta,
accidentium in accidentia Divisionum quaedam dicuntur perfectae, aliae
imperfectae; perfecta dicitur, quae duas observat proprietales , sc. quod sit sufficiens
et quod non sit superflua; imperfecta, si deficiat aliqua istarum proprietatum
Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprie dicti; unus est divisio
termini praedicabitis per alium lerminum finite el infinite sumptum, ut „Оmne animal
est homo vel non homo"; alius, secundum quem oratio eadem secundum materiam
dicitur eomposita vel divisa , prvut est alia el alia secundum formam ; alius,
prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.
140) Ebend. D. diffin.: Sunt octo proprietales diffinitionum : 1) diffinitio el
diffinitum dicuntur per modum retativorum .... 2) sunt ad invicem convertibites
3) difßnitio explicite est notificativa diffmiti 4) diffinitio est oratio, et diffinitum
est teiminus incomplexus 5) Nullum singulore est difftnitum 6) Nulta pro
positi cst diffinitum . . . . 7) Nullo diffinitio debet dari parabolice vel transsumplive... .
8) Nullo diffinitio debet esse superfina vel diminuta.
141) Ebend.: Diffinitio dicens quid nominis est oratio explicans convertibititer,
quid vel quae diffinitum significat aut connotat: et proprie vocalur interpretatio el
convenit tet minis incomflexis vocalibus, quibus non correspondent immediate conceplus
simplices, sed complexi, .... et convenit eliam propositionibus categoriets, quibus in
mente correspondent hypotheticae coputativae, secundum suppnsitionem materialem
mediante hoc verbo „significat" Diffinitio quidditativa est oratio indicans praecise,
quid est esse rei, per praedicata essentialia, et non datur de termino
connotativo Diffinitio causalis est oratio indicans convertibititer , quid est esse
rei, per „propter quid"; el ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obli
qua; .... el dantur istae diffinitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam
materialem, aliquae per efficientem, aliquae per finalem Descriptio est oratio in
dicans, quid est esse rei, per accidentalia seu per effectus, et est ex prioritms
et notioribus quoad nos.
142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLIII v. A : Non alia significat „esse album",
quam „album", sed diversimode significant ea, quae significant, quia „album" signi
ficat albedinem non supponendo pro ea nec pro congregalo ex ea et aliquo alio; sed
„esse album" significat atbedinem supponendo pro ea vel aggregate ex ea et subiecto.
XX. Joh. Buridan. 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an Occam an 143).
Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan's Absicht ein
eigener Abschnitt über die Insoluhüia machen ; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er
sehen wir Proben davon, wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte148). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der Insolubüia
(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das Insolubile
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 146). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
der Obligatoria sich bereits sehr einlässlich zu schaffen gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe 147). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie
Ebend. qu. 6, f. XLV г. В : Omnis terminus accidentalis debet diffiniri per subiectum,
i. e. per terminum substantiellem, ex quo terminus accidentalis connotat substantiam
ultra significationem vel connotationem vel disposilianem accidentalem. Vgl.
bei Occam Anm. 1012.
143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.
144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem tractatus
partiales In nono de solutionibus quorundam sopliismatum ; et ittae non habentur
in textu.
145) In Metaph. VI, qu. v7, f. XXXVIII v. A: Non sufficit universaliter ad veritatem
affirmativ ae , quod termini supponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79); et hoc
manifestum est in vocatis insolubitibus , ut si in itlo folio sit scripta solum itlo
propositio „Propositio scripta in itlo folio est falsa'1 ; termini enim pro eodem supponunt,
quia itlud subiectum „propositio scripta in itlo folio" supponit pro itia propo
sitione, quae est scripta in isto folio, et similiter hoc praedicatum „falsa'1 supponit
pro itlo prupositione, quia ipsa eft falsa el non vera. Igitur non suftieiebat ad hoc,
quod propositio affirmativa fuisset vera, quod termini supponant pro eodem. Aehn-
Hche Insolubüia s. unten Anm. 310.
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVII,
. Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sicli modernere Darstellungen
der Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke Я citire , f. LXIV v. В : Dicit enim Buridanus, quod propositio insolubitis,
v. gr. „Socrates dicit falsum" (esto, quod ittam praecise dicat el nullum aliam)
significal, Socratem praecise dicere falsum, et per consequens ita esse, sicut ipsa
significat, et tamen esse falsam ; vutt igitur, quod propositio ideo non dicatur vera
vel falsa. Hiezn eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXII, Anm. 439.
147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXIII г. A : lmponatur
A in propositione vera ad significandum asinum (s. unten Anm. 163 u. 199),
in propositione falsa ad significandum hominem, in dubia ad significandum hoc complexum
„homo vel aliud ab nomine-". Deinde proponatur tibi ista „Homo est A".
Si concedis, est vera, et sie significat asinum Si negas, est falsa, et sie signi
ficat hominem Si dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vel aliud ab
homine". Cirea hunc modum obligandi per impositionem est controversia inter famosos.
Nam Buridanus non admittit tale genus obligationis assignons causam, quia constitutio
propositionis praesupponit , dictiones iam esse impositas ad significandum, sed hic
modus obligandi praesupponit e converso, propositionem esse constitutam et esse veram
38 XX. Joh. Buridan. Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Com
pendium aber scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das conditionale
Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben 148). "
Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung occamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Religions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd
ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen149) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,
Anm. 24 ff.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient 150).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategoremata nur Gottes Wesen be
zeichnen, und der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher* Weise jedweden „lerminus" realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassung besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res", und es gebe
daher auch eine Idee des Singulären selbst151). Kurz es sei eine Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge", von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „lermim" oder „conceptus" halle;
aul falsam, et deinde diclioni advenire significationem per imposilionem Ideo
dicit Buridanus , quod talis obligatio non est admittenda, quia quandoque>respicit
impossibite.
148) In Metaph. VI, qu. 10, f. XL r. B: Conditionalis est una consequentia ; et
solet distingui duplex consequentia, sc. simplex et ul nunc. Et ad veritatem conscquentiae
simplicis requiritur, quod non sit possibite, antecedens esse verum conse
quente non existente vero Ad bonam consequentiam ut nunc sufficit, quod
possit fieri formalis per additwnem unius verae quantumeunque contingentis. Vgl. vor.
Abschn., Anm. 1016.
149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quatluor. S. I. 1525. 4.
Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel
vorerst die „Alithia", d. h. die Dogmatik, ihre Ansicht entwickelt, hierauf „Pseudis"
als sophistisch gewandter Ungtaube Einwände erheht, und zuletzt „Phronesis" als
reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid giht.
150) L. I, C. 8, f. XII v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma
liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse deus; und» Aristoteles
arguens contra ideas Piatonis aequivoeavit in loqica stulte coneipiens, quod idea sit
essentia absoluta distincta ab essentia divina. Sed quis sapiens ita intelligit? Sed
si Aristoteles bene concipit, omnis talis idea foret superfina. Sed intellectualitalem
creaturaru.n oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutam per se exi
stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum distinctio, sed dii
infiniti. Illi autem, qui loquuntur formaliter, sieul perfccti phitosophi , satis concipiunt
distinclionem formalem huiusmodi idearum. Ebend. C. 9, f. XIV v.: Ncc
Aristoteles seivit, istam sententiam Plalonis destruere, sed aequivocando ac ignorando
veritatem sui sermonis mullos homines duxit in devium Istam logicam propter
ex ea sequentia debet quitibet fidelis despicere.
151) Ebend. C. 9 , f. XlV r. Nachdem Pseudis einwendet: „Cum singulum
incomplexorum aul significat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt tales
ideae, quae nec sunt substantiae nec accidentia? Imo sic intelligendo terminos posses
totam phitosophiam subvertere," antwortet Phronesis : Ncc movet tua argutia, si sin
gulum incomplexorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam
onme incomplexum, tam categorema quam syncategorema, primarie vel secundame
significat substantiam, imo divinam essentiam, et tune nomina idearum significant tarn
XX. Wiclef. Hieronymus v. Prag. 39
und sowie demnach für Wiclef die subjecliv psychische Function völlig
gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei- Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Scotisten
aber sympalhisirt er in der plumiltas formarum, insoweit mehrere
Formen 1 sowohl unter sich als auch schliesslich einer letzten Form unter
geordnet seien 153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung
seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über
suppositio, welche hier in significativa, malerialis und mixta eingetheilt
erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die Insolubüia
knüpft 154)< — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus von Prag i. J. 1415 auf dem Concil zu Konstanz bei
seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören
musste 18 5), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatte 156). Dass mit
substantias quam divinum essentiam Idea ergo est essentialiter natura divina et
formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sie intelligendo termi
nos praeparata est via ad phitosophiam. C. 11, f. XVII г.: Cum alia sit idea
universalium el alia singulorium, intelligimus ergo res, quae per suas existentias
movent obiective intellectum nostrum.
152) L. II, c. 3, f. XXIII г.: Certum est, quod universalia sunt ex parte rei.
..... Ploto subtitius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonuerat
in principio Genesis, qui indubie species intellexit non esse terminos vel conceptus,
sicut somniant haerelici exponentes fidem scripturae ad sensum, quem spiritus
sanctus non flagitat. Ebend. C. 9, f. XXXIII v. : Quandoque species vacatur simiti
tude habitudinalis ,quam intelleclus habet, sive universalis sive particuloris ; el intentio
vacatur nunc species, nunc actus intelligendi , satis aequivoce, cum omnes actus
animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
in anima.
153) Ebend. c. 4, f. XXV г.: Forma superaddita non habet in qualibet parte
indivisibiti suae maleriae appropriatae partem indivisibitem suae formae, sed
indivisibitis quoad molem multiplicatur per totum itlud Elementa sunt realiter
in mixtis per formam substantialem mixti superadditam catenata, et secundum diversitates
generum proportionum -*unt diversitates specierum mixtarum, ul patet ascendendo
a formis- elementaribus usque ad animam intellectivam. C. 5, f. XXVI v.:
Hic tamen fratres clomant, quod itlud sit haereticum et impossibite, quod multae
animae sint in homine vel multae formae substantiates in quocunque corpore , quia,
cum forma substantial dal esse rei, res sic formata esset in dispari specie pro
eodem instanti, quod est impossibite. Sed pro itia materia idiotae debent cognoscere,
quod consonum est, esse multas formas substantiales dispares specie in eodem com
posite, dum tamen una sit subordinata alteri Una forma generalior et alia
specialior, quae sunt in eodem supposito, ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV г.: Quaedam est suppositio pure significativa, quaedam
pure malerialis, quaedam autem mixta. Pure aulem significativa suppositio est, quando
terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum. Suppositio aulem
pure malerialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.
Sed suppositio mixta est, quando terminus mixtim supponit pro suo significato ad
extra el etiam pro se ipso; et itlo mixtio confundit plures respondentes, materia insolubitium. ul palet in
155) Du Plessis d'Argentré, Coll. iudic. nov. err. 1, p. 203: Ego Hieronymus,
quia in nonnullis actibus schotasticis ad persuadendam opinionem de universalibus
realibus, et quod una communis essentia specificasset plura eiusdem^speciei supposita
ete , ideo ad excludendum intellectum erroneum el scandalosum dico,
assero el dectaro ete. ete.
156) Aus den Acten der phitosophischen Facilitât v. J. 1406 theitt Cas. Wundt,
der anonyme Verfasser des „Programma memorabitia nonnulta ordinis phitosophici
40 Zwei Anonymi.
seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f.
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein.
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. 625 f.^ u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der sog. Obligatoria und Insolubilia,
welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken, zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu
gemessen bekommen , so beschränke ich mich darauf, zu berichten , dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi"
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Insolubilia,
sondern auch die obligationes gehören sollen 157). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des Insolubile bereits die fortan reeipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der Insolubilia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,
Heidelbergensis exhibens" Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit: M. Jeronimus de
Praga, postquam reccptus fuit ad facujtatem artium,' volens facere actum publicum,
quod importune arroganter et invective contra magistros modernos, sc. Buridanuni,
Marsitium ete. multa mirabitia in positione sua dixit publice in scholis repraesentans,
eos non vere logicae autores , sed vere haereticos , requisitus fuit per iuramentum,
quatenus praesentaret suam positionem, antequam exiret scholos, quod facere minime
curavit Intimalum fuit sibi sub sigitlo decanatus per iuramenlum et sub poena
exclusionis perpetuae a dicta facultate, quatenus cessaret ab omni actu schotastico ete.
157) Cod. Sorbonn. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchurum,
duo sunt opera sapientis, sc. non mentiri, de quibus novit, et mentientem posse mani
festare ..... Polestas talis consista in duobus, sc. in contradicendo veritatem ct in
opponendo manifestando falsum; qui ergo sophistam volunt sequi, generalem artem
opponendi habere indigent Nos igitur . . . viam laboris assumentes a diversis viis
logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi
et contradicend i colligentes tradi fecimus in scriptis Istum igitur tractatum in.
quatuor partes dividimus. In prima trademus artem opponendi in generali, in secunda
modum contradicendi , in tertia de sophismatibus et eorum solutionibus et intellcclu
distinctionum in his accidentium disputabimus aliqua, in quarta artem opponendi
obligationes solvendi.
158) Cirea tractatum de insolubitibus est sciendum, quod hoc nomen „insolubite"
dicitur triplicitcr ; uno sc. modo, quod nulta modo potest solvi; alio modo, quod,
dum potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam solvitur;
tertio modo, quod propter sui difficultatem difficite solvitur. Ad simititudinem primi
dicitur vox invisibitis, ad simititudinem secundi dicitur lopis absconditus in terra
invisibitis, ad simititudinem tertii dicitur sol invisibitis ; ultimo autem modo intendimus
nunc de insolubitibus.
XX., Zwei Anonymi. Pseudo-Occam.
indem ein Hauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besieht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemil Un
wahres sage (also im stoischen Wsvôôusvoç oder 'Akr¡9vwm> , s. hei
Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 248), so könne man entweder
durch „cassatio" dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „reslrictio" mittelst
richtiger Supposition des Wortes „Unwahr" eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische fallaría secundum quid be
nützen 159). Die Lehre von der Obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmässige Gliederung in der Zugrundlegung eines dreifachen
status des Disputirenden , insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will , woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
positio, depositio, dubitatio ergibt 160).
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam's
Compendium der Logik fand 161). Die Definition der obligatio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich vorangeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein. welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt162).
Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden. Als erste nemlich tritt die „institutio" auf, d. h. die
willkürliche Worlbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. В. „A" irgend einen beliebigen Salz bezeichnen soll; hiebei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile , dass „A" bedeute
„A bezeichnet Unwahres", die Regel aufgestellt, dass bei eitter solchen
Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Est autem triplex oppositio cirea insolubitia, sc. cassatio, restriclio, solulio
secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes autem dicunt, quod dicens, sc dicere falsum, nihit dicit (vgl. ob. Anm. 73).
Restringentes dieuut, quod littera „falsum" non potest supponere pro hac oratione,
cuius est pars, nec simititer pars pro tolo. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio, secundum quod nos ulimur hoc nomine in sophismatibus , est
praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum Est autem status triplex , sc.
sustinendi, desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefixio enuntia
bitis ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regulo: Omne
positum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum
Habito de positione possibiti sequitar de impossibiti Depositio est obligatio ad
sustinendum aliquid tanquam falsum Dubitatio est obligatio ad sustinendum
aliquid tanquam dubium Expliciunt obligationes magistri W.
161) Für meine Unächtheits-Erklärung dieser Partie in Occam's Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugthuung gereichen,
dass auch Hr. Thurot (Revue crit. d'hist. et de litter. 1867. Nro. 13, p. 195 u.
198) die Obligatoria und Insolubitia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus
und Petrus Hispanus, S. 5.
162) Occam, Summa t. log. III, c. 38, f. 70 v. A: Obligatio sic diffinitur a
mullis: Obligatio est praefixio enuntiabitis secundum aliquem statum, quando sc. atiquis
ex consensu proprio obligatur a ponente ad aliquid in disputatione , ad quod
prius non erat obligatus, et tunc fit obligatus. Obligntionis autem mullue species
assignantur: institulio, petitio, positio, depositio, dubitatio, sit verum.
42 XX. Pseudo-Occam.
Satzes sein dürfe163). Die zweite Art ist „petitio" , vermöge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugesländniss
erbittet164). Drittens folgt die „posilio", an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „casus", d. h. die blosse Setzung eines Falles
anknüpft, dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten offen gelassen ist165),
während die positio selbst stets das Zugeständniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend
festgehalten werde, bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus"
das Aufhören der Verpflichtung ausspricht 166). Indem dann zwischen
posilio possibilis und posilio impossibilis unterschieden wird , schliesst
sich an erstere zunächst die Lösung eines insolubile an, und ausserdem
163) Ebend.: Institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore disputalionis
et non ultra duratura De ista specie dantur aliquae reguloe. Una
est, quod nunquam pars potest significare Шum, cuius est pars. Sed ista regulo
capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera" subiectum
significat totam propositionem Ideo dicendum est, quod, quamvis pars passet
significare totum, cuius est pars, tamen talis institutio non est .... admittenda, quando
per ittam Шum significatum mutaretur a veritale in fulsitatem et e converso
Per hoc solvitur hoc sophisma: Signifieet A pr accise hoc tolum „A significat fatsum";
tunc quaeritur, an A signifieet verum an falsum. Si verum, ergo hace est falsa ,,A
significat falsum"; sed institutum est, quad A signifiect hoc tolum „A significat fal
sum1'; si igitur A significat falsum, ergo haec est vera „A significat falsum"; et A
significat hoc, ergo A significat verum. Respondendum est, quod itia institulio non
est admittenda pro eo , quod haec oratio ,,A significat falsum", quae est falsa,
mutaretur in veritatem Et si dieatur, quod hoc est possibite, quod A signifieet
hoc totum, sed omne possibite est ponibite, dicendum est, quod differentia est inter
positionem et institulionem ; unde , quia possibite est, quod A signifieet hoc tolum
,,A significat falsum", quando accipis „Aul A significat verum aul falsum", respon
dendum est, quod neque verum neque falsum significat Et per consimitem
modum potest responden ad multa alia sophismata, quae difficitia sunt non exereitatis
in arte obligatoria; sed quia non sunt multum usitata in thcologia, ideo pertranseo.
Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten
sollten, vermissen wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. В : Alia species obligationis assignalur petitio, quae
obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exereendum ab eodem,
sieul si opponens dicit „Feto, quod concedas primam. propositionem proponendam a
me", quae petitio reeipienda est, quia non obligat ad impossibite . . . . El polest esse
reguta in ista specie, quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere
potest durante disputatione.
165) Ebend. c. 40: Tertia species obligalionis vocatur positio, cirea quam scien
dum est, quod differt a casu, quia casus non obligat ad suseipiendum aliquid tanquam
verum Item casus semper debet esse de re particulori, sed positio potest
esse unius propositionis indefinitae Cirea casum aliquae sunt regutae : 1) Casus
nunquam est recipiendus, nisi fiat certificatio de aliquo particutari. 2) Nunquam es{
casus recipiendus ad sustinendum impossibite. 3) Nunquam est casus admitlendus
ad sustinendum, quod repugnat actui responsionis , ut si atiquis velit tibi proponere
istum casum, quod tu sis mortuus.
166) Ebend. : Positio obligal ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,
quo proposttio vera debet susvineri a respondent Et consistit ars ista in hoc,
quod in principio debet aliqua propositio poni, deinde debent proposiciones poni, sc.
quod ptacet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando
vel dubitando vel distinguendo , quibus responsionibus datis potest opponens, quando
sibi ptacet, dicere „Cedal tempus", i. e. cesset lempus obligationis, el tunc videndum
est, an talis respondens bene respondent vel non Positio quaedam est possibitis
el quaedam impossibitis.
XX. Pseudo-Occam. 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positwn) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „impertinens" , d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 167). Die posilio impossibilis, welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile , dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre von den Consequentiae hinübergreifen 168). Als vierte Art
der Verpflichtung wird die „depositio" , d, h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,
welche den für die positio gegebenen analog entsprechen169); das
Gleiche geschieht fünftens für die „dubitatio", welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibitis positio est, quando ponitur propositio falsa
contingens vel contingens dubia. El cirea istam dantur multae reguloe: 1) Ога«e
posiiura in forma positionis „Propositum scitum .esse tale" est concedendum absolute,
si itlud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophisma:
Ponatur ista „Alterum itlorum est verum" demonstralis Ulis duobus „Johannes est
episcopus" et „Johannes sedet" ; deinde proponatur ista „Unum itlorum est verum";
haec 'est concedenda ; deinde ponalur ista coputativa „Unum istorum est verum et
alterum non est verum"; si negas istam et coneessisti istam partem „Unum istorum
est verum", oportet te negare alteram, et ita negas positum Illud sophisma
est distinguendum , quia in secunda parte „alterum" polest esse nomen infinitum, et
tune copulotiva est vera, vel potest esse relotivum, et tunc est neganda 2) Orune
sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, scitum esse
tale, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concesso vel opposito
bene negati in tempore positionis est negandum .4) Ad omnem propositionem
impertinentem, i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene. con
cesso respondendum est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,
et neganda, si sit falsa ete 5) Posito casu possibiti nunquam est negandum
necessarium nec impossibite concedendum , se. de necessario, quod semper fuit necessarium
ante lempus obligalionis, et de impossibiti, ' quod fuit impossibite ante tempus
obligalionis.
168) Ebd. c. 41, f. 71 г. A: Positio impossibitis est, quando ponitur aliqua
propositio impossibitis ; et sciendum est, quod multum refert ponere unam propositionem
impossibitem et accipere aliquam consequentiam, in qua unum impossibite infertur en
alio impossibiti, sieul mullum refert ponere propositionem „Homo est rudibitis'1 et
inferre consequentiam „si homo est asinus, homo est rudibitis" Impossibitis ,
quae manifeste cuitibet intellectui infert contradictoriam, non est admittenda Ista
reguta polest dari pro positione impossibiti: Omne sequens ex opposite consequentia
naturali vel simplici et tenente virtute proposition^ vel regutae per sc notae est conce
dendum; simititer quod sequitur virtute talium regutarum debite cireumstantionatarum
Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequentia,
potest negari, quantumeunque veraciter sequatur ex posito Multae propositiones
includentes contradictionem possunt poni positione impossibiti, nec propter hoc sunt con
tradictoria concedenda, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con
cedendum, sed multa sequentia sunt neganda.
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam
propositionem tanquam falsam Istae sunt regutae: l) Omne depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandum .... 2) Omne contradicens
deposito est concedendum .... 3) Ad sequens el ad omne impertinens et ad re
pugnans, quod non est contradictorium , respondendum est secundum sui qualitatem.
44 XX. Pseudo-Occam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat170).
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verum" wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfalle171). Indem aber hierauf noch eine
kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben
ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.), schliesst sich
aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassatio" , jener Behandlungsweise
an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
ürtheile abzielt172).
Wohl der nemlichen Zeil ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen , welche gleichfalls als
Interpolation dem Texte der Logik Occam's einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist В oder С schlechthin
disiunctiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles ' Â ist C", hingegen soll es „de disiuncto extremo" genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder В
oder С ist". Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copulativa"
und „de copиlato extremo", sowie zwischen „conditionalis" und
„de condilionato extremo" unterschieden werden ; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Urtheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de causait extremo , de temporali extremo, de
locali extremo" gehandelt 173).
170) Ebd. c. 43: Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium.
Regulos sunt istae: 1) Ad omne dubitatum in temjjwc dubitationis propositum
respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubie.
3) Ad consequens falsum respondendum est negando, et ad antecedens verum
dubie 4) Ad repugnons non contradictorium respondendum est secundum sui
qualitatem.
171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum", et est, qua obligalur
aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo, quo opponens habet determirtatum
actum cirea itlom Et mihi videtur, quod ista obligatio non potest
multum differre a petitione et positione.
172) Ebend. c. 45: JVon ideo dicuntur sophismata aliqua insolubitia, quia nullo
modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur Insolubitia sophismata
sunt, quando per consequentias apparentes , quae videntur regutari per regutas necessarias,
ex propositione aliqua contingente infertur sua opposita Et talia argumenta
nри possunt fieri, nisi quando actus humanus respicit istum terminum „falsum" vel
simitem affirmative vel hunc terminum „verum" vel simitem negative, sicut:
Incipiat Socrates sic loqui „ Socrates dicit falsum" , et nihit aliud loquatur. Tunc
quaeritur, an Socrates dicat verum an falsum ete Dicendum est, quod nec
dicit verum nec falsum Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia in
solubitia, si solvendo ea velit naturam insolubitium advertere, quod relinquo studiosis.
173) Ebend. II, c. 37, f. 35 v. В (s. vor. Abschn., Anm. 962): Ubi ponitur
haec commotio „vel" , itta propositio potest esse distinguenda , eo quod potest esse
disiunctiva vel~de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabitur"
potest esse disiunctiva el tunc aequivalel isti „Omnis homo salvabitur vel omnis homo
condemnabitur" , quae est falsa; vel potest esse de disiuncto extremo el tunc aequivalet
isti „De quolibet contento sub homme verificatur hoc tolum „salvabitur vel con
demnabitur"", et hoc est verum Simititer, ubi ponitur haec coniunctio „et",
itia propositio .... potest esse copulotiva vel de copulolo extremo, sicut „Tria et duo
sunt quinque", quia, si sit coputativa, est falsa, et si sit de coputalo subieclo , est
vera. Simititer est de propositionc, ubi ponitur haec coniunctio „si", quia potest esse
conditionalis vel de conditionato extremo, sicut ista „Оmne possibite, si est necessaXX.
Rad. Strodus. 45
Waren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wuclierns
scholastischer Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregender Ausführlichkeit diese neuereu Gebiete bearbeitete, R a d u I p h
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern WiclePs gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen coraraentirten Schriften „Consequentiae" und „Obliga
tiones" t11 *) , welch beide, — sicher wenigstens die erste —, eigentlich
Bestandlheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren 175);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin 176).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,.
was wir bei Occam trafen. Strodus theilt die cönsequentia sofort in
bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grundrium,
est verum" potest esse conditionalis , et tunc est sensus „Si omne possibite est
necessarium, onme possibite est verum" , quod verum est; sed si sit de conditionato
subiecto, tunc aequivalet isti „De omni itlo, de quo verificatur hoc Шum „possibite,
si est- necessarium" , verificatur hoc praedicatum „ verum" " ; et hoc est falsum, nam
haec est vera „Te esse asinum, est possibite, si est necessarium" Simititer de
coniunetione causatt, quia proposilio, in qua ponitur, potest esse causalis vel de cau
sali extremo Simititer, ubi ponitur adverbium temporis, itlo proposilio potest esse
temporalis vel de temporali extremo Simititer est de adverbio tocali.
174) Excellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandri sermonete cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibusdam
declorativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter incipit. Venetiis per
fratrem Mattheum Campagnam de Cherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Dectarativa des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des
Strodus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist : Consequentiae strodi cum commente
Klexandri Sermonete, Declorationes Gaetani in easdem consequentias, Dubia magistri
Pauli pergulensis, Obligationes eiusdem strodi, Consequents Pàcardi de Ferabrich', Expositio
Gaetani super easdem. Venetiis per Petrum Bergomensem de Quarengis. 1507. 4.
(Der Titet jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Strodus erst
am- Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commenter
des Cajetanus de Thienis enthalten ; der Text der Consequentiae des Strodus ist hier
in den Comoientar des Sermoneta verflochten.) Die Obtigationes sind auch noch
gedruckt in : Tractatus Insolubitium et Obligationum magistri Davidis cranston de novo
recognitus per magistrum Guitlermum mandreston et magistrum Anthonium sitvestri eius
discipulos, cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. I. c a.
fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
175) Nicht weit vom Anfange der Oonsequ. lesen wir einmal: Sicut ergo dicebalur
in tractatu praecedenti de hypotheticis , quod ete. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfange seines Commentares : Dico, Rodulphum Strodum logicorum omnium
auetorem gravissimum in hoc suo tractalu, qui est pars suae Logicae, intendere, quam
plures nobis regutas argumentandi notas facere.
176) Sermoneta nemlich fährt bald darauf fort: Dico, libellum hunc esse communissimam
partem übri Priorum aul ad ipsum isagogicon et per consequens immediate
postponi debere ad librum Periermenias, quia de consequentia hie tanquam de
subiecto agitur, quod communius est omni specie argumentationis seu syltogismo simpliciter,
de quo agitur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprietates terminorum folgen Hess, erheltt aus dem gelegentlichen Citate: Quid
sit suppositio vel quid sit lerminum confundere, dicetur in tractatu sequenti. Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen lnsolubitia s. unten
Anm. 180.
46 XX. Rad. Strodus.
sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes, deren
logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann )77). Die consequenda bona wird dann
eingelheilt in formalis und malerialis, welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass die innere begrifl'smässige Brücke, welche
vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt
bleibt , so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be
gründet ist, nie aber umgekehrt178). Für die consequentia mulerialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen könne ; bemerkenswerlh aber ist dabei, dass für die consequenlia
hier auch die Bezeichnung „propositio rationalis" gewählt ist, welche
wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVII,
Anm. 583 f. u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „causalis", trafen179). Hierauf entwickelt Strodus für die
consequentia formalis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast
unnölhigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände
und Sophistereien verlheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor
führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be
schränke 180), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er-
177) Consequentia est ittatio consequentis ex antecedente Dicitur aliqua
bona et aliqua mata, quae valet, et quae non valet. Consequentia bona dicitur, cuius
non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedens, quin pro tunc sit ita,
sicut adaequate significatur per suum consequens Dicitur non bona, quando
stat, sic esse, sicut significatur adaequate per antecedens, licet non sit ita, sicut adae
quate significatur per consequens suum.
- 178) Duplex dicitur consequentia bona: .... Consequentia bona, de forma dicitur
esse itia, cuius, si sic esse, sicut adaequate significatur per antecedens, intelligitur,
etiam sic esse, sicut adaequate significatur per consequens, intelligitur Sed con
sequentia bona malerialis tantum dicitur, cuius consequens non est de formali intellectu
antecedentis , servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut
„Homo est asinus, ergo baculus stat in angulo" (vgl. Abschn. XVII, Anm.
621) Ideo omnis consequentia bona el formalis est bona et materialis, sed
non e converso.
179) Pro consequentia materiali sunt duae regutae : 1) Ex impossibiti se
quitur quodlibel 2) Necessarium sequitur ad quodlibet Erqo stat, condilionalem
esse veram, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus
votat, asinus habet alas" el stat, conditionalem esse falsam, cuius tam antece
dens quam consequens essel verum, ut „Si tu es homo, ego sum homo." Simi
liter dicitur de qualibel consequentia, quae nuncupatur propositio rationalis, discursus,
argumentatio , et communiter, licet improprie, argumentum Sicut conditionalis
nihit ponit in esse, sic neque aliqua consequentia; et ideo concedendo consequentiam
non oportet concedere antecedens vel consequens; simititer negando consequentiam non
oportet antecedens vel consequens negare Et tunc stal iste versus: „Ex falsis
verum, ex veris nit nisi verum."
180) Modi aulem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,
sunt isti: 1) Si aliqua consequentia est bona et formalis et eins antecedens est verum,
ergo et consequens est verum Non tamen sequitar mediantibus verbis de
praeterito et futuro, unde non sequitur „Ista consequentia est bona et antecedens erit
verum, igitur et consequens" Sed bene valet .in istis verbis de praeterito et fu
turo praepositis istis conditionibus „fuit ita," „erit ita," unde sequitur „lita conse
XX. Rad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mit der Lehre von den ObligaUones zeigen, womit sich bei
quentia est bona, et erit ita, quod antecedens eius est verum, ergo tunc erit ita, quod
consequens eius est verum" 2) Si consequens est falsum, igitur et antecedens.
.... 3) Si aliquando erit ita, sicut significalur per consequens 4) Si aliquando
non erit, sicut significatur per consequens, pro tune non erit, sicut - adaequate signifi
calur per antecedens .... 5) Si antecedens est concedendum, consequens est ab eodem
concedendum Supponitur , quod nihit dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse verum vel sequens ex aliquo in obligatione bene admisso vel
concesso vel opposito bene negati; simititer, quod omne negandum sit scitum esse falsum
vel repugnans alicui bene admisso vel concesso 6) Si consequens est negandum,
igitur et antecedens .... Contra istam regutam arguitur sie: Ponendo, quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo",
ipsa statim signifieet, hominem esse asinum, ista posito tu scis, istam consequentiam
esse bonam „Tu es homo, ergo tu es animat"' quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
seivisti, et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc si
gnificaret, hominem esse asinum Per hoc palet, quod aliqua propositio est, ad
quam nullo modo est respondendum 7) Si antecedens est possibite, consequens
est possibite 8) Si consequens est impossibite , igitur et antecedens est impossi
bie liotandum tamen , quod non omne possibite potest esse verum ; .... unde
stat, aliquam propositionem esse contingentem ad utrumlibet , et non stat, significando
ipsam primarie praecise esse verum Sequitur enim formaliter : „Haec est vera,
„Nullo propositio est", ergo aliqua propositio est vera, ergo aliqua propositio est."
Simititer si ista propositio est falsa „Aliqua propositio est falsa", tunc aliqua
propositio est falsa et ex alia parte sequitur „Ista est falsa, quae praecise significal,
quod aliqua propositio est falsa; ergo nulta propositio est falsa". Unde
patet, antecedens posse esse verum et consequens non, ... et si tunc ponatur itta, quae
est antecedens, esse vera significando praecise primarie, tunc sequitur, quod consequentia
non valet Я) Si antecedens est necessarium , et consequens est necessarium
lu) Si consequens est contingens , et antecedens est contingens tel impossibite.
11) Si antecedens est pure negativum, et consequens est pure negativum,
quia in omni consequentia formali consequens est de formali intellectu antecedentis ,
sed in nulta pure negativa intelligitur affirmativa 12) Si consequens est pure
affirmativum , ergo et antecedens vel aliqua pars eius Sed contra istam regu
tam arguitur sic: Secundo Periermenias phitosophus dicit, istas aequipollere „Necesse
est esse" et „Non possibite est non esse" (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab
una ad aliam valet consequentia et e converso, et tamen una est affirmativa et alia
negativa Dicendum , quod Aristoteles non mit, ittas propositiones simpliciter
aequivalere, nisi cum aliquo medio affirmativa, vel quod phitosophus non capit
litteram „non" negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non" teneri negative,
quando vis denotata per ipsam transit in verbum vel in totam compositionem ,
sed quando stat infinite , negatur solum subiectum vel pars subiccli vel praedicatum
vel pars praedicati, dum copulo principalis non negetur 13) Si antecedens
est scitum, et consequens est scitum, quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad antecedens, ex quo intelligis el seis, istam consequentiam esse bonam;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum extremorum 14) Si
consequens est dubium, et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed
contra istam regulom arguitur sie: Pósito primo, quod scias, Socratem esse mum de
tribus hominibus, nescias tamen, quis istorum sit Socrates, tunc facio istam consequen
tiam „ Socrates est, ergo iste homo est Socrates" posito, quod tu scias, me demon
strare solum Socratem per subiectum consequentis Sic est in proposito, quod
antecedens ex casu constat esse scitum a te, et tamen consequens non est scitum
a te Secundo arguitur sic: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,
ergo hoc est nescitum a te", et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub
iectum consequentis demonstrare consequens itlius consequentiae, quo posito itlo con
sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a te Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo cu
48 XX. Rad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet der lnsolubilia (— die
eigene Behandlung derselben durch Strodus besitzen wir nicht —) versum,
sed nego consequentiam factum; stal enim , plures esse Socrates, et non
sequitur, quod dubitas, an iste sit Socrates, demonstrando Socratem , cum per
litteram „isie" demonstretur solus Socrates Ad secundum argumentum communi
via potest responden, quando nego casum, quia pars propositionis non potest
pro tolo supponere , cuius est pars, nec potest ipsum demonstrare Mutlis aliis
modis potest responderi; sed quia iste est facitior, ad praesens sufficit, doncc via vera
ad talia respondendi in tractatu de insolubitibus ctarius perscrutetur (s. oben Anш.
176.) 15) Si antecedens est dubitandum , ergo consequens non est ab eodem
negandum Sic ostenditur : Si consequens est negandum, ergo antecedens est
negandum per sextam regulom; ergo non est ab eodem dubitandum; quod est
oppositum minoris 16) Si consequens est negandum, antecedens non est ab eo
dem dubitandum Sed contra istam regutam arguitur sic: Ponatur, quod nullus
rex sedeat, et Socrates credat sine haesitatione , quod rex sedeat; quem sciat Ploto
sic credere, dubitet tamen Ploto, an rex sedeat an non. Quo posito fiat consequentia
ista „ Socrates credit sine haesitatione, quod rex sedet et ita est, quod rex sedet; ergo
Socrates seit, quod rex sedet." Tunc ista cousequentiu est scita a Ptatone esse bona,
et antecedens est sibi dubium, et tamen consequens est ab eodem negandum.
Respondeo dubitando, an istud „Socrates seit, regem sedere" sit a Plotone ne
gandum , quia dubito, an sit sibi positum, quod nullus rex sedeat, an non; si non,
dico, quod ista non est ab eo neganda, sed dubitanda ; si sic, nego, quod antecedens
a Ptatone sit dubitandum 17) Si aliquid antecedit ad antecedens, ergo Mud
idem antecedit ad consequens 18) Si aliquid sequitur ad consequens, itlud
idem sequitur ad antecedens Ex quibus elicitur, quod in qualibet consequentia
medih non variatis , quando arguitur a primo ad ultimum, consequentia ultima ex
primo antecedente et ultimo consequente est bona Contra arguitur, quia capta
ista propositione „ Fitius est" sequitur, quod suus pater est el ex ista sequitur, quod
suus fitius est, ergo sequitur „ Fitius est, ergo suus filius est" Respondetur ,
quod ista non tenet in retaliеis universaliter 19) Si aliquid stat cum antece
dente, ergo idem stal cum consequente 20) Si aliquid repugnat consequenti,
ittud idem repugnat antecedenti. ' Sed contra potest argui faciendo istam conse
quentiam: „Lignum corrumpebatur , ergo impossibite est, itlud esse"; et cum antece
dente stat itia „Aliquod animal currit"; et itlo non est possibitis „Aliquod animal
currit, et impossibite est, itlud esse" Potest dici, quod, si variatur Yetatio (d. b.
die Beziehung des Hetativums „ittud"), non oportet teuere per regulom 21) Si
árguatur ex contradictorio consequentis ad contradiclorium antecedentis, itta conse
quentia valet 22) Si arguatur ex opposite consequentis ad alteram praemissarum,
sequitur oppositum alterius praemissae Concedantur ergo tales propositiones
esse possibites: „Si tu seis, te esse lopidem, tu non seis, te esse lopidem", el „A
contradicit В et e converso, et tamen, si A est verum, В est verum" , ut si sit A
ista propositio „B est verum" et В sit ista „Nullum В est verum," tunc arguitur
sic: A est verum, ergo suum adaequalum significatum est verum; sed A significat
praecise, quod В est verum; ergo В est verum; ergo si A est verum, В est verum;
et simititer conceditur, quod, si sum asinus, sum homo, et, si sum asinus, non sum
homo, et consimites 23) Si antecedens est intellcctum a te, et consequens est
intellectum a te Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A
est; ergo est unum non intellcctum a te"; el volo, quod A sit una littera non intetligibitis
; . .. . tunc tu concederes antecedens , sed non intelligis consequens Rcspondetur,
quod aliquid significatur, quod nullus intelligit, ut „nihit" et simitia;
sed respondeo, quod nego casum; nam dico, quod omnis littera, cum sit repraesentativa
suimet, est intelligibitis 24) Si alt qua consequentia est bona, ergo'
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente Non tamen oportet ,
quod semper oppositum consequentis repugnel antecedenti; multae enim propositiones
non stant simul nec repugnant, ut „Tu non es albus" el „Nihit est" Stat
ergo, duo convertibitia repugnare, nam si tantvm paler est, non tantum pater
est; nam si tantum paler est, pater est, et si pater est, filius vel filia est, ergo non
tantum pater est.
XX. Rad. Strodus. 4<J
bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernünftigeren Behandlung der Negation hemerklich macht, wozu
allerdings schon bei Occam (vor. Abschn., Anm. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewunden, so dürfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben , etwa am Bade angekommen zu
sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere" allgemeine Regeln
vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, -aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung
derselben führt auf das principium identitatis und hiedureh mittelbar zu
den abstrusesten Einwänden und deren Lösung 1 s 1). Hierauf dann folgen
„specielle" Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus^n perlinens
und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder pertinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter
scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent
weder schlechthin vonvertibiles oder nur relativi sind, und auch je
nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur
für „est" gilt; denn im letzteren Falle sind die relalivi unter sich im
Verhältnisse des prius und posterius, im ersteren hingegen in jenem
des superius und inferius; und dies nun führt somit zu einer Regel der
consequentia ab inferiori ad superius An dieselbe knüpfen sich
181) Alias regulos generales ponit Aristoteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
IV, Anm. 205 Cf.), sciticet: 1) Ab affirmativa de praedicato infinito sequitur negativa
de praedicato finito, et e converso. ... 2) Ab affirmaliva de praedicato privalo se
quitur affirmativa de praedicato infinito, sed non e converso. ... 3) Ex affirmaliva
de praedicalo finito sequitur negativa de praedicato infinito, et e converso Pro
batur prima regula el lertia, quod, si non, duo contradictoria incomplexa praedicarentur
de eodem , quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 f.). .... Secunda regulo probatur ex descriptione termini
privativi Contra itlos regulos posset obiiei primo, quod itlud non est primum
principium; stat enim, utramque istarum esse falsam „Tu es currens1' et „Tu es
non currens", posito, quod tu non sis Item aliqua sunt, quae nec sunt ho
mines nec non homines Item capto uno corpore, cuius una medietas sit alba
et alia nigra, arguitur sic: Hoc album el hoc nigrum sunt hoc totum; ergr
album el non album sunt hoc totum; .... ergo hoc tatum est album et non album.
Simititer potest argui contra dictum de privative oppositis probando, quod,
st privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suum, ergo talis
esset falsa „Deus est incorruplibitis" Item posito, quod eruantur oculi Socralis,
tunc Socrates est caecus, et tamen non est aplus ad videndum, quia nullo modo po
test videre vel aptitudo est frustra Item sequitur „Prima causa est infiniti vigoris,
ergo est finiti vigoris" , quia infinitum quodlibet finitum includit Ad
primum istorum . . . dicitur, quod de quolibet termino simplici singutari supponente
pro aliquo, quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum , sed de nulta
ambo simul divisim Ad secundum potest dici, quod in negativis non tenet
argumentum a plurali ad singutare Ad sequens debet negari, quod totum est
suae partes Ad obiecta de privalivis dico, quod Socrates est homo, cui
naturaliter inest videre,.... et capitur videre non tantum pro aclu videndi, sed pro
visivo Ad itlud de infinito dico , quod non opponitur privative ad finitum nisi
per additionem exclusionis Posset adiungi regulis praepositis , quod tenent in
lerminis non retalivis et non tenent in retativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Anm. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum" ; et elium tenent solum, cum praedicalum
ponitur post verbum et non ante verbum, i. e. a parte subiecti.
182) Videndum est de specialitms regulis concernentibus habitudinem terminorum
ad imicem Quibuscunque duobus terminis demonstratis vel sunt sibi invicem
Pbanvl, Gesch. IV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den Syllogismus expositorius (vgl. ebd.
Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Exponibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termini
officiabiles" als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie
z. B. scio, dubilo, apparet u. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge
von Sophismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die consequentia ab inferiori ad superius nicht gelten könne 184), und
erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen über
pertinentes vel impertinentes. Impertinentes sunt, quorum unus de alio indifferenter
potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ut ,,album" et „homo". Perti
nentes sunt duplices : vel sunt disparati, quod nullus de altero potest vere affirmative
praedicari, .... vel sunt pertinentes sequelo, quod propositio, in qna ponitur unus ,
est itlotiva propositionis , in qua ponitur alter; et isti sunt duplices: vel una infert
aliam el e converso, vel sic el non e converso. Et utraque pars dividitur, quia vel
mutuo se inferunt respectu cuiuscunque verbi vel solum mediante hoc verbo
„est"; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibites simpliciter ; si se
cundo modo formaliter, .... dicuntur termini relotivi ; simititer ex alia parte, si
ex uno termino inferatur aller et non e converso solum cum verbo „es¡", sic terminus
dicitur prior et aller posterior; si tamen respectu cuiuscunque verbi tam aparte
subiccti quam a parte praedicati in recto , terminus inferens dicitur inferior et itlotivus
superior. De quibus datur ista regulo: Ab inferiori ad suum superius sine aliqua
dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.
183) Et super hac regulo fundatur syllogismus, qui vocatur expositorius, cuius
praemissae sunt mere singulores, .... ut „Hoc currit, hoc est homo, ergo homo
currit"; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est currens, homo est hoc,
ergo homo est currens"; el etiam in secunda Simititer est syllogismus exposito
rius negativus, ut „Hoc non currit, hoc est homo, ergo homo non currit1'. Et
iste modus negativus tenet per istam regutam: Ab inferiori ad suum superius cum
negatione postposita inferiori el superiori est bona consequentia ; simititer tenet cum
quacunque dictione habente vim confundendi postposita Dictio habens vim con
fundendi vel negationis dicitur, quae, cum praeponitur dictioni, facit eius suppositionem
mutari; cuiusmodi sunt signa distributiva .... et comparativus , superlolivus , incipit,
desinit , dictiones exclusivae, exceptivae, modales, el omnes termini officiabites, ut
scire, dubitare, velle, apparere , et ceterae dicliones significantes actus mentales vel
officium mentis.
184) Cum negatione praeposita termino inferiori el superiori non valet consequen
tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante, unde
non sequitur: „Quitibel filius istius asini est asinus , iste asinus est aliquod
animal, ergo quitibel filius alicuius animalis est asinus"; quando tamen dis
tribute non cadit super terminum inferiorem el superiorem, stat, consequentiam esse
bonam Ab inferiori ad suum superius addita dictione exclusiva a parte subiecti
tenet consequentia, sed a parte praedicati non valet, unde non sequitur „Tantum
homo currit, ergo fonfum homo movetur" Simititer non valet consequentia cum
dictione habente vim negationis cadentis supra superius el inferius, unde non sequitur
„Tu differs ab asino , omnis asinus est animal, ergo tu differs ab animali"; sed si
„differt" postponatur superiori et inferiori, bene valet, unde sequitur „Ab asino dif
fers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu differs" Simititer non se
quitur respeclu positivi vel comparalivi, unde non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut
iste homo ; iste est aliquis homo ; ergo tu es ita sapiens , sicut aliquis homo" ; nee
comparatione, ut „Tu es fortior musca, musca est aliquod animal, ergo tu es fortior
aliquo animali" Nec sequitur „Tu seis, hoc currere; hoc est Socrates; ergo
tu seis, Socratem currere", nec sequitur „Dubito, an hoc currat; hoc est animat;
XX. Rad. Strodus. 5I
„inferius" selbst, nemüch ilass dasselbe weder bei den singulärsten nocb
bei den allgemeinsten Begriffen eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzufügung eines Adjeelives zu einem Substantiv als
„inferius per accidens" auftreten könne, wovon jedoch die „adiectiva
distrahentia" , d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation involviren,
eine Ausnahme begründen 18f). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen , dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen 1S6), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt 18~). Hierauf lässt er in gleicherweise die noch übrigen speciellen
ergo dubito, an animal currat" nec sequitur „Apparet, quod hoc sit homo; hoc
est asinus; ergo apparet, quod homo sit asinus" nec sequitur „Tu videbis
istum , iste est papa, ergo tu videbis papam" posito, quod papa privetur sua
dignitate.
185) Species respectu sui generis dicitur inferior per se; sed de vi vocis nihit
dicitur superius ad terminum singulorem, simititer nec aliquis terminus dicitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendentes , cuiusmodi
sunt „ens, res, verum" et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
Inferius per accidens est unumquodque sc habens per appusitionem positivam
respectu aUerius, ut „homo albus" respectu „homo"; et dicitur „appositione
positiva" propter adiectiva distrahentia et ampliativa, sieul „potens, praeteritus ,
futurus, mortuus, opinabite" et simitia; ideo „homo mortuus" non est inferius ad
„homo".
186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo" vere praedicatur de
„asinus" , quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis", ubi „hominis" si
gnifica t hominem solummodo. Item: Risibite praedicatur de „homo", et omne,
quod est littera „risibite", est non homo , quia omnis terminus est non homo ; ergo
,,non homo" praedicalur de „Itomo" Item"*-. Cum dicitur „homo est animat",
quia „homo" significat omnem hominem et „animat" omne animal, ergo significat,
omnem hominem esse omne animal Respondeo , quod in itia „Asinus est
hominis" genitivus significat hominem solum possessorem Ad aliud non
concedo, quod littera „non homo" vere praedicetur de littera „homo" Simititer
ad tertium per litteram „animat" intelliguntur multa animalia , quae non sunt homi
nes, sicut littera „album" significat albedinem, itia tamen „Socrates est albus"
non significat, Socratem esse albedinem Item contra itlud, aliquos terminos
esse pertinentes disparates et aliquos sequelo, arguitur, quod istius divisionis membra
coincidunt, ergo divisio est insufficiens Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequeta solum ex hoc, quod se inferant mutuo cum hoc verbo „est", sed
oportet, quod formaliter se inferant Item contra itlud, quod dictum est de
terminis simpliciter convertibitibus , arguitur de vi vocis: „Nullus terminus discurrit ,
sed talis ittatio est discursum faccre, ergo nullus terminus infert alium" Verumtamen
quitibet seit, quod de vi vocis est falsus Ule sensus Contra itlud , quod
dicebalur de priori, arguitur, quia si „non homo" esset prior ad terminum „homo",
sequitur, negationem esse priorem affirmatione, quod est contra phitosophum
Respondetur, quod est Ule modus prioritatis, a quo non convertitur subsistendi
consequentia.
187) Quod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet gencraliter, probalur,
quia non sequitur „lste est magister de Parisiis, ergo est homo de Parisiisu
nec „lste est albus monachus, ergo est albus homo" nec „Socrates est domi
nus Piatonis, ergo Socrates est homo I'lotonis" nec „Socrates est apparens
asinus, ergo est aliqualis asinus" ncc „Hie terminus „chimaera" est, ergo
aliquid chimaera est" nec „Tu es bonus citharoedus, ergo tu es bonus homo"
.. nec „Hoc currit" demonstrando Socialem album, „ergo album currit" — nec
„Sum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam" ncc „Aliud
4*
52 XX. Rad. Strodus.'
Regeln folgen , nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad
inferius 18s), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relativa 189), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „adversativa" hinzufügt 190).
Auch die Lehre von der Obligatio, welche Strodus eine „militia
scholastica" nennt191), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
a vero est falsum, cuius contradictorium est falsum, ergo aliquid est falsum, cuius
contradictorium est falsum" nec „Hoc potest currere, et hoc est aliud a currente,
ergo aliud a currente potest currere" demonstrando per „hoc" te sedentem.
(Ich untertasse es, auch noch die Lösung dieser läppischen Einwände, welche sich
von selbst ergiht, abzuschreiben.) Item dicebalur, quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praeposita ; sed probatur, quod sic; quia bene sequitur
„Nullus binarius est, ergo nullus numerus est" [¡espondeo, quod solum
tenet gratia materiae itia consequentia Item dicebalur, quod ab inferiori ad
superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra hoc arguitur
sic: Tunc valeret ista consequentia „llle homo non est, omnis homo est animal, ergo
animal non est" item valeret „Homo non currlt, ergo animal non currit"
item valeret „Hoc animal non est" demonstrando lopidem, et „Hoc est aliquid, ergo
aliquid animal non est" u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regutae: 1) A superiori ad suum inferius sine aliquo
termino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „Aliquod
animal est asinus, tu es aliquod animal, ergo tu es asinus". ... 2) Arguendo
a superiori ad suum inferius distributive affirmative non valet argumentum nisi cum
debito medio universali superioris de inferiori 3) Bene valet consequentia a
superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferiori sine medio.
4) Simititer valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negationis praepositis
tam superiori quam inferiori, ul sunt „differt, atiud, non idem". Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nunc ponendae sunt regulae penes descriptionem convertibitium terminorum
disparatorum et convertentium: 1) A parte praedicati ex propositione , in qua
ponitur unum disparalorum simplex affirmativum, sequitur negativa, in qua ponitur
alterum, ut „Tu curris , ergo tu non sedes" 2) Quando subiecta duarum propositionum
convertuntur et coputae et praedicata, et propositiones sunt eiusdem quantitatis
et qualitalis et pro eisdem praecise supponunt , tunc ab una ad reliquam valet
argumentum 3) Relotiva dicuntur ad convertentia, quia ex propositione, in qua
praedicatur verbum „est" secundum adiacens el subiieitur unus simplex terminus
relolivus, sequitur propositio, in qua subiieitur alter terminus relativus, ut „Domi
nus est, ergo servus est" 4) Simititer negative; tamen cum verbis adieclivis
non valet consequentia, unde non sequitur „Pater currit, ergo filius currit".
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Último videndum est de hypotheticis : 1) A tota coputativa ad alte
ram eins partem valet consequentia. ... 2) A parte disiunctivae ad lotam, cuius itlo
est pars 3) A disiunetiva cum destructione unius partis ad aliam 4) A
causait ad utramque eius partem 5) A temporali ad quamlibet eius partem,
et quaelibet bona temporalis aequivalet uni coputativae, ut „Dum tu curris, tu
moveris" aequivalet isti „Tu curris et tu moveris" 6) A locali ad quamlibet
eius partem valet consequentia 7) A conditionali cum positione antecedentis se
quitur positio consequentis 8) Aft adversativa ad eius partem indeterminatam
valet consequentia, ut „Quamvis tu sis Romae , tu non es albus, ergo tu non es al
bus". Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: Redargulum dieimus respondentem, qui solius argumentationis virtute
respectu propositionis alieuius responsionem suam priorem variare cagitur, et
sic talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delobendo con
XX. Rad. Strodus. 53
welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nicht bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubilatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positio , imposilio (ent
sprechend der obigen instilulio, Anm. 163) und deposilio; denn wenn
auch ausserdem nocli cerlificatio, welche dem obigen „Sit joerum"
(Anm. 171), und supposilio, welche dem obigen casus (Anm. 165) ent
spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung
der Lehre gänzlich in Wegfall192). Nachdem nemlich noch einige Be
merkungen über tempus obligationis und über impertinenS (vgl. oben
Anm. 166 f.) vorausgeschickt worden 193), folgt zunächst die Darlegung
der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nolhwendigkeit und die
unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugeständnisses überhaupt betreffen 194), so dass einige abgeleitetere
fusionis angustias nultatenus potent evitare Ad huiusmodi ergo scolosticae militiae
victoriam obtinendam prius exereendus ditigenter tirunculus est Dieit
cnim Vegetius de arte mititari (Inst. rei mit. I, 1 a. Schl.): „Nemo facere metuit ,
quod didicisse bene confidit", et non immerito mititares actus scotastici poterunt appellori.
Exereendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria,
et docetur convenienter respondere, sc. concederе concedendum et negare negandum ,
et etiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari.
192) C. 1 : Obligatio est enuntiatio, cui consentit se respondens esse obligatum
vel se debere respondere. Qualilerque penes usum communiter disputantium per notam
exigitur praecedentem , multiplices sunt tates notae, ut „pono, impono, depono,
certifico, suppono" Enuntiatio tota cum littera „pono" praecedente debet dici
positio; sed totum, quod remanet demplo signo positionis dicitur casus et positum.
Impositio non variatur a positione nisi in eo, quod itlo signo specialiter utimur
in obligalionibus de significationibus complexorum vel incomplexorum variandis
vel in significationibus noviter instituendis „Depono" est nota tentandi, si
velit respondens depositam sibi propositionem negare, cum sibi proponalur
Certificatio fit communiter per verbum subiunetivi modi, ut cum dicitur „Stet oppositum
consequentis" ; quando autem ponitur aliqua propositio repugnans certificationi,
sustinetur positio et conceditur obligatio certificationis Utimur termino
„suppono" non solum ut suppositam propositionem sustineat respondens concedendo
sicut aliquod contingens, sed etiam sicut necessarium vel verum.
193) Ebend. : Tempus obligationis dural ab instanti , quo casus admittitur ,
quousque dicat opponens „Cedat tempus obligationis" vel se transfert ad disputandum
in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propositio pertinens di
citur, quae sequitur vel repugnat posito concesso; .... sed impertinens dicitur, quae
nec sequitur nec repugnat, ut propositiones „Tu es homo'1 et „Baculus stat in an
gulo (vgl. ob Anm. 178) Negandum dicitur in proposito, quod est dignum
negari, concedendum, quod est dignum concedi, dubitandum, quod est dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponcnda sunt aliqua: 1) Omne possibite scitum esse
taie non repugnans alicui posito vel admisse, cum ponitur, est a te admittendum,
et debet negari propositio impossibitis, quotiescunque proponitur 2) Omne
scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma propositum
est concedendum et quodlibet sequens ex itlo, et quodlibet repugnans Uli
est negandum 3) Ad omnem propositionem impertinentem respondendum est se
cundum sui qualitatem, sc. si sit scita esse vera, est concedenda, si sit scita esse
falsa, neganda, si dubia, dubitanda 4) Extra tempus obligationis rei veritas
est falenda , quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligatus, male respondet
5) Omnes responsiones sunt retorquendae ad idem instans infra tempus
obligationis, i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instanti, quo casus
est positus.
54 XX. Rad. Strodus.
Kegeln sich von selbst hieraus ergeben 195). In seiner Manier aber
thürmt hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so
eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild
davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exercitien und Schul-
Disputationen gehalten wurden196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
über die Anwendung der posilio auf copulative und auf disjunctive Urtheile,
ohne dass dabei der conditionalen , geschweige denn der übrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer fasst sich
195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam reguloe per modum conclusionum:
1) Non sequitur ,,Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu male
respondes" 2) Non est inconveniens , respondentem concedere, se male respon
dere quandoque, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibite re
pugnat positioni, debet admitti et, cum proponitur, concedi, sed positio proposita ne
jan debet 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.
196) C. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dicta per oppositiones aliorum
Ponatur, quod omnis homo currit; admittitur; deinde proponatur „Tu es
homo"; [conceditur, quia verum non repugnans; deinde proponitur „Tu cunts". St
negatur secundum opinionem, negatur sequens ex poiito et bene concesso, quod est
contra regulom, et sic male respondes; si conceditur, itia ,,Tu cunis" est scita a
te esse falsa et non sequens ex posito, ergo ipsa est a te neganda Respondetur,
quod non solum capitur ,',sequens" in praedictis pro sequentibus ex posito solum,
sed pro consequente ex posito el bene admisso cum bene concesso ete. C. 4 : Dubitatur
consequenter cirea suppositiones et regutas datas. Si tenetur, quod omne scitum
esse possibite est admittendum, .... pono tibi omne possibite. Si negatur casus,....
ergo male respondes St casus ergo admittitur, propono tibi „Tu non es homo'1.
Si negatur, omne possibite fuit a te bene admission eroo concedenda. Si
conceditur, lune proponitur „Tu es homo". Si concedis, tunc concessa sunt duo con
tradictoria, ergo male; si negas, .... fuit a te bene admissa, ergo concedenda
Die Lösung ist: Dicatur ergo non admittendo nec concedenda nec negando nec dubitando,
sed sie „Non admitto casum"; nullus enim est iste casus, quia tunc
aliqua propositio foret omnis propositio possibitis C. 5 : Contra secundam suppositionem
ponatur Ule casus : Pono tibi propositionem , quam cogito. Si admittitur,
propono eandem. Conceditur. Deinde proponitur „Tu es asinus". Si negatur, contra:
Cedat tempus obligationis ; infra tempus tu negasti itlom „Tu es asinus", quae fuit
a le admissa; ergo male Die Lösung: Cum mihi ponitur propositio, quam
cogitas, dico non admittendo itlom, et si dicitur „Quare?", dico „Quia nescio , quae
sit itlo" Demonstralis istis tribus hominibus sedentibus, sc. Socrate, Ptaloue et
Cicerone, ponatur tibi itlo „Aliquis itlorum currit". Admittitur. Deinde proponatur
eadem. Conceditur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est concedendum a
le1' demonstralo Sacrate. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum currere, est
concedendum a le" demonstrato Plotane. Negatur. Deinde proponatur „Istum istorum
currere, est concedendum a te" demonstralo Cicerone. Si conceditur, cеdaf lempus
obligationis, et arguitur, quod non debuisses itlom infra tempus concedere, quia de
facto fuit falsa; ergo nullum istorum currere, est concedendum a le .... Die
Lösung: Respondetur, quod, licet non repugnat posito per se, tamen repugnat posito
cum bene admisso et concesso, quod sufficit, ut cessel certificatio. In gleicher Weise
werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Antn.) aus
führlichst behandelt.
197) C. 13: Sunl ponenda sophismata sive casus concernentes hypothelica , et
sie est videre de positione in copulotivis. Supponalur regulo, quae traditur ultimo
in tractatu consequentiarum ; deinde pono tibi itlom copulotivam „Tu curris el tu
non curris". Est tibi posita et a te bene admissa. . . . Ergo duo contradictoria infra
idem lempus obligationis sunt a te concedenda Dico, quod itia duo non sunt
contradictoria tanquam sequens In disiunclivis aulem servelur talis regulo: Si
sit aliqtia disiunctiva posita, cuius una pars est vera, conceditur, cum proponitur pars
vera; si sit solum una pars falsa, negalur itia; si sit una pars impossibitis et alia
possibitis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitis; si utraque pars contingens
XX. Rad. Stroilus. 55
Strodus über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctive Urtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der
obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann , aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution offen
lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Disputation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel" genau den Satz „Gott
ist" bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an
die Reihe kommen 200), hierauf die incomplexa folgen201), dann sophiet
una sequitur ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedens; si sit una
pars impertinens alteri, negatur pars primo proposita ut falsa et impertinens, et con
ceditur secunda proposita.
198) C. 14: De specie obligalionis , quae depositio vocatur, non est magna vis,
cum depositio sit alieuius propositionis quasi positio sui contradictora, et tantum valet
„Depono tibi, quod curris" , ac si dicerem „Pono, quod non curras" Servetur
ergo pro regulo, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et simititer onme
falsum non sequens ad oppositum depositi De depositione tamen copulotivae
patet , quod, cum deponitur copulotiva , cuius utraque pars est falsa , admittitur et
negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia falsa, conceditur verum et negatur
falsum ; si sit una pars necessaria et alia contingens, conceditur necessarium el negatur
contingens ; si sit utraque pars vera contingens el una pars sit antecedens ad aliam,
pars antecedens negatur et consequens conceditur; si neutra sequitur ad aliam, pars
primo proposita conceditur el pars secundo loco proposita negatur De disiunctivis
servetur haec regulo, quod, cum deponitur disiunctiva, cuius una pars est neces
saria vel cuius oppositum est impossibite debet quaelibet eius pars principalis
negari.
199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibites de variatione
signifieationis propositionis el termini. Solum scripta vel in voce significativa sunt
ad plocitum, ideo de Ulis solum fit talis impositio ; conceptus enim mentalis naturaliter
significat, ideo non admittitur casus, in quo ponitur, quod aliter signifieet
Sed tam scripta quam vocalia sic significant ad ptacitum, quod liccat respondenti ad
mittere bene respondendo, quandocunque plocuerit arguenti, terminum instituere ad
significandum Servetur talis reguta, quod propter impositionem non est responsio
varianda ad propositions, respectu anus innuitur significatio immutata, ut, licet
imponalur, quod itta „Tu es asinus" praecise signified, quod „deus est", debet admitti
et concedi, quod itta sic signified; nam qualitereunque ponatur vel varietur
significatio propositionis „Tu curris", non sequitur propter hoc, ut morearis vel
quiescas plus, quam si comburatur talis propositio; licet enim ponam, quod littera
„Roma" signifieet chimaeram vel litteram „nihit", non oportet, quod ideo destruatur
Roma.
200) C. 16: In itlo materia possunt fieri talia sophismata: Imponalur, quod
littera „Deus est asinus" praecise signifieet, te currere; admittitur; deinde proponitur
Ubi itla „Deus est asinus" ; si admittitur, propono eandem; conceditur ete
Die Lösung: Dico: licet posuisti, itlom significare, te currere, non sequitur id, quod
significat ..... in rei veritate Huic simite est tale sophisma : Imponalur, quod
Шa „Animal currit" signifieet praecise, caelum cadere, vel consimite impossibite;
deinde facio itlom consequentiam „Homo curril, ergo animal currit"; conceditur;
lune sic „lllo consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos
sibite, quod est inconveniens Respondetur concedendo consequentiam et negando
tamen, quod sit bona.
201) C. 17: Sicut responsum est in Ulis, ita respondendum est do mutatiom
signifieationis alicuius termini, sicut posito, quod Hie terminus „homo" convertatur
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
stische Spielereien mit „hoc" in Betracht gezogen werden 202) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A" geschieht 203), und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin
die simililudo vorgeführt wird 204).
Der Zeitgenosse des Strodus Ric Ii a rd Feribrigus oder F erabrich
steht in seiner Darstellung der Consequentiae 205) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben , gibt aber eine präcisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theill die consequentia von vorneherein in bona
el formalis und bona et non formalis; die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthyinematische Schlussweise, und sie
zerfällt in: ab inferiori ad superius , a superiori ad inferius, converlibile,
und hypothetica; hingegen die bona et non formalis liegt bei
ihm einerseits in einer Verbindung desjenigen , was bei Strodus imperiinens
war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materialis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der Anvendbarkeit
auf analoge Urtheile 20 6); und in letzterer Beziehung gibt er
um Mo termino „asinus", admitto; deinde proponitur „Homo est asinus"; negalur
l conceditur; .... si tamen arguitur „Tu es homo, ergo tu es asinus", negalur con
sequentia, sed conceditur, ittam esse bonam.
202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu lerminorum ex demonstratione
tantum significantium, ut posito, quod scias, quod demonstratur per litteram
,,hoc" in itia propositione „Hoc est homo", sic quod nihit, quod demmstralur, dubitas
esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credaz esse hominem; admittatur;
deinde suppono, quod hoc tu scias, quod haec propositiö ууфec est homo" signifieet
praecise primarie; deinde propono tibi ittam „Hoc est hovtt?" ; si conceditur vel
negatur, cedat tempus; arguitur, quod infra tempus concessisti vel negasti propositionem,
quam non intellexisti de facto. V
203) C. 19: De terminis non significativis est tale exemplum: '^Ponatur, quod
littera „A" in propositione scita a te esse vera signifieet praecise asinapi, et "> pro
positione scita a te esse falsa signifieet hominem, et in scita a te esse dàbia signifieet
hoc disiunctum „homo vel non homo". Posito, quod non essent plures p^opositiones,
quam istae „Tu non es A", quam seis esse veram, el „ Asinus est A", qmam credis
esse falsam, et „Hoc est A" demonstrando aliquid, de quo dubitas, an siKJn rerum
natura vel non, casus est possibitis ; admittitur ; deinde propono, quod quacPfbet propositio
habeat contradictorium suum , et tu hoc bene scias ; deinde prbiponitur
„Tu non es A" ; cum toto casu stat, quod tu seis A, ergo non sequitu}:, quod
tu non es A ete. ete Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera itlb-rum
„Dcus est" et „Homo est asinus", sed tateat te, quae ittarum sit A ete.
204) C. 20: Solet difficultas assignari imponendo, propositiones ' esse simites'\vеl
dissimites, quam partem obligatorium reputo frustra fore vel inanem Regulo aki
positis esse simitibus datur talis : quandocunque alicuius bonae consequentiae ponuntur\
antecedens et oppositum consequentis esse simitia, et admittitur, utrumque est negan- \
dum, quia tatia solum sunt simitia in falsitate; sed quando ponitur, duas proposi
tiones esse simites, quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis,
respectu itlius in consequentia bona conceditur utrumque; non tamen semper admittendum
est , oppositum consequentis et antecedens esse simitia , sicul ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibitia vel necessaria liespondetur secundum communem
viam admittendo casum et negando consequentiam.
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C. 1 : Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non
formalis. Duplex est autem consequentia bona et formalis; una, ut est consequentia
syllogistica seu discursoria ; secunda, sicut est enthymenmtica. Et itlo secunda dicitur
quadrupliciter bona: arguendo a superiori ad inferius, e contra, ab
aliqua propositione convertibiti ad suum convertibite, ab hypothetica ad alteram
XX. Richard Feribrigus. 57
an einigen Beispielen unter Benützung der Obligationes eine näWre Be
gründung dieses Standpunktes 207). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona et formalis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwande.«, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen widerlegt werden , durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige' Stücke vermehren
können 209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eins partem. Consequentia autem bona et non formalis secundum quosdam est triplex :
uno modo, quando ex impossibiti concluditur propositio sibi impertinens , ut „Es
asinus, .ergo tu curris" ; alio modo, quando concluditur necessarium ex propositione
impertincnti , ut „Tu curris, ergo drus est"; sed Шum modum arguendi non reputo
bonum nec aliquam itlorum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est consecutio
sive retatio, quae est inter antecedens et consequens ; tertio modo arguendo
ab aliqua propositione ad aliam, et consimitis modus arguendi non valet in aliis
lerminis.
207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus consequents : Prima est
haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo decipitur; ergo aliqUis homo decipitur".
Secundas modus est itlc „A significat praecise, quod quodlibet verum eut falsum;
ergo A erit falsum". Tertius modus est Ule „Socjrates credit praccise^quod omnis
homo decipietur; ergo Socrates decipielur" . Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt , dass eine
derartige consequentia wohl bona, nicht aber formalis sei; der Grund für letzteres
ist, quia non valet consimitis forma in uliis multis lerminis, z. B. bei der ersten der
drei genannten Consequenzen: non enim sequitur „Credo, quod homo est albus; ergo
homo est albus". Dass jber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverftochten
ist, erhellt nicht blos#aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben
bezeichnung „A" auf ^Mpositio" (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur casus" , „negalur
casus" u. dgl.
208) C. 2: Redeundum est ad ea, quae dicta sunt de consequentia bona et for
mali, et obmissa prima parte divisionis arguendum est contra secundum membrum,
quod fuit hoc, quod consequentia^ithymematica est bona et formalis, quando arquitur
ab inferiori ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum convertibite.
Contra itlud arguitur, .... quod aliqua est consequentia bona et formalis, ubi non
arguitur aliquo istorum modorum. Quia arguendo sic „Nullus homo est homo albus,
igitur aliquis asinus non est homo albus" non arguitur a propositione od suum
convertibite et non ab inferior%qd superius Sed quod consequentia sit bona et
formalis, probalur, quia ex oppoШo consequentis sequitur formaliter oppositum ante-'
cedentis, quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albus, ergo omnis
asinus est homo, igitur aliquis homo est homo albus" ; Ule syllogismus est in
Darapti et per consequens formalis Die Lösung: Respondeo et dico, quod haec
consequentia est bona , non tamen est formalis , et conceditur breviter , quod,
quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se, non
tamen formaliter.
209) C. 3 : Secundum membrum divisionis habet praecise tria membra ; ideo
contra communes regutas de quolibet eorum datas arguitur. Primum ergo membrum
fuit, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formalis,
et hoc dupliciter, uno modo affirmative, alio negative cum negatione postposita
Arguitur contra secundum; nam itta consequentia non valet „Tantum substantia non
est accidens, ergo tantum aliquid non est uccidens", el tamen hic arguitur ab infe
riori ad superius negatione postposita Huic dicitur, quod modus arguendi non
est bonus universaliter ; aliquandn enim sequitur modus arguendi, aliquando non; non
enim sequitur „Homo albus non currit, ergo homo non currit" , et tamen sequitur
„Homo albus currit, ergo homo non currit" (C. 4) Sunt quaedam dubia vul
58 XX. Richard Feribrigus.
inferius führt hauptsächlich auf Sophismen , welche die Supposition be
treffen, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum" und
„immobüilatum" bereichert erscheint210). Aucb bei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus convertibilitas , handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifel211). Indem sodann noch die Schlfisse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urlheilcs folgen , bei deren Auf
zählung die localis nicht mitaufgenommen ist212), unterliegt die disiunctiva
keinem Bedenken und keinem Sophisma ; hingegen bei der copula
tiva sind Einwände zurückzuweisen , welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „ille" u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bcslandtheilen ein unwahres copu
latives Urtheil hervorgehen könne213). Gelegentlich der Einwände,
garia: 1) „Homo Socrates non est; Socrates est homo; ergo homo homo non
est" 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est diffcrens,
ab homine differt; igitur ab homine differt homo". 3) „Aliquis homo est;
et omnis homo est; et aliquis homo non est omnis homo; ergo ab aliquo homine
differt omnis homo" Ad ista dubia respondetur negando consequentiany
210) C. 5: Cirea secundum membrum Ulms divisionis est dubium, numquid
universaliter , ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitar e contra consequentia
cum nota negationis vel cum dictionc habente vim negationis, sicut cum nota alietatis
et differentiae Et ex itlo oritur ittud dubium: Quidquid mobitital immobititatum,
immobitital mobititatum et e contra (nemlich „mobititatum" , welcher Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, für welchen die suppositio con
fusa et distributiva mobitis zulässig ist, sowie „immobititatum" derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobitis ist; vgl. vor. Abschn., Anm. 687 f.)
In hac propositione „De necessitate omnis homo est animat" supponit „homo" immobititer,
sed hoc est ratione istius dictionis „de necessitate" , quia ca dempta
supponit „homo" mobititer, quod itlo dictio habet vim confundendi vel immobititandi
lerminum virtute negalionis importatae, sicut patel per suas exponentes,
eo quod sie exponitur „Omnis homo est animal, el non potest esse, quin omnis homo
sit animat", nam in ista negativa exponente supponit „homo" immobititer, et
negatio praeposita termino stanti immobititer facit itlum stare mobititer Solvitur
difficultas, quia ista dictio „de necessitate" non cadit supra aliquem lerminum in
propositione, sed modificat totam propositionem .
211) C. 6: Contra tertium membrum sunt quaedam dubia: Numquid universaliter
affirmative ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis et in terminis
rectis valeat consequentia tanquam a propositione ad suum convertibite ; secun
dum est, numquid ab exclusiva od suas exponentes valeat consequentia et c contra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in exclusiva vera affirmaliva praedicalum removetur a quolibet excluso Numquid
universaliter universalis habens singutares veras et singulores falsas potest veri
fican per execptivam itlorum, pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De quarto membro diffinitionis consequentiae formalis dantur reguloe:
1) A tota coputativa ad alteram eius partem tenet consequentia. 2) Ab
altera parte disiunctivae ad totam 3) A conditionna cum suo antecedente ad eius
consequens 4) A temporali ad alteram partem 5) A causali ad alteram
eius partem.
213) Ebend.: Cirea mater iam retativorum, in qua intentio est improbare primam
regutam, tria dubia sunt: 1) Numquid in materia retativorum oppositum coputativae
sit una disiunctiva facta ex oppositis partium Die Lösung ist bejahend an
folgendem Beispiele: Oppositum Ulius „Aliquis homo currit, et Socrates non est itle"
est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est itle"; et dico, quod secunda pars
disiunctivae signifient sic, quod Socrates est omnis homo, qui currit, et causa est, quia
„itle" refert suum antecedens pro tot suppositis, pro quot supponit antecedens
2) Numquid sit possibite, quod A, В et C sint tres propositiones verae, ex quibus
coputativa facta est falsa Das Beispiel ist: Ponatur, quod Socrates et Plalo
XX. Richard Feribrigus. 59
welche gegen die conditionalis erhoben werden, gibt Ferabrich an, dass
er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme , da hei
jeder der von ihm benfitzten fünf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voranstellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei214).
Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die causalis
ihre Erledigung gefunden haben215), werden zum Schlusse noch einige
Folgerungen besprochen, welche sich auf die Verba „incipil" und „desinit"
beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden dürfen 21 e). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer
grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Exponibilia
currant et proferatur propositio „Aliquis homo currit", quam aeque audiant Socrates
et Ptato, et dicat Socrates itlom „Socrates non est itle", sieul Ptato ittam „Plolo non
est Ute" Quo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates
non est itle" et propositio a Socrate protata est vera, et propositio protata a Ptalone
est vera; ergo omnes ittae tres sunt verae, et coputativa facta ex Ulis est falsa
„Aliquis homo currit, et Socrates non est itle, et Ploto non est itle" Die
Lösung ist: Dico, quod neutra ittarum propositionum prolotarum a Socrate et Platone
est vera vel falsa, nisi secundum relotionem vel respectum ad aliam 3) Numquid
in materia retativorum in propositionibus singutaribus non referat, praeponere vel
postponere negationem loti Die Lösung tautet: Non universaliter est verum,
quod non referat, nisi subiectum sit simpliciter singulore; et causa est, quia, licet
per totum subiectum sit una res tantum supposita, subiectum tamen includit in se
partes, quae plura supposita habent.
214) Ebend. : Contra tertiam reyulum arguitur sic: Non sequitur „Necessarium
est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es", quia
antecedens itlius est verum et consequens folsum Die Lösung: Negalur consequentia,
et dico, quod non requiritur, quod sit condilionalis itlo propositio, ....
quod ista nota „si" non unit itlos propositiones invicem „Necessarium est, quod tu
es, si tu es homo" et „Tu es homo", imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo".
... . (C. 9) Cirea materiam de conditionali dubitalur, utrum oppositum conditionalis
debet dari per negationem praepositam Respondetur concedendo et consequenter,
quod oppositum huius „Si Socrates currit, Ptato currit" est ista „Non, si
Socrates currit, Ploto currit" ; et ulterius dico, quod haec hypothetica non est copu
tativa nec disiunctiva nec conditionalis et sie de aliis, imo est oppositum condilionalis ;
et dico, quod decem sunt species hypothelicae , sicut coputativa et suum oppositum et
sie de aliis.
215) C. 9: Contra quartam regulom arguitur sie: lita consequentia non valet
„Socrates credit, quod homo est asinus, quando Socrates non dccipitur; trgo Socrates
non dccipitur" Die Lösung: Negalur consequentia, et dico, quod potest
antecedens esse verum sine consequente; ideo non valel consequentia Ad quintam
regulom respondetur concedendo itlam et negando breviter, quod itta causalis est
vera , quando arguitur sie „Quia propositio praecedens est causa propositionis subsequentis,
nego itlud".
216) C. 10: In materia itlorum verborum „incipit" et „desinit" solvendae sunt
quae dam consequentiae, quae bonae esse videntur et non sunt: 1) Socrates ineipit
scire A , ergo Socrates ineipit ineipere scire A 2) Hoc A nunc est verum, et
immediate ante hoc non fuit verum, ergo A ineipit esse verum 3) Hoc A nunc
non est verum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante itlud hoc A erit verum,
ergo hoc A ineipit esse verum 4) Nec A ncc В in C instanti futuro erit verum,
et nullum erit instans post C instans, quando ante itlud A el В erunt vera, ergo in
C instanti A el В incipiunt esse vera 5) Illud erit primum instans esse Socralis,
quod erit primum instans esse Ptatonis, ergo quando Socrates incipit esse,
Plato incipit esse 6) Propositio A non est vera et potest esse vera, ergo potest
incipere esse vera 7) A modo eft, et A modo non poterit esse, ergo A modo
potest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae consequentiae
seien.
60 XX. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Riggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genanut (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telischer Physik äusserst gut geschulter Logiker, welcher Quaestiones zu
Occam's Logik217), Quaestiones zur zweiten Analytik218), und ausser
dem ein grösseres selbstständiges Compendium der Logik verfasste 219),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismata anschloss
220). In der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Compendiums verflechten, dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn. , Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der notitia in eine intuitiva und
eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilung nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass notitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occam's Exposilio aurea, Bononiae 1496 fol., s. vor. Abschn.,
Anm. 739. Aber auch die Quaestiones Albert's enthalten ebenso wie Occam's Schrift
(s. ebend.) Interpotationen aus der Feder eines Correctors, nemltch ein£s gewissen
frater Mareus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):
Notandum est hic, quod interdum quaedam inter has duas Htteras, sciticet F M,
intereepta reperientur, quae dicta solum fratri Mareo operis correctori sunt adscribenda
ete.
218) Quaestiones subtitissimae Alberti de saxonia super libros posteriorum. Am
Schlnsse: Castigatae et correctae per Joannem baptistam ihollentinalem et
Jacobum baptistam de Alovixiis ravennalem. Venetüs 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
219) Logica Albertucii. Perutitis logica Alberti de Saxonia ordinis Eremitarum
Divi Augustini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigata.
Venetüs 1522. fol.
220) Sophismata Alberti de saxonia nuper emendata. Am Schl.: Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligalionum ac insolubitium alberti de
saxonia opera ac impensa Magistri felicis baligault. 1495. 4. (ein äusserst seltenes
Buch ; der Text der Oldigaliones und der Insolubitia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten „Logica".
221) Nemlich in den Quaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinctiones über Wort
bedeutungen, hierauf conclusiones auf Grund von Auctoritäts-Stellen; zuletzt wird
(ad raliones) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einflnss der durchgebitdetsten Lehre von Consequential- imd Obligatoria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia eil bona. Antecedens patel
per se, Censequens probatur sie, Ponitur casus, Admittitur" u. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt, die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaestiones öfters
nur Exercitien über Sophismen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
XX. Albert v. Sachsen. 61
angehört 222). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam'schen Stand
punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„signa", welche „lermini" sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begründet 223); Signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch z. В. ein Wirthshaus-
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, vocalis
und scriptus, welch letztere beide ad plaeitum sind (ebd. Anm. 769,
782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung" der letzteren unter den
ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutung225); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse
der Unterordnung 22e). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
„terminus" führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit
222) Cuaesf. s. An. post. 1, qu. 1, f. 2 r. B: Notitia intuitiva est, qua aliquis
apprehendit rem praesentem; notitia abstractiva est, qua aliquis apprehendit rem absentem
Notitia intuitiva quaedam est incomplexa, qua aliquis
apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat , ittam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente eompositio vel
divisio Notitia abstractiva incomplexu est rei absentis simplex apprehensio, . ...
complexa est de re absente compositio vel divisio Notitia complexa perfecta est,
qua aliquis propter фдиam evidentiam assentit alicui complexo vere et sine formidine
ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientia; notitia оuiem complexa
imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine , et huius
modi vocatur opinio. -
223) Quacst. s. Occam, Prooem.: Cum logica solum sit de signis, qui sunt ter
mini, aul igitur est de signis, qui sunt lermini incomplexi, aut est de signis, qui
sunt termini complexi. Si autem de signis incomplexis, aut de signis incomplexis,
qui sunt termini secundae impost tionis (d. h. die Isagoge), aut de signis incom
plexis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien) Si autem de signis
complexis, hoc dupliciter: aut de signis complexis, quae sunt propositiones [De
interpr.) , aut de signis complexis, quae sunt argumentaliones ; hoc quadrupliciter,
quia aut de argumentalione simpliciter (An. pr.) aul de argumentatione demon
stratio (An. post.) vel sophistica (Soph. El.) vel dialectica (Top.).
224) Perul. Log. I, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum" est communior, quam sit
hoc nomen „terminus" Nomen „signum" uno modo se extendit ad onme
itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem ; et isto modo dieimus,
cireulum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509)
secundo modo accipitur pro itlo, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionem
et cum hoc aptum natum est pro itlo supponere in propositione vel Uli addi
vel pro itlo, quod est compositum ex talibus, ..... ut calegoremata, syncategoremata,
orationes.
225) Ebend. c. 2: Terminus, qui est signum naturale, vocatur terminus men
talis Terminus autem, qui est signum ad ptaeitum institutum , significat
ex impositione voluntaria, sieul vocalis vel scriptus ; et hic terminus
dicitur Uli termino mentali esse subordinatus in significando, non quia signifieet Шum
mentalem, sed quia significat hoc ex impositione, quod iste terminus mentalis significat
naturaliter.
226) Quaest. s. Occ. Qu. ad Perierm.: Terminorum primae impositionis ad pta
eitum institulorum quidam sunt impositi ad significandum res extra et conceptas,
quibus subordinantur, quidam vero res extra solum Terminum esse significativum
coneeptus, intelligitur dupliciter: uno modo Ulius conceptus, qui est sua
naturalis simititudo ; alio modo itlius, cui Ule terminus subordinatur in significando.
Secundarle sitie ex consequenti terminus „homo" significat hominem depictum.
Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
den Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (ob. Anra. 101) in reine und nicht
reine, so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans
auf229). Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie Occam (vor. Absch., Anm. 900) auf das privative „in" 230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
in der Wirklichkeit Nichts entspricht 231); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Object supponiren , zwischen einer praedicatio accidentalis , welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. 917 ff.) stattfindet, und einer prae
dicatio essentialis , bei welcher das Prädicat, wenngleich es als connotativum
bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Subjectes
trifft 232). Nachdem er hierauf auch „subiectum" in occam'scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus" primo modo accipitur pro
omni itlo, quod potest esse extremum propositionis, sive sit cnmptexum sive incomplexum;
secundo modo pro omni itlo, quod non est complexum verum vel falsum
et potest esse extremum propositionis , sive accipiatur materialitcr sive personaliter, et
sie syncategoremata possunt dici termini ; tertio modo pro omni itlo, quod signi
ficative acceptum polest esse extremum propositionis, et sie accipiendo syncate
goremata non sunt termini.
228) Quaest. s. Occ. Perierm., qu. 1 De nomine: Duplicia sunt syncategoremata;
quaedam enim dicuntur pura non includentia calegorema, sieul „omnis" ; alia
non pura includentia aliquod calegorema, nam „aliquid" valet, quantum „aliquod
ens", simititer „nihit" valet „nulluni ens"; tunc dico, quod talia signa accepta
ratione categoremalum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel pracdicata propositionum.
229) Ebend. qu. 2 De nomine: Quidam est conceptus complexus complexione
indistanti (г. В. „homo albus") , quidam est complexus complexione distanti (z. B.
„homo est albus'') Dico, quod conccptum complexum complexione indistanti non
oportet esse verum nec falsum, qualis est conceptus, cui subordinatur hoc nomen
„chimaera" ; conccptum complexum complexione distanti bene oportet esse verum
vel falsum. S. ob. Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A : Nomen infinitum signifie at oppositum termini finiti
sine connotalione alieuius aplitudinis, sicut „non iustus" significat omne, quod
non est iustum; sed nomen privativum significat oppositum connotans aptitudinem,
sicut „iniustus" significat omne, quod non est iustum, quod aplum natum
est esse iustum.
231) C. 6, f. 4 г. A : Quando in propositione affirmaliva non falsificante se pro
eodem supponunt subiectum et praedicatum, propositio est vera, et quando non sup
ponunt pro eodem , est falsa in propositione negativa quando subiectum et
praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro
eodem, est falsa Quando subiectum et praedicatum propositionis affirmalivae
non supponunt pro aliquo , propositio semper est falsa, ut „chimaera est chimaera".
Propositio negativa, cuius subiectum pro nulta supponit, est vera, ut
„chimaera non est chimaera." Vgl. bei Buridan ob. Anm. 103.
232) Quaest. s. Occ. Qu. De differ. : Praedicatio accidentalis est , quando , licet
subiectum et praedicatum supponunt pro eodem, tamen praedicatum super subiectum
addit connotationem extraneam, i. e. connotat aliquid, quod non est de essentia si
gnificali per subiectum, ut „Homo est albus" (hierin liegt sonach bereits der Be
griff der „zufälligen Merkmale" im Gegensatze gegen die „wesentlichen"; vgl.
unten Anm. 263) Praedicalio autem essentialis est, quando subiectum et prae
dicatum supponunt pro eodem et praedicatum non addit connotationem extraneam, ut
XX. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er auf den Unterschied
zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda
imposilio über, bei welch beiden er Occam's Lehre (ebd. Anm. 776 f.)
schärfer und kürzer präcisirt234).
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aussagbarkeit
nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei 235), so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven
gegen objective Substantialität der Universalien , da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben
werden könne (wie bei Occam, s. vor. Absch., Anm. 804) , dass einige
Universalien zur „Kategorie der Substanz" gehören 236). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini 237),
bei welchen die Suppositionsfähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo est rationalis" ; licet enim „rationale" connotat formam substantialem hominis,
quam non connotat subieclum, tamen itlo non est extrinseca rei significatae per subiectum.
Ebenso Qu. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4 r. B: Nomeit „subieclum" capitur dupliciter; uno modo
pro itlo, quod substal alicui realiter sibi inhaerenti, alto modo dicitur subiec
lum, quod est pars propositionis praecedens coputam. Vollständiger tautet tliess aller
dings in Quaest. s. Occ. Qu. 2 ad Isag.: Hoc nотeн „ subiectum" dicitur quadrupliciter:
uno modo quantum ad existentiam ; secundo modo subieclum praedicationis
; .... tertio subieclum alicuius passionis ; quarto modo aliquis terminus
communis praedicabitis de omnibus subieclis conclusionum scitarum in aliqua scientia.
234) C. 9, f. 4 v. A: Visis quibusdam lerminis verificabitibus tam de termini s
primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo
de terminis secundae intentionis vel impositionis Terminus primae intentionis
vocatur itle terminus mentalis, qui est significativus rerum non ea ratione, qua sunt
signa Secundae intentionis dicitur terminus [mentalis, qui naturaliter est signi
ficativus rerum ea ratione, qua sunt signa. ... Termini primae impositionis sunt
termini vocales vel scripti, qui sunt signa aliquorum ad plocitum non ea ratione,
qua itla ulterius sunt signa aliorum. ..... Secundae impositionis sunt termini vocales
vei scripli ad plocitum instituti significativi aliquorum, quae ulterius sunt signa, et
ea ratione, qua itlo ulterius sunt signa aliorum.
235) Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad Isag. : Dico , quod non convertuntur universale
et praedicabite ; nam praedicabite dicit potentiam et universale dicit actum. Auch
diess ist eine Steigerung Occam's, s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v. В : Universale est terminus incomplexus, qui signi
ficative acceplus naturaliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aplus
natus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif
ferenter Nullum universale, prout hic accipitur universale, est substantia, quia
quitibet tatis terminus est aplus natus ingredi propositionem, sed nullo sub
stantia est talis, nam si sic, tune posset esse propositio, cuius subieclum esset Pari
siis et praedicatum in Auglia. Ebenso Quaest. s. Occ. Qu. 3 ad hag.: Nullum
universale est substantia simpliciter. Probatur: Omne universale potest ingredi pro
positionem, sed nullo substantia; si aliqua substantia posset ingredi propositio
nem, possibite esset, aliquando propositionem esse, cuius subieclum esset Parisiis et
praedicatum Romae Nego, quod substantia secunda sit substantia; sed bene
est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auctoritas sonans, aliquod uni
versale esse substantiam, exponatur sic, quod aliquod universale est de praedicamento
substantiae. Vgl. ebd. Anm. 773.
237) Quaest. s. Occ. Qu. 4 ad Isag.: Universalia, de quibus hic agitur, sunt
termini secundae intentionis vel impositionis; secundàe intentionis quoad terminos
mentales, secundae impositionis quoad terminos ad plocitum institutos, sicut sunt
termini vocales vel scripti.
64 XX. Albert v. Sachsen.
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott" an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche sie supponiren, denkt 238); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterschieben 239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, ßrito,
Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,
637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und
der Piatonismus sei sonach aus den Gründen , welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam's
Auctorität aber ist es, durch welche auch Albert dazu geführt wird, in
wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eb. Anm. 766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens" mentale oder als ein accidens in
anima zu bezeichnen 242). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegriff der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.), durch die betreffende Art der Supposition 243), und
wiederholt so auch Occam's Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
238) Ebend. 0«. 3: Respondetur concedendo, quod isÍt termini „deus" et „sol"
sunt termini universales; et ulterius dico , quad, licet non significant plura nec supponant
pro pluribus, tamen ex eorum impositione apti nati sunt supponere pro plu
ribus, unde, si qualitereunque fierent eras plures dit vel plures soles, praedicti ter
mini pro Ulis supponerent absque hoc, quod oporterel eos de novo imponere.
239) Ebend. Ou. í: Diceres tu, quod universalia sunt perpetua et aeterno per
Aristotelem primo Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.). Dico, quod Aristoteles intellexit,
quod termini universales, quoliescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,
unde secundum Aristotelem in perpetuum, cum formabitur hie terminus „homoi', pro
aliquo supponel in propositione.
240) Ebend. 0«. 2: Universale potest sumi tribus modis: in causando, et sic
est deus universalis; atio modo, quod concurrit ad plures effectus, et sic sol
est universale ; alio modo in praedicando sive in significando. ... De universalibus
in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. д«. 3: Uni
versale dicitur pluribus modis: uno modo pro signo distributivo, ut quando dicimus
„omnis"; .... secundo modo pro propositione, in qua subiieitur terminus communis
cum signo universali; alio modo in causalitale ; quarto modo in praedicatione
et significalione et suppositione , el isto ultimo modo accipitur in proposito.
241) Ebend. Qu. 3: St universale esset ens vel coniunetum cum ipsis singutaribus
vel separatum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .. . .nec polest dici, quod
sint coniuncta singuloribus ; tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis aliquod
universale esset coniunetum uni suerum singutarium, quam alteri, et sie esset
coniunetum cuitibet, et ita universalium esset mulliplicatio.
242) Ebend: Universale mentale est terminus communis existais in mente, qui
naturaliter est aptus natus de pluribus praedicari; tales nullius sunt linguae.
Universale vocale est terminus prolalus, qui secundum modum suae impositionis
est aptus natus praedicari Universale scriptum est terminus scriplus , qui oculo
eorporali videlur Quodlibet universale mentale est ens, nam omne, quod est
existens in anima, est ens, quia est accidens animae Quodlibet universale
vocale est ens, quia onme, quod est vox, est ens. ... Quodlibet universale scriptum
est ens, quia oculo eorporali videtur Quodlibet universale est ens per accidens.
243) Ebend. Qu. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni
versale est genus" hic terminus „universale" supponit materialiter ; nam quandocunque
terminus supponit pro itlo, pro quo impositus est ad significandum, supponit
personaliter; sed sic est de isto termino „universale", cum dicitur „Universale est
genus", nam hic supponit pro se ipso.
XX. Albert v. Sachsen. 65
„singulare" 244). Die Einzeln-Erörterung der Utliversalien , als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird , dass sie „non aequivoca"
sind 245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „non idem, diversus, differens" 24e) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (oh. Anm. 141),
als an Occam anschliesst; nur lässt er Buridan's vierte Art, d. h. descri
ptiva, wieder weg, wiederholt aber Occam's Ansicht, dass definitio und
definitum nicht das Nemliche sind 247). Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Urtheil „Homo est species" zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern, um sie nach Occam's Vorbild (vor. Absch.,
Anm. 877) zu beantworten 248). Was ausserdem noch über die Univer
salien folgt, bietet Wichts bemerkenswerthes dar 249).
Betreffs der Kategorien 'wiederholt Albert die Bemerkungen Occam's
über „praedicamentum" und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeit mehrerer Kategorien 2 50); auch folgt er der gleichen Auctorilät
darin, dass „ens" von den Kategorien nur homonym , nicht jedoch syno-
244) hog. C. 10, f. 5 r. A: Dupliciter capitur singulore; uno modo pro itlo,
quod est una res in numero, .... et sie universale est singulore, quia universale
est unus terminus ; .... secundo modo pro itlo, quod aptum natum est, unum et non
plura significare. Aehnlich Quaest. s. Occ. Qu. 1 ad /sao.: Dicitur singulore du
pliciter: uno modo quoad existentiam, alio modo quoad significationem ,
quod aplum natum est de uno solo praedicari et supponere. Ebenso ebend. Qu. 3.
245) C. 12, f. 5 r. B: Genus est terminus universalis incomplexus non aequivocus
praedicabitis de pturibus differentibus specie in eo quod quid est; et
notanter dicitur „non aequivocus" et non dicitur „univocus", quia tunc diffinitio ge
neris non competeret generibus mentalibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus"
erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 u. 15).
246) C. 12, f. 5 v. В : „Non esse idem" est in plus, quam „esse diversum",
quia chimaera non est idem homini, et tamen falsum est, quod chimaera sit dipersa
ab nomine „Diversum" est in plus, quam „differens", uude solum itia
dicunter differentia,, quae sunt sub eodem genere.
247) C.- 12, f. 5 v. В: Diffinitio pure quidditativa est, quae explicite indicat,
quid est res, et non ultra; diffinitio autem causalis est, quae explicat, quid
est res, et cum hoc et explicat, a quo vel de quo vel quanta vel qualis vel gratia
cuius sit res; diffinitio exprimens quid nominis est, quae explicat, quid per
nomen importatur et significatur Ex his infertur, quod haec propositio est
falsa „diffinitio et diffinitum sunt idem", nam qualitereunque accipiatur diffinitum ,
non est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gleichtau
tenden Stelle Quaest. s. Occ. Qu. 5 ad Isag. wird nur nolh hinzugefügt: Diffinitio
exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini
supponentis pro nullo, ut termini ,, vacuum".
248) C. 14, f. 6 v. В : Videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species".
Semper est conveniens, terminos accipere secundum suppositionem personalem,
nisi^appareat, quod propositiones aliter sint positae et intellectae ab aucloribus
Si praedicatum alieuius propositionis pertineat ad suppositionem simplicem vel materialem,
potest trahere subiectum ad supponendum simpiiciter vel materialiter ,
nisi sit aliquid aliud, quod prohibeat Signa universalia vel particuloria addita
termino communi existenti subieclo prohibent, ne praedicatum trahat subieclum
ad suppositionem materialem vel simplicem His praemissis dico, quod haec est
concedenda „Homo est species". Auf das gleiche Thema kommt er auch Quaest.
s. Occ. Qu. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund, warum das Ur
theit „Aliquis homo est species" unzulässig sei.
249) C. 15— 17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.
Anm. 842—858 anzuführen hatten, fehlt hier (abgesehen von gelegentlicher Benützung).
250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.
Рвлнтц Gesch. IV. 5
66 XX. Albert v. Sachsen.
nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch
Occam's, dass es eigentlich nur drei Kategorien gehe (vor. Absclin.,
Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein
falle, dass durch lnfinitation, d. h. durch Hinzufügung des „non" zu
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.
non = homo, non = arbor), lauter allgemeinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe251). Bei der Relation
eignet er sich Mayron's Unterscheidung in relativa aequiparantiae
und disquiparantiae an 252).
Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von supposilio folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso einthcilt wie jener'''53); aber die Defini
tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung der ganzen betreffenden
Theorie. So wird hier die supposilio simplex schärfer und präciser
von der personalis geschieden254), und die supposilio malerialis führt
zu einer Unterscheidung betreffs der significado naturalis, insoleme
dieselbe propria oder communis sein könne 255); desgleichen sind auch
die Arten und Unterarten der supposilio personalis mit einer merk-
251) Quaest. s. Occ. Qu. de suffic. praedicam.: Dico, quod hoc nomen „ens"
non est univocum ad omnia sua inferiora (s. ebd. Anm. 860 f.); sed cum hoc dicuntur
esse decem generalissimo univoca ad eorum inferiora; et talia non sunt plura in usu,
quam decem non aequivalentia in significando; et hoc in terminis finitis, licet nihit
prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si termini de praedicamento substantiae
infinitentur , tunc omnes termini, qui ante infinitationem erant singulores et
minus communes, post infinitationem fiunt generalissimi et maxime cummunes. Se
daño Ou. 4 De quantit. commentirt Albert ausfuhrlich Occam's Angaben über die
Nicht-Substanzialitât der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestiones betreffs der übrigen Kategorien. bei der Relation erscheint
ihm nur die Terminologie „ad aliquid" als die richtige, quia nomen „relotio" non
est vere praedicabite essentialiter de istis terminis ,jlaler, filius, dominus'1.
252) Log. C. 21, f. 9 v. A: Relotivorum quaedam dicuntur retativa aequiparan
liae, quaedam disquiparantiae. Retativa aequiparantiae sunt , quae non differunt nisi
casu, et non connotatione, sicut se habet simite ad simite Retativa disquiparan
liae differunt ratione et connotatione , ut pater, fitius. S. ebd. Anm. 538. .
253) L. II, c. 1, f. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebeud. : Suppositio simplex est statio seu acceptio termini voculis vel
scripti in propositione, qui accipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad si
gnificandum. Et notanter dico „termini vocalis vel scripti" ad significandum , terminum
mentalem non posse supponere simpliciter, sed materialiter vel personaliter;
el simititer notanter dixi „cui non imponitur ad significandum" , quia, si terminus
supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad significandum, tunc
non supponeret pro ista simpliciter, sed personaliter.
255) C. 3, f. 11 r. B: Suppositio malerialis est acceptio termini, qui accipitur
pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimiti eodem modo vel aliter supponente, et
cui non imponitur ad significandum, nec itlud, pro quo supponit, naluratiter proprie
significal Significant aliqua naturaliter proprie el atiqua naluraliter rommuniter;
iste enim terminus mentalis „homo" dicitur naturaliter proprie significare, quod
significat ex impositione voluntaria, per terminum ad ptacitum institutum, qui subordinalur
termino mentali , .... et quando hic terminus mentalis supponit pro aliquo
tali, non supponit materialiter, sed personaliter. Iste autem terminus mentalis dicitur
significare naturaliter communiter, quod ab Ulo significatur , sed non per terminum
subordinntum , el tunc supponit materialiter, v. g. si formaretur haec
propositio in mente „Homo est terminus mentalis". Vgl. ebd. Anm. 880.
XX. Albert v. Sachsen. 67
würdigen Umständlichkeit und Vorsicht definirt 256). Die hierauf folgen
den fünfzehn Regein sind mit Auswahl aus Hundan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue hinzugefügt25'); hingegen die zehn Regeln
der suppositio relalivorum „hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpft 258).
Bei der ampliatio sodann vermehrt er die Regeln Buridan's um drei
und fügt Vorsichtsmassregeln betreffs der Umkehrung der ampliativen
256) C. 4, f. 11 v. A : Suppositio personalis est acceptio termini vocalis vel
scripti, pro quo est impositus ad significandum, vel est aeccplio termini mentalis pro
itlo , quod naturaliter proprie significat (s. vor. Anm.) Suppositio personalis
communis est aeccptio termini communis pro quolibet, apponendo alias conditiones
positas in dißnitione suppositionis personalis. . . . Suppositio personalis discreta est
aeccptio termini discreti vei, communis cum pronomine demonstrative pro uno tantum.
Suppositio determinata est acceptio termini communis pro quolibet, quod significal
ex impositione vel naturaliter proprie, sub quo virtute talis aeeeptionis licet
fieri descensus ad sua singuloria per propositionem disiunetivam. . . . Suppositio con
fusa tantum est aeccptio termini pro quolibet, quod significat ex impositione vel na
turaliter proprie, sub quo licet fieri descensus ad sua singuloria per propositionem de
disiunclo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunetivam nec copulotivam
(C. 5, f. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est aeccptio termini vocalis
vel scripti copulotive pro quolibet vel qualibet vel quantolibet pro singulis generum
vel generibus singuloium secundum exigentiam sibi appositi, cui impositus est ad
significandum, vel acceptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibel vel qualitibel,
quod naturaliter proprie significat sic, quod sub eo contingit descendere copulotive
ad ea, pro quibus supponit (f. 12 r. A) Ad habendum descriptionem suppo
sitionis confusae distributivae mobitis non oportet nisi addere .... litteram „uniformiter",
et ad habendum descriptionem immobitis addatur littera
„difformiter" ; ei intendo per litteram „uniformiter descendere", quod omnes sin
gulores sunt eiusdem qualitatis, sed descendere difformiter est, quando non omnes
singutares sunt eiusdem qualitatis.
257) C. 6 n. 7, f. 12 v.B— 13 r. B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber 1 u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,
3, tí, 7, 8, 9, 12, 15, l6, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid mobititat immobilitatum,
immobitUat mobititatum, s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
258) C. 8, f. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.,
Anm. 890) Quandoque relotivum ponitur in propositione categorica, quandoque
in hypothecia hopositio affirmativa categorica, in qua ponitur terminus rela
tivas, aequivalet uni propositioni copulativae hypotheticae Propositio negativa
categorica, in qua ponitur terminus relotivus, aequivalet uni disiunetivae hypotheticae.
Regutae: 1) Relotiva accidentium non supponunt pro Ulis, pro quibus supponunt
sua antecedentia 2) Relativum diversitatis non supponit pro itlo, pro quo
suum antecedens 3) Relotivum identitalis non rcciprocum non supponit pro
alio, quam pro itlo, pro quo supponit suum antecedens 4) Relotivum identitatis
reeiprocum, quod non est possessivum , non supponit pro alio, quam pro quo suum
antecedens, v. g. „Socrates ditigit se". ... 5) Relotivum identitatis rcciprocum, si
est possessivum, supponit pro aliquo importalo per terminum, cui additur, quod est
possessio rei 6) Loco relotivi, cuius antecedens est terminus singularis, licitum
est ponere terminum eonsimitem suo antecedenti, ul „Socrates currit et ipse disputat".
7) St antecedens est terminus communis, non est licitum ponere terminum communem
vel eonsimitem (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relolivorum sit
regulo 8) Retativa accidentium et retativa diversitatis non habent eandem suppositionem
sicut sua antecedentia. ... 9) Relativum identitalis supponit eodem modo sicut
suum antecedens 10) Si antecedent distribntum ponitur in una propositione et
relotivum suum in alia ita, quod distributio unius non cadal super distribulionem
alterius, tune non esset inconveniens, loco relotivi ponere suum antecedens distribulum.
5*
68 XX. Albert v. Sachsen.
Urtheile hinzu 259); auch für die appellatio gibt er eine neue Formulining
von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt 2 0ü).
Die darauf folgende Lehre vom Urtheile beginnt mit einer äusserst
complicirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn. , Anm.
887— 903), indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan's complexio (ob. Anm. 103) beigezogen wird261).
Anderwärts weist Albert auch auf die occamistische Eintheilung des Ur
lheiles in mentalis, vocalis, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfältigen Grunde den Vorrang zuweist 2e2)-
Der üblichen, triplex materia (s. Abschn. XVII, Anm. 155) gibt er die
259) C. 10, f. 15 r. B: Amplialio est acceptio alicuius termini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc, quod actualiter est, pro quo accipi denotatur. Hierauf fol
gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ausserdem: 7) Terminus supponens
respectu verbi „contingit" ampliatur ad supponendum pro eo , quod est vet contingit
esse. 8) Terminus, qui subiicitur respectu participa temporis praeteriti, quamvis co
pulo sit praesentis temporis, amplialur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) Copulo
existente de praesente, pruedicato vero de futuro, subiectum amplialur ad supponen
dum pro eo , quod est vel erit. Sodann aber fügt er noch hinzu: Cirea proposi
tiones, in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliutivi, bene caute procedendum est
quoad earum conversiones; unde pro regulo observandum est, quod, sicut sub
ieclum erat ampliativum in convertenda, sit etiam ampliativum in convertente,
v. g. „Altquis homo est generandus" debet sic converti „Atiquod generandum est vel
erit homo".
260) C. 11, f. 16 r. B: Appellotio est proprietas praedicali; sotemus enim
dicere, praedicatum appellore suam formam in ordine ad verbum, quod est coputa.
Ùanlur reguloe: 1) In propositione de praesenti praedicatum appeltat sunm
formam 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellot
suam formam 3) In propositione de futuro praedicatum sequens verbum ap
pellol suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „potest" appellol
suam formam 5) Ponitur ab aliquibus , quod respectu verborum activorum vel
passivorum, quae possunt transire .... (z. B. cognoseo u. dgl.) , ...dictio adiectiva
sequens verbum non solum appeltat suam formam, verum etiam complexionem eius
ad substantivam dictionem. Ueber letzteres s. Buridan ob. Anm. 111.
261) III, 1, f. 17 r. A: Propositionum quaedam sunt categoricae, quaedam vero
hypotheticue, quaedam vero categoricae voce, tamen hypotheticae in significando , ut
exclusivae, exceptivae, reduplicativae et aliae. Item propositionum categoricarum,
quae non aequivalcnt hypotheticis, quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhaerentia, quaedam vero modales sive de inhaerentia modificata Item catego
ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis, quaedam
de non ampliatis; item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam sunt de
praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro; item categoricarum de
praesenti quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio adiacente.
Item categoricarum quaedam sunt de extremo incomplexo, quaedam de extremo
complexo; item categoricarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione
alicuius coniunctionis vel adverbii, quaedam cum interpositione; item
sine interpositione quaedam de complexis ex substantivo et adiectivo vel ex
recto et obliquo , quaedam de complexis ex determinatione et determinabiti ;
cum interpositione quaedam de extremo disiunclo, quaedam de copulolo,
quaedam de conditionato , quaedam de locali, quaedam de temporali, quaedam
de causali Propositionum categoricarum alia universalis, alia particuloris , alia
indefinita, alia singutaris (f. 17 v. A) Item propositionum alia affirmativ a, alia
negativa.
262) Quaest. s. Occ. Perierm., Qu. 1 De enunt. : Non omnis propositio est oratio ;
patet de propositionibus mentalibus el simititer de scriptis Propositio vocalis
est aptior ad exprimendum mentis conceplum, quam aliae propositiones ; nam
vocalem possumus facere in lumine et in tenebris, sed scriptas non nisi in lumine ete.
XX. Albert v. Sachsen. 69
Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta
sein kann , je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge
kehrt263); auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
„est" im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten , während
er selbst eine „restringirende Supposition" für den richtigen Erklärungs
grund häll26^). Eine Frage betreffs der Casus obliqui, welche Occam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er
in erträglicher Weise265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereien
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 26e). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam's (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbringt 267), sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegriffes an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 268). Die Lehre von den
263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: Illa propositio dicitur esse in naturali materia,
quando praedicatum naturaliter inest subieclo, et itlo dicitur esse in naturali materia
directe; sed quando subiectum inest naturaliter praedicalo, dicitur esse in materia
naturali indirecte Illo propositio est in materia contingenti, quando praedicatum
inest subieclo accidentaliter transmut abitiier vel e converso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale", vgl, ob. Anm. 232).: lilo propositio dicitur esse in
materia remota, quando praedicatum nullo modo polest inesse subiecto nec subiectum
praedicato.
264) Ebend. 0«. 1 De verbo: Illud commune dictum, quod semper hoc verbum
„est" est nota eorum, quae de allero dicuntur, diversi diversimode exponunt;
alii sic, quod est praedicatum vel pars praedicati; aliter, quod praedicat
praedicatum de subieclo; aliter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecto Alia adhuc potest esse expositio, quod „est'' fatit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod est, qualiter non facit
de subieclo; unde est possibite, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel
fuit vel erit, praedicatum autem solum pro eo , quod est, cum ut „Homo est mortuus". sit verbum praesentis,
265) Ebd. Qu. 3 De nomine, woselbst die Frage, was in Urtheiten wie z. B.
„Hominis asinus currit" oder „Quitibel hominis asinus eurrit" das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliquus allein,
sondern die ganze Wortverbindung das Subject sel.
266) Ebd. Qu. De nom. et verb. transp. : Non est eadem sententia „Semper
homo fuit" et „Homo fuit semper" ; prima enim est vera, secunda autem falsa, et in
prima „homo" supponit confuse tantum, in secunda autem determinate Varialur
sententia „Socrates bonus est clericus" et „Socrales est bonus clericus" Istae
non idem significant „Homo est albus" et „Homo albus est' ex eo , quod in secunda
ablota est determinatio a suo determinabiti. S. Abschn. IV, Anm. 216.
267) Log. III, 2, 17 v. B: Signum universale est, per quod denotatur terminus
communis stare pro quolibet suo supposito per modum coputationis , pro quo aptus
natus est distribui Signum particulare est, per quod denotatur terminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis Quaedam di
cuntur distributiva substantiae , quaedam vero accidentis'. Distribntivorum substantiae
alia sunt distributiva pro partibus integralibus , alia pro partibus
subicctivis; et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominativo,
ut „omnis, nullus, quitibet", alia solent addi indifferenter, ut „unusquisque" .
.... Distribulivorum substantiae pro partibus subicctivis quaedam distribuunt pro
omnibus, quaedam vero pro aliquibus, ut „neuler, uterque" (die letzteren gram
matischen Eintheitungen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, f. 18 r. A: fiesfai videre, quae propositionum habeant piares causas
veritatis, utrum propositio de termino distributo, vel propositio de termino non distri
70 XX. Albert v. Sachsen.
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass
in denselben die Copula eine modificirte ist, wornach, wie wir bereits
hei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, während der
sensus composilus den lnhärenz-Urtheilen beizuzählen ist269); auch er
wähnt er, dass die Vermehrung der Modalitäten durch die Ausdrücke
„scitum , opinatum" u. dgl. (s. bei Occam , vor. Abschn. , Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdem muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus composilus die Angaben Occam's (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der modalen Urtheile wesentlich modifi
caren 270), sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigt271).
In merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Urtheil,
dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versucht 27 2).
Er nimmt nemlich, wie schon Buridan gethan hatte (s. ob. Anm. 81),
die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,
bulo Dico, quod omiis propositio de aliquo termino communi non distributo
habet vel habere polest sibi consimitcs in forma plures causas veritatis , quam pro
positio de eodem termino distributo.
269) Quaest. s. Оce. Perierm., Qu. 2 De enunt.: In ista „Homo de necessitate
est animat" hoc aggregatum „de necessitate est" potest dici copulo verbalis , sc. co
pula modificata ; et ergo cntegoricarum quaedam sunt de copulo modificata et quaedam
de coputa non modificata Propositiones modales debent dici categoricac ,
quod ista „Socralem currere est possibite" est vere categorica de simplici inhacrentia
el, licet communiter vocetur modalis, tamen secundum veritatem non est ita; unde so
lum propositiones, quae modales divisae, vere sunt modules, ittae aulem, quae dicuntur
modales compositae, non in veritate sunt modales, licet sic vocentur Exclusivae
et excepticac et reduplieativac et ittae, quae sunt de verbis „meipit" el „desinit",
aequivalent propositionibus hypotheticis , et simititer, in quibus ponitur verbum
„fit" vel „corrumpitur".
270) Log. Ill, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalium quaedam sunt modales
reputatae ab omnibus, quaedam vero non reputatae ab omnibus modales, in
quibus copulo verbalis determinate aliquo istorum modorum „scitum, creditum, opina
tum" Proprie loquendo propositiones divisae dicuntur modales, propositiones vero
compositae dicuntur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliter , ut „Hominem
possibite est currere", aliquando verbaliter, ut „Homo potest currere", aliquando
adverbialiter , ut „Homo possibititer currit" Ad veritatem compositarum requiritur,
modum esse verificabitem de propositione correspondente dicto istias propositionis ;
.... ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritur, quod modus sit veri
ficabais de propositione composita ex pronomine demonstrante itlud, pro quo supponit
subiectum, el praedicato eiusdem propositionis Propositiones modales divisae sunt
ciusdem quantitatis, cuius sunt propositiones correspondentes.
271) Quaest. s. Occ. Perierm. Während beim zweiten Theite des Buches De
interpr. Albert in Qu. 1—3 nur Exercitien aus der Lehre von Consequentia vor
nimmt, erörtert er in Qu. 4 die Negation der modalen Urtheite: llloe dicuntur mo
dales compositae, quorum subiectum vel praedicatum'est ipse modus, ut „Possibite est,
Socratem currere" vel „Socratem currere est possibite" Dicuntur divisae ,
quorum nec subiectum nec praedicatum est ipse modus, sed sic se habent, quod suae
coputac pars est ipse modus, ut „Deum necesse est esse" In modalibus divisis,
quae vere dicuntur modales, contradiclio sumitur penes negationem praepositam verbo,
intelligendo per verbum infinitivum, qui est pars dicti totalis.
272) Ebend. 0«. 3. De enunt. : Omnes hypothetical dicuntur affirmativae , in
quibus nota hypothelica uffirmatur; ittae autem negaticae, in quibus negatur.
XX. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nothwendigkeit, sondern auch, — was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —, jene des „scitum, dubium"
und sogar des „concedendum" ; so behandelt er das copulative 273), das
disjunctive274), das conditiouale 275), und das causale Urtheil 27 ü); karger
allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch
letzterem er jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung ausgedrückt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile , welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
haben (vgl. vor. Abschn. , Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv-
Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen
„solus" und „unicus" hinweist, sondern auch in den von ihm formulirten
Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
273) Log. III, 5, f. 19 г. В : Ad veritatem coputativae requiritur, quod utraque
pars sit vera Ad falsitatem sufficit, alteram partem esse falsam Quod
sit possibilis, requiritur, quod una pars sit alteri compossibitis Quod sit impossibitis,
sufficit, quod partes sint incompossibites Quod sit scita, requiritur,
utramque partem esse scitam Quod sit dubia, sufficit, unam partem esse dubiam.
Quod sit eonecdenda, non sufficit, unam partem esse concedendam, unde in casu
quaelibet pars est concedenda, et tamen copulotiva est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligatoria hin).
274) Ebeud. : Ad veritalem disiunctivae affirmativae sufficit, unam partem esse
veram Disiunctiva negativa aequivalet uni coputativae, ad cuius veritutem requi
ritur, utramque partem esse veram Ad necessitatem disiunctivae, semper intelligendo
affirmativae, requiritur, quod altera pars sit necessaria Ad possibititatem
sufficit, alteram partem esse possibitem Ad impossibititatem requiritur, quod
utraque pars sit impossibitis Quod sit scita, sufficit, alteram partem esse scitam.
Quod sit dubia, requiritur, quod utraque pars sit dubia.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliqui , quod requi
ritur, quod antecedens non possit esse verum, nisi consequens sit verum. Hoc non
valet; requiritur, quod impossibite est, qualitereunque significat antecedens, esse,
quin, qualitereunque significat consequens, sit, si formetur. Ad falsitatem oppositum
requiritur Ad necessitatem idem requiritur, quod ad veritalem Ad impossi
bititatem sufficit idem, quod requiritur ad falsitatem Quod sit scita, requiritur,
quod sciatur, quod impossibite sit, sic esse, sicut significat antecedens, quin sic sit,
sicut significat consequens Quod sit dubia, sufficit, quod dubitetur.
276) Ebend. : Ad veritalem causalis affirmativae requiritur, quod itlud, quod
significatur per antecedens, sit causa, quare sic est, sicut significalur per consequens.
Ad falsitatem sufficit, quod non sit causa Ad veritatem causalis negativae,
si negatio praeponitur toli causali, sufficit, quod non sit causa; si vero
negatio ponatur post primam calegoricum, requiritur, quod prima pars sit vera
el eliam sic esse, sicut prima significat, non sit causa sic esse, sicut secunda signi
ficat Ad necessitatem requiritur, quod utraque pars sit necessaria et antecedens
sit nccessario causa consequentis Ad possibititatem requiritur, quod utraque pars
sit compossibitis alteri Ad impossibititatem requiritur, quod partes sint incom
possibites Quod sit scita, requiritur, quod itlud sciatur, quod requiritur ad eius
veritatem.
277) Ebend. f. 19 v. B: Ad veritatem temporalis requiritur, quod in eodem
tempore ita sit, sicut significant calegoricae Ulius temporalis Ad falsitatem requi
ritur oppositum itlius.
278) Ebend.: De locali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur
adverbia non denotantia motum, quaedam autem, in quibus ponuntur adverbia denotantia
motum. Ad veritalem primarum requiritur, quod ita fiat in eodem loco, sicut
suae calegoricae significant Ad veritatem localis, in qua ponitur adverbium denotans
motum, aliquando sufficit, quod sit idem terminus ad quem, aliquando
requiritur, quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alterius, v. g. „Socrates
vadit Romam, unde revertitur Ploto". Ad falsitatem sufficit oppositum itlius.
72 XX. Albert v. Sachsen.
,.iineigentlielien" (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach
lichen Verhältnisse der Aussage beruht279); sodann reiht er die Exceptiv-
Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uncigentlicher Bedeutungen
des „praeter" mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen280),
und nocli schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam , ebd. Anm.
923 fi'.), was er über die reduplicaliven Urtheile vorbringt281); betreffs
aber der Verba „incipit, desinil" schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Üccam an 282). —
279) C. 6, f. 20 r. A: Sequitur de proposilionibus aequivalentibus hypotheticis
et primo de exclusivis „ Solus" aliquando tenelur categorem&ticc et tunc
denotat privationem societatis, aliquando syncalegorematice „Unicus"
denotat exclusionem solum in itia specie, de qua est subiectum Regutae: 1) Si
dictio exclusiva addatur subiecto, propositio exponUur per coputativam compositum ex
una affirmativa et alia negativa cum hoc retativo diversitatis „aliud" 2) Si
addatur praedicato, exponenda est simititer 3) Si praedicatum est terminus connotativus,
improprie exponitur sic: „ Socrates est tantum albus" exponitur „ Socrates
est albus el Socrates non denominatur aliquo alio accidente"; proprie lutem ex
ponitur sic „ Socrates est albus et Socrates non est aliud ab albo" 4) Si dictio
exclusiva additur tam subiecto quam praedicato, exponenda 5) Si additur copuloe, exponenda est sie, sicut quando eastddipetrurpprriamedaimcarteogutam.
6) Si negatio praecedit dictionem exclusivam, est exponenda per disiunetivam
7) Ab exclusiva affirmativa in rectis ad universalem de terminis transpositis est bona
consequentia 8) Quando dictio exclusiva additur termino significanti totum in
tegrale, propositio potest exponi proprie et improprie 9) Item, quando dictio
exclusiva additur termino significanti numerum 10) Quando additur termino
communi distributo habenti plura supposita, polest exponi proprie et improprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: Dictio „praeter" polest leneri proprie et tunc est excep
tiva: alio modo improprie et hoc est tripliciter: negative, ut „Socrales praeter Plotonem
currit", h. e. Socrates currit et Ptato non currit; additive, ul „Socrales debet
solvere decem libras praeter expensas"; subtractive, ut „Socrates debet
solvere decem libras praeter hoc, quod solvit" Prima conditio est, quod subieclum
sit terminus communis ; secunda, quod praedicatur de excepto et exceplum sit
minus; tertia, quod praedicatum verificelur de aliis, quam de excepto;
quarta, quod subieclum capialur cum signo universali Regutae: 1) Propositio in
toto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falsifican per exceptionem s
2) Sub subiecto propositionis exceplivae contingit descendere 3) ¡Von debet fieri
descensus cum exceptione 4) Ad affirmativam exceplivam sequitur particuloris
affirmativa et simititer particuloris negativa 5) Nunquam fit exceptio nisi a loto
universali vel a loto communi 6) Ab inferiori excepto ad superius exceptum non
valet consequentia 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva est falsa.
Folgen fünf Sophismen.
281) C. 8, f. 22 г. В: „Inquantum" aliquando tenet concomitative , aliquando
causaliter (s. vor. Abschn., Anm. 924) Ad veritatem reduplicativae, in qua sunt
duo termini simites, ut „Homo inquantum homo est risibitis" requiritur veritas
coputativae compositae ex quatuor propositionibus , ut quod homo sit homo, et
quod homo sit risibitis, el quod omnis homo sit risibitis, el quod, si aliquid est homo,
itlud est risibite Ad hoc quod reduplicativa sit possibitis vel impossibitis vel
dubia vel scita, requiritur hoc, quod requirebatur ad possibititalem vel impossibilitatem
copulotivae.
282) C. 9, f. 22 v. B: Propositiones, in quibus ponitur „ineipit" solent
exponi uno modo per positionem de praesenti el remotionem de praeterito cum additione
syncategorematis „ immediate" ; alio modo per remotionem de praesenti et
positionem de futuro Simititer „desinit" bft imaginantur, quod instans sit
una res indivisibitis Alii dicunt, quod eodem modo debent exponi in rebus permanentibus
el successivis lita tamen expositio non videtur esse bona Ideo
alius est modus, quod in Ulis verbis „ineipit" el „desinit" includuntur adverbio
XX. Albert v. Sachsen. 73
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigenthümlichkeiten" des Urtheiles , nemlich Umkehrung und Aequipollenz,
rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam's (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).
Indem somit hierauf die Consequentiae selbst folgen , finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei
Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch macht, sich
näher an Occam anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. Indem er die
consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und einem
consequens bestehende und durch eine „nofо" ausgesprochene Verhältniss
fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die signification, und theilt die consequentia einfach in
formalis und materialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simplex und ut nunc zerfällt 284). Für die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Occam) die con
sequentia materialis voraus , und indem er von dieser die consequentia
ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative Begriffe vorläufig
ausgeschlossen sein sollen 285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
consignificantia tempus breve Dieo, quod taies propositiones semper debent exponi
per affirmationem de praesenti; et non aliter exponendum est in permanentibus,
quam in successivis, quod itlud, quod incipit, prias incipiebat et prius erat, et
omne. quod desinit, adhuc desinel et adhuc erit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.
283) C. 10, f. 23 r. B: Dicto de terminis et eorum proprietatibus et de propositionibus
dicendum est de proprietatibus et habitudinibm propositionum ad invicem,
sicut sunt oppositio,. conversio et aequipollentia ; et primo de oppositione propositionum,
quia conversiones et acquipollentiae sunt consequenviae, ergo una cum aliis consequen
ts in sequenti determinabitur.
284) IV, 1, f. 23 v. B: Tractando de consequentty videndum est, quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nota consequentiae et quomodo dividitur Dieunt
aliqui, quod itta propositio dicitur antecedens, quam impossibite est esse verum
alia non existente vera; alii dicunt Wam, quam impossibite est esse veram alia
non existente vera, si formaretur Aliter dicendum est, quod sit itia, quae sic
se habet ad aliam, quod impossibite est, qualitereunque est significabite per eam, sic
esse, quin, qualitereunque alia signifieet, ¡ta sit A'oIо autem consequentiae dicitur
contunctio coputativa coputans antecedens cum consequente, per quam designatur,
antecedens esse antecedens et consequens esse consequens Consequentia autem est
propositio hypothetica composita ex antecedente et consequente et nota consequentiae.
Consequentiarum alia formalis alia materialis Consequentiarum mateiialium
quaedam sunt, quae vocantur consequentiae simpliciter, aliac quae vocantur conse
quentiae ut nunc.
285) C. 2, f. 24 r. B: Regutae cirea consequentins simplices: 1) Ad propositionem
impossibitem sequitur quaelibet alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1) 2) Ad quamlibet
propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2) 3) Ad quamlibet sequitur
quaelibet alia, cuius contradictoria non potest simal stare cum ipsa 4) Ad contradictorium
consequentis sequitur contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21).
5) Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens, et ad quid quid
sequitur antecedens, ad itlud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18) 6) Impossi
bite est, ex rem sequi falsum et ex possibiti impossibite et ex necessaria
non nccessariam 7) Si ad A cum aliqna necessaria sibi apposita sequitur B,
tunc В sequitur ad A solum 8) Quaelibet talis consequentia est formalis ,,So
74 XX. Albert v. Sachsen.
welche wesentlich Nichts anderes enthalten , als die in der Lehre vom
Urtheile (ob. Anm. 283) verschmähten Verhältnisse der Uiukelirung und
der Aequipollenz ; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die Inhärenz-
Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln , welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betreffen und hiebei
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen
Ürtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prädicate
stehe (z. B. „Omnis homo asinus non est"), — ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über
die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Unheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 28T), und sodann
crates est et Socrates non est, ergo baculus stal in angulo" 9) Si omnis causa
veritatis unius propositionis est causa veritatis alterius, tune mutuo se sequuntur
10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitalis et de eisdem terminis eodem modo
supponentibus et de eadem coputa, mutuo se sequuntur 11) Ad omnem propositionem
de termino distributo sequitur alia de etdem termino non distributo
12) Ad nullom propositionem de termino supponente confuse tantum sequitur propositio
de itlo termino supponente determinale non remota distribulione 13) A
proposittone habente plures causas veritatis ad propositionem liabentem pauciores non
valet consequentia 14) Quandocunque subiectum ampliatur et non est propositio
universalis, nulloe tales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nr. 1) 15) Consequentiae
non valent, quando propositiones sunt universales affinmtirae, ut „Оmne
A est В, ergo omne, quod est A, est B" , nam quaelibet itlorum potest habere unam
causam veritatis, quae non est causa veritatis alterius 16) Non sequitur „ Omnis
rosa est intelligi bitis, ergo omne, quod est rosa, est intelligibitc" ; posito enim, quod
nullo rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum 17) Non sequitur
„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum В est A" 18) In quibuscunque propositionibus
non ponitur aliquis terminus ampliativus, tales consequentiae (d. h.
wie die vorgenannten) sunt bonae.
286) C. 3, t. 25 v. B: Videndum est modo de consequcntiis in speciali unius
calegoricae de inesse ad aliam Begutae: 1) Nulla conversio per contrapositionem
est consequentia formalis 2) A propositione negativa de praedicalo
finito ad affirmativam de praedicalo infinito non est consequentia, 3) sed est
consequentia formalis ex hypothesi 4) Ab affirmativa de praedicato finito ad
negativam de praedicalo infinito est consequentia Die hierauf folgenden Regeln
betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.),
die Umkehrung, nemlich : 5) Ab universali affirmativa ad particularem affirmativam.
6) A particulori affirmativa vel indefinita ad particulorem vel indefmitam
7) A singutari affirmativa ad singulorem 8) Ab universali negativa ad univer
salem negativam 9) Ab universali negativa ad particutarem negativam
10) Ab universali negativa per modum loquendi inconsuetum, i. e. ubi negatio ponitur
post praedicatum, ad universalem negativam non est consequentia, quia non
sequitur „Omnis homo animal non est, ergo nullum animal homo est" 11) До
universali negativa de consueto modo loquendi ad particutarem negativam de inconsueto
modo est bona consequentia 12) Л particutari negativa vel indefinita
negativa non est consequentia 13) A d particutarem negativam de inconsueto
modo loquendi sequitur particutaris negativa de inconsuelo modo (vgl. hingegen vor.
Abschn. 941) 14) A singutari negativa ad singulorem negativam vel particu
tarem vel indefinitam vel universalem est bona consequentia.
287) C. 4, f. 26 г. В : Restat videre de conversione propositionum, in quibus
ponitur terminus ampliativus Regutae: 1) Ab affirmativa ad affirmativam est
bona consequentia 2) A negativa ad negativam non est consequentia
3) Non sequitur „Homo est mortuus, ergo mortuum est homo" 4) Вene sequi
XX. Albert v. Sachsen. 75
fiber jene, in welchen ein casus obliquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war, wenn z. B. in dem Urtheile
„In der Mauer ist ein Stein" das Wort „Mauer" als Subject be
zeichnet wurde 288)- In gleicher Weise werden sodann noch die modalen
L'rlheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Obiges
(Anin. 269) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht bloss der sensus
divisus seine betreffenden Regeln erhält289), sondern auch der sensus
composilus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird 290).
tur „Homo est mortuus, ergo mortuum est vel fuit homo" 5) Sequitur „Nullum
mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuum" 6) Sequitur „flullus
homo est mortuus, ergo nulluni mortuum est homo" 7) Sequitur „Album fuit
nigrum, ergo quod fuit nigrum, est vel fuit album" 8) St praedicatum cum
copulo est implicitum in eodem verbo, tunc, si praedicatum potest exprimi cum
copulo, fiat conversio, ul „Homo currit, i. e. homo est currens" ; si aulem
propter defectum vocum in grammatica non potest fieri talis explicatio, debet
exponi, ut „Homo amatur, ergo quod amatur, est homo" 9) Si est propositio
de „est" secundo adiacente, debet resolvi, si volumus eam convertere, in „est" tertium
adiacens 10) Si subiectum cum copulo est implicitum in verbo, debet fieri ex
plicatio, «Í „Decel le benefacere, i. e. deceiis est te benefacere".
288) Ebend. f. 27 r. A : Cirea conversiones propositionum de obliquis ,
duplex est opinio; una, quae ponit, quod si ante verbum ponatur solus obliquus,
iste obliquus est subiectum, v. g. „In muro est lopis", haec dictio ,,muro" est
subiectum Alia opinio ponit, quod nunquam obliquus potest esse subiectum
propositionis Secundum primam opinionem propositio debet resolvi in propositionem
de subiecto recto per additionem relolivi „cuius, ad quem, a quo" vel
huiusmodi, v. g „murus est, in quo tapis est", el hoc facto fiat conversio
secundum regutas Secunda aulem opinio bene concederet, quod istae sunt bonae
conscquentiac , sed non sunt conversiones, quia non fit de subiecto praedicatum
luxta aulem secundum opinionem supponendus est rectus, ut „Hominis est
asinus", i. e. „Aliquid hominis est asinus" et tunc itia convertenda est;
aul debet fieri explicatio, v. g. „Equum videt Socrates", i. e. „Equum videns esl
Socrates", el convertilur in „Socratcs est equ'um videns".
289) C. 5, f. 27 v. A: De modalibus divisis reguloe: 1) Propositiones de possibiti
el impossibiti per aequipollentiam mutuo se eonsequuntur dictis earum se habenlibus
simititer el modo dissimititer 2) Propositiones de impossibiti et necessario
se eonsequuntur modis se habentibus simititer et dictis dissimititer
3) Propositiones de possibiti et necesse se consequuntur diclis et modis se haben
tibus dissimititer 4) in omni propositione de necesse in sensu diviso subiectum
est amplialum pro his, quae sunt vel possunt esse 5) Ad nullum affirmativam
de necessario, si subiectum non sit restrictum per „quod est" , sequitur aliqua de
inesse nec e converso 6) Ad particutarem negativam de necessario non sequitur
aliqua de inesse 7) Ad universalem negativam, si subieclum non sit restrictum,
sequitur aliqua de inesse 8) Ad universalem de possibiti non restrictam non
sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmalivam de inesse sequitur particutaris
affirmativa de possibiti Nim folgen speciell de lerminis transposiiis, d. h. be
treffs der Umkehrung: 10) ad affirmalivam de possibiti sequitur particutaris affir
mativa de possibiti \l) ad nultam negativam de possibiti sequitur negativa de
possibiti 12) ad nultam de necessario praeter ad universalem negativam
13) ad nultam de contingenti ad utrumlibel 14) ad omnem de contingenti
modum affirmalivam habentem sequitur alia de possibiti.
290) C. 6, f. 28 г. В : Videndum est de propositionibus, quae dicuntur modales
in sensu composite Regulae: 1) A particntari ad universalem sine transpositione
lerminorum est bona consequentia 2) Universalis affirmativa convertitur per
accidens 3) Omnes praeter universalem affirmalivam convertuntur simpliciter
4) Omnis, in qua modus subiieitur, convertitur simpliciter praeter particulorem nega76
XX. Albert v. Sachsen.
In der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinitäl sichern soll , nemlich
die Hinzufügung von „quod est" zum Subjecte des Obursatzes S92). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Combination der mög
lichen Schlussweisen vorgeführt 293), erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,
denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und
Celaro, für die zweite Stifeno und Robaco, für die dritte Lafepton,
Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch
eine Menge anderer Modf hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismen, in
deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri
butive Supposition, führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch
die drei Figuren hindurch 295). Jene Berücksichtigung, welche Occam
tivam 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sieul propositio
correspondens dicto per se converteretur 6) Omne particutare convertitur in
universalem de falso vel de impossibiti 7) Оntne dictum in propositione de contingenti
affirmativa convertitur secundum oppositam qualitatem in dictum contradictorium
8) Ad affirmativam de necessario sequitar suum dictum 9) Quidquid
sequitur ad dictum necessariae, est necessarium; et ita de possibiti 10) Ad
nultam affirmativam de possibiti sequitur aliqua divisa de possibiti 11) Ad
nullum affirmativam de necessario sequitur divisa de necessnrio.
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.
292) EbernI. f. 29 r. B: JVu//i syllogismi sunt formales sine ista additione
„omne, quod est" vel cum littera „nihit, quod est"; unde iste syllogismus non est
formalis „Omne animal est substantia, omnis homo est animal, ergo omnis homo est
substantia", quia invenitur instantia esse in aliis terminis; non enim sequitur „Omnis
deus est pater, omnis filius est dfus , ergo omnis filias est paler"; nam praemissae
sunt verae, et consequentia est haeretica; sed bene sequitur „Оmne, quod est deus,
est paler; filius est deus ; ergo filius est pater"; sed quia maior est falsa, non est
mirum, si conclusio est falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. В : In prima figura coniugationes et combinaliones sunt
utites et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celorent ete Notandum
est , quod quinque istorum modorum ulitium concludunt etiam istam , quae ad
eam sequitur; et ergo possumus habere duo nomina, sc. Barbari et Celoro (soll
jedoch jenes vorangehende „quinque", wie es ja auch möglich ist, zu Recht be
stehen , so ergeben sich Barbari , Barbaris , Celoront, Dariis, Cetantos) In
secunda figura sunt quatuor combinaliones utites el istae possunt assignari per
dictiones: Cesare, Camestres ete., et duo concludentes indirecte, quae possunt assi
gnari per ittas duas dictiones, sc. Stifeno et Robaco, et probantur per reduetionem ad
Festino et Baroco per sotam transpositionem praemlssarum (während sonach diess den
theophrastischen Schlussweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) In tertia figura sunt sex combi
nationes utites ef designantur per dictiones : Darapti ete., et tres indirecte con
cludentes, quae designantur per itlos dictiones, sc. Lafepton, Carbrodo, Rifeson, et
redueuntur ad Felopton ete. per sotam transpositionem praemissarum (die nemliche
Halbheit wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: De syllogismis ex terminis obliquis Aliquando
aygregutum ex recto et obliqua unica distributione distribuitur , sieul hic „Quitibel
1 hominis minus currit" ; aliquando solus obliquus distribuitur , ut „Cuiustibet
XX. Albert v. Sachsen. 77
den Schlüssen aus ampliativen Präraisssen hatte zu Theil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Syllogismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypothetischen" Prämissen , welche durch distributive Supposi
tion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w." 2ав), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (ob. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen, in welcheu der Mittelbegriff sich in den Prämissen nicht
gleich bleibt, sondern durch die sog. Inflnitation geändert wird297).
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung Buridan's lediglich an Uccam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Consequenz excerpirt 298); neu kommt dabei nur
hinzu, dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod est" hinweist 2"), und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciler" nennt 300).
hominis asinus curril" ; aliquando solus rectus distribuitur, ut „Hominis quilibet
asinus currit" SU regulo: Ex omni propositione de termino distributo,
sive iste terminus distribuais sit obliquus sive rectus, una cum alia, in qua sumitur
terminus sub isto termino distribute, est bonus sytlogismus , sive iste terminus distri
bute sit subieclum sive pars subiccli. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 r. B: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum ex propositionibus
hypotheticis reloticis , sit regulo: Ex propositione liypothetica relotiva de ter
mino distributo ulicuius praedicamenti in prima eius categorica et eius relotivo in se
cunda categorica, una cum alia, in qua sumitur atiquid de termino distributo respectu
eius, quod ei attribuitur , potest concludi itlud , quod relotivo attribuebatur , v. g.
„Quidquid emisti , itlud comedisti; crudum emisti; ergo crudum comedisti"
In tali enim modo arguendi per distributionem praedicamentorum et eorum retativa
non licet sub distributione unius praedicamenti sumere terminum alterius praedicamenti
praeterquam sub distributione praedicamenti substantiae; sub itlo enim possunt suint
termini aliorum praedicamentorum, nisi tunc ampliatio impediut; non enim se
quitur „Quidquid mihi dedisti, hoc habeo; bovem macrum mihi dedisti; ergo bovem
macrum habeo"; posito enim, quod ante messem mihi dedisses bovem macrum, qui
nunc sit impinguatus , conclusio est falsa Quando tamen non est amplialio,
bene valet (folgen noch Beispiele).
297) C. 11, f. 3¡0 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio varialo
penes finitum et infinitum, sit prima reguta : Nisi ampliatio impedial, in prima figura
valet syllogismus ex ambabus affirmativis ad conclusionem negativam, . si me
dium in prima praemissarum distribuatur ; v. g. „Оmne animal est substantia; omnis
tapis est non animal; ergo omnis lopis omnis substantia non est" Simititer
in secunda figura; . simititer in tertia Secunda regulo: In omni figura
ex ambabus negativis variato medio penes finitum et infinitum valet syllogismus ad
conclusionem negativam.
298) C. 12—18, f. 30 v. В — 32 v. A. Vgl. vor. Anselm., Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: Ex duahus propositionibus de possibiti divisis subiecto
non restricto per litleram „quod est" in prima figura sequitur conclusio de possibiti;
in secunda non vatet ad conclusionem de possibiti ; in lertia valet; ....
si prohibetttr ampliatio per litleram „quod est", non valet Ex ambabus de
necessario in prima figura sequitur conclusio necessaria quoad conclusiones di
rectas; in secunda figura subiecto non restricto per titteram „quod est" sequitur
necessaria; in omnibus modis tertiae figurae sequitur; subiecto restricto
seu ampliatione prohibente nec primus nec secundus nec tertius modus secundae
figurae valet.
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciler est necessaria. Ebenso C. 17,
f. 32 r. B.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Albert in sein Compendium
nicht auf (Occam hatte es gelhan, s. vor. Abschn., Anm. lOüli f1'.); wohl
hingegen müssen wir aus dem Commentare, welchen er zu derselben
verfasste, erwähnen, dass er ebenso wie Gregor von Rimini (s. ob. Anm. 49)
das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum conclusionis) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 30 sowie dass er für
die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke
„a priori" . und „a posteriori'1 und entsprechend das Adjectiv „posterioristicus"
gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctorität
ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
listischen Bedeutung berufen kann а02). Auch das principium identitatis
(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches hervor 3ua).
Im Compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen Theil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von
der „maxima" (d. h. propositio maxima) entwickelt3ü4). Die nähere
Darlegung, welche in den sämmtlichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus llispanus, modificirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Boethius, uud scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die Topen ab oppositis unter die loci medii einreiht заь).
301) Quaest. s. An. post. I, Qu. 2, f. 3 r. B: Signatum conclusionis scitae est
obiectum itlius propositionis, cui intelleclus assentit Signatum conclusionis est
verum lllud dicitur obiectum scientiae, quod terminal actum sciendi complexum,
sed ita est, quod signatum conclusionis terminat actum sciendi. Ebend. Ou. 1, f.
7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionis, qua coljnoscimus , quod ipsa formatur, et
apprehendimus significationem conclusionis; secunda est cognitio conclusionis
adhaesiva propter aliquam evidentiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppositum.
Ebenso ebd. Ou. 33, f. 23 r. B.
302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ex causis
ad effeclum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propter alia est demonstratio procedens ab effectibus ad causas, et talisquviodcaettuprotidsesmiomna ;
stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus
drucke „posterioristicus" begegnen wir ebend. 0«. 22, f. 17 v. A und öfter.
303) Ebend. Qu. 14, f. 12 v. A: Duplicia sunt prima principia: quaedam in
complexa, ut deus et intelligentiae, et de istis non est ad propositum ; alia sunt com
plexa , et itia sunt duplicia ; quaedam enim sunt , quorum rationes teiminorum
non manifeste se includunt vet excludunt (das Beispiel ist „ignis est calidas" oder
„reum barbarum sanol choleram", s. ob. Anm. 135) alia aulem, quorum raliones
terminorum manifeste se includunt vel excludunt , de quorum numero hoc principium
est „Verum est de quolibet esse vel non esse, et de nullo simut". Ebenso ebend. II,
Ou. 12, f. 29 r. B.
304) Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser
eigenthümlichen Verwendung der älteren Terminologie — s. Abschn. XII, Anm. 165
— entstand durch Vermitttung des französischen Sprachgebrauches die Bedeutung
unseres Fremdwortes „Maxime"), atius dicitur differentia maximae; locorum diffe
rentia maximae alius intrinsecas, alius extrinsecus , alius medius Locus maxima
dicitur regulo confirmativa consequentiae probalira Locus differentia maximae
est terminus vel termini, ex quo vel ex quibus componitur talis maxima verificabitis
de terminis positis iu antecedente vel consequente consequentiae per maximam firmatue.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist uemlich
hier: Loci intrinseci , und zwar zunachst о substantia: a definiiione , a description,
ab interpretatione , a synonymo, a differentia constitutiva speciei, a subiecto ad propriam
passionem; dann a concomitantibus substantiam: a tolo (subiectivoy integrati,
in quantitate, in modo , in tempore, in loco), a causa (efficiente , materiali , formali ,
XX. Albert v. Sachsen. 79
Unmittelbar ilarauf lässt er einen höchst ausführlichen casuistischen Commentar
zu Soph. lilenchi folgen 306).
Hieran schliest sich dann die Behandlung der Insolubilia an, deren
Begriff auch hier, wie wir es schon bei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 30 7). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
Insolubüe, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der betreffenden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ausspreche „Ich spreche Unwahres") annimmt, wie jene
Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die significalio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe
sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqua
nter) vom ohjectiven Tbatbestande abweiche 3Ü8). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller Insolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),
schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodus
(ob. Anm. 183) so genannten termini officiabiles, d. h. die Verba,
finati), a generatione et corruptione, ab usibus , a communitur accidentibus. Hierauf
loci extrinseci: a disparatis, a maiori, a simiti, a proportione, ab auetoritate. Zu
letzt loci medii: ab oppositis (contradiclorie, privative, retative), a coniugatis, a principalibus,
a casibus.
306) V, 1—12, f. 37 v. A—43 r. B.
307) VI, ], f. 43 r. fr: Nunc restat solvere insolubitia, non quod nullo modo
sint solubitia, sed quia solvere ea est difficite. Et exemptariter aliqua insolu
bitia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit facititer consideranti , quatiter ,
si aliqua alia formentur, possint solvi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
itlud insolubile: „Ego dico falsum" supposito, quod nihit aliud dicam nisi istam
propositionem „Ego dico falsum" ; et quaeritur, utrum propositio prolota a me sit
vera vel falsa. Si dicitur, quod sit vera, contra: ergo qualitereunque signifient, ita
est, et cum ipsa significat, me dicere falsum, ergo taliter est, quod ego dico falsum;
et cum nihit aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum", sequitur, istam
propositionem „Ego dico falsum" esse falsam; et per consequens non est vera, cuius
oppositum tu dicis Si autem dicas, quod sit falsa, tunc sic: lgitur taliter
est, qualiter ipsa significat, quia significat, se ipsam esse falsam; et si est taliter,
qualiter ipsa significat, sequitur, ipsam esse veram, et per consequens non falsam,
cuius oppositum lu dicis Respondetur , quod propositio praedicta est falsa et
significat, se ipsam esse veram, sed ad ipsam esse veram sequitur ipsam esse falsam;
et cum dicebatur „Si est falsa, cum ipsa signifieet, se esse falsam, taliter est,
quatiter ipsa significat", concedo; et cum ulterius dicitur „lgitur ipsa est vera", nego
consequentiam; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualiter
cunque ipsa significat, ita est, quod tamen oporterel ad hoc, quod esset vera
Sicul purum fit impurmn per cuiuscunque contrarii adven tum, ita propositio vera fit
falsa, quam cito significat aliqualiter aliter, quam est.
309) In analoger Weise werden nun noch folgende Insolubitia behandelt:
2) Propositio, quam profero, est simitis propositioni, quam profert Ptato, posito quod
Ptato proferat иnam propositionem falsam et nultam aliam, sc. „Homo est asinus",
el sit ista В; el propositio, quam ego profero sit ista „Nulta alia, quam ego profero,
est simitis propositioni , quam profert Ptato", et sit ista A. Tunc quaeritur, utrum A
sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est falsa", posito quod per litteram „haec"
demónstralur itlomet propositio, et vocctur B. Quaeritur , utrum haec propositio В sit
vera vel falsa. 4) Ponatur , quod Socrates dicat itlom „Ploto dicit falsum" et Ptato
dicat itlom „Socrates dicit verum". Quaeritur, utrum propositio dicta a Socrate sit
vera vel falsa. 5) Ponatur, quod non sint nisi tres propositiones , sc. „Homo est asi
nus" , „Beus non est" , „Omnis propositio est falsa". Tunc quaeritur, utrum tertia
80 XX. Albert v. Sachsen.
welche eine geistige Thäligkeil bedeuten , die hauptsächliche Rolle
spielen 310).
Den Schluss des Compendiums bildet die Lehre von Obligatio, wobei
Albert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des
pertinens und des impertinens vorausschickt311). Auch die hierauf
folgenden allgemeinen Regeln treffen im Ganzen dem Sinne nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
u. 194 f.), wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 31 2).
sit vera. 6) Ponatur , quod Socrates dicat, Plotonem dicere fulsum, et Ploto dicat,
Ciceronem dim e falsum , et Cicero dicat , Socralem dicere falsum. Tunc quaeritur ,
utrum Socrates dicat verum. 7) Dicat Socrates „Deus est" , et Plato dicat „Solas So
crates died verum", et non sint alii loquentes in mundo. Tunc quaeritur, utrum
Ploto dicat verum. 8) Sint tantum tres propositioncs in mundo, sc. „Homo est ani
mat", „Dens est", „Omnis propositio praeter exceplivam est vera". Quaeritur, utrum
tertia sit vera. 9) Dicat quitibet homo excepto Socrate „Dcus est", et Socrates dicat
„Omnis homo praeter me die it verum". f.0) Dicat Socrates „Deus est", et Ploto dicat
„Homo est animat", et Cicero dicat „Homo est asinus", et Mareus dicat „Tot dicunt
verum, quot dicunt falsum". Quaeritur, utrum quarta sit vera. 11) „Deus est et
aliqua coputativa est falsa", et sit sic, quod nulla alia coputativa sit in mundo,
quam haec ipsa. Tunc quaeritur, utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel atiqua
disiunetiva est falsa", et sit nullo alia disiunetiva in mundo. 13) „Si deus est, aliqua
conditionatis est falsa" , et sit nutta alia conditionalis. 14) „Deus est, igitur ista
consequentia non valet".
310) f. 45 v. В: Nunc videndum est de insolubitibus , quae veniunt ex actibus
nostris interioribus , sicut deeipi, errare, dubitare, fingere. Und von dieser Gruppe
werden hiemit angeführt: 15) Posito, quod in mente Socratis sit ista „Sociates decipitur"
et nullo alia, et Socrates credat, itlom propositionem esse veram, quaeritur,
an Socrates credendo, eam esse veram, dccipiatur. 16) Socrates fingit se esse sophistam,
posito quod fingere sit ostendere se talem, qualis non est, et quod sophista
ostendat se talem, qualis non est. 17) Possibite est, Socratem se scire errare, posito
quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum.
18) Posito quod itlo propositio „Rex sedet vel aliqua disiunetiva in hoc folio est Socrali
dubia" sit scripta in illo folio el nullo. alia, posito quod Socralem tateat, an
rex sedeat vel non, posito ulterius quod Socrates sit doclissimus in arte et inspiciat
banc propositionem in hoc folio, tunc quaeritur, an itia propositio sit seit a a Socrale
esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit talis conditionis,
quod non vult invadere Ptatonem, si Ploto non invadit eum, el Plato sit talis condi
tionis, quod non velit invadere Socratem, si Socrates vull invadere eum, el si Socra
tes non vull invadere eum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeritur, utrum So
crates invadit Ptatonem vel non.
311) VI, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: Obligatio est oratio composita- ex siynis
obligationis el obligalo Obligatum dicitur altera pars obligationis vel oppositum
depositi, ad quod concedendum infra lempus obligationis mediante obligatione et admissione
respondens obligalur Pertinens aHcui dicitur, quod ad ipsum sequitar
vel sibi repugnat Impertinens ulicui dicitur, quod nec sibi repugnat nec ad
ipsum sequitur. Bei pertinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe
obligationi tantum oder obligationi et admissioni oder obligato tantum oder obligato
et bene concesso pertinet.
312) C. 2, f. 47 r. B: Reguloe obligalionum : 1) Obligatum et ab aliquo admissum
et eodem tempore obligationis propositiim est ab eodem concedendum
2) Omne sequens ex obligalo et admisse vel concesso vel opposito bene negati est
concedendum 3) Omne repugnans obligato cum concesso vel cum opposito bene
negati seitum esse tale est negandum 4) Ad omne impertinens respondendum
est in tempore obligationis secundum sui qualitatem 5) Eadem propositio infra
idem lempus obligationis in uno loco proposita est impertinens, in alio loco propo
sita est pertinens 6) Durante tempore obligationis est certificando quaecunque
XX. Albeit v. Sachsen. 81
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.
163 — 17I) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Sinn wieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (— ganz richtig, denn ausser
dem slatuirt man eben unmittelbar sofort ein Insolubüe —) ; und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens , welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung
der impositio, welche er anderwärts vorbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren
lassen können314). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulativen und disjunctivcn
Urtheile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen315). Somit spricht
er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von positio simplex316)
qmestio 7) Ad quod sequitur contradiclorium, non est admittendum
Ь) Possibiti obligate et admisso , licet false, non tamen propter hoc est negandum
necessarium per se nec concedendum impossibite per se 9) Possibiti obligate et
admisso, licet false, non est inconveniens , concedere impossibite per accidens vel ne
gare necessarium per accidens.
313) C. 3, f. 48 r. Ii: Sex consueverunt pont species obligalionis, sc. impositio,
positio, depositio, petitio , sit verum, dubitalio Impositio est obtigatio, mediante
qua complexum vel incomplexum complexe vet incomplexe imponitur ad significandum,
tatem significationem intra lempus obligationis esse sustinendam (v. A)
Nunquam impositio est admittenda, ubi significatio itlius, quod imponitur, dependet ex
vertíate vet falsitate propositionis , in qua ponitur ; est enim e contra, quia veritas et
falsitas dependent ex significatione impositorum Impositio dependens dicitur ,
quae dependet ab aliquo actu utentis; cirea quam est regulo, quod non est admittenda
nisi sub conditione. Aus der grossen Zahl fon Beispielen sei irgend ein belie
biges (f. 48 v. B): lmponatur, quod Iiaec oratio incongrua „Hominem est" signifieet
tautum praecise, sicut ista „Dens est"; deinde propono tibi istam „Hominem est";
si concedis et bene respondes, sequitur, Aanе orationem „Hommem est" esse veram ,
et per consequens sequitur, incongruum esse verum : quod est falsum. Si autem neyas
vel dubitas, contra: Tu negas vel dubitas, quod cum vero el necessario seis esse con
vertible ; ergo mate respondes ete.
314) Quaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus potest imponi duobus mo
di's,- uno modo, quod, cum imponitur ad significandum aliquid de novo, destituatur a
signifieatione ems primaria; secundo modo, quod, cum imponitur aliquid de novo ,
non tamen destituitur a signifieatione primaria, sed obtinet antiquum cum nova
Terminus transcendens , sicut est „ens" vel „aliquid", non p'otest imponi primo modo
ncc secundo, nam iam significant onme ens, ergo ad nitiitum possunt imponi de novo.
.... Terminus mentalis non transcendens non potest imponi primo modo, bene
polest secundo modo Tam terminus vocalis quam scriplus non transcendens
potest imponi tam primo modo quam secundo Impositio, per quam impeditur
finis impositionis, non est admittenda.
315) Log. VI, 2, C. 4, f. 49 г. В: Duplex est positio; positio simplex,
quando ponitur propositio categorica; positio vero composita, quando ponitur propositio
hypothetica; *• ponitur copulativa, dicitur positio coniunctiva; si disiunctiva,
dicitur indeterminata ; si conditionalis, dicitur dependens.
31b) Ebend.: De positione simplici observanda est una regula: Possibite, licet
falsum, non repugnans obligationi nec admissioni nec his simul, est admittendum.
Eines der \ielen Beispiele (f. 49 v. B) : Sii rei veritas, quod non sint nisi tres ho
mines in mundo, sc. Socrates, Plato et Cicero, et quod Socrates solus loquatur. Tunc
pono tibi istam „Socrales tacet" ; admittenda est, quia possibitis, licet falsa. Deinde
pono Ubi istam „Aliquis homo loquitur"; concedenda est, quia vera et impertinens.
Fbanvl, Gesch. IV. 6
82 XX. Albert v. Sachsen.
und hierauf von positio composita, welche entweder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil betrifft 317), oder eine indeterminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt318), oder eine dependens,
wenn ein condilionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renascens , je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wird 3 19). Indem sodann die deposilio folgt, beschränkt er
sich auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (ob. Anm. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urlheilsforraen 32ü). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Eintheilung
in absoluta und respectiva 32t); und die noch übrigen zwei Formen,
Deinde propono tibi istam „Socrates loquitur"; neganda est, quia repugnons posito;
deinde istam „Ptato loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens formaliter; deinde
istam „ Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. Et si sic, videlur ,
aliquam particutarem vel indefinitam esse concedendam et quamlibet eius partem esse
negandam. Respondetur, quod hoc non est inconveniens ete.
317) Ebend. f. 50 г. В : De positione composita, et primo de coniuncta
est regulo: Quando ponitur aliqua coputativa, sive sit simplex sive ipsa composita,
videndum est, an aliqua pars itlius sit impossibitis ; et si sit tota copulotiva impos
sibilis, non est admittenda nisi in positione impossibiti; si aulem utraque pars eius
fuerit impossibitis , simpliciter non est admittenda ; si aulem partes sint possibites,
non tamen compossibites, iterum non est admittenda; si vero quaelibet pars sit possibitis
et quaelibet cuitibet compossibitis , est admittenda. Eines der Beispiele: Sit
rei veritas, quod nullus homo currat; pono tibi istam „Omnis homo currit et nihit
est tibi positum" u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. В : De positione indeterminata, qua ponitur propositio
disiunctiva, sunt reguloe: Videndum est, an utraque disiunctivae pars sit
possibitis vel ad minus una; et si sic, admittenda est; si vero nulta pars,
tunc non est admittenda. Quando utraque pars est possibitis vel una, ubicunque
ponitur, est concedenda Quando quaelibet pars est falsa et una earum non
sequitur ad aliam , quaecunque loco primo ponitur, est neganda Quando una
pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista, quae est consequens,
sive sit vera sive falsa, est concedenda.
319) Ebend. f. 51 r. A: Positio dependens dicitur, quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadens, quae est species positionis dependentis, dicitur, quando
aliquid positum cessat esse positum alio superveniente prius, quam dicatur „cedat
tempus" ; ..... v. g. sit rei veritas, quod Socrates sit niger , et ponatur, Socratem
esse album, donec proponatur aliquid negandum, quam cito proponitur aliquid negandum,
positio cadit. Positio renascens dicitur, quando aliqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) C. 5, f. 51 r. B: Depositio est obligatio, qua quis obligatus infra tempus
obligationis tenetur negative ad depositum respondere; simplex est, qua deponitur
categorica; composita, qua deponitur hypothetica Regutae: Omne depositum
infra tempus obligationis est negandum Omnis propositio repugnons deposito est
concedenda Antecedens ad depositum est negandum Sequens formaliter ex
deposito est negandum Cum aliquid deponitur, eius contradictorium ponitur.
.... Ad impertinens respondendum est secundum eius qualitates.
321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obtigationis obligans ad aliquem
actum cirea obligatum exereendum, .... et differt a positione, quia positio obligal ad
sustinendum Petitionum quaedam dicitur absoluta, ut „Feto le concedere, te
esse rationale" , et alia respectiva, ut „Felo te concedere primum propositum a me".
Regulo: Impossibite non est concedendum, nisi fiat petitio, ut impossibite con—
cedatur, et facta petitione, si fiat concessio, non est inconveniens, concedere impossibite.
XX. Albert v. Sachsen. 83
nemlich (s. Anra. 313) „sit verum" und „dubilatio", überlässt er über
haupt dem fleissigen Schüler zum Selbstnachdenken 322).
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu discutiren,
ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (ob.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte , welche er nach gewissen Gesichtspunkten
, gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategoremata , deren einige nur eines einheitlichen Satzes be
dürfen, andere hingegen, welche geminata heissen, einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthallenden Satz fordern ; die ersteren führen
sämmtlich auf distributio, sei es indifferent für Substanzen und Accidentien,
sei es ausschliesslich für Accidentien, wobei die ersteren dieser
abermals nach Occam's Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden 324). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begriffes distribuirt wird, welchem es beigefügt ist 325); dann
jene , wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begriffe beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit
322) Ebend. f. 51 v. B: Ex his, quae superficialiier dicta sunt cirea itlos
quatuor species obligationis , potest diligens scholoris videre, quid sit dicendum
ad alias species.
323) Ob rogatum quorundam schotarium deo favente quaedam scribam sophisroolo
ex parte diversorum syncategoreumatum difficultatem habentia Primo
tractabo sopilismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum,
secundo ex parte negativorum vel terminorum includentium negationem, tertio ex parte
copuloe praeteriti vel futuri temporis vel determinatae aliquo illorum modorum „necessario,
possibiti" ete., quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum sunt in multiplici differentia, secundum quod
talium syncategoreumatum quaedam sunt, quae non exigunt nisi unum verbum, ut
„omnis", quaedam, quae exigunt duo verba, ut „quotiescunque", et talia
ab auctoribus nominantur geminata Primo modo dictorum quaedam distribuunt
indifferenter pro substantiis vel accidentibus , quaedam autem pro accidentibus
solum ; distributivorum indifferenter quaedam pro partibus subiectivis ,
quaedam pro partibus integralibus ; distribulivorum pro partibus subiectivis
quaedam indifferenter pro omnibus, quaedam pro duobus; distributiva
pro omnibus aliquando adduntur termino simplici, aliquando termino compo
site lntendo declorare diversa sophismata secundum dictam diversitatem syn
categoreumatum.
325) Sunt primo difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum affirmativorum
distribulivorum pro omnibus partibus subiectivis, inquantum adduntur termino
simplici. Als solche folgen nun in ausführlichster Casuistik : 1) Omnis homo est
omnis homo (s. Abschn. XVII, Anm. 245). 2) Omnis phoenix est (s. ebend. Anm.
242 u. Abschn. XIX, Anm. 1S3 u. 908). 3) Omne animal fuit in area Noae (s.
Abschn. XVII, Anm. 235). 4) Omnes apostoli dei sunt duodecim (ebd. Anm. 240).
5) A est verum et В est verum, et non est nisi unum A el nisi unum B, et tamen,
qualitereunque В significat esse, A significat esse, et e contra, et tamen A significat,
aliqualiter esse, qualiter В non significat esse, posito quod A sit haec propositio
„ Aliqualiter est, qualiter В non significat esse", et sit В ista propositio ^Aliqualiter
est, qualiter A non significat esse" (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis"
zu schaffen hat, scheint es eine Interpotation zu sein).
326) Nunc restat videre de sophismatibus, in quibus „omnis" additur ter
mino complexo sine interpositione coniunclionis. Solche sind: 6) Omnis asinus ho
minis currit , posito quod omnis homo Itabeat duos asinos et solius Socratis omnis
6'
84 XX. Albert v. Sachsen.
Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer itisjunctiven 327) oder
einer copulativen 32s) oder einer conditionalen 329) oder auch des Relativ-
Pronomens „qui" 3S0) ; hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf
der supposilio relativorum beruht331), und diejenigen, in welchen
asinus currat et cuiustibet allerius hominis omnis asinus non currat. 7) Omnis paler
patris filii est paler, posito quod non sint nisi tres homines, sc. Socrates, Ptato et
Cicero , el quod Socrates sit pater Ptatonis el Ptato pater Ciceronis , ita quod Cicero
sit filius et non pater. 8) Cuiustibet hominis asinus currit, posito quod quitibet homo
habeat duos asinos, quorum unus currat.
327) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione
disiunctiva interposita: 9) Omnis homo vel asinus currit, posito quod nullus homo
currat. 10) Omnis propositio vel eius contradictoria est vera (— soll an diesem
Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire
ich Folgendes: Sic arguitur: Aliqua propositio est, quae nec eius contradictoria est
vera; ergo non omnis propositio vel eius contradictoria est vera; eonsequentia tenet,
et antecedens probatur; nam formetur ista „Homo est asinus", et non formetur eius
contradictoria; tunc nec ista „Homo est asinus" est vera nec eius contradictoria, quia
eius contradictoria non est. Arguitur sic: Omnis propositio vel eius contradictoria
est vera; sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoria; ergo omnis
propositio falsa est vera; conclusio est falsa; ergo aliqua praemissarum; non minor;
ergo motor. Sic arguitur: Omnis propositio vel eius contradictoria est vera; sed
omnis propositio vel eius contradictoria est falsa; ergo aliquid falsum est verum ;
conclusio est falsa, et discursus est bonus, quia arguitur in Darapti; ergo aliqua prae
missarum est falsa; non minor; ergo maior Ad istud sophisma antiqui sophistae
— wer sollen diese sein? — solebant respondere dicentes, ipsum posse capi
dupliciter, vel in sensu composito vel in sensu diviso Nolo sequi sensum
divisum Dico, quod subiectum propositionis non est nisi „propositio" , quod
littera „omnis" non distribuit nisi litteram „propositio" , quod littera „vel eius ¿con
tradictoria" est pars praedicati u. s. w. — ). 11) Omnes homines sunt asini vel ho
mines el asini sunt asini.
328) Sophismata, in quibus additur „omnis" termino complexo coniunctione co
putativa interposita: 12) Omnia vera el falsa opponuntur. 13) Omnis homo et asinus
currunt, posito quod quitibet homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi brunellus.
14) Оmne animal et aliud ab eo sunt duo animalia. 15) Omne verum et
deum esse differant. 16) Omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et duo
homines sunt tres homines. 18) Omnis homo el alius homo sunt (s. Abschn. XVII,
Anm. 244).
329) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo coniunctione conditionali
interposita. 19) Omne falsum, si est impossibite, non est verum. 20) Omne
animal, si est Socrates, differt a Platone.
330) Sophismata, in quibus „omnis" additur termino complexo hoc retativo „qui"'
interposito: 21) Omnis homo, qui est albus, currit, posito quod sint aliqui homines
albi et aliqui nigri et nullus niger currat. 22) Omne ens, cuius quaelibet pars movetur
, movetur , posito quod aliquod ens moveatur secundum quamlibet eius partem
et aliquod simpliciter quiescat. 23) Omnis propositio copulotiva, cuius quaelibet pars
est vera, est vera. 24) Omnis chimaera, quae currit, movetur.
331) Sophismata difficultatem habentia ex suppositione relolivi: 25) Animal
est Socrates el asinus est itlud. 26) Animal non est lopis et asinus est itlud.
27) Quoddam animal est Socrates el Ploto non est itlud. 2S) Quoddam animal non
est Socrates et Ptato non est itlud. 29) Aliquis homo est et quitibet homo est Ule.
30) Aliquis homo est et nullus homo est Ule. 31) Omnis homo habens equum equitat
itium. 32) Omnis homo est animal et risibite est itlud. 33) Aliquod enuntiabite est
falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus
currit. 35) Omnis homo videl se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). 36) Omnis propo
sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) Omnis propositio est vera vel eius
contradictoria est falsa.
XX. Albert v. Sachsen. 85
„ulerque" die Veranlassung bildet 332); sodann jene, in welchen das be
jahende Syncategorema , nemlich „totus" , für die Bestand-Theile des be
treffenden Begriffes distribuirt wird 333), und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution ausschliesslich für Accidentien gilt 334). Die darauf
folgende zweite Hauptgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,
und zwar zunächst die negativen Termini non, nullus , nihil, neuter
u. dgl. 335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „uterque" :
38) Uterque istorum est uterque istorum, demonstralis sc. Socrate et Platonc 39) Uter
que istorum portat tapidem, demonstratis duobus , quorum unus portal unum lopidem
et alter alium. 40) Uterque istorum seit arithmeticam, posito quod non sint nisi cen
tum conclusiones arithmeticae, de quibus Socrates seit quinquaginta et Ptato alias
quinquaginta. 41) Uterque istorum seit septem artes liberales, posito quod Socrates
sciat tres artes et Ploto quatuor. 42) Ulerque istorum pugnat, al vincant se. 43) Ab
utroque istorum enuntiatum est verum n. s. w., s. Abschn. XVII, Anm. 248. 44) Uler
que istorum est homo vel asinus, demonstrando sc. Socratem et brunellum.
333) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatis „totus":
45) Tolus Socrates est minor Sacrale (s. ebend. Anm. 252). 46) Totus Socrates est
pars Soeratis. 47) Totus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunctiva est vera, cuius
altera pars est vera. 49) Omne Шum est maius sua parte.
334) Sophismata difficultatem habentia ex parte syncategoreumatum distributivorum
pro accidentibus : 50) Qualelibet currit, posito quod sint quatuor homines tantummodo
et tantum tres qualitates, sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Ploto
logicus et currat, Cicero rheloricus et currat, Guitermus logicus et grammaticus et
ihctoricus et non currat. 51) Quodlibet qualelibet de quolibet u. s. w., s. Abschn. XVII,
Anm. 253. 52) Quotlibet entia sunt finita. 53) Infinita sunt finita (s. ebend. Anm. 255).
54) Finita sunt infinita. 55) Infinita sunt infinita. 56) lnfinitae unitates sunt in aliquo
numero finito. 57) Infinitis infinita sunt plura. 58) Infinita sunt plura infinitis.
59) In infinitum continuum potest esse divisum. 60) Continuum potest esse divisum
in infinitum. 61) In infinitum Socrates erit albior Plotone, posito quod Socrates maneat
sub eodem gradu albedinis et albedo Ptatonis remittatur. 62) Infinitam albedinem
habebit Socrates, posito quod continue intendatur albedo Socratis. 63) Infinitum pon
dus Socrates potest portare. 64) Quidquid audit Socrates, itlud profert Ptato, posito
quod Ptato proferat istam „Nullus homo est asinus" et Socrates .non audiat ittam
negationem, audiat tamen residuum. 65) Quidquid deus scivit, adhuc seit. 66) Quotiescunque
fuisti Parisiis u. s. w., s. ebend, Anm. 254. 67) Qualecunque est aliquid,
si ipsum est album, tale est aliquid , si ipsum est nigrum.
335) Secunda pars tractal sophismata difficultatem habentia ratione negationis
vel terminorum includentium negationem 68) Negalum esse animal est
verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animal. 69) Tu non potes vere
negare, te non esse asinum. 70) Quod non est, est (d. h. demoustrata ista negatione
„non" tunc haec est vera „Hoc est", lune „Hoc est hoc, quod non est", ergo est,
quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus" est propositio
disiunctiva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus.
74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis hnmo currit, si aliquod
animal currit. 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) Omnis homo aliquod ani
mal non est. 78) Socrates videt non hominem, posito quod simul equum et hominem
videat. 79) Chimae.ra est non homo. 80) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non
homo est commune praedicabite de omni homine. 82) Nemo est commune praedicabite
de omni homine. 83) Non homo est convertibite cum hoc eommuni „homo". 84) Nihit
est nihit. 85) Ex nihito nihit fit. 86) Nihit et chimacra sunt fratres. 87) Nihit est,
si aliquid est. 88) Si nihit est, aliquid est. 89) Si tu scis, quod nihit scis, tu nihit
scis. 90) Nihit est verum nisi in hoc instanti. 91) Nullus homo est nullum animal.
92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es
asinus. 94) Neutrum oculum habende tu potes videre (s. Abschn. XVII, Anm. 249).
95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem
86
XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so dass sie als exponibilia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv- 336) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunction „si",
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht
und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist 338); hierauf aber wird
hominem currere sequilur omnem hominem currere. 97) Nullum hominem currere sequitur
ad aliquem hominem currere. 98) Nullus homo est, si aliquis homo est
99) Julius potest scire, quod aliquis potest scire. 100) Socrates potest scire, quod
deus non potest scire. 101) Nullum animal, dum dormit, vigitat.
336) Sophismata cirea dictiones exclusivas : 102) Tantum Socrates calefit, posito
quod Socrates caleftat et nihit aliud a Socrate, quod non sit pars eius. 103) Tantum
unum est (d. h. omne ens est unum ens, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum umis homo est homo. 105) Tantum animal est homo. 106) Tantum Socrates seit
seplem artes liberales, posito quod Ploto sciai tres el Cicero quatuor, et quod non
sint nisi isü tres homines. 107) Tantum alter istorum currit, posito quod Socrates et
Ptato currant et nulta alia. 108) Tantum Socrates videt se. 109) Tantum verum opponitur
falso. 110) Tantum calidum contrariatur frigido. Ill) Socrates tantum est
asinus. 112) Non tantum chimaera currit. 113) Socrates seit, tantum tres homines
currere , posito quod sex homines currant, et de tribus Socrates sciat, quod currunt.
114) Possibite est, Socratcm videre tantum omпеm hominem non videntem se, posito
quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tantum paler
est, ergo non tantum paler est. 116) Homo currit, ergo tantum homo movelur.
117) Tantum homo currit, ergo tuntum animal currit. 118) Tantum deum esse deum,
est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus
Socrates incipit currere, posito quod Socrates el multi alii cucurrerunt ante, sed
omnes alii a Socrate nunc cessent currere. 121) Solus Socrates est albus vel niger ,
posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Ptato est albior,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sota duo sunt pauciora. 124) So
lum genitivum praecedit solus nominativus.
337) Sophismata ex parte dictionum exceptivarum: 125) Omnis homo videt om
пеm hominem praeter Socratem. 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quaelibet
decem praeter quinque sunt quinque. 128) Omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) Omnis homo praeter Socratem excipitur, posito quod non sint nisi
1res homines et solus Socrates currut. 130) Quodlibet enuntiabite protalum praeter
unum est verum, posito quod sint nonnisi tres propositiones : „Deus est", „Homo est
animat", „Quodlibet protatum praeter unum est verum". 131) Оmne enuntiabite praeter
verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Ptalonem, posito
quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Plotonem.
133) Omne animal est irrationale praeter hominem. 134) Omnis homo praeter istos
fert lopidem , posito quod quitibct homo feral tapidem et Socrates et Ptato feront simul
unum tapidem. 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus.
338) Sophismata difficultatem habenlia cirea diclionem „si": 136) Si nullum
tempas est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubique, tu non es ubique (d. h. si es
ubique, es in ista domo, el si es in ista domo, non es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu seis, te esse tapidem, tu non seis, le esse tapidem (d. h. si es tapis,
nihit seis u. s. w.). 139) Socrates dicit verum, si solus Ploto loquitur, posito quod
Socrates solum dirat Ptatonem loqui. 140) Si Socrates fingit. se esse hypocritam, Soerales
non est hypocrita. 141) Si Socrates seit, se errare, ipse errat. 142) Si Socrates
dicit verum, Socrates dicit falsum, posito quod dicat istam ., Socrates dicit falsum"
el nultam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, onme non ens est non substantia.
144) Si nullum A est В, onme non В est non A. 145) St Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non est, aliqua substantia animal non est. 147) Si omne, quod non
est A, est B, et nullum C est A, omne С est B. 148) Si animat est Socrates, et
homo est Socrates, homo est animal. 149) Si omnis propositio est omnis propositio,
est vera. 150) Si nullo substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato
est. homo est asinus. 152) Si albedo inest homini, homo est albus. 153) Si A est B,
non В est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium. 155) Si videns est
XX. Albert v. Sachsen. 87
der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„differt" und „aliud"339), dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjunction „sicut" 340), hierauf Verba , welche an sich
einen negativen Sinn involviren 34 1) , und zuletzt noch „incipil" und
„desinit" folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betrifft Verba, aus welchen
sensatum, caecum est insensatum. 156) Si duplum est multiplex, subduplum est submultiplex.
157) Si album est coloralum, magis album est magis coloratum. 158) St
aliqua propositio est falsior ista „Deus est deus" , tunc ista est falsa „Deus est
deus". 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si
A et В adduntur ad C, et A reddit C magis bonum, quam В reddat ipsum, tunc A
est magis bonum, quam В. 161) St Aethiops est albus secundum dentes, Aethiops est
albus. (Es springt in die Augen , wie einfältig es sei , die logische Ursache dieser
sämmtlichen Sophismen in der Conjunction „si" zu erblicken.)
339) Sophismata de „differt" et „non idem" et „aliud": 162) Socrates differt
ab animalt. 163) Omnis homo differt ab homine. 164) Socrates non differt nisi ab
asino. 165) Nihit non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliud, quam
homo, et aliud, quam animal.
340) De comparativo et superlotivo et de „sicut": 167) Socrates est fortior ho
mine, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et Cicero fortior
Socrate. 168) Animal, quod est debitius musca, est fortius omni animali, posito quod
sint duo animalia, sc. A et В, el A sit aliqualiter forte, minus tamen forte quam В,
et В aliqualiter forte, tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua
slello. 170) Decem sunt generalissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super
tativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut
aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Ploto sit aequaliter sapiens cum So
crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis
homo, posito quod ete. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita magnus, sicut
Ploto erit magnus, posito quod nunc sunt aeque magni et aequaliter angeantur usque
ad aliquod instans.
341) De verbis includentibus negationem: 174) Materia caret forma. 175) Anima
intellectiva qtiiescit, posito quod sit tota in loto homine, et quod pes hominis quiescal
et manus moveatur. 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (г. В. aus der Geo
metrie) ; hoc non obstante seit multas alias ; ergo non ignorat aliquam. 177) Igno
ralo motu ignoratur natura. 178) lmmediatae sunt partes continui.
342) Sophismata de verbis „ineipit": 179) Homo incipit esse albus, quando
nullus homo ineipit esse albus, posito quod unus fuerit albus et erit, ceteri fuerunt
et sunt et erunt nigri. 180) Socrates ineipit esse coloratus, posito quod fuerit niger
et nunc ineipiat esse albus. 181) Deus ineipit esse in instanti. 182) Socrates ineipit
esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates ineipit esse, si est et non fuit.
184) Socrates et Plato incipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) lom
ineipit esse omne , quod est. 186) Socrates ineipit esse alter itlorum, posito quod
Socrates prius fuit et Ptato nunc est. 187) Album ineipit esse Socrates. 188) Equum
Plolonis Socrates ineipit equitare, posito quod faciant convenientiam , quod equus
Socratis sit Plolonis el e converso. 189) Socrates ineipit scire omnem propositionem,
posito quod sint tantum tres propositiones , et duas prius sciverit et tertiam de novo
sciat. 190) Socrates ineipit scire tres propositiones, posito ete. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Socrates ineipiv scire. 192) Socrates ineipit scire plura,
quam Plalo, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duas, et Ploto sciat tres et
addiscat duas. 193) Socrates ineipit scire plura, quam ineipit scire. 194) Quod est
calidum, incipiet esse frigidum. 195) Calidissimum ineipit esse frigidum. 196) Cuilibet
homini simitis esse desinit Ptato, posito quod nunc Ptato desinat esse. 197) So
crates desinit esse simitis Platoni, posito quod uterque transmutetur in nigredinem.
198) A et В desinunt esse talia, qualia ipsa sunt, posito quod sint contraria contingentia.
199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascatur Ploto
albior eo. 200) A desinit esse non desinendo esse, posito quod A sit instans. 201) So
crates est albior, quam Ptato incipial esse albus. 202) Socrates est albior, quam Ptato
88 XX. Albert v. Sachsen.
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergeben kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der
ampliatio anheimfallen 343), oder in sich seihst eine Modalität der Mög
lichkeit , Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 344), oder als termini officiabiles
(vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus compositus
(vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).
immediale post erit albus. 203) Socrates incipit esse albior, quam Ploto incipit esse
albus. 204) Socrates immediate prius erit senior, quam Ptato immediate post. 205) So
crates prius incepit habere esse, quam incepit habere fuisse. 206) Spatium incipit
esse pertransitum. 207) Spatium incipiel esse pertransitum. 208) Socrates incipiet
pertransivisse spatium. 209) Corpus incipiet esse bipedale, posito quod augeatur con
tinue. 210) A et sua medietas В simul desinunt esse. 211) A simul incipiet esse
album et nigrum. 212) A incipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium pertranseundum
ab A mobiti, cuius prima pars sit B.
343) Tertia pars , in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia
ex eo, quod in eis ponitur verbum praeteriti vel fuluri vel ex eo , quod coputa verbalis
est modificata aliquo modo : 213) Aliquis homo generabitur. 214) Aliquis homo
est mortuus. 215) Omnis senex est moriturus. 216) Senex erit puer (d. h. qui erit
senex, erit puer; ergo senex erit puer u. s. w.). 217) Iustus damnabitur iuste. posito
quod Socrates iam sit iustus et eras furetur equum et post suspendatur. 218) Iuste
damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum. 220) Deus erit eras. 221) Deus in
quolibet instanti erit non existens. 222) Adam et Noa fuerunt. 223) Helena peperit
decem filios , posito quod successive peperit. 224) Omnis homo fuit in ista domo,
posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in itia domo successive.
225) Omnis homo fuit in ista domo, posito quod ante domum nulli homines fuerunt,
et, quando domus fuit, non nisi tres homines fuerunt et Uli tunc fuerunt in ista
domo, et postea multi sunt generali, qui nunquam ibi fuerunt. 226)' Album fuit disputaturum,
posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albus, et
quod sit disputalurus et non disputat nec disputavit.
344) De copulo verbali determinata aliquo modo: 227) Non scribentem possibite
est scribere. 228) Omnis homo potest esse asinus, posito quod nihit curral nisi asinus.
229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontem. 230) In omnes
partes continuum potest esse divisum. 231) Impossibite possibite est esse verum.
232) Socrates potest scire plura, quam seit, posito quod sciat duas propositiones el
eras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus potest portare, quantum potest portare.
234) Omnis homo de necessitate est animal. 235) Omne creans de necessitate est
deus. 236) Omne, quod est, quando est, necesse est esse. 237) Si Socrates currit,
necessario movetur. 238) Si Socrates necessario est mortuus, Socrates est vivus (d.
h. si mortuus est, est aliqualis ; ergo est, ergo vivus est u. s. w.). 239) Chimaeram
necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem. 241) Omne,
quod contingit esse, est ens. 242) Оmnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibite est sequi falsum.
345) De verbis „scire, credere, apparere" et simitibus: 244) A Socrates seit
esse verum, posito quod A sit itia propositio „Deus est", el quod hoc lateat Socratem.
245) A Socrates seit esse A, posito ete. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit asinum, posito quod pater Socralis indual se pelle asinina ete.
247) Socrates apparet esse aliud ab itlo, quod est, posito ete. (wie so eben).
346) Quarta pars , in qua ponenda sunt 'sophismata difficultatem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio tolius propositionis: 248) Necesse
non est, hominem esse risibitem (nemlich: „Deum esse" non est „Hominem esse risibitem"
; deum esse est necesse; ergo necesse non est, hominem esse risibitem. Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum nccessarium est, hominem currere. 250) Omne corpus
non esse hie, est possibite. 251) Contingens est ad utrumlibet, nullum hominem esse
Socratem. 252) Omne animal esse hominem, est impossibite. 253) Impossibite est,
aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. 89
In der gleichen neueren Richtung bethätigte sich Hentisberus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberus genannt,
gestorben um d. J. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composito et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen 341). In der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
divisus und compositus völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urlheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können , zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verba ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der Insolubilia aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen , dass im Insolubile wirklich contradictorische Gegensätze zuesse
hominem, est aliud, quam, asinum te genuisse; tapidem esse hominem, est im
possible ; ergo impossibite est aliud quam asinum te genuisse). 254) Impossibite
non est, hominem esse asinum (ähnlich).
347) Was wir von Hentisherns besitzen , ist zusammen gedruckt mit dem
Titelbtatte: Tractatus gulielmi Hentisberi de sensu composito et diviso. P.egutae eiusdem
cum sophismatibus . Declorado gaetani supra easdem. Expositio [Caietani de
Thienis] litteralis supra tractatus [Hentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicamentis,
in quibus contingit malum fieri]. Qunestio messini de motu localium cum explelione
gaetani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. Bernardi torni annotata supra
eodem. Simon de lendenaria supra sex sophismata [Hentisberi]. Tractatus hentisberi
de veritate et falsitate propositionis. Conclusiones eiusdem. Am Schl. Venetiis per
Bonetum l.ocalellum 1494. fol. (Von den ,,Conclusiones" findet sich unter dem
Titel Probatinncs conclnsionum em alterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der
Commenter des Cajetanns de Thienis zu den Sophismata, — nicht aber der Text
derselben — , schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu composito et diviso ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder
gedruckt Bonon. 1504. 4.)
348) D. sens. comp. et div., f. 2 r. A: Arguendo a sensu composite ad sensum
divisum et e converso frequenter fallit consequentia Unde non est aliqua
cautelo, qua contingit frequentius et facitius fallere, quia multae sunt fallaciae,
quae redueuntur ad divisionem et compositionem , unde est ditigenter inteltigendum,
quomodo sit sensus compositus et divisus; et frequenter sunt isti duo sensus
simites multum secundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad
formam arguen<ti Novem modis accidit diversitas componendi et dividendi.
(B) Qnando aliquis modorum invenitur in aliqua propositione absque alio relo
tivo implicative sequenti, lune est sensus divisus. et tunc tenetur itlud verbum ampliativum
in tali propositione personatiter ; .... sed quando tale verbum vel suns modus
totaliter praecedit in aliqua propositione, tunc est sensus compositus .... et significat
identitalem instantaneam respectu propositionis sequen tis, et tunc tenetur talis terminus
ampliativus impersonaliter.
349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) mediante verbo am
pliativo „ possum" vel quorunque simiti, ut „convenit , verum, passibite , impossibite,
contingens"; 2) mediante termino habentr vim confundendi , ut „requiro, indigeo,
praesuppono, ineipio , desidero , cupio, volo , teneo, debeo, necessarium, in acternum,
immediate"; 3) mediante termino retativo „qui, qualiscunque, quidquid ete." ; 4) me
diante termino quandoque categorematice sumpto quandoque syncategorematice, ul „infinitus,
totus"; 5) mediante copulo „et" ; 6) mediante determinatione „ita" vel „sicut" ;
7) mediante disiunctione „vet"; 8) mediantibus lerminis verbalibus actum voluntatis
sine intellectus significantibus , ut „scio , haesito, credo, volo, desidero, appela";
9) mediante termino accidentali posito a parte subiecti respectu verbi de practerito
vel de futuro.
90 XX. Hentisberus.
gleich falsch sein können (— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm. 425 —), Andere hingegen dem Insolu
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten, dass
jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wahrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simpliciler insolu
bile" überhaupt nicht möglich sei , da bei den üblichen Beispielen thatsächlich
die Bedingungen , durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um copulative oder disjunctive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio
mit dem objectiven Thatbestande eine Rede sein könne, wornach wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiler" befinden, welchen
bereits Albert (a. a. 0.) gemacht hatte351). Zur näheren Begründung
350) De insol., f. 4 v. A: Scribit una opinio, quod in insolubitibus satis est
possibite , quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat omnino,
sicut non est, el ideo sequitur , quod ipsum sit falsum, et aliud, quamvis significet
praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. üst
autem alia opinio, quod in insolubitibus non est verum contradictorium aliquod
neque falsum , eo quod nullum insolubite est propositio Tertia autem opinio
tenet hanc conclusionem , quodlibet insolubite verum vel falsum esse, nullum
tamen insolubite verum esse neque aliquod falsum Quarta opinio statuit,
quod nullus est casus possibitis, qui aliquod simpliciter insolubite qnalitereunque
includat; unde non est iste casus possibitis, quod hace propositio „ falsum est" vel
aliqua talis sit omnis propositio, et quod itlo praecise significet, quod falsum est.
Cajetanus de Thienis bemerkt hiezu in seinem Commentare, f. 7 v. A : Prima harum
positionum est suisset, secunda ponitur a dulmentonc, tertia est ricardi clientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen R i c h a r d
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. crit. phit. III, p. 850 ff.)
einige Tractate physikalisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Calcutator"
gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genannle Dulraenton ist wohl identisch mit dem bei
Pitsens (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo coniunctim,
deinde contra singulos Quartam inter alias reputo sustinendam; eam vero non
in totum satisfacere assero, existimo tamen, ipsam inter omnes magis esse
propinquam veritati (f. 6 r. B) Casus de insolubiti est Ule, in quo fit mentio
de aliqua propositione , quae si cum eodem casu signifieet praecise, sicut verba itlius
communiter praetendunt, ad eam esse veram sequitur eam esse falsam et e converso.
Propositio insolubitis est , de qua fit mentio in casu insolubiti (v. A) Si
ponatur casus de insolubiti et cum hoc supponatur , quod itlud insolubite praecise
signifieet, sicut termini istius communiter praetendunt , casus iste nultatenus admittatur
St fiat casus de insolubiti el cum hoc supponatur, quod itlud insolubite
signifieet, sicut termini ipsius praetendunt, non tamen sic praecise, admisso isto casu
concedendum est itlud insolubite, et negandum est, itlud esse verum (В)
Si fiat casus de insolubiti et cum hoc supponatur , itlud insolubite significare coputative~
praecise , sicut praetendunt verba itlius, si oppositum itlius coputati non
possit stare cum toto casu, negandus est casus Si fiat casus de insolubiti el
XX. Hèntisberus.
und Durchführung dieses Standpunktes wird dann zunächst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubitare steht,
hingewiesen 352), sodann auf die relativen Termini, bei welchen unter
verschiedenen Ansichten jene den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Rückbeziehung einigermassen restringirt
werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exposition der Begriffe
„incipil" und „desinit" 354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum" und „minimum", je nachdem die Fähig
keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive ist 355),
cum hoc supponatur, quod itlud insolubite signifieet praecise disiunctive, sicut verba
praetendunt , nisi itlud disiunctum cum itlo insolubiti possit stare cum toto isto
casu, non est casus admittendus (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum
est, quod non est possibite, quod aliqua propositio insolubitis significet praecise, sicut
verba itlius communiter praetendunt, cum toto casu eiusdem insolubitis.
352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihit scitur
ab aliquo, quod eidem est dubium. Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,
quod tu scias, quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoras tibi dubiis
„Rex sedet" et „Nullus rex sedet", sic quod scias, quod, quodeunque istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tamen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc, demonstralo Socrate, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod
scias, quod hoc sit Socrates vel Рluф, nescias tamen, an. hoc sit Socrates, nec scias,
an hoc sit Plato. 4) Sint A, В, С tres propositiones , quorum A et В sint scitae a
te, et C sit tibi dubia, et nescias, quae itlorum sit A vel В Ad haec omnia
generaliter respondetur, quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit
schweifigster Casuistik näher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis retativis sophismata multa coneurrunt, ad
quae solvenda diversi diversa principia sibi formant. Dicunt enim aliqui, quod relotivum
convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam
quoad modum supponendi; hi concedunt istas coputativas „Asinus est animal, et itlud
est homo" ete Ponunt autem alii, quod relotivum convertitur cum suo antece
dente, non tamen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut
etiam ad subiectum; unde dicunt isti , quod itta copulotiva est impossibitis Sequitur
lertia opinio , quam prae ceteris reputo sustinendam , sc. quod omne retativum
quodammodo significat itlud, quod suum antecedens, sed discretius seu minus confuse,
prout est retatum ad itlud; unde neganda est coputativa „Aliquid est, et quodlibel
est ittud'', et aliae huiusmodi.
354) C. 4, f. 23 v. A : lncipere dupliciter solel exponi , sc. per positionem de
praesenti et remotionem de praelerito , ul quod in praesenti instanti est et immediate
ante instans, quod est praesens, non fuit; aut per remotionem de praesenti et posi
tionem de futuro Desinere etiam dupliciter potest intelligi, sc. vel per remo
tionem de praesenti et positionem de praelerito , vel per positionem de prae
senti et remotionem de futuro Qualitereunque autem intelligitur unum vel
aliud, qualecunque ineipiet aliquid esse vel desinet, ipsum in aliquo instanti ineipiet
vel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen
Einwände).
355) C. 5, f. 29 v. A : De maximo et minima cirea finem seu lerminum tam
activae potentiae quam passivae divisiones fieri solent, quae difficultatem respondendi
frequenter ingerunt Respectu termini seu finis potentiae activae per affirmationcm
de maximo el negationem de minimo disiunctive est divisio cuitibet assignanda ;
quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus divisionem dandam esse.
In potentia enim Socratis activa, cum ipsa finita fuerit , erit dare maximum,
quod Socrates sufficit portare, aut minimum, quod non Sed potentia Socratis
passiva, cuiusmodi est virtus visiva, e converso se habet, quia non est dare maxi
mum, quod Socrates potest videre, vel minimum, quod non potest, sed maximum,
quod videre non potest , rel minimum, quod potest (auch diess wird ausführlichst
durch gleiches Verfahren erwiesen).
92 XX. Hentisberus.
und endlich eine nähere Betrachtun;; der drei Kategorien, unter welche
der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann, nemlich der
Quantität , der Qualität und des Ortes 356). Hierauf bespricht und löst
Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen, nemlich zu
nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt worden war 357); sodann aber gruppirt er
die übrigen nach den so eben erwähnlen Gesichtspunkten, d. h.
er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358), dann
mehrere betreffs „incipit vel desinit" 35 9) , hierauf über scire und dubi-
356) C. 6, f. 37 r. A: Tria sunt prae die amenta vel genera, in quibus contingit
motum fieri proprium; mutatur enim localiter, quantitative, vel qualitative, quodlibet,
quod movetur. Die weitschweifige Erörterung, welche an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehört, dreht sich hauptsächlich um don
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichartiger Bewegung (uniformiler — difformiter),
sowie um die Frage, inwieweit jeder Theit eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen partieipire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der
Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder treffen werden (Anm. 362).
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. — 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne coloratum est (dumme Spielerei, da „chloratum" sowohl Prädicat als auch
Theit des Subjects sein kann). 3) Omnis homo est totum in qnantitate. 4) gleich
mit Albert 104. 5)= Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.
8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) Qnitibet homo morietur, quando unus solus homo
morietur. 11) Tu es quodlibet vel dijferens a quolibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.
14) Omnis homo est animal et e converso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,
dass in A В C bis duo, nemlich A В und ß C enthalten seien !V 16) = A. 17.
17) — A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu seis, quidquid
sr.is. 22) Quodlibet aliquorum animalium est non homo. 23) = A. 8. 24) = A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.
30) Socrates decipitur, nisi ipse decipiatur. 31) Necesse est, aliquid condensan, si
aliquid rarefiat. 32) Impossibite est, aliquid calefieri , nisi aliquid frigefiat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war.
358) f. 188 v. A : 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communi
cantes , quarum nulta est pars Socratis. 34) Si copio propositiones „Rex sedet" el
„Nullus rex sedet" et „Tu sias" et „Tu non stas", omnia compossibitia istorum
sunt, et itlo nec sunt finita nec infinita. 35) Omnes homines simites currunt, et
nullus itlorum movetur. 36) Promitto tibi denarium, quem tibi non promitto. 37) Ineipit
esse instans , quod post hoc ineipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) Incipit aliquis punetus moren', qui per tempus terminalum ad hoc praesens
instans quiescet. 40) Incipit aliqua pars assimitari, quae non desinit esse dissimitis
assimitanti. 41) Aliqua propositio est vera, cuius contradictoria est vera.
359) f. 189 г. В: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates
desinit scire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velocius
incipit moveri, quam ipsemet incipit moveri. 44) Socrates et Ploto in infinitum
tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moveri, quam
Ploto. 45) In infinitum velociter incipit quitibet itlorum punctorum moveri, quorum
iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri. 46) Nihit est in duplo albius alio.
47) Socrates desinit videre omnes partes continui , et tamen nultam partem desinit
videre. 48) Socrates erit tantus , sicut erit Ptato , et tamen nec incipit nec incipiel
esse tantus. 49) Immediate ante erit Socrates tantus, sicut erit immediate ante Ploto,
el tamen immediate ante non erunt ambo aequales. 50) = Alb. 204. 51) Socrates
continue augebitur per totam horam, el tamen desinet augeri ante finem itlius horae.
52) Socrates desinit augmentan per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun
XX. Hentisberus. Nicolaus v. Oresme. 93
iare 360), über maximum und minimum36t), und zuletzt einige be
züglich des Begriffes der Bewegung 362).
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus von
Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört , aber auch dort
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe neinlich steigerte Occam's Unterscheidung des complexum und
incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 ff.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein fortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglicli sei,
da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 3U3),
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam erit ita, quod Socrates incipit esse maior, quam est Ptato, el tamen Socrates
incipiet esse maior, quam Plalo. 54) Punctus pertransit lineam prius, quam itla erit
pertransita. 55) Punctus incipit el desinit pertransire partem tineae , et tamen nec
est nec fuit nec crû pertransiens aliquam partem. 56) Aliquando erit iio, quod So
crates incipit esse maior, quam Ptato, el tamen Socrates nunquam incipiet esse
maior, quam Ptato.
360) f. 191 v. A: 57) A est scitum a le et idem est tibi dubium, supposito, quod
A sit altera istarum „Deus est" et „Homo est asinus". 58) A scis esse verum, et
tamen nultum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparel tibi, quod hoc sit nigrum, et tamen hoc non
apparel libi nigrum, supposito, quod oculi incipiant tibi caliginari. 61) Tu dubitas,
te scire, regеm esse Londonis. 62) Tu scis, aliquam propositionem esse veram, et
tamen quaelibet propositio est tibi dubia. 63) Haec propositio est tibi dubia „Hoc
est homo", et tamen non dubitas, an hoc est homo.
361) f. 194 r. A: 64) Non datur maximum, quod Sacrales sufficit portare. 65) Non
datar maximum , per quod antichristus potest esse futuras. 66) Non datur intensissimus
gradus, quem habet calidum. 67) Non dalur remissus gradus, quem non
'habet calidum. 68) Datur maximum, quod Sacrales non potest videre. 69) Non
datur minimum, quod Socrales potest videre. 70) Datur maximum activum, a quo
passivum non polest pati. 71) Non dalur minimum activum, a quo passivum potest
pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate sufficit portare.
73) Datur maxima quantitas, quae poterit pertransiri in hora. 74) Datur maxima
distantia, quae uniformiter possit pertransiri. 75) Non datur minima distantia, quae
uniformiter non poterit pertransiri. 76) Non datur primum instans, in quo A poterit
tangere B. 77) JVoii datur primüm instans, in quo tu poleris esse. 78) Non dalur
maxima pars magnitudinis, quae rarefit. 79) Non datur minima pars magnitudinis,
quae non rarefit. 80) Non datur maxima, resistentia difformis, cuius aliquam partem
sufficit A dividere. 81) Non dalur minima potentia, quae sufficit portare A. 8¿) Non
datur maxima potentia, quae non sufficit portare A.
362) f. 198 r. B: 83) Est motus uniformis quoad lempus et difformis quoad
subieclum. 84) Est motus difformis quoad tempus et uniformis quoad subiectum.
85) Mobite movetur continue tardius, et tamen quitibet punctus eius intendit motum
suuvi. 86) Mobite continue velocius movetur, et tamen quitibet punctus remittit
motum suum. 87) Tatum in motu cireulori non movelur ita tarde, sicut aliqua eius
pars (weit der Mittelpunkt ruht). In ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentatio und über alteratio.
363) Bricot, Qaaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXII, Anm. 124 — (im 3.
Notandum zur 1. Quaestio): Fuit quaedam opinio, quae attribuitur Nicholoo Oresme,
tenens, nullom notitiam incomplexam posse ex altera generari. Quod probat sie:
nunquam aliqua notitia potest ex alia generari nisi per discursum; sed discursus non
est nisi complexorum ; igitur una notitia incomplexa non potest ex alia generari. Sed
haec opinio non mihi videtur esse vera, quia tunc nullos haberemus terminos mentales
de genere substantiae ete. Wahrscheinlich hatte Nicolaus diese Ansicht in
seiner (noch ungediuckten) Schrift De dici de omni in divinis ausgesprochen.
94 XX. Marsilius v. Inglien.
der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können , welche das logische
Unheil bereits hei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anra. 743, 769, 792).
Von grossem Einflusse aber auf die Lilteratur der Summulae, d. h. des
Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. J. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commenter zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog.
proprietales lerminorum nebst den Consequentiae , welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten Quaestiones zu De interpr.,
sowie der Üriginal-Text der Quaestiones zu Porphyrius und zu den
Kategorien 367). Eine Notiz über Obligatoria und Insolubüia s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occam istischen Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die Restriction durch „quod est", s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinilät den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen36"); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Occamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm.^64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 370). Und wenn er auch in der Frage
über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form stärker
364) Quaestiones Marsitii super quattuor libros sententiarum. Argent. 1501. fol.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit U und V
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiler Theil (unter forttaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special-Titel : Clorissimi phitosophi Marsitii de lnguen
textus dialeelices de suppositionibus , amplintionibus , appeltationibus, restrictionibus,
atienationibus , et duabus consequentiarum partibus abbreviatus ab omni errore mendaque
purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismaübus ete. (ich citire nach V).
367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A: De his autem magis habetur in Quaestio
nibus libri Periermenias. lieber eine hebräische Ucbersetzung der Quaestiones zu
Isag., Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsitius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.
368) S. Sent. I, Cju. 8, art. 3, f. XLVI v. A: Omnes syllogismi omnium figurarum
tenent eliam in divinis terminis, dummodo fiat debita distributio in praemissa
regutante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni vel verum dici de
nullo, quia sic videbitur non repvriri instantia; itta signa distributiva sunt
„Оmne, quod est, Nihit, quod est, Omnes res, quae sunt, Nuttae res, quae sunt,
Оmue idem, Nihit idem" Aristoteles nescivit huiusmodi trinitatis mysterium et
ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVI1I v. B: Hoc nomen „ substantia" .....
dicitur a verbo „substo" ; verum it lud substare sumpsit phitosophus non pro
esse subieclum realis inhaesionis, sed pro esse subiectum denominalivae praedicalionis
(s. sogleich unten Anm. 373); dicuntur enim termini praedicamenti substantiae
in omnibus terminis concretit aliorum praedicamentarum substare.
370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXV1U r. B: Si esset homo universalis, ut
phitosophus videtur imponere opinioni Hatonis , qui praedicaretur nomine suo de
quolibet singutari homine, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur".
XX. Marsilius v. Ingben. 95
betont, als Occam 37 1), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio idеn
tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicatio formalis, welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche , wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „Veteres" und „Moderni" bemerkt wird, dass bei Letz
teren die praedicatio formalis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auch denominativa oder adiectiva heisse 373). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Bestandtheile
des Urtheiles wie Objecte eines lediglichen Combinations-
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserlichen . Möglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert gethan
hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est" eine prä-
371) Ebend. III, qn. 13, art. 1, f. CCCCXL v. B: Non videtur, quod in corpore
hominis sit forma corporeitalis substantialis distincta contra animam eius intellec~
livam. Vgl. vor. Abschn., Anm. 818.
372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVIII v. B: Est communis modernorum
opinio , quod formae substantiates elementorum non suscipiunt magis neque minus,
nec manent in mixto in acta, sed quod materiae eorum manent cum qualitatibus consimitibus,
.... et sie elementa manent in potentia Et hanc opinionem magis
reputo probabilem. Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essentiatis
perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.
373) Ebend. I, qu. 6, art. 2, f. XXXVIII r. B: Quaedam dicitur praedicatio
identica, quaedam formalis, quam veteres vocabant per inhaerentiam , moderni vero
denominativam (vgl. Anm. 369) vel adiectivam; formalis dicitur, ubi praedicatum
secundum suam rationem proprium immediate dicitur de subiecto, ut „Homo est
albus"; identica dicitur, quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed
mediante aliquo expresso vel intellecto , ut „ essentia est generans", quia ratio generandi
non immediate convenit essentiae, sed alicui rei, quae est essentia.
374) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 r. A : Utrum eadem propositio sit affirmativa et
negativa (v. A) Quando dicitur: haec „Socrates non est tut tus" est affirmativa
et negativa, conceditur, quod est negativa, et negatur, quod est affirmativa;
quando dicitur, quod ipsa aequipollet huic „Socrates est non iustus" , et quod se
inferant, non est bona consequentia, quia, licet affirmativa forte inferal negativam,
tamen negativa non infert affirmativam Quando dicitur: haec „Socrates animal
non est" est affirmativa et negativa, dicitur, quod est negativa, et negatur, quod est
affirmativa; quando dicitur, quod praedicatum non negatur de subiecto, conce
ditur, sed non sequitur „ergo est affirmativa" . Ad Petrum Hispanum, quando dicit,
quod negativa est, in qua praedicatum negatur de subiecto, dico, quod istam diffinitionem
intellexit de propositionibus, in quibus praedicatum sequitur coputam;
in atiis aulem generaliter negativa dicitur, cuius copulo negatur; et sie est de ista.
Quando dicitur: haec „Nullus homo est animat" est negativa et affirmativa,
dicitur, quod, prout littera „nullus" tenetur negative et in sensu magis proprio, sie
est negativa tantum valens, quantum hace „Quitibet homo non est animat" ;
sed si littera „nulta" tencretur infinitanter et in sensu improprio, tunc esset affir
mativa tantum valens, quantum haec „Aliquid, quod est nullus homo, est animat".
96 XX. Marsiiius v. Inghen.
cisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung
der Lehre für die verschiedenen Arien des Urtheiles bewegt sich bei
ihm nicht so fast in der Redeweise der Consequentiae , sondern in der
älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass
das erwähnte Motiv einer bloss äusserlicheu Combination der Theile des
Unheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Lirtheileu Albert's Unterscheidung eines
modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. In solcher Weise behandelt Marsiiius
vorerst das allgemein verneinende Urtheil 370), hierauf das particular oder
singulär verneinende 37 7), dann das allgemein bejahende37S), hernach in
bunter Unordnung einige exponible Urtheile, nemlich nur die excepliven
und die reduplicativen und „incipil" 37 u), dann wieder das particular be-
375) Ebend. Qu. 10, f. 6 r. A: Conversio est duarum proposilionum categoricarum
utroque termino ordine contrario purticipantium unius ad aliam formalis consequentia
Conversio dicitur simplex non ex eo, quod caveat compositione , sed
ex eo, quod sereatur eadem quantitas; simititer dicitur conversio per accidens
non ex eo, quod accidentaliter teiical, sed quia in ea mutatur quantitas. Hiezu
ebend. Qu. 20, f. 11 v. A: Conversio propositionum de inesse et de praesenti et
de verbis personatibus est consequentia formatis, dum tamen subiecto tam conversae
quam convertentis praeponatur hoc udditum „quod est", ut „Nihit, quod est В, est
A; igitur nihit, quod est A, est B". Vgl. Anm. 368.
37b) Ebend. Qu. 11, f. 6 v. A : Negativa universalis de modo loquendi inconsueto
non convertitur ; .... unde non sequilur „Оmnis sol ptaneta non est, ergo omnis
ploneta sol non est" Non omnis de modo loquendi consueto convertitur simpliciter;
„Nullus homo est antichristus" simpliciter non potest converti nisi in
hanc „Nihit, quod est antichristus, est homo" Omnis universalis negativa in esse
de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus ampliativas, de modo lo
quendi consuelo, in qua praedicatum est sine aliquo syncategoremate, el ubi subiectum
non atieno restringitur, potest converti simpliciter.
'¿Ti) Ebeud. qu. 12, f. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quaedam
sunt de modo loquendi consuelo, atias de modo loquendi inconsueto, in
quibus praedicatum praecedit negalionem, ut „Quidam homo animal non est"
hopo sitio particutaris negativa non potest formatiter converti in atiam particulorem
negativam de modo loquendi consueto Polest converti quandoque gratia maleriae
solum, ut „Aliquis homo non est risibitis, ergo aliquod risibite non est
homo" Potest formaliter converti in particulorem negativam de modo loquendi
inconsueto, quia optime sequitur „Aliquod animal non est homo, igitur atiquis
homo animal non est" Singutaris negativa de singuluri praedicato convertitur
simpliciter, ut „Socrates non est Ptato, ergo Ploto non est Socrates"; de prae
dicato communi et de modo loquendi consueto convertitur per accidens in universalem
negativam, ut „Socrates non est asinus, ergo nullus asinus est Socrates" ; de
modo loquendi inconsueto convertitur in particulorem negativam, ut „Socrates homo
non est, ergo homo non est Socrates".
378) Ebeud. Qu. 13, f. 7 v. A: Optime sequitur „Omnis infimus ploneta est
luna, ergo omnis luna est infimus ploneta" ; .... sed non est conversio, saltem proprie
dicta Universalis affirmaiiva de tnesse de praesenti et de recto, in qua nullus
ponitur terminus umpliativus, cuius praedicatum est terminus captus sine atiquo signo
syncategorematico, potest converti per accidens conversions propriissime dicta.- Vgl.
Occam, vor. Abschn., Anm. 940.
379) Ebend.: In convertendo exceptivam littera „praeter" debet mutari in
„aliud", ut „Omnis homo praeter Socrntem currit, ergo aliquod currens est homo
alius и Socrate" In convertendo redupticalivam totum praedicatum ex una,
conditione , super quam cadit reduplicatio, debet reduci ad subiectum In con
vertendo universalem affirmalivam de „incipit" resolvendum est hoc verbum „incipit"
XX. Marsilius v. Inghen. 97
jahende 380), ferner die Urtheile, deren Verbum im Futurum oder im
Präteritum steht381), und diejenigen, in welchen ein Casus obliquus
vorkömmt 382), sowie —*- eine neue Bereicherung des Unsinnes — jene,
deren Subject ein Personal-Pronomen ist 383), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile 3S5) und die Nolhwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 386). — Im Interesse der Theologie beschäftigte sich
in suum participium, ut „Omnis homo incipit currere, ergo aliquod incipiens
currere est homo". Vgl. ebd. Anm. 945 ff.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 r. A: Particutaris affirmativa de praedicato singutari
convertitur per accidens propriissime in singulorem, ut „Altquis homo est Socrates,
ergo Socrates est homo" Omnis particutaris de praedicato communi capto sine
aliquo syncategoremate , et m qua nullo est aliena restriction polest converti simpliciter
conversione propriissime dicta.
381) Ebend. Qu. 15, f. 8 v. A: Duplices sunt propositiones de praeterito, aliquae
expresse, aliquae occulte, quia praedicatum in eis est participium praeteriti, ut
„homo est corruptus". Eodem modo est de Ulis de futuro Aliqui volunt tales
propositiones exponere per disiunetivam, ut „Homo moriebatur" exponunt sie „Quod
est homo vel quod fuit homo, moriebatur" ; et minus bene Oportet in conversione
ißtarum frequenter mutare copulom, ut convertendo istam „Homo moriebatur" dicimus
„Quod moriebatur, est vel fuit homo" ; simititer „Aliquod animal curret" oportet
dicere „ Aliquid, quod erit currens, est vel erit animat" Propositiones de prae
terito et futuro convertuntur simititer sicut illoe de praesenti, addito, quod fiant
mutationes copuloe (Qu. 16, f. 8 v. B) Copulo existente de praesenti et praeditato
existente participio praeteriti vel futuri vel termino terminalo in „bite" vel in
„tivum" subiectum ampliatur, quia supponit pro suis significatis respectu diversorum
temporum indifferenter (Qu. 17, f. 9 v. B) Affirmativa, in cuius praedi
cato ponitur simpliciter terminus ampliativus, non convertitur simpticiter , sicut afßr
mativa de inesse, sed, si in subiecto ponatur, simpliciter convertetur ; negL.ivae
convertuntur sicut aliae negativae. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qu. 18, f. 10 г. A : Propositiones de obliquo de verbis impersonalibus,
antequam convertuntur , debent resolvi in propositiones de verbis personalibus,
vi „Taedet animam meam vitae meae" resolvetur in hanc „Anima mea habet taedium
de vita mea" et tunc convertitur sic „Habens taedium de vita mea est anima mea".
Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convertenda est sicut itlo de
recto. Vergl. ebd. Anm. 942.
383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina
primae personae vel secundae, optime possunt converti ab eodem proferente, quia optime
sequitur „Tu es Petrus, igitur Petrus es tu", supposito , quod idem homo proferat
ambas,.
384) -Êbend. Qu. 21, f. 12 г. В: Propositiones modales (vgl. ebd. Anm. 949 ff.)
compositae modificatae his modis „falsum, impossibite" non debent converti quoad
partes dicti, sicut istae de inesse, quia non sequitur „Aliquem hominem non esse
animal, est falsum; ergo aliquod animal non esse hominem, est falsum" Modi
ficatae his modis „verum, possibite, necessarium" adhuc non possunt formaliter quoad
dictum converti sicut itloe de inesse ; bene possunt converti supposita in ante
cedente constantia propositionis, pro qua supponit dictum consequentis.
385) Ebend. Qu. 22, f. 12 v. В : Propositiones divisae de possibiti, in quibus
nutlo ponitur negatio, convertuntur sicut ittae de inesse In quibus ponitur solum
una negatio praeposita modo, convertuntur sicut itloe de inesse In quibus po
nitur una negatio addita verbo, non convertuntur sicut itloe de inesse In quibus
duae ponuntur negationes, una ad verbum et alia ad modum, non convertuntur sicut
itloe de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, f. 13 r. B: Universalis negativa de necessario de modo
affirmuto convertitur sicut ista de inesse Negativa de necessario, in qua ponuntur
duae negationes, con\ertitur formaliter In qua nulta ponitur negatio, non con
vertitur sicut itlo de* inesse Propositiones de necessario bene convertuntur in unam
Pbanvl, Gesch. IV.; 7
98 XX. Marsilius v. Inghen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Richard
von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens
zu Gottes Vorherwissen 3s7).
Was die Syllogistik betrifft, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche
Wissens-Object, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibüe
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als seibile remotissimum
gegenüberstellt 3SS). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die
vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XIX,
Anm. 207, 389 u. 965) sich anschliesst, nennt er auch, — was die
Früheren nicht gethan — , in sichtlicher Kenntniss der betreffenden
Slellen des Averroes (Abschn. IX, Anm. 99, u. Abschn. XVI, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerung 389). Gelegentlich des Dictum
de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begriffe „prior isticus" und „poslerioristicus" 390).
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb
lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreffs der durch „quod est"
erreichbaren Präcision 39 1), sondern bemüht sich auch, die besonderen
Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei particularen 392) oder
aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 393). Be
sonders aber scheint ihn der Syllogismus expositorius, vielleicht im Bin
de possibiti reponendo aggregatum ex modo et praedicato ad subieclum Negativae
de necessano, in quibus negatio praecedit modum, non convertuntur sicut itloe de
inesse.
387) S. Sent. I, qu. 40, art. 1, f. CLX1V ff. Grosse Aehnlichkeit damit haben:
Dicta sexdecim venerabais Ricardi de Capsali de futuris contingentons (gedruckt
in Occam's Expositio aurea als Anhang zu dessen Excurs de praescientia dei, s. vor.
Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Antichristus erit" wird auch
hier auf die Frage de praescientia dei übergegangen.
388) S. An. pr. I, qu. 1, f. 1 r. A: Triplex est seibite: seibite propinquum, et
vocatur conclusio demonstrata ; seibite remotissimum , et vocatur res significata per
terminos in conclusione positos; seibite remotum, ul terminus. ..... Sí demonstretur
ista „Homo est risibite" , ista propositio ipsa est seibite propinquum, et iste terminus
in ea positus est seibite remotum, et res signata per terminum „bomo", i. e. animat
rationale, erit seibite remotissimum.
389) Ebend. Qu. 48, f. 26 r. B: Galenus excedens semel limites suae scientiac
volens falcem suam in messem alienam mittere posait quatuor figuras Quamcunque
conclusionem quarto figura infert, eandem prima figura ex eisdem praemissis
transpositis infert multo evidentius et clorius.
390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Diet de omni vel dici de nulta nihit est aliud,
quam praedicatum diet in praedicari descendendo sive affirmative sive negative
Dici de omni est duplex: quoddam prioristicum, et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angeführten Worten); aliud posterioristicum , et est praedicatum. vere affirmari
de quolibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f.. 14 r. A: ßuatuor modi primae figurae tenent gratia
formae praeponendq subiectis praemissarum et conclusionum hoc additum „quod est".
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Ex puris particuloribus bene sequitar syllogistice
expositorie; item valet syllogismus medium capiendo in minore affirmaliva
cum retativo identitatis; valet ex maiore affirmativa et minore negativa concludendo
de modo loquendi inconsueto ; valet, si aliquis terminus distribuatur in
maiore; valet capto medio affirmative in maiore et distributo in minore.
393) Ebend. Qu. 28, f. 15 v. A: Ex puris negativis variando medium penes
finitum et infinitum sequitur aliquid syllogistice. Vgl. Anm. 297.
XX. Marsilius v. Inghen. 99
blicke auf eine Stelle Holkot's (ob, Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est"
auf394), und untersucht dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss
weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan's 396), ergänzt aber
dieselben aus Occam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. dgl. 39 '), während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriffes mittelst der sog. Infinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) entlehnen konnte 308). --— Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Commentare
3").
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106). von welchem er bei der
etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „significatum
ultimatum" aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan
394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XL VI v. B: Syllogismus expositorius est bonus,
inquantum regulotur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, Nihit quod est" ete.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singuloriter lento sit bona consequentia
ad ipsum sumplum cum huiusmodi dici de omni, ul „Haec essentia divina est
pater", si debet ex ea fieri itlotio, oportet quod accipiatur loco i'stius „Omne, quod
est haec essentia divina, est pater".
395) S. An. pr. 1, qu. 8, f. 4 г. В : Utrum syllogismus expositorius affirmativus
valeut in omni figura (v. A) Principium, per quod tenent syllogismi expositorii
tffirmativi, est hoc: Quaecunque sunt iadem uni tertio, sunt eadem inter se
Ista propositio, si sic intelligatur : „Quicunque termini coniunguntur in eodem
tertio termino discreto et pro eodem supponente, a quo discreto termino ad unam de
omni est bona consequentia, isti coniunguntur inter se", tunc est vera Quod
syllogismus expositorius affirmativus sit bonus, tres conditiones requiruntur : . . . . .
quod medium sit terminus singuloris et retentus singuloriter ; quod ipsum acci
piatur eodem modo in maiore et minore; quod ab ipso termino discreto ad propositionem
de omni valeal consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus
expositorius negativus valent in omni figura (B) Principium, per quod huius
modi syUogismi tenent, est hoc: Quando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negatur de uno, etiam negalur de altero; et est verum, dummodo intelligatur particuloriter;
conditiones requisitae ad syllogismum expositorium affirmativum etiam
requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreffs der Trinität.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A — 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.
397) Qh. 47, f. 25 v. A: Quaeritur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposilionibus
mentalibus, de quibus Aristoteles non facit mentionem Syllogismi ex
praemissis compositis de scito , opinato , credito, dubitato non valent sicut ex Ulis de
necessario Ad praemissas compositas de scito sequitur conclusio de inesse
In prima figura ex maiore moduli divisa et minore de inesse sequitur conclusio modalis
divisa In secunda figura, si um praemissarum fuerit de modo negato,
sequitur conclusio de inesse In tertia figura ex maiore universali moduli sequitur
conclusio modalis. Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 - 997.
398) Qu. 51, f. 28 r. A: Omnis syllogismus, qui valet ex terminis finitis, in .
quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ex terminis mfiniíis Multi
syllogismi sunt boni in qualibet figura medio variato penes finitum el infinitum, qui
nihit valerent sine hoc variatione.
399) In 22 Quâstionen, f. 28 r — 37 v.
400) In obigem (Anm. 365) mil V bezeichnetem Drucke f. 151 A: Supposilionum
alia communis alia discreta (f. 153 A) Dividitur suppositio discreta; nam
7*
100 XX. Marsiiius v. Inghen.
(s. ob. Anm. 99 u. 106) die supposilio simplex sowie die immobilis
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik
gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder
nus'' bezeichnet, während Petrus Hispanus hier als „antiquus" erscheint4ü1).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind fast wört
lich aus Buridan entnommen 402). Auch die supposilio relativorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes dar 403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegrfindeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111— 113), bringt Marsiiius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht
zuerst von der ampliatio 404), dann schiebt er plötzlich die appellatio
ein, bei welcher er Buridan's Angaben zu einer Zweitheilung in appel
latio pro formali significato und appellaiio pro ratione zuspitzt 405),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück , was Buridan bezüglich der
ampliatio und reslrictio grundsätzlich über „status" gesagt hatte 40U),
quaedam est discreta materialis, et est acceptio termini discreti stantis singutariter pro
suo significato non ultimalo JVoia, quod „ signifie alum non ultimatum"
termini vacatur ipsemet terminus, sed „significalum ultimatum" termini dicitur
res, quam tatis terminus significat Alia est suppositio personalis discreta
Nunquam sub termino stante discrete valet descensus formaliter, licet stet pro pluribus,
ut non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste homo trahit navem".
(f. 154 B) Suppositio communis dividitur, nиm quaedam est determinata, quae
dam confusa Dividitur aulem suppositio communis delerminata, nam quaedam
est materialis, quaedam personalis (f. 155 B) Suppositio vero confusa est
acceptiv termini communis in propositione pro aliquo vet pro aliquibus disiunctim vel
copulotive, de quo vel de quibus talis terminus verificutur mediante copulo
(f. 156 A) El dividitur suppositio confusa; quaedam enim est suppositio confusa tantum,
et dividitur: quaedam est materialis, quaedam personalis. ..... Sed suppo
sitio confusa distributiva dividitur conformiter in personatem el materialem.
401) f. 161 B: Sed cirea dicta dubitatur, an suppositio simplex sit ponenda.
Dixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 203), supposilionem
simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ; ego vero res
tales universales a singutaribus distinctas non opinar esse; ideo suppositionem sim
plicem- talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dicta salvare volentes
dixcrint, suppositionem simplicem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabal
pro concepta mentali, cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi autem non apparet huius dicti magna utttitas vel necessitas, quia
terminus vocalis vel scriptus pro tali conceptu mentali supponens supponit pro suo
significato non ultimato ; ideo talem terminum sic supponentem reputo supponere
materialiter (f. 162 A) Sed de supposition* immobiti , quam quidam moderni
posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.), dico, quod quitibet terminus supponens confuse distri
butive supponit mobititer, nec credo, in ista „omnis homo praeter Socratem currit"
terminum „homo" stare immobititer, ut quidam moderni dicebant , quia ibidem ob
restrictionem indicio meo solum stat pro hominibus aliis a Socrate Propter istam
ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.
402) f. 162 - 164 В. Nemlich von Buridan's Regeln (ob. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr. 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) f. 168 A. S. Anm. 112.
405) f. 175 B: Duplex est appeltatio; aliqua est termini pro formali significato,
aliqua vero est appeltaiio pro ratione Terminorum quidam sunt absoluti,
aliqui aulem sunt connotativi. S. Anm. 111.
406) f. 180 B. S. Anm. 112.
XX. Marsilius v. Inghen. 101
dann lässt er die restrictio folgen 407), nach welcher er zuletzl noch
die alienatio als besondere Species erörtert 408).
In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen
tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significalio in gleichem Wortlaute
an 409) ; aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albort, welcher doch überwiegend dem Occam gefolgt war, in der Ein
lheilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in formalis
und malerialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogistische
und eine nicht- syllogistische eintheilt 410). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz , unter welchen wir
einige aus Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen411),
und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
ziehen412). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,
schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor
aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018— 1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung
407) f. 181 B. S. Anm. 113.
408) f. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.
410) f. 186 A: Restat nunc determinare de consequentiae divisione. Dimditur
primo in formalem et materialem. Consequentia formatis est, quae tenet in omnibus
terminis qualitereunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis Consequentia
materialis dicitur bona consequentia, quae tenet in quibusdam terminis gratia
ccrtae significationis Secunda divisio consequentiarum: formalium alia syllo
gistica, alia non syllogistica Quid sit syllogismus, notum est ex phitosopho
primo Priorum et Petro Hispano in suis summulis; ideo de hac consequentia nihit in
praesenti tractatu dicam. Consequentia formalis non syllogistica est Omnis consequentia
bona non existens syllogismus, de quibus in sequentibus dicetur.
411) f. 187 A: Restat .ponere consequentiarum regutas primo generales
i) ex opposite consequentis infertur oppositum antecedentis 2) quidquid
repugnat consequenti, etiam repugnat antecedenti 3) quidquid sequitur ad con
sequens , sequitur ad antecedens 4) quidquid antecedit antecedens, antecedit
etiam consequens 5) omnis consequentia, cuius antecedens est simpliciter impossibitc
, est bona 6) omnis consequentia, cuius consequens est simpliciter necessarium,
est bona 7) ex antecedente possibiti nunquam sequitur consequens mere
impossibite 8) nunquam ex vero sequitur falsum.
412) f. 188 B: Restat nunc ponere aliquas speciales consequentiarum formalium
regulos 1) arguendo a tota copulotiva ad alteram eius partem principalem est
bona consequentia 2) arguendo ab una parte disiunclivac ad totam disiunctivam
3) ad universali ad suam indefinitam 4) a tota disiunctiva cum negalione
unius partis ad alteram 5) a tota conditionali cum positione antecedentis
ad positionem consequentis.
413) f. 189 В : Quantum ad materiales consequentias praemittendae sunt diversae
consequentiarum regutae, deinde ponendae sunt reguloe, quibus ab exponentibus arguitur
ad expositum vel e converso. Quantum ad primum 1) arguendo a definitione
ad definitum, a nominis interpretatione ad interprelatum terminis eodem modo
el personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synonymo ad synonymum
3) a nomine totius ad nomen partis ... . 4) a nomine partis, sine qua
102 XX. Marsilius v. Inghen.
aber bildet das ganze Gebiet der sogenannten Exponibilia, für deren
Verflechtung mit der Consequentia allerdings gleichfalls bei Occam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. 924 — 936 u. 944 ff.). In
solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählung von Regeln der Consequenz
für die Exceptiv-Sätze 4U) , die Exclusiv- 41s) und die Reduplicativ-
Sätze416), für ,,incipit"iiT), „di/fert" 418), „infinitum" 410), die ComioiMm
non esse polest, ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius
suum 6) о superiori ad iñferius negative 7) a parte in modo ad suurn
Шum sine distributione 8) o toto in modo cum distributione ad partem in modo
negative 9) a tolo coputato ad partem copuloti non valet consequentia
10) a parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomine causae efficientis ad
nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus 14) о nomine causae formalis ad nomen
effectus 15) о propositione affirmativa de praedicato infinito ad propositionem
negativam de praedicato finito 16) a propositione affirmativa de praedicuto
finito ad negativam de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedi—
catum coniunctum 18) a coniunctis ad divisa, dummodo unum coniunclorum
non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finito pro aliquo supponente
per transpositionem eam convertendo 20) a propositione, in qua unum
contrariorum affirmatur , ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius privative oppositorum ad alterius negationem 22) in
terminis disparatis ab affirmatione unius de aliquo ad negationem alterius.
414) f. 194 B: Cirea secundam consequentiarum partem videndum est de consequentiis
tenentibus ab exponentibus ad expositam, et quomodo omnes propositiones
in logica sint exponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist) Exceptivae in quadruplici
reperiuntur differentia: „Оmnis homo praeter Socratem currit"
„Omnis homo praeter Socratem non currit" „JVon omnis homo praeter Socratem
currit" „Non omnis homo praeter Socratem non currit" Regutae: 1) A
qualibet istarum ad suas exponentes simul sumptas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad unam suarum exponentium est bona consequentia 3) A
tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet.
415) f. 197 В: Quando arguitur ab exclusiva ad suam praeiacentem, consequen
tia est bona. Alia reguta: Ab exclusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis
est bona consequentia, si fiat exclusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Sent. I, qu. 24, art. 1 u. 2, f. XCIX if.
416) f. 199 A: iVoia, regulos de exceptivis positas etiam convenire reduplicativis
; praeter itlos tamen ponitur regulo specialis: Ab affirmativa de subiecto redu
plicalo ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. III, qu. 8,
art. 3, f. CCCC ff.
417) f. 201 A: Qe propositionibus de „incipit" reguloe: 1) A qua
libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab Ulis, quae disiunctive
exponuntur , ad unam exponentem non valet 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203B: Signa alietatis sunt „differt, aliud, non idem, alterum" et simitia
u. s. f. JVofa, de consequentiis ittarum proportionabititer poni regutas, sicut
positae sunt de exceptivis; est tamen regulo alia: Ab inferiori ad superius respectu
termini, super quem cadit hoc verbum „differt", non valet consequentia.
419) f. 204 B: Infinitum alio modo capitur syncategoreumatice et sie in
magnitudinibus sic exponitur u. s. f. Regulo: 1) Ab existentia infiniti in magnitudinibus
categoreumatice sumpti sequitur, quamlibet eins partem, quae nominalur
aliquota, esse infinitam 2) Ab esse infiniti syncategoreumatice capti ad esse
infiniti categoreumalice capti est bona consequentia. - - i
XX. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. Oyta. Peter v. Ailly. 103
parative und Superlative 420), für „omni«"421), „ioitts" 422) und
„sicut" 423).
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der Obligatoria und der
Insolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be
nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der Obligatoria
enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridan verworfenen Beispiel
satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund
sätzlichen Auffassung des Jnsolubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung aussprach 425).
Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch .seine Thätigkeit eigentlich der
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedruckt 42й).
Hingegen länger müssen wir verweilen bei Peter von Ailly (geh.
1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner
Zeit42"). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus425) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru-
420) f. 205 A : Videndum de comparativo Reguta : A comparativo ablotivo
praeposito ad eundem abtativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)
Restat nunc dicere de superlotivo a. s. f. Reguta : A supertativo ad comparativum
terminis eodem modo retentis non valet consequentia.
421) f. 207 A: Nihit aliud est dicere „omnes" collective, Reguta: A signo staute collective ad suppositum termiqnuianmontovtaaleteolcloecntsieo.
quentia, ut non sequitur „omnes apostoli dei" u. s. f Convertendo collectivam
in terminis est bona consequentia A qualibet collectiva ad suam praeiacentem
est bona consequentia.
422) f. 207 B: „Totus" quandoque capitur pure calegoreumatice ; quandoque
vero syncalegoreumalice ; tertio modo capitur partim calegoreumatice partim
syncategoreumatice Regulo : capiendo calegoreumatice est consequentia bona a
propositione, in qua ponitur „Шum"; capiendo syncategoreumatice dimisso
lermino „tolus" non valet consequentia.
423) f. 208 A: Sicut" est simititudinis adverbium Reguta: Ab affir
mativa, in qua ponitur hoc adverbium, ad propositionem , in qua ponitur alterum
comparatorum , est bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LXIII г. В fortgefahren: Mar
sitius autem universaliter et simpliciter admittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.
199) iuxta huius artis prineipium, sc. quod omne ponibite, si ponalur, est admiltendum
(s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angeführten Stelle tautet f. LXIV v. B:
Marsitius autem oppositum sustinens dicit , quod non solum signifieet, Socratetp dicere
falsum, sed eliam signifieet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsam (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschriftlich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus
Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und Quaestiones zum Porphyrius in
der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Aschbach, Geschichte der Wiener
Universität (Wien 1865) S. 402 ff.
427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu
ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 ff.
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches.
428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros
sententiarum una cum loudibus Theologie. Et quibusdam queMonibus de potestate
Ecclesie in suis vesperiis disputatis. Am Sehl.: Impresse arte Nicotai wolff
alemani. Anno 1500. 4.
104 XX. Peter v. Ailly.
ctiones modorum significandi", mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zweite, betitelt „Conceptus" , und in entfernterem die „Insolubilia"
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),
und hiezu noch ein „Traetatus Exponibilium" 430).
Was zunächst die mit dem Occamismus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch
d'Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und nimmermehr 1=3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betreffs der Trinität
zu einer eigenlhümlichen Wendung der Supposition greifen muss431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen
kann 433).
Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheil be
fähigten menschlichen Worten — „voces" — eine Ausdrucksweise , in
welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalistischer
Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemit doch jedenfalls
d'Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 ff.) eine Ebenbürtigkeit des sensualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incomplexa als
auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen 435) und dalier auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) Destructiones modorum significandi. Conceptus '.t insolubitia secundum mam
naminalium magistri Petri de allyaco. S. I. e. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte
„secuudum viam nominalium" sind natürlich nur ein Znsalz des Herausgebers oder
Druckers.
430) Tractatus exponibitium magistri petri de Aitlyaco. Am Schl. : Parisius
Impressus a Guidone Mereatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginirt).
431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alieuius termini in divinis est duplex;
quaedam est suppositio mediata, quaedam immediata Nullus terminus personalis
supponit immediate pro essentia in divinis; nullus terminus essentialis supponit
immediate pro persona in divinis; omnis terminus essentialis supponit mediate
pro qualibet re in divinis (R) Nullo res potest esse tres res, et concedentes
, aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei, non sunt digni
vocari phitosophi, quia proprietas phitosophi est, quod innitatur lumini naturali.
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio „deus est" non sit nobis
evidens aut evidenter demonstrabitis, ipsa tamen est naturaliter probabitis.
433) Ebend. Ш, qu. 1, art. 2 Z: Non repugnat, quod aliquis habeat demonstrationem
sive scientiam et tamen non perdat fidem infusam, quamvis perdat fidem
aequisitam, sicut aliquis potest habere fidem cirea prineipium et notitiam evidentem
cirea conclusionem seu per experientiam, non tamen potest simul habere fidem aequi
sitam cirea conclusionem et notitiam evidentem.
434) Destr. mod. sign. in den letzten Zeiten: Logicus considerat voces sub
ratione veritatis et falsitalis cognoscendae et respectu passionum logicalium.
435) S. Sent. I, qu. 3, art. 1 J: Nolitiarum tam sensualium quam intellectualium
quaedam est simplex et incomplexa, alia vero complexa; complexarum autem alia
distans, ut propositio vera aut falsa, alia indistans, ut oratio, quae nec est vera nec
XX. Peter v. АШу. 105
Occam's über den Erfahrungs-Beweis (experientia) fast wörtlich wieder
holen436). Und indem er den occamistischen Conceptualismus (s. ebd.
Anm. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst
einer Gewöhnung mit einer species naturalis (-— diess ist Occam's
idolum, s. ebd. Anm. 759 , welches bereits Gregor v. Rimini in die
species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver
bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singul3ren Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede
platonisirende Auffassung 438). Hingegen bezüglich der „formalitates"
entfemt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), insoferne
er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist , dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. überhaupt dem sermo , angehören 439). Und in der Frage über
intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form
selbst verlegt 440). — Vereinzelte Aeusserungen betreffen , das futurum
contingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der
falsa (über distans und indistans s. ob. Anm. 103 u. 229) Animalia bruta
habent aliquam notitiam complexam de sensibitibus ; ad hoc est experiei\lia
multiplex et specialiter de canibus venaticis Duplex est notitia incomplexa nobis
possibitis, quarum una solet vocari abstractiva, alia intuitiva ete.
436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG : Notitia conclusionis aequisita per experientiam
el notitia eiusdem aequisita per demonstrationem sunt einsdem speciei, quia non est
inconveniens , distinctas causas habere cosdem effectus specie Si primo sciatur
conclusio per experientiam ct postea eadem per demonstrationem, fiel unum ex
gradu praecedente et sequente. S. vor. Abschn., Anm. 1038.
437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: Conceptus huius vocis „homo" proprie loqueado
non est notitia hominis nec repraesentat hominem, sed per consuetudinem est quaedam
colligantia seu mutua eoncomitantia inter conceptum naturalem hominis et conceptum
huius vocis „homo", propter quam uno concepta moto per obiectum suum, sc. quando
auditur ista vox „homo" , statim movetur alius conceptus sive species naturalis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, art. 3 Z : Quod ideae solum sunt singularium, patel, quia
solo singuloria sunt extra producibitia et nullo alia; et si Ptato aliter senscrit, non
est in hoc sequendus Quod ideae non sunt universalium, palet, quia nullo sunt,
nisi ponatur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus
extra communes et per praedicationem universales.
439) Ebend. Qu' 6, art. 1 F: Distinctio potest intelligi dupliciter ; uno modo
proprie, et lune ex natura rei non est nisi plurium realitatum, quarum una non est
alia ; alio modo improprie , quando sciticet aliqua res est plures res, .... et
potest vocari distinctio formalis , quia nomina significant ad plocitum Talis
distinctio formalis nunquam est nisi ralione distinctionis realis , cl nunquam est
in crealuris (H) Formalitas est quasi quaedam conditio totius propositioni/, quae
non est proprie aliquod ens reale Si dicatur, quod non loquimur de propositione;
sed de re et de formalitate, quae est ex parte rei, dico: quamvis loquamur de re,
tamen loquimur mediante propositione ; et ideo concedo, quod essentia et retatio ex
natura rei distinguuntur formaliter; tamen itlo formalitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U : Nulla forma potest suum formabite intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis ej, minus tale , nisi per intensionem et
remissionem ipsius formae in se nova alicuius suae partis aequisitione vel
deperditione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's
in der theologischen Frage betreffs der Individuation der Engel s. b. D'Argentré,
Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2, p. 74 ff.
106 XX. Peter v. Ailly.
Frage festhält441), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.
Anm. 952) contingens und possibile als identisch nimmt 442), ferner das
principium identitalis 443) und den Syllogismus expositorius 444).
Ein eigenlhümlicher einheitlicher Grundgedanke zieht sieh durch
seine speciell logischen Schriften hindurch; während wir neinlich schon
bei Gregor v. Rimini, Buridan und Albert v. Sachsen (ob. Anm. 46, 63,
77, 225,261) den occamistischen Begriff des „Mentalen" allmälig ein
entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen" erlangen sahen, will
D'Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn. , Anm. 129 — 134) über „modus
significandi" entwickelt hatte 445). Und es mochte eine solche Polemik
dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotisten jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge
funden hatte. Es ist wenigstens D'Ailly in der Lage, neunzehn Gründe
aufzuzählen, welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung
der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 446). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, art. 1 В: Si aliqua propositi(l enuntiat, aliquod possibite,
quod erit, fore, ipsa est determinate vera Nulta propositio singuloris de inesse
affirmaliva vei negativa de futuro contingenti ad utrumlibet est necessario vera
Istae propositiones non. sunt necessariae: „Omne futurum contingens est futurum",
„Aliquod futurum contingens est futurum" Istae propositiones sunt absolute
possibites: „Nihit, quod erit contingenter, erit contingenter", „Aliquod, quod erit, non
erit" (J) Dcus est praescientia verorum contingentium , quia aliqua sunt vera
contingentia el inter itia aliqua sunt de futuro. Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
442) Ebend. art. 1 E : Hoc nomen „contingens" idem valet quod haec oratio
„possibite non nccessarium" Copulotiva ex partibus de possibiti non requirit ad
eins veritatem unam coputativam de inesse possibitem, sed sufficit, quod utraque pars
divisim sit possibitis.
443) Ebend. Qu. 3, art. 2 U: Primum principium debet esse complexum .... et
omnium complexorum notissimum et ex terminis communissimis .... et propositio
hypothetica vel saltem non pure categorica, sicut itlo „Aliquid est vel nihit
est" vel ista „Quodlibet est vel non est". Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit expositorius et
bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una re et non pro
pluribus.
445) Mole modorum significandi oppressus manum porrigam sublevantem, qua
importabiti onere exonerati in regionem scientiae talibus longinquae libere proficiscantur
Primo recitaba breviter radicabitia ponentium tales modos significandi
distinctos et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus dectarabo , tertio aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae rationes.
446) Voci per hoc , quod ipsa est signum vel pars orationis , aliquid additur,
et itlud additum vacatur modus significandi Vox post impositionem est con
tracta ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo
aliquod accidens additur Vox per impositionem derelinquit intellectui aliquid
vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, .... cadit sub consideratione alicuius
scientiae , sub qua prius non cadebat, causat aliquid , quod prias non
polerat causare Vox de natura sua est in praedicamento qualitatis et post
impositionem est in praedicamento relotionis Post impositionem vox est coacta,
et ante fuit libera et vaga Post impositionem vox est signum, igitur relutivum,
ante impositionem fuit non significativa Modus significandi est itlud,
XX. Peter v. A illy. 107
nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener modus significandi passivus**1) , noch ein eigener modus si
gnificandi activus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Munde eines Occamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi, falls man ihn in die vox verlege, Gefahr laufe, in der Luft
vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über Signum
oder eonsignum vorbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach- Bezeichnung nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),
ad cuius varietatem variatur congruitas orationis Si voci nihit adderetur per
impositionem , non posset dan, a quo causaretur congruitas; non posset dari
illiquid, per quod nomen differret a verbo. '. Eadem res praecise significatur per
hoc nomen „Socrates" et per hoc pronomen „itle" Multa sunt nomina , quae
simplicifer nullom rem significant, ut „chimaera". Est dare modum intelligendi,
ergo est dare modum significandi Significare , quod est actus ipsius vocis , est
agere , et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi
ficandi, tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et logicus,
et sequeretur, quod grammatica esset scientia realis , quia consideraret ipsas res significatas.
447) Probo, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esse;....
capio hanc orationem „deus est dens", quia hic non est modus significandi
passivus; et si dicatur, quod intendant, tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo , istud est nimis puerititer responsum;
loquor enim de ista oratione „deus est dens" , quae est res naturalis, in qua ponitur
verum verbum et verum nomen et verum suppositum et vera pars orationis
Arguo in rebus naturalibus , ut, si hoc nomen „Socrates" signifieet Socratem,
tunc secundum eos in Socrate est talis proprietas, qua significatur Socrates; .... et
tunc quaero, utrum itlo proprietas significetur. per aliam proprietatem , ita quod
ex parte rei erunt infiniti modi significandi passivi; si aulem sint finitae tales
proprietates , non posset nlterius imponi aliqua dictio ad significandum itlom rem.
448) De modo significandi activo .... quaero , quid causat talem modum
Ipsa res significuta non causat, quia lopis non facit , quod haec vox „lopis"
ipsum signifieet; .... nec vox causat, quia ipsamet vox non facit se ipsam
significare; si intellectus talem modum causaret, per consequens, quando
intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modum; sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activusrest in voce
subiective , sequitur, quod accidens esset subiectum accidentis ; item cum vox
sit in aère subiective, sequitur, quod modus significandi activus saltem mediate erit
in aire subiective et sic aliquando cum vento affiabitur el evanescet. Vgl. bei Bu
ridan, ob. Anm. 77.
449) Si ratio signi vel consiqni constitueret vocem, diclionem vel partem orationis
formaliter, ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationis;
consequens est falsum, ergo et antecedens Item posset argui de istis dictionibus
„chimaera" vel „caecitas" , quae simpliciter nihit significant et tamen sunt
proprie dictiones et partes orationum congruarum Si intellectus accipiat modum
significandi a proprietate rei, ergo, ubi nullo est res vel proprietas rei, ibi nullus
est modus significandi.
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva , quia sic
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectio , quia talis intentio
potius passio est, quam actio, nec est habitus, qui est principiorum, nee
sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habituum Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogente (dieses von Occam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,
Anm. 758 f. u. 768), sed non videtur, quod sit aliqua ratio cogens Contra hoc,
quod dicitur de modo inteitigendi passivo, sc. quod sit ipsa proprictas rei , arguitur
108 XX. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam's Auffassung
betreffs der „signa" anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 ff.), dabei aber den
„mentalen" Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher
Nothbehelf bezeichnfet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale" Quelle zurückführt 452).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Conceptus" trägt. Dort fasst D'Ailly den
terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („Vitalis immutatio") des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceptus und actus intelligibilis und notilia apprehensiva und
Signum rei sämmtlich als sYnonym 453), so dass er sogar den conceptus
sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietales, sicut patet de prima causa
et de multis aliis subiccth separatis Item apparet totaliter voluntarie dictum,
quia nec ratione nec experimento pereipimus, talem modum esse ex parte rei.
451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto
diias divisiones el иnam declorationem. Divisio prima est, quod signorum aliud est
mentale aliud vocale et aliud scriptum ; .. . secunda est , quod signorum quaedam
significant naturaliler et quaedam ad plocitum Decloratio ponenda est , quare
et ad quid voces fuerint impositae ad significandum Voces fuerunt inventae ad
exprimendum exterius alteri, quod per conccptum nullo modo potest ostendi ;
ista expressio fuit homini necessaria eo , quod homo est animal politicum et sociale;
ideo inventae fuerunt voces, ut praecise id ad ptacitum significarent alteri ex
terius, quod signa mentalia, quae sunt naturales conceptus , interius significant
Fuerunt scripta voeibus substituta, quod absentibus et multum distantibus nullo vox
humana sufficit ad aliquem conccptum manifestandum.
452) lstis habitis ponendae sunt aliquae conclusiones : In orationibus
mentalibus est vera et propria congruitas et proprium regimen Congruitas,
regimen et constructio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et
per se et primo .... magis intrinsece, quam alicui alten orationi ; sunt in
oratione mentali sine tali modo significandi activo vel passivo Omne, quod
regitur vel regit in oratione mentali, naturaliter regit vel regitur; sicut nominativus
casus, ita genitivus, dativus, accusativus et ablotivus Nomen est
ista vox, quae est nota alieuius conceptus nominalis ; sic ista vox „chimaera"
est verissime nomen Omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel
vocale vel scriptum Cuiuscunque regiminis ultima vis, ad quam reducitur, est
conceptus , quia voces subordinantur talibus conccptibus Nomen mentale
est conceptus vel passio animae primo requisitus in compositione orationis mentaliter
perfectae , et verbum mentale est conceptus animae secundario requisitus ad compo
sitions orationis mentaliter perfectae. Von solchem Standpunkte aus folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alius mentalis alius vocalis alius scriptus. Terminus mentalis
est conceptus sive actus intelligendi animae vel polentiae intellectivae ; terminus vo
calis est vox significans ad plocitum; terminus scriptus est scriplura synonyma in
significando voci Terminus in tota sua communitate est signum, quod ex
impositione , quam actu habet vel ex natura sua, polentiae cognitivae eam vitaliter
immutando aliquid vel aliqua vel aliqualiter nalum est significare Vitalis im
mutatio est actualis notitia sive cognitio effective partialiter causata a potentia cognitiva
vitaliter pereeptiva et inhaerens ipsi Significare est idem quod signum
rei facere; signum uno modo est, quod ducit in nolitiam rei primariam
vel memorativam ; alio modo est ipsa notitia rei; hoc secundo modo
XX. Peter v. Ailly. 109
in einen incomplexus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei
jenem terminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestandtheil
des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus calegorematicus,
s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „significatione
tantum" , dann „officio tantum" , und zuletzt „significatione et
officio simul", je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des Indica
tives in Verbindung tritt 455). Die begriffliche Auffassung aber eines
mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in-
Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allgemein-
Begriffe dienstbar untergeordnet werden 456). Den mentalen Ter
minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in jie übliche prima und
secunda intentio ein , welch letztere darin gefunden wird , dass ein Be
griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist 457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen
modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der
üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler"
Akt durchgeführt wird 458); eine dritte Eintheilung betrifft den occamistischen
Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung 459).
dicimus conceptum esse signum rei Terminus mentalis, conceptus, actus intelligibitis,
notitia rei appreliensiva idem sunt.
454) Notitia appreliensiva incomptexa est conceptus rei incomplexus, com
plexa est conceptus complexus, et ista est adhuc duplex, quia quaedam est complexione
distante, alia complexione indistante. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis categorematicus est triplex: „ significatione tan
tum" est conceptus nuturuliter significans aliquid vel atiqua non poten* reddere suppositum
verbo personali modi fiuiti nec appositum respeclu nominis nominativi casus;
„officio tantum" est, qui ex natura sua nihit signifient, potest tamen esse
appositum respectu nominis nominativi casus ; „significatione et officio simut"
est , qui naturaliter significal aliquid et potest esse suppositum verbi personalis modi
finiii et appositum nominativi casus.
456) Terminus mentalis improprie dictas est conceptus vocis vel scripturae, ....
et, licet signifieet naturaliter proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis similitudo
, potest tamen cum hoc significare ad plocitum et subordinan alleri conccptui,
v. gr. conceptus huius vocis „homo" naturaliter proprie significal ittam vocem
„homo" , sed ad plocitum significal omnes homines et sie subordinatur in significa
tione Uti conccptui, qui naluraliter proprie est repraesentativus omnium hominum.
457) Terminorum mentalium proprie dictorum quidam est prima intentio, alius
est secunda intentio Secunda intentio est conceptus sive actus intelligendi solum
naturaliter significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est
significata ad ptacitum per alium terminum.
458) Terminorum mentalium propric dictorum aliqui naluraliter significant nominaliter
et tales naturaliter sunt nomina , aliqui naturaliter significant verbaliter et
tales sunt naturaliter verba, et sie de aliis partibus oralionis Item aliquis na
luraliter est nominativi casus , alter genitivi , et sie de aliis Quare sequitur,
quod regimen el construetio naturaliter conveniunt terminis mentatibus proprie dictis
et non per aliquos modos significandi eis additos.
459) Terminorum mentatium proprie dictorum alter est absolulus, aller est connotativus
Connotativus est, qui praeter itlud , pro quo supponit, naturaliter
atiquid intrinsece vel extrinsece, positive vel privative connotat Quitibet ter
minus connotativus habet plura significata, et ad minus habet duo, sc. unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber lässt D'Ailly in völlig parallel gehender Rehandlungsweise
den terminus vocalis folgen ; er defiuirt nemlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere dergleichen Sprachzeichen verstehen
(vgl. Anm. 435), hei den Menschen aber die willkürliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhänge 4eo).
Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „significatum
ultimatum", um die significatio non ultimala als die der Allgemein-
Begriffe zu bezeichnen401). Im Anschlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben calegorematischen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten , zu welch letzteren er sogar sâmmtliche adjectivischen
Verba rechnet 402). Zuletzt führt er die Unterscheidung der
prima und secunda impositio 463) und abermals die Eintheilung in ab
solute und connotative Worte an 464).
Sodann aber findet die Zurückführung der logisch-sprachlichen Er
scheinungen auf eine „mentale" Grundlage ihre Anwendung auf die Insolubilia,
und D'Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen
Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden
hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Unheiles
ausgeht465). Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Dreiet
aliud materiale ; materiale est itlud, pro quo supponit; formale est itlud, quod
connotat,
460) Terminus vocalis est vox significativa, .... i. e. quae apprehensa ab auditu
ex impositione, quam ac lu habet, nata est potentiae cognitivae eam vitaliter
immutando instrumentaliter aliquid vel aliqua vel aliqualiter repraesentare aliud a se.
Et dicitur „potentiae eognitivae" et non „intellectivae" , quia non solum hominibus
aliquid significatur, sed etiam brntis Significare ad plocitum non
est atiud quam institutio facta per voluntatem et per plocitum alicuius tolius ctrmmunilatis
vel alicuius habentis aueloritatem et gerentis vicem totius communitatis.
461) Terminus vocatis dicitur significare ad plocitum ultimate rem ittam, ad
quam significandam ullimate est impositus; et dicitur significare ad placitum
non ultimate Шum conceptum sive terminum mentalem proprie dictum, cui in signi
ficando subordinalur , v. g. terminus vocalis „homo" significal ultimate omnes singu
lores homines et significal non ultimate conceptum naturaliter repraesentativum om
nium hominum.
462) Terminorum vocalium quidam est mere categorematicus , ul „homo", alius
est syncategoremalicus , ul „omnis" , alius est partim categorematicus et partim syncategoremalicus
, qui sc. potest resolvi in duos terminos, cuiusmodi est „nihit'' vel
„aliquid" vel generaliter omnia signa universalia vel particutaria in neutro genere,
.... ut „aliquid" resolvitur in „aliquod ens" Omnia verba adicctiva, ut „lego,
curro" , sunt partim categorematica signifie atione et partim syncalegorematicti ,
et in mente eis vere respondet conceptas complexas.
463) Terminorum vocalium quidam est primae impositionis sive primae intentionis,
quod idem est, aller est secundae impositionis sive secundae intentionis Secundae
intentionis est, qui ex impositione, quam actu habet, significat rem, quae est
signum alterius rei ca rutione, qua est res significata per aliquem terminum.
464) Terminorum vocalium alii sunt absolutl , alii connotativi; sed hoc convenit
termino vocali per impositionem, quia sc. subordinatur in significando termino mentali
proprie dicto.
465) De vocatis insolubitibus multi diversa et adversa censuerunt In
tanta sententiarum varietate viam quaerens evadendi et evacuandi diffiruttatem nutlum
adhuc inveni a qupquam esse demonstratam , quae ad plenum satisfaciat meae menti.
Quapropter .... mu dum probabitem explonare tentabo, per quem radix difficultatis el
XX. Peter v. Ailly. Ill
gliederung in proposilio mentalis, vocalis, scripta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalis), und
in der auf solche Weise übergeordneten proposilio mentalis allein findet
er nicht bloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellem Sinne (d. h. nicht bloss significativ)
die Befähigung zur Wahrheit oder Unwahrheit461"). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occam istischen Uebertreibung, wornach man das Zusanimengesetzt-
Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen „doctor subtilis et solemnis" erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Urtheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„composilio" u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der. äusserlichen
significatio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 46 8). Uiedurch
radicalis ipsius solutio poterit apparere Haec materia duas habet difficultates:
unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionum, aliam
specialem de veritate et falsitate propositionum reflexionem habentium supra se. Cirea
primum duo sunt videnda: primum quid sit proposilio .... proprie dicta, et quare
sit proposilio vera vei falsa; cirea secundum duo sunt videnda: primum quid sit
proposilio habens reflexionem supra se, et qualiter sit respondendum ad tales,
quae commúniler dicuntur insolubitia.
466) Proposilio vocalis et scripta subordinantur mentali, sed non oportet, quod
vocalis et scripta subordinentur sibi iuvicem, sicut multi ponunt; nam scripta
immediate repraesentat mentalem et non mediante vocali Unde mentales non
diversificantur in liominibus , sed eaedem secundum speciem apud omnes significant
naturaliler et sunt naturaliler propositiones et non ad plocitum Proposilio men
talis proprie dicta est oratio mentatis naturaliler vera aut falsa Proposilio ad
plocitum significans debet describi per significare verum aut falsum, sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsum. Vgl. ob. Anm. 225.
467) Oritur dubitatio fortissima, utrum proposilio mentalis sit essentialiter composita
ex pluribus notiliis particutaribus, quarum una sit subieclum, atia praedicatum
et alia coputa Fuit una responsio unius subtitis et solemnis doctoris, qui tenet
in hac sententia partem negativam, unde primo ponit, quod nullo proposilio mentalis
de quocunque genere mentalium sit praedicto modo composita ; quia aliter sequeretur,
quod esset possibite, duas propositiones mentales naturaliler et non ad plo~
citum significantes esse omnino simites et eiusdem rationis specificae, quarum una
esset possibitis el alia impossibitis ; nam proposilio mentalis, cui subordinatur
haec vocalis „Оmnis albedo est qualitas" , est possibitis et de facto vera; itlo vero,
cui subordinatur ista vocatis „Omnis qualitas est albedo", est impossibitis
Ulterius ponit praedicta opinio, quod affirmatio et negatio non debent dici in intellectu
actus compositi seu complexi ad istum sensum, quod sint compositi essentiatiter
ex talibus notitiis partialibus distinrtis, quarum una sit subieclum, alia vero praedicatum.
S. ob. Anm. 45.
468) Licet praedicta opinio sit sustenibitis et probabitis, non tamen videtur mihi
omnino continere veritatem Omnis proposilio mentalis hypothetica est ex pluri
bus notiliis partialibus essentialiter composita; quaelibet proposilio conditional
mentatis est una consequents, et quaelibet copulotiva habet antecedens et consequens,
ex quibus componitur ; quitibel syllogismus componitur ex praemissis et
conctusione Patet, quod praedicta opinio non est vera de qualibet proposilione
mentali yeneraliter Sed nulla proposilio mentalis categorica est essentia
112 XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiies, denn diese
können nun weder in der significalio noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der supposilio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiies, d. h. in
der mentalen Auffassung eines objectiven Sachverhaltes409). Und indem
er gegen den Begriff eines „complexe signifieabüe" , welchen wir bei
Gregor v. Kimini (ob. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche
als blosses Moment der significatio lostrennt , bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätze, so dass ihm z. B. eine
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47ü). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen — „quae habent reflexionem supra se" — , und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
liier composita ex pluribus partialibus notitiis Affirmatio vel negatio in intelleclu
seu quaevis mentalis oratio non debet dici complexa propter hoc, quod sit com
posita ex pturibus notitiis partiatibus essentialiter Oratio mentatis non debet
dici complexa, quia aequivalet in significando pluribus vocibus vel scriplis oralionem
vocalem vel scriptam componentibus JVec propositio mentalis debet dici com
plexa, quia compositionem significat in entibus extra animam Alia et alia ratione
dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis el scripta, nec oportet,
quod, sicut oratio vocalis habet plures partes, ex quibus componitur, etiam mentalis
habeal ptures tales partes proprie dictas, sed bene aequivalet in significando pluribus
notitiis, quae improprie possunt dici partes; non tamen dico, quod hoc sit ralione
compositionis, sed solum ratione significationis.
469) Videndum est, quid sit seu quare sit propositio vera vel falsa Pro
positio non est ideo vera vel falsa, quia significat verum vel falsum ad extra;
no» ideo, quia eins subiectum et praedicatum supponat pro eodem vel non pro eodem.
Quaelibet propositio significans ad ptacitum ideo praecise est vera aut falsa,
quia sibi correspondet mentatis proprie dicta vera vel falsa, et ideo praecise
est possibitis vet impossibitis, quia correspondet sibi talis mentalis proprie dicta
Quaetibet propositio mentalis proprie dicta simpliciter categorica et de inesse affirmativa,
si sit vera, ideo est vera, quia, quatitereunque per eam secundum significationem
totalem significatur esse vet fuisse vel fore, taliter est vel fuit vel eiit;
et ideo est possibitis, quia , qualitereunque per eam secundum significationem totalem
significatur esse vel fuisse vel fore, taliter potest esse vel fuisse vel fore.
470) Est una opinio , quae ponit, quod significatum propositionis adaequalum et
totale est complexe signifieabile verum vel falsum Sed nultum est nec potest
esse complexe signifieabile verum aut falsum ad intcllectum praedictae opinionis
Quidquid est aut potest esse, est comptexe signifieabile Nihit est significatum
adaequalum seu totale alicuius propositionis mentalis proprie dictae , quia quaetibet
tatis ratione suarum partium, quibus aequivalet in significando , plura significat ud
invicem distincta Quidquid significatur per aliquam propositionem mentalem
proprie dictam secundum eins totatem significationem, etiam idem significatur per
atiquam eius partem Omnes propositiones mentales proprie dictae ad invicem
contradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio el alio modo Si
vero obiiciatur, quod inter articulos Parisiis condemnatos contra magistrum Nicotaum
de Alticuria unus est iste „Hae propositiones „„Deus est"" el „„Deut non est""
idem significant, licet alio el alio modo", respondeo, quod multa fuerunt condemnata
contra eum causa invidiac, quae tamen postea in scbotis publice sunt confessa, tamen
dico, quod est verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel etiam
de vocalibus ad plocitum significantibus.
XX. Peter v. Ailly. 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenthümliche Verhältniss,
dass ein Uilheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagt471). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan's Xnsicht,
welcher die lnsolubüia mit der sachgemässen significatio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begriffes Insolubile über die so eben angegebene
Gränze hinaus 472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
gelegte ¡falsificare se ipsas" , je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete 473). Hierauf kehrt er
wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obiective) und eine gegenständ
lich formelle (formaliter) , um bezüglich des „significare se ipsas" den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor-
471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflexionem el de
ipsarum differentia Significare vel significatio est aliquid repraesentare vel aticuius
repraesentatio potentiae cognitivae ; dico enim „cognitivae" et non „ intelle clivae",
quia ..... etiam potentiae sensitivae potest aliquid repraesentari Propositio insolubitis seu insolubite est propositio, quae signi(fs.icaotb,. sAenme.sse46f0a)l.
sam; non enim dicitur insolubite, quia nullo modo possit solvi, nec quia difficulter
potest solvi, ul dicit quidam doctor (d. h. Albert, s. oben Anm. 307),
sed quia difficultas provenit ex eo , quod talis propositio significat, se ipsam esse
falsam. Ideo palet, quod omne insolubite est propositio habens reflexionem supra se,
ticet non e xontra Nulta propositio habet reflexionem supra se nisi in qua ponitur
terminus appropriate significans propositionem, sicut sunt termini „verum, falsum,
universale, particutare, affirmativum, negativum, dubium, creditum, scitum" et simites.
472) Ex praedictis sequitur falsitas cuiusdam opinionis famosae , quae
ponit, quod omnis propositio significat, se esse verum, et falsitas opinionis
cuiusdam magistri, qui ponit, quod omnis propositio affirmativa categorica significat,
se esse propositionem, et significat, idem esse , pro quo supponit eius subiectum et
praedicatum, el falsitas cuiusdam dicti itlius magistri salva eius reverentia , sc.
quod affirmativa categorica duas habet significationes , unam de re ad -extra, quam
vocat materialem significationem, et atiam de suis terminis et de se ipsa, quam vocat
formalem; sequitur contra dictum magistrum, quod haec non est insolubitis nec
significat, se ipsam esse falsam: „ Socrates proiiciet Plotonem de ponte, posito casu,
quod Socrates dixerit, quod omnis asserens falsum proiicietur de ponte, et solus proferens
verum transibit pontem, et tunc veniet Ploto et profert Socrati dictam proposi
tionem" Communiter multae propositiones enumerantur inter insolubitia , quae
tamen non sunt, quia non significant, se ipsas esse falsas, ut „Socrates seit se
errare", „Socrales fingit se esse sophistam" (s. oben Anm. 310), „Socrales maledicil
Piatoni" , et ita de multis aliis , quae communiter ponuntur in practica sophismalum
insolubitium.
473) Solum ponam distinctiones de propositionibus falsi ficantibus se ipsas, quia
de Utis est specialis difficultas et non de aliis Quaedam significant, se esse
falsas, de per se, i. e. omni casu cireumspecto , quaedam de per accidens, se. expositione
alieuius casus; unde palet. error quarundam dicentium, quod nullo pro
positio insolubitis vel falsificans se ipsam est falsa nisi ex casu Quaedam si'
gnificant directe et tales sunt itlae, in quibus affirmatur Ule terminus „falsum" de
termino supponente pro se ipsis , quaedam vero significant indirecte seu consecutive.
Propositionum significantium , se esse falsas, indirecte sevv consecutive quaedam
significant immediale, i. e. se ipsis solum, quaedam vero mediantibus aliis proposi
tionibus, e. gr. per suam contradictoriam , et hae eui mediantibus aliis
propositionibus, quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi
tionibus, a quibus ipsae significantur.
Pbanvl, Gesch. IV. 8
114 XX. Peter v. Ailly.
stellungsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugestehen 474), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insolubüitas überhaupt nicht die „mentalen" Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen könne 47S). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung
oder Lösung der Insolubüia, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mündlichen Unheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi
nologie proposilio plures" anheimfällt 476).
474) His visis sciendum est, utrum reflexio supra se possit competere propositioni
mentali proprie dictae kepraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest fieri
dupliciter sicut et significatio, sc. obiective et formaliter; imago enim regis significat
regem obiective, conceptus vero mentalis, quem habeo de rege, significal
regem formaliter, quia est formalis cognitio regis Significare aliquid obiective
nihit aliud est, quam esse obiectum alicuius cognitionis formalis; significare vero for
maliter nihit aliud est, quam esse formale in cognitione alicuius obiecti Quaelibet
res, quantum est de se, potest significare se ipsam obiective Nutlo res
creata potest esse propria et distincta cognitio formatis sui ipsius Nullo propo
siti vocalis vel scripta potest significare se ipsam vel aliquid aliud formaliter,
guia nulla talis potest esse formatis cognitio potentiae cognitivae Quaelibet propositio
vocalis vel scripta per prius significat se ipsam, quam aliquid aliud.
475) Роnam aliquas conclusiones , quae forte aliquibus prima facie apparebunt
extraneae et mirabites : Nulta propositio mentalis proprie dicta potest significare,
se ipsam [esse falsam Impossibite est intellectui primo formare propositionem
universalem mentalem proprie dictum significantem, omnem propositionem mentalem esse
falsam Intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie dictam,
quae signifieet, suam contradictoriam esse veram Nullo propositio mentalis
proprie dicta potest significare, se ipsam esse veram, nec potest habere reflexionem
supra se ipsam Sed contra dicta oritur dubitatio fortissima,
quia cêrtum est, quod possumus formare istam „Aliqua propositio mentalis est falsa ";
pro solutione vero pono aliquas conclusiones : Pars propositionis mentalis
proprie dictae non potest supponere pro ipsamet propositione , nec potest supponere
pro contradictoria itlius propositionis , cuius est pars, nec potest sup
ponere respectu huius termini „verum" pro propositione significante itlom propositio
nem Pars propositionis ad plocitum significantis non potest supponere pro pro
positione mentali proprie dicta sibi correspondente Quolibet modo reflexionis
propositio vocalis vel scripta ouf mentalis improprio dicta potest habere reflexionem
supra se Patet, quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel
scripta aut mentalis communiter dicta, quia nullo insolubitis est mentalis proprie
dicta, et propositionis vocalis vel scriptae vel mentalis communiter dictae pars
potest supponere pro lota propositione, cuius est pars.
476) Nunc videndum est de talium propositionum veritale aut falsitate, et per
hoc apparebit, qualiter sit respondendum ad tales propositiones , quae communiter
dicuntur insolubitia Omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem
mentalem proprie dictam sibi correspondentem Cuiustibet propositionis insolu
bitis et alicuius propositionis mentalis proprie dictae sibi correspondentis termini sibi
invicem correspondentes significant idem el pro eodem supponunt Qualitereunque
per insolubitem significatur ad placitum, taliter per aliquam mentalem vel aliquas
mentales significatur naturaliter Quaelibet propositio insolubitis est falsa ex
eo, quod [alsificat se ipsam Quaelibet propositio significans praecise, se ipsam
esse veram, est vera Cuitibet propositioni insolubiti correspondet aliqua men
talis vera .... et aliqua mentalis proprie dicta falsa Cuique propositioni insoXX.
Peter v. Ailly. 115
Was endlich die Schrift über die Exponibilia betrifft, so hat
D'Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
Consequentiae hineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D'Ailly
eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der exponiblen
Sätze geben wollten, von sich gewiesen 477), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales" Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheile 479), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen
exponiblen Ausdruck 480), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Exceptiv-
Sätzen , für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschickt481), um dann drei dubitationes folgen zu lassen.
lubiti duae mentales proprie dictae, quarum una est vera el alia falsa, correspondent
inconiuncte Quaelibet propositio insolubitis est simul vera et falsa , et
eius contradictoria est simul vera et falsa Aliquae sunt propositiones omnino
simites in voce et de terminis pro eodem supponentibus , quarum una est simpliciter
falsa vel sattem non simpliciter vera, alia vero simpliciter vera; .... hae apparent
contradicere , non tamen contradicunt veraciter Nulla propositio insolubitis vel
eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim
pliciter impossibitis Ad nullom propositionem insolubitem vel eius contradictoriam
est danda unica responsio, quia secundum Aristotelem secundo Elenchorum ad
propositionem plures non est danda unica responsio.
477) Cap. 1 : Sunt quae dam categoricae , quae formaliter aequivalent hypothelicis
Aliqui dicunt, quod de numero talium propositionum sunt omnes , in
quibus ponuntur termini privativi, negalivi vel infiniti, ut sunt „caecus , ingenerabite,
non homo" et huiusmodi , et etiam ficti, ul „chimaera, vacuum", imo omnes
propositiones, in quibus ponuntur termini relotivi vel generaliter quicunque termini
connotativi Sed si itlud est verum, apparet mihi, quod ita potest dici de qualibet
propositione categorica.
478) Ebd.: Prima dubitalio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio
hypothetica, cui aequivalet, praecise idem significant ita, quod correspondeant eaedem
mentales Non solum propositiones sunt exceptivae vel exclusivae in voce, imo
etiam in mente, unde intellectus formal exclusivam mentalem Uli vocali correspondentem
Ex quo sequitur, quod talibus propositionibus non correspondet
eadem mentatis, imo uni una et alteri altera.
479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma
liter aequivaleat uni hypotheticae compositae ex suis singuloribus Palet
de itta, in qua .ponitur aliquod tale signum „uterque, neuter" Non valet de
Uta, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus, quitibet",
quando coniunguntur in terminis rectis, ul „Quitibet homo currit" ; quia aliqua
universalis est possibitis , et tamen copulotiva composita ex suis singuloribus est
impossibitis.
480) Ebd.: Tertia dubitalio est, utrum Uta sit categorica vel hypothetica „Socrates
dormit Plotane vigitante" Sciendum est, quod abtativus absolutus se
cundum grammalicos exponitur tripliciter, sc. per „dum", per „si", vel per „quia".
481) C. 2: Haec dictio „nisi" quandoque sumitur exceptive, quandoque
vero tenetur consecutive Dictio „praeter" aliquando lenetur exceptive, aliquando
distributive Ponendae sunt reguloe: 1) Nunquam exceplio debet fieri
nisi a toto in quantitate 2) Nunquam exceptiva, in qua dictio exceptiva non
negatur, est propria, nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negatio negans,
quamvis praecedat diclionem exceplivam, tamen non negat ipsam, nisi etiam cadat
supra signum universale 4) Non semper loco itlius oralionis „non omnis" po
nitur convenienter haec oratio „aliquis non" 5) Aliquae sunt propositiones urn
s.
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,
wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die suppositio confusa
distributiva noch in eine absoluta und eine limitata eintheilten 482J; der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 48 3),
sowie der dritte die Umkehrung derselben 484). In völlig analoger Behandlungsweise
folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten 48ä) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales contrariae, quae non habent subeontrarias 6) Descerniendo sub termino
distributo propositionis exceplivae non debet poni exceptio in singutaribus , per quas
descenditur 7) Syllogizando ex propositionibus exceptivis oportet, quod medium
mane av in propria forma in atraque praemissarum 8) Ubi non potest salvari
proprietas locutionis ponendo dictionem „praeter", loco itlius debet poni „alius"
9) Si exceptio cadat supra terminum communem, non debet primo fieri descensus sub
itto termino communi , super quem cadil itlo dictio exceptiva, sed sub termino, a
quo fit exceptio 10) Omnis propositio exceptiva est impropria, in qua ittud,
a quo fit exceptio, eontinetur sub itlo, quod excipitur.
482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt termini in propositione ex
ceptiva Atiqui dicunt, quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem
confusam tantum, et subie c tum habet suppositionem confusam et distributivam ;
tamen isti distinguunt de suppositione confusa et distributiva, quia quaedam est ab
soluta, .... alia timitata et arctata, quando terminus non pro quolibet sub eo con
tento distribuitur ratione alicuius termini additi; el hoc modo subieclum propositionis
exceplivae supponit, ut Uli dicunt Dico, quod est aliqua propositio exceptiva
affirmaliva, cuius subiectum determinate supponit, sc. itia, in qua dictio exceptiva
negatur Cuiustibet affirmativae, in qua dictio exceptiva non negatur , subieclum
habet suppositionem confusam et distributivam absolutam Si exceptiva fuerit
negativa, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive Ter
minus discretus supponit semper discrete; ideo dictio cadens quaecunque super ipsum
non mutat suppositionem; quando vero dictio exceptiva cadit super terminum commu
nem, tunc, si dictio exceptiva non negetur, ipsa facit terminum supponere confuse
el distributive. ... In qualibet exceptiva subiectum et praedicatum supponunt eodem
modo sicut subiectum el praedicatum suae praeiacentis'. Cuiustibet exceplivae,
cuius exceptio negatur, subiectum supponit determinate vel confuse tantum.
483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex
ceptivae Omnis exceptiva, in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per
unam copulotivam , cuius una pars est coputativa affirmaliva el atia negativa
Omnis, in qua dictio exceptiva negatur, contradicit uni, in qua dictio exceptiva non
negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam Uli, per quam
sua contradictoria exponitur.
484) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo propositiones exceptivae convertuntur.
.... fíullo exceptiva formaliter convertitur in aliam exceptivam, sed in unam
non exceplivam, cuius subiectum est praedicatum exceptivae, et praedicatum est tatum
aggregatum ex termino, a quo fit exceptio, el parte extra capta et termino, supra
quem cadit exceptio, mediante oratione „quod est" Quod dictum est, habet veritatem
in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur Exceptiva, in qua
dictio exceptiva negatur , non convertitur. Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur
theite angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. Omnis homo praeter Socratem
non currit. Non omnis homo praeter Socralem non currit. Non omnis homo
praeter Socralem currit".
485) C. 3: Videndum est de propositionibus exclusivis Dictio exclusiva
quandoque se tenet a parte subiccti et quandoque a parte praedicati et quandoque
cadit supra totam propositionem, et ultimo modo facit propositionem exclusivam.
A propositione de inesse affirmaliva ad aliam affirmativam de eodem subiecto
et praedicato cum dictione exclusiva capta proprie est bona consequentia Si
dictio exctusiva capialur improprie et addatur verbo, tunc excluditur a subiecto omne
XX. Peter v. Ailly. 117
erörtert, nemlich über ihre Supposition 486), ihre Exposition 487), und
ihre Umkehrung 488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomitantiae" und „gratia
causae" neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),
dann von ihrer Supposition491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinil" schliesst er
sich in einer üblichen Controverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
itlud verbum, quod importat actionem distinctam Proportionabititer potest dici
de itlo, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum In Ulis, in quibus cadit
supra totam propositionem , si dictio exclusiva capiatur secundum impropriam
significalionem , adhuc exclusio potest esse duplex: una, quando praecise excludiv,
praedicalum ab omni communi repugnanti subiecto; alia, quando excludit praecise
pluralitalem maiorem, quam sit expressa per subiectum.
486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositione ex
clusiva Subiectum, si sit terminus communis, supponit confuse tantum; si tamen
sumatur cum signo distributivo, supponit confuse et distributive Exclusiva
affirmativa, in qua dictio exclusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio
exclusiva non negatur; et ideo suppositio erit e converso
487) Ebd. : Secunda dubitatio est , quomodo exponendae sunt exclusivae
Omnis talis exponitur per coputalivam compositum ex eis, quarum prima est affir
mativa praeiacens remoto signo exclusiva et secunda .est universalis negativa
Omnis itta, in qua dictio exclusiva negatur, exponitur per unam disiunctivam.
488) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo exclusivae convertantur Non
convertitur formaliter in alteram exclusivam in affirmativis Sed negativa,
in qua dictio exclusiva non negalur, potest converti in exclusivam negativem
simitem Affirmativa, in qua dictio exclusiva non negatur, potest converti in
universalem de lerminis transposais Affirmativa, in qua dictio exclusiva ne
gatur, potest converti in affirmativam exclusivam simitem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Eotgegensetzung.
489) C. 4 : Videndum est de propositionibus reduplicativis Dictiones „inquantum,
secundum quod" quandoque tenent reduplicative, aliquando autem
specificative Vel fit reduplicatio gratia concomitantiae vel fit gratia causae.
490) Ebd. : Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativae Af
firmativa, in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia conco
mitantiae, debet exponi per coputativam affirmativam compositum ex quatuor propo
sitionibus ete. (d. h. die übliche Lehre, s. Abschn; XVII, Anm. 262, u. Abschn. XIX,
Anm. 924); si reduplicatio fiat gratia causae, ultra requiritur, quod ter
minus, supra quem cadit reduplicatio, exprimat causam in particulori Negativa,
in qua dictio reduplicativa non negatur, si reduplicatio fiat gratia concomitantiae ,
debet exponi per coputativam affirmativam compositam ex quatuor propositionibus
ete. (ebenso) Si fieret reduplicatio gratia causae, loco conditionalis debet
capi causalis Omnis itlo, in qua dictio reduplicativa negatur, semper contra
dicit universali reduplicativae, in qua dictio reduplicativa non negatur, et est
exponenda per propositionem contradictoriam, i. e. per affirmativam disiunctivam
compositam ex quatuor partibus contradictoras.
491) Ebd. : Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in reduplicativa.
Omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicut in
praeiacente In omni, in qua dictio reduplicativa non negatur, terminus reduplicatus
supponit confuse et distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit
determinate et confuse tantum.
492) Ebd.: Tertia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur Re
duplicativa non convertitur formaliter in reduplicativam affirmativam, sed in
unam non reduplicativam, sc. in unam, cuius subiectum est aggregatum ex praedicato
prioris et Ulo termino, supra quem cadit reduplicatio, mediante hoc pronomine „quod".
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
1I8 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicoletlus Venetus.
die Regeln der Exposition 4 93), worauf er noch Zweifel über die Untheilbarkeit
des „nunc" 494), über die Supposition 495) und über die Umkehrung
der betredenden Urtheile folgen Iässt 49e). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum ,fit" , welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre491).
Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
lastischen Logik" liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Reihe von Autoren die Ueberschrifl, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab, als gerechtfertigt erschienen sein, so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
493) C. 5: Restat determinare de propositionibus, in quibus ponuntur verba
„incipit" et „desinit" Quaecunque propositio, in qua verbum „incipit" non
negatur et verbum „esse" negatur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desinit", in
qua verbum „desinit" affirmatur; et e converso Dicunt uliqui, quod aliter exponuntur
in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282); sed videtur
rationabitius , quod eodem modo exponantur respectu quorumeunque praedicatorum
Propositio de verbo „ incipit'1 potest dupliciter exponi; uno modo per
propositionem de praesenti et remolionem de praeterito, alio modo per propositionem
de futuro et remotionem de praesenti lilo verba „incipit" et „desinit"
indudunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem Negativa
de „incipit" vel „desinit" debet exponi per unam disiunctivam compositum ex
partibus contradicentibus partibus itlius coputativae, per quam exponebatur affirmativa
sibi contradictoria Multae propositiones de „incipit" et „desinit" sunt distinguendae
penes amphibologiam ex eo, quod de virtule sermonis habent unum sensum et
unam expositionem et secundum usum loquentium alium sensum et aliam expositionem
Ista consequentia non valet: „Socrates incipit scire omnem propositionem;
„deus est" est propositio; ergo Socrates incipit scire proposjtionem „deus
est"" JVon sequitur: „Socrates incipit esse albus; ergo Socrates incipit esse
coloratus".
494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstrelur per litteram „hoc" et litteram
„nunc", quando dicitur „Socrates nunc erit et immediate ante hoc non fuit".
Aliqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibitia in tempore sicut
nec momenta in motu. Per itlud „nunc" , quod est tempus praesens, non demonstratur
tempus indivisibite ; possumus uti tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut plocet, sc. pro hora, die, mense, anno ete.
495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni
bus de „incipit" et „desinit" Subiecta talium propositionum supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacentibus Terminus a parte praedicati positus, qui
sequitur itia verba, in una exponente supponit una suppositione et in alia exponente
alia suppositione Una suppositio est, secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrative, alia est, secundum quam sic non contingit descendere.
Primo autem modo non supponit terminus , qui sequitur verba „incipit" et
„desinit".
496) Ebd. : Tertia dubitatio est, quomodo convertuntur propositiones de „incipit"
et ,,desinit" JVon convertuntur in propositiones simites Proposilio de
„incipit" debet converti in unam de praesenti et de futuro disiunetive; simititer itlo
de verbo „desinit".
497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verbo „fit" et aliis
ei aequivalentibus , ut „producitur, generatur" Dupliciter aliquid dicitur fieri,
generari vel produci; uno modo simpliciter, alio modo secundum quid Sicut
propositiones de „incipit" exponuntur per plures categoricas , ita simititer propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiet" Multa autem essent hic dicenda de
expositione dictorum verborum, sed itlo magis spectant ad phitosophiam et supponunt
aliqua, quae non pertinent ad logicam.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Casuistik aller
Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos
reichhaltigen Literatur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste
Menge verschiedener , ¡opiniones" anführt, deren Vertreter uns späten
Epigonen in der That grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Coramentare
verfasste , und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „moderni",
sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua" that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Realien der Philosophie
in den Umkreis seiner Beschäftigung 498). Für uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich : ein Commenter zur zweiten
Analytik 499), eine „Logica magna" 500), ein kleines Compendium, wel
ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge
druckt wurde501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der
Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratura" eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten
geordnet 503), und ausserdem „Sophismata" 504).
498) Er commentirte Arist. phys. ausc, de gen. et eorr., de anima, Eth. ad
Nie, und verfasste eine Summa phitosophiae naturalis.
499) Pauli Veneli expositio in libros posteriorum Aristotelis. Venetüs 1477 u.
wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothwendig, da sie nur eine fteissige und distinguirende Erläuterung des aristote
lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVII,
Anm. 334 ff., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Logica magna Pauli Veneli. Am Schl. : Pauli Veneti opus, quod magna
logica appeltatur correctum per mgstrum Franciscum Macerata et fratrem Jacobum de
Fossano Impressum Venetils impensis Octaviani Scoli 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. I.
s. a. 4. Pauli Veneti summutae ineipiunt; am Schl. per Gulielmum Tridinensem de
Mont. fer. Venetils. 1488. 4. Tractatus summulorum logicae Pauli Veneli; am Schl.
Venetils per Petrum Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneti summutae cum commentariis
Menghi Faventini ac quaestionibus eiusdem; am Schi. per Franciscum de Macerata
revisa. Venetils per Otinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneti
ete. Venetüs 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Tract. 1: Terminus, Propositio,
Praedicabitia, Praedicamenta (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Syllogismus. Tract. II: Suppositio,
Ampliatio, Appellotio. Tract. III: Consequentiae. Tract. IV: Tcrminorum pro
bationes (was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 ff.). Tract. V: Obligaliones.
Tract. VI: Insolubitia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. 1 und deren Widerleguog,
und ebenso Tract. VIII Einwürfe gegen Tract. III.
503) Quadratura magistri Pauli Veneti. Am Schl. Expliciunt dubia emen
data .per manus mgstri Secundi Contareni Venetüs per Bonetum Locatellum.
1493. fol.
504) Schon i. J. 1474 in Maitand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Quid
ratio possit logices arguta probandi Dogmata , de Vcneto littore Paule doces. Sodann :
Praeclarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutitia; am Schl. Papiae p.
m. Nicoloum de girardengis. 1483. fol. und Sophysmata magistri Pauli Veneti; am
Schl. emendata per 'mgstrum Secundum venetum Contarenum Venefüs per Bo
netum Locatellum. 1493. fol.
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die
zweite die proposilio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Einzeln-
Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als calegorematicus im Gegensatze gegen andere Ansichten den
jenigen , welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Satz- Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategorematicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „est" oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjectiva
können je nach Umständen beides sein507); auch ob die Syncategoremata
als Theile des Suhjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien, kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis"
absieht 508). Was hierauf die significatiо des Terminus betrifft, wird
unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die
significatio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Log. magna f. 2 r. A: Quia in terminum resolvitur propositio, ideo primo
in terminis est persistendum, ut posterius propositionum notitia clorius appareat.
506) Ebend. : Terminus calegoremalicus est signum tam implicite quam explicite
simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unitivum, sed alterius a se et
suo consimiti per se in notitiam deduetivum Verba non sunt termini categore
matici, cum sint suorum extremorum unitiva Terminus syncategoremalicus est
signum officii executivum , nullius a se et suo consimiti sine nova impositione per
se signum Sequitur , quod aliquis est terminus simplex, qui nec est categoremalicus
nec syncategorematicus , ut „vel" aul copulo verbi substantivi aut termini
„A, В, C" et huiusmodi Item sequitur, quod terminus calegoremalicus non dicitur
esse, qui significative acceptus potest esse subieclum vel praedicatum aut pars
subiecti vel praedicati distributi propositionis categoricae , sicut aliqui ponunt (s. bei
Peter v. Aitly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter tauten diese Definitionen
in d. Summuta log. I, 1: Terminus calegoremalicus est Ule, qui tam per se quam
cum alio habet proprium. significatum; syncategorematicus est terminus habens
officium, qui per se sumptus nullius est significativus.
507) Log. magna f. 2 г. В : Dubitatur primo , utrum adiectiva aliqna possunt
esse termini categoremalici aut de facto sint Adiectiva sunt in multiplici diffe
rentia; quaedam enim non significant a se et suis consimitibus distinctum, ut „omnis";
.... quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus" ;
.... quaedam significant huiusmodi significata per se el non respectu ad aliud, ut
adiectiva in neutro genere substantivata Primo modo sumpta sunt termini
syncategorematici; .... secundo modo sunt categorematici , sed dependenter ;
tertio modo possunt esse categorematici independenter.
508) f. 2 v. A : Dubitatur, utrum haec syncategoremata „ omnis, nullus, quitibet"
et simitia possunt esse partes subiecti vel praedicati Prima opinio dicit,
quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animat". Secunda dicit, quod
aliqna syncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicati, sed littera
„ omnis" non; unde dicendo „Tu es non asinus" littera „non" est pars praedicati ;
sed dicendo „Tu es omnis homo" littera „hämo" est solum praedicatum (B) Quia
huiusmodi opiniones probabites sunt, nec argumenta contra eas mititare videntur,
restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime solvantur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 121
insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine . bevorzugte
Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh
rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benützte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt 509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift
lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D'Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu
ralis signifteatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo" in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne , was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm
liegt510). Diess führt ihn auf terminus communis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueherordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des
singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh
rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrales, ledig
lich auf die Namengebung zurückführten , Andere aber sie gänzlich ver
neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen
haeeeeitas an511).
509) f. 3 v. B: Terminum voco significare naturaliter , qui aliquid significat et
impossibite est significando non significare, .... cum significare non sit aliud, quam
rei simititudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare vel conccptum primum
in anima causare (s. bei Peter v. Aitly, ob. Anm. 460 u. 471) Terminus dicitur
significare ad plocitum tripliciter. Uno modo, prout littera „ad ptacitum" est
accusativi casus el rectus immediate a littera „significat", non solum terminus vocalis
vel scriptus significat ad ptacitum , sed etiam terminus mentalis (f. 4 г. A)
Secundo modo . quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel voluntatis,
ut nunc signifieet vel nunc non significet ; el sic quitibet terminus vel scriptus vel
mentalis significat ad ptacitum Tertio modo , quia ad voluntalem primi instituentis
ipse vel sibi consimitis aliquid significat vel significavit Sicut imago
depicta significat rem ex convenientia et simititudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474),
cireulus vem ante tabernam mnum significat solum ex institutione et non ex conve
nientia vel simititudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224), sic ter
minus mentalis significat ex convenientia et simititudine accidentali ad talem rem, sed
terminus vocalis significat solum ex institutione.
510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae contingit arguere, ut eorum veritas ma gis
appareat: Primo, quod termini vocales vel scripti se ipsos naturaliter significant;
secundo, quod tales res a se distinctas significant ad ptacitum; tertio, quod termini
mentales significant naturaliter res a se distinctas ex quadam convenientia et simiti
tudine <?.-*'5 v. B: Prima opinio ponit , quod nihit significat hominem nisi ter
minus „homo", nec iste significat aliquod inferius, ut istum hominem, neс aliquod
superius , ut animal Secunda opinio est, quod terminus inferior significat
suum per se superius, sed nutlum inferius Tertia dicil, quod iste terminus
„homo" significat animal, corpus, substantiam , et istum hominem ct omnem hominem
imaginabitem praeteritum, praesentem et futurum f. 6 v. A: Haec tertia opinio
inter celeras probabitis est ' f. 3 r. A: Quitibet terminus secundarie signi
ficat, quidquid terminus inferior vel superior significat primarie. S. nnten Anm. 559
am Sehl.
511) f. 8 r. A: Solet communiter diffiniri : Terminus communis est Ule, qui
est pro pluribus supponibitis, terminus vero discretus Hie , qui tantum pro uno
(В) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui significative acceptus natura'
122 XX. Paulus Nicolettus Vcnetus.
Was hierauf über „probatio terminorum" folgt, könnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnet,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen , welche ihm
mediati heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prädicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begründung unterliegen 5 12). So führt er zunächst betreffs
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver
schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc" oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werde813). Und hiedurch ergibt sich die Brücke,
liier vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natu s praedicari de
pluribus , quorum unum non est nec fuit nec erit pars alterius ; simititer terminus
sinqutaris est Ule, qui significative acceptus natur aliter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere (v. B) Nego , quod iste
terminus „Socrates" vel „loannes" sit terminus singuloris; imo est ita bene com
munis, sicut terminus „homo", et cum dicitur, quod Socrates est nomen pro
prium, nego sumendo litteram „proprium" quoad logicam, concedo tamen grammatice
loquendo f. 9 r. A: Versantur tres opiniones: Prima dicit, quod homo est
Socrates , quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullut homo potest esse So
crates nec Ploto ncc sic de aliis propriis nominibus ; tertia ponit, quod iste homo
est Socrates, quia iste homo est hoc se ipso demonstrato (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff.).
(В) Ista tertia opinio inter celeras probabitis est f. 10 r. A : Sunt duae
opiniones; prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communior, quia
quitibel infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus
communis reliquo communior Hespondetur, quod communitas termini non altenditur
penes multitudinem significatorum , sed ideo dicitur aliquis terminus re
liquo communior, quia de tali potest universaliter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A : Quia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo
notanda est particutaris distinctio terminorum Immediati dicuntur termini simplices
vel pronomina demonstrativa in singutari numero el adverbia demonstrandi,
ul „nunc, tunc, hic, ibi", et verbum „est", quia quorundam aliorum nominum
et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare probationem (B) Ideo
talis propositio est immediata „hoc est", quia non potest probari per aliquid notius.
I. 13 r. A: Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, ut nomina, verba
et adverbia et participia habentia inferiora secundum praedicalionem; alii aulem
sunt exponibites; alii vero sunt officiabites (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),
ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composi
tiones secundum diversas ordinationes, ut sunt termini significantes actus animae
Contingit, eundem terminum esse resolubitem, exponibitem el officiabitem, ut palet de
isto termino „necessarium". Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.
513) f. 13 r. B: Redeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.
IV, 1) resolubitium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo suppositivus
et omne verbum praeter verbum „est" est resolubitis. Omnis enim propositio, in
qua subiieitur huiusmodi terminus, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentia ; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulori affirmativa
in quocunque numero vel casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animat"
sic resolvitur: „hoc est animal et hoc est homo, igitur homo est animat"
(v. A) Indefinita vel particutaris negativa potest tripliciter probari; uno modo, quemadmodum
affirmativa ; secundo modo recurrendo ad eorum contradictoria;
tertio modo per universalem negativam sibi subalternantem, ut „aliquid non currit"
probatur sie: „nihit currit, igitur aliquid non currit" Eodem modo est dicendum
de singulari affirmativa vel negativa (f. 14 r. A) Universalis negativa probanda
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 123
um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppositionsfähigkeit
eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch „Aöc" nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des terminus categorematicus zurückgreift
(s. Anm. 506), wird in der seit Occam üblichen Weise in eine impro
pria und eine propria unterschieden, deren letztere entweder materialis
oder Simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defi
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der
termini incomplexi (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complexi, bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen significare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Aucb die supposilio simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda impositio , sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustellen, bei welch letzterer Paulus das
von Occam (vor. Abschn., Anm. 794) abgewiesene thomistische Motiv der
communicabilitas zu Grunde legt518). Die suppositio personalis wird,
est per assumptionem sui contradictora Universalis affirmativa debet exponi per
suam subalternam et universalem negativam sibi convenientem Multiplicity con
tingit exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subiecti
simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati (v. A) Est etiam diversitas
exponendi de subieclo composite vel disiuncto (f. 15 v. A) De obliqua
mihi videlur posse dici absque distinctione aliqna.
514) f. 16 г. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro
aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inter supponere et significare; ter
minus enim non supponit nisi in propositione positus , extra vero contingit ipsum in
finita significare Dividitur suppositio in impropriam, ut „Anglia pugnat" (s.
Buridan, ob. Anm. 105), et proprium, quae dividitur in materialem ac simplicem
et personalem. (Vgl. Summul. log. II, 1.)
515) Ebend.: Suppositio materialis est significatio termini in propositione extrema
liter se habentis et non extremaliter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimiti.
(B) Fatentur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius
signi materialitalis (v. A) lsta opinio in parte vera est et mihi conformis in
mullis, sed est nimis stricta, quia, sicut potest aliquis terminus supponere per
sonaliter vel simpliciter absque additione alicuius signi, ita in suppositione materiali
videtur consimite esse ponendum (B) Est igitur aliter dicendum, pro quo notandum,
quod terminorum quidam sunt incomplexi et quidam complexi. Terminorum
incomplexorum quidam significant significata non a se et suis consimitibus distincta,
ul syncategoremata ; quidam significant praecise se vel sua consimitia, sed distincta ab
his possunt significare per solom impositionem novam, ut „к, В"; quidam significant
significata a se et suis consimitibus distincta, sed possunt significare praecise se vel
sua consimitia , per limitationem signi , ul „homo" Terminorum complexorum
quidam sunt significativi non quiescenter, ut „homo albus", quidam autem quiescenter,
ul „homo est albus" (vgl. Buridan, ob. Anm. 142) Sequitur, quod termini in
complexi sumpti primo vel secundo modo aut etiam complexi non quiescenter signifi
cativi et complexi secundo modo sumpti possunt materialiter supponere absque signo
materialitalis; termini vero incomplexi sumpti tertio modo non sic possunt. (Vgl.
Summ. log. II, 3.)
516) f.. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ex
tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo
consimiti (v. A) Dicunt alii, quod est acceplio termini vocalis vel scripti, quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise deflnirt worden, ganz nach üblicher
Tradition eingetheilt 517). Hierauf aber verflicht Paulus offenbar nach
dem Vorbilde Buridan's (ob. Anm. 112) die ampliatio völlig in die Lehre
von der Supposition , wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „lerminus distrahens" treffen518); hingegen
die appellalio, welche er dreigliedrig als appellatio lemporis und ompliationis
und formae fasste, hat er in dem grösseren Compendium hin
weggelassen 51 9). Betreffs der suppositio relativorum zählt er vorerst
fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
accipitur pro intentione animac, eut non imponitur ad significandum Resurrexit
quidam modernus solum suppositionem admittens personalem et asserens in suis
scriptis, nultam suppositionem materialem existere seu simplicem (Marsitius, Anm. 40 J,
nach Buridan's Vorgang, Anm. 99 u. 106) (B) Contra procedunt verae sententiae
atque doctrinae grammaticorum (f. 19 v. B) luxta quaesitum, quis sit
terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis, descriptiones , quae
nunc communiter tenentur, satis bonae sunt, sed non in loto verae Est
igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus
simplex unitivus polentiae cum suo obieclo adaequalo non ratione sighi communicabitis
aut incommunicabitis Terminus secundae intentionis est conceptus simplex
unitivus polentiae cum suo obieclo adaequalo sub ratione signi communicabitis aul
incommunicabitis Terminus primae impositionis est signum tam implicite quam
explicite simplex ad plocitum significativum absque nova impositione sui adaequati
significali non sub ratione signi communicabitis aut incommunicabitis Terminus
secundae impositionis est ete. (d. h. wie so eben) sub ratione signi communi
cabitis aut incommunicabitis.
517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione
non maxime abstracti nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter
unitivi pro distinclo a se et quolibet sibi consimiti (B) Dividitur in discretam et
commvnem Discreta est significatio termini singutaris aut termini communis cum
pronomine demonstrative (v. A) Communis suppositio dividitur in determinatam
et confusam Confusa quaedam est confusa tantum, quaedam confusa el distri
butiva. Confusa tantum dividitur, quia quaedam est mobitis, quaedam immobitis
Confusa distributiva quaedam est mobitis, quaedam immobitis. (Vgl. Summ. log. II, 4.)
518) f. 22 r. A: Quantum pertinet ad diversitalem suppositionis , quae fit respectu
diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se
respectu verbi de praesenti solum supponit pro his, quae sunt f. 23 v. A:
Terminus supponens a parte subiecli respectu verbi ampliativi indifferenter supponit
pro tali, quod est vel quod verbum limitat f. 24 v. В : Terminus sequens verbum
ampliativum solum supponit pro tali, sicut verbum limitat, i. e. de cuius pronomine
ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur f. 25 v. A : Respectu terminorum
distrahentium de praeterito el futuro vel aliorum participiorum verborum ampliativorum
terminus supponens respectu verbi de praesenti distracli per participium alicuius
verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponerel respectu eiusdem verbi amplia
tivi f. 26 r. B: Diversimode proponuntur propositiones de termino distrahente,
ad quarum quamlibet est diversimode respondendum , ul „Antichristus est futurus,
Aliquis homo est mortuus, Adam est praeteritus". (Vgl. Summ. log. II, 8.)
519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ. log. II, 9 angeführt werden :
Appeltatio est acceptio termini in propositione habentis respectum ad naluram verbi
vel participa Appellotio lemporis est acceptio termini in propositione pro aliquo
secundum solom signifie ationem verbi vel participa Appeltalio ampliationis est
acceptio termini ampliative sumpti limitati per terminum ampliativum praecedentem
Appeltatio formae est acceptio termini in propositione limitali per terminum praece
dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognosce,
et tamen non cognoseo patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre
Socratem. Propositionem hypothelicam scis , et tamen nescis aliquam propositionem
hypothelicam.
.XX. Paulus Nicolettus Venetus. 125
Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Relativa und die Modalitäten ihrer
Supposition 521).
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probatio lerminorum
zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exponibilia
unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „differl" 522) , worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523); entsprechend ebenso verfährt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),
520) f. 26 v. В : De suppositione relotivorum diversae sunt opiniones
Prima dicit, quod relotivum convertitur cum suo antecedente simititer tam quoad
signifieationem quam quoad modum supponendi f. 27 r. A: Secunda opinio
ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro itlo , pro quo praedicatum in
propositione , in qua ponitur suum antecedens, verificatur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258) (B) Tertia ponit, quod relotivum non simpliciter
convertitur cum suo antecedente, sed prout habuerit respeclum ad subiectum vel
ad praedicatum (v. A) Quarta ponit, quod relotivum significat ittud, quod
significat suum antecedens, verumtamen discretius seu minus confuse, prout est relotum
ad suum antecedens, vel saltem non magis confuse, quam suum antecedens
f. 28 г. A : Quinta ponit, quod retativum relatum ad suum antecedens respectu alicuius
actus competentis cuitibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A : Reprobatis his opinionibus restat opinionem veram et probabitem
pertractare Retativa accidentium et retativa diversitatis non habent eandem suppositionem,
quam habent sua antecedentia, imo variantur eorum modi supponendi secun
dum varietatem syncategorematum eis praepositorum, ut „Coreus est niger, et quitibet
Atthiops est talis"* Relolivum identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens f. 29 г. В : Relotivum identitatis hypothetice
relotum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.
(v. B) Relotivum identitatis hypothetice relotum ad suum antecedens supponens
discrete vel determinate supponit eodem modo f. 30 г. В : Si antecedens relotivi
identitatis hypothetice reloti supponit mobititer affirmative, relolivum supponit etiam
mobititer (v. B) Cuiustibet propositionis hypotheticae , cuius extremum unius
partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probatio est ittalio
categorica. (Vgl. Summ. log. II, 6 u. 7.)
522) f. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius
prosequendum, et primo de hoc verbo „differt". Hiebei werden nun ausfuhrlichst
folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni homine, et tamen ipse non
differt ab aliquo homine. Nihit, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni
homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nulta homine differt
omnis homo. Socrates differt, differebal et differel ab asino, et tamen non ab omni
asino Socrates differel vel differebal. (Vgl. Summ. log. IV, 9.)
523) f. 34 г. A : Sequitur de dictionibus exclusivis Propositio exclusiva
primi ordinis est itta, in qua nota exclusionis determinat implicite vel explicite tam
subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit" ; secundi ordinis est, in
qua nota exclusionis determinat totum praedicatum cum coputa, ut Iste homo tantum
currit"; tertii ordinis, in qua determinat solum praedicatum, ut „Tu es
tantum homo" ; quarti ordinis , in qua determinat partem praedicati aul
subiecti, ut „Ego video tantum Socratem" ; quinti ordinis est, in qua dictio
exclusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo". Auf Grundtage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer Consequentia
beigefügt. (Vgl. Summ. log. IV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est itia, in qua terminus,
a quo fit exceptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationis, ut „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 52 5);
dann reiht er „sicut" an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 52e), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (ob. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann 52 e). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorematisch
bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „totus" 529),
homo praeter Socratem eurrit" ; secundi ordinis dicitur itlo, in qua non
ponuntur in eadem parte propositionis , imo inter ea mediat coputa, ut „Omnis homo
carrit praeter Socratem". Nach den betreffenden Regeln über die Exposition folgen
Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtbeiten (f. 39 r. ti):
Aggregation ex termino, a quo fit exceptio, et opposite termini extra capti supponit
mobititer Purs extra capta stat confuse tantum Terminus, respectu cuius
fit exceptio, non aliunde prohibitus supponit mobititer. Hierauf folgen wieder Regeln,
welche der Lehre von Consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. IV, 11.)
525) f. 41 X. A. (Vgl. Summ. log. IV, 12.)
526) f. 42 r. A : Restat, de altis dictionibus vim confundendi habentibus pertractare,
et primo de dictione „sicut", quae cum suo redditivo praecedente terminum
immediate sequentem confundit confuse et distributive in comparatione ad praedicatum
propositionis dependentiae, t e. propositionis sequentis litteram „sicut". Hieran
knüpfen sich dann die Sophismen: Quantuscunque fuit Socrates, tantas fuit Ploto, el
tamen Socrates non fuit tantas, quantus fuit Ploto. Impossibite est, quod Ploto curral
ita velociter uniformiter praecise , sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam
non est ita albus, sicut erit Ploto, et erit albior, quam erit Ploto, et tamen non erit
albus praecise, sicut erit Plato. Ita cito potest esse antichristus corruptus, sicut ipse
generabitur, et tamen non potest ita cito esse corruptus, sicut ipse generabitur.
527) f. 43 v. В: Et cumparativus habet vim confundendi Exponitur per
attributionem sui positivi utroque extremorum et negationem sui positivi comparabitity
sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita" utraque ex
trema. Hierauf die Sophismen : hi infinitum minor te est aliqua pars lua, et tamen
non in infinitum motor aliqua parte tua tu es. Ploto erit albior, quam Socrates, et
tamen Ploto nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit albior, quam
Ptato incipit esse albus, et tamen solummodo per finitum ipse erit albior, quam Ptato
incipit esse albus. In infinitum citius erit atiqua pars pertransita, quam A, et tamen
non in infinitum tardius erit A pertransitum , quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.
log. IV, 7.)
528) f. 47 v. A : Quitibet terminus superlotirus cuiustibet termini communis
immediale sequentis est mobititer confusivus in ordme ad suum positivum
Quando construitur cum genitivo pluratis, polest dupliciter exponi; uno modo
per suas praeiacentes et negativam de positivo, alio modo per suas praeiacentes et
negativam de comparativo f. 48 г. В : Quando construitur cum retatione impli
cite vel explicite, ul „A est maximum pondus, quod Socrates potest portare", „A est
minimum pondus , quod non potest portare" , „A est maximum , quod non polest
videre", „A est minimum, quod potest videre", prima sic exponitur „A potest portare
el nullum maius" , secunda sic „A non potest portare nec aliquod tantum",
tertia sic „A non potest videre nec aliquod tantum", quarta sic „A potest
videre et nullum minus". Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche
Erörterung über „ maximum, quod sic" und „minimum, quod non" an. (Vgl. Summ.
log. IV, 8.)
529) f. 56 r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiam, qui quandoque
categorematice et quandoque syncategorematice tenentur Sumitur „totus"
syncategorematice, quando toli propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So
phismen, wie z. В.: Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates atiqua sui
parte est minor. Totum, quod est in mundo, est in oculo tuo vel in bursa tua u.
dgl f. 57 г. В : Categorematice sumitur, dum coputam principatem determinare
non potest , quando copuloe postponitur vet eidem introcluse et restricte z. B. in den Sophismen: in oculo tuo est totum, quod est in pmruanedpoo.nituIrn,
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 127
„semper" 530), „ab aeterno" 531), „infinitum" 532), und „immediate" 533);
hernach ausführlicher „incipit et desinit", indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritatis" die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt535). Nun folgen noch die termini officiabiles (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi. In mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) f. 57 v. В : „Semper" sumitur categorematice , dum verbum principale de
terminare non potest , quando a parte praedicati collocatur , ut „Aliquis homo fuit
semper" ; syncategorematice tenelur, quando in coputam principalem suam virtutem
emittit, ut „Semper fuit homo". (Vgl. Summ. log. IV, 16.)
531) f. 58 г. В : Quaecunque dicta sunt de termino „semper", possunt convenienter
applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum". (Vgl. ebend. IV, 17.)
532) f. 58 v. B: „Infinitum" tenet categorematice, quando principale verbum
determinare non potest; .... syncategorematice, quando . determinat. Hiezu die
Sophismen : Sicut infinita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinitum tempus fuit
finitum, et tamen nullum tempus finitum fuit infinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate" exponitur nominalster, quando
cum aliquo istorum adverbiorum temporis „ante" vel „post" inhaerentiam non habet ;
adverbialiter exponitur, quando adverbio „ante" vel „post" annectitur
„Immediate" terminum sequentem se confundit confuse tantum Exponitur pro
positi denommata ab eo per suam praeiacentem el universalem negativam. Hier
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post
hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. IV, 13.)
534) f. 63 г. В : De verbis „incipit" et „desinit" restat dicendum Huiusmodi
verba terminum se sequentem confundunt confuse tantum f. 64 г. A :
A propositione de „incipit" in sensu diviso et in sensu composite subiecto consimili
cum dicto opposito est bonum argumentum In modo probandi propositiones itlorum
verborum diversi diversas sententias notant. Dicunt quidam , quod nullus ter
minus connotans indivisibititatem debet ingredi probationes itlorum, sicut „instans",
quia nihit eis corresponds in re, sed loco talium ponenda sunt divisibitia, ut „tem
pus, cito, nunc" (vgl. Peter v. Aitly, Anm. 494) (B) Secunda opinio ponit,
quod dupliciter exponuntur , uno modo per positionem de praesenti et remotionem
de praeterito, secundo modo per remotionem de praesenti et positionem
de futuro (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282) (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,
quod exponuntur per disiunctivas et coputativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A : Propositio respeclu verbi „incipit" vel „desinit" exponi non
habet, sed habet causas veritatis, quarum una est copulativa duarum demonstrativarum,
unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum
determinatione diclionis „immediate" ; .... secunda causa est una copulotiva unius
de praesenti negativae et allerius de futuro affirmativae cum simiti determinatione.
f. 66 r. A: Qualecunque erit atiquid, quale ipsum iam non est, ipsum incipit
vel incipiet esse tale Qualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) .... (v. A.)
Quaetibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti verificabais, ut „Tu es" (B) Quaelibet propositio de praeterito vel
futuro verbo substantivo est pro instanti verificabais, nisi determinetur per terminum
siynificantem fluxum Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est
pro instanti verificabais, nisi forte gratia materiae, .... non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Ptatonem , igitur in aliquo instanti tanges itlos" f. 67 v.
B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum
argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis
causis est bonum argumentum. Als erläuternde Beispiele folgen noch zehn So
phismen.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheilt 536); und
hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchtheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur
„proposilio descriplibilis" , zu welcher auch die üblichen juristischen
Beispielsätze betreffs der Stipulation (s. ob. Anm. 108) gehören537); hin
gegen auf den Adverbien beruht die proposilio de modo exponibilis" 53S),
und hinwiederum Nomina , Verba und Participia geben Veranlassung zur
„proposilio officiabüis" 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol
cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com
positus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und
auch Uentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei
nungsverschiedenheit dadurch schlichten , dass sensus compositum dann
eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangebe, hingegen
sensus divisus, wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).
536) f. 70 v. A: De lerminis officiabitibus, a quibus sensus compositus et di
visus originem sumit, sequitur pertractare Terminorum officiabitium quidam sunt
nomina, ut „possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falsum"; quidam
sunt verba, ut „scio, dubito, credo, imaginar, opiner, haesito , volo, nolo, pereipio,
intelligo, existimo, promitto , apparet, significat, potest, contingit" et alia infinita;
quidam sunt participia, ut „scitum, dubitatum, creditum" etc.; quidam sunt adverbia,
ut „possibititer , impossibititer" ete. Horum terminorum quidam habent officiari, ut
praedicta nomina, verba et participia, quidam describi, ut verba et participia, qui
dam exponi, ut adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibitis est itlo, in qua aliquod praedictorum verborum
vel participiorum existens primum probabite in propositione incomplexum de
terminat, ut haec propositio „Ego scio A propositionem" sic describitur et probatur:
„Ego scio significatum pñmarium A propositionis, quod scio primarie significan per
A, igitur scio A propositionem". ...(B) Ab his potest homo exemplum sumere, qualiter
alias propositiones de atiis verbis officiabitibus describere debeat, ut „Promit to
tibi denarium", i. e. „Promitlo tibi ius alicuius denarii praesentis, praeteriti, futuri,
possibitis, imaginabais". (Vgl. Summ. log. IV, 4.)
538) f. 71 r. A: Propositio de modo exponibitis est itlo, in qua aliquod prae
dictorum adverbiorum existens primum probabite in propositione verbum principale de
terminat, ut „Necessario omnis homo est animat" exponitur sie: „Omnis homo est
animal, et non potest esse, quin omnis homo est animat". Zar Erläuterung folgen
acht Sophismen. (Vgl. Summ. tog. IV, 2.)
539) f. 73 r. A: Propositio officiabitis est itlo, in qua modus nominalis , verbalis
vel participialis existens primum probabite in propositione complexum determi
nat, ut „Possibite est, te scire A" sic officiatur et probatur: „Haec propositio est
possibitis ,Tu scis A', quae primarie significat, te scire A, ergo possibite est, te scire
A". Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere" betreffen und
sonach (f 75 r. B) als „Conclusiones credulitatis1' bezeichnet werden. (Vgl. Summ.
log. IV, 3.)
540) f. 76 r. B: Omnes Uli modi superius explicati, sc. nominalis, verbalis,
participialis et adccrbialis, sensum compositionis et divisionis exprimere possunt;
sed qualiter , est difficuttas. Dicunt quidam , quod , quandocunque modus simpliciter
praecedit orationem infinitivam vel finaliter subsequitur eandem, sensus compositus
nominalur ; sed quando mediat dictum, sensus divisus Alii dicunt, quod,
quando modus praecedit, est sensus compositus, sed quando medial vel finaliter sub
sequitur, est sensus divisus Dico ergo aliter tenendo medium istorum, quod,
quandocunque modus praecedit dictum calegoricum vel liypotheticum, facit sensum com
positum, et quando mediat verbum dicti et primum extremum , tenetur in sensu di
viso (v. B) A sensu composito ad sensum divisum cum termino officiabiti fre
quenter [atlit argumentum. Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über
„scitum" und über „futurum contingens" aufzuhäufen 54t).
Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Ur
lheiles, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig
läppischen Einwand zurückzuweisen 542), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 54:i). Das kategorische wird zu
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der amplialio und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (ob. Anm. 173)
trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunc
tive, copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 544).
Bei der Eintheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negatio praegnans" hinzu, welcher sich auf die
exponiblen Urtheile bezieht 54s), und in gleichem Sinne wird von terminus
541) f. 82 v. A: Quia in tractalu praecedente pluries tangebatur, licet indecise,
de scientia et dubitatione, necessitate et contingentia, ideo de eisdem clorius tradendo
scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scitum -ab ali-
-quo sit dubium vel non scitum eidem; secundum est, utrum ens aliquod futurum con
tingens de necessitate eveniet. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Folioseiten füllt, ist ein forttaufendes Schulexercitium, in welches alle moglichen
Sophismen verftochten werden.
542) f. 101 r. A: Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aul falsi
significativa .... (v. A) Contra arguitur .... per istam oratioriem „Bu est Ba"
Respondelur, quod „Bu est Ba" non est^ propositio , el nego, quod sit enuntialio per
fecta. (Vgl. Summ. log. I, 5.)
543) f. 101 v. В : Propositio in categoricam el hypotheticam dividitur
Propositio categorica est itlo, quae implicite vel explicite habet subiectum, praedicatum
et copulom (f. 102 г. A) Contra divisionem arguitur probando , quod aliqua
est propositio, quae nec est categorica nec hypothetica ; el ponitur, quod tu incipias
proferre propositionem .... el sic continuabis, quousque erit totaliter prolota;
ideo sic propositio immediate post erit categorica vel hypothetica (B) Respondetur,
quod propositio subordinatur in mente uni mentali, in qua non est prius
subiectum, quam praedicatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit gleichem Glück beseitigt werden.
544) f. 102 v. A: Propositionum calegoricarum quaedam sunt de subiecto am
pliativo et praedicato ampliativo, quaedam nec de subiecto ampliantur nec de
praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de praedicato, quae
dam de extremo ampliativo et non subiecto nec praedicato lltarum de subiectis
ampliativis quaedam sunt de praesenti , quaedam de praelerito, quaedam
de futuro Calegoricarum quaedam sunt de extremis complexis , quaedam
de extremo complexo et non extremis, quaedam nec de extremis nec de extremo.
.... lltarum de extremis complexis quaedam sunt sine interpositione adverbii vel cuniunctionis,
quaedam cum interpositione lltarum sine interpositione quaedam sunt
de extremis complexis ex adiectivo et substantivo , .... quaedam ex recto et obti
que lllorum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiunctivo ,
quaedam de extremo coputalo, .... quaedam de conditionat o , .... quaedam de locali,
.... quaedam de lemporali, .... quaedam de causali (s. jedoch Anm. 549). . . . Ca
legoricarum quaedam sunt de „est" secundo adiacente, quaedam de tertio, quaedam
nec de secundo nec de tertio.
545) f. 102 V. В : Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego
ricarum quaedam est affirmativa, quaedam negativa Affirmaliva est itta, in qua
verbum principale vel copulo implicite vel explicite affirmatur f. 104 r. A: Pro
positio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibitis, .... sicut
exclusivae et reduplicativae , in quibus non negatur nota denominationis et quaecun
que exceptiva propric negativa Non praegnans est quaecunque negativa non
Pbanvl, Gesch. IV. 9
130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
praegnans bei der Eintheilung gesprochen , welche auf der Quantität be
ruht540), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequipollenz
folgen 54 7). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und beim sensus compositus
der modalen von der Quantität abzusehen sei; den Exceptiv- und den
Reduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs
des hypothetischen Urtheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das copulative und
das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im. Hinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simiexponibitis
vel non se habens aliquo dictorum modorum, .... et haec dividitur, quia
quaedam est impossibitis et quaedam possibitis. Negativa impossibitis est itia, cuius
contradictorium est necessarium vel cuius significatum primarium non potest esse ve
rum; .... negativa possibitis est, cuius significatum primarium est possibite .... f.
105 r. A : Ce quolibet dicitur alterum contradicloriorum incomplexorum et de nullo
eorum ambo. ... (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativo ad affirmativam de
praedicato infinito est bonum argumentum. ... f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae
dicato infinito ad negativam de praedicato finito in recto el in suppositione personali
est bonum argumentum. ... f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir
mativam de praedicato infinito debito medio est bonum argumentum.
546) f. 107 v. B: Tertia divisio principalis categoricae est, .... quod quaedam
est universalis, quaedam particuloris , quaedam indefinita, quaedam singutaris
Universalis est, in qua subiicitur terminus communis non praegnans solo signo universali
determinatus vel pluribus eidem aequivalentibus f. 109 г. A : Particularis
est itlo, in qua subiicitur terminus non praegnans solo signo particutari determinatus
vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferentibus (B) Indefinita
est itlo, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nullo signo determina
tus Singutaris est itta, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate
aul terminus calegorematicus solo pronomine demonstrative determinatus f. 112
r. A: Ab universati affirmativa ad suum singutare cum debito medio est bona consequentia
(B) Ab universali negativa ad quamlibel suarum singulorium est bona
consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particulorem tam affirmative quam
negative est bonum argumentum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)
547) f. 113 r. B: Dicto de quantitale propositionum iam restat, easdem in
figura propria , quae de inesse vocatur , aliqualiter collocate. Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplificirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetzung und
Subalternation in ausdrücklichem Anschlnsse an Petrus Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungsweise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benützung des
Memorial-Verses „I'rae contradic ete.", s. Abschn. XVII, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheite angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia
der Urtheite und die betreffenden „leges" (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)
548) f. 122 v. B: Triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim
plex, quaedam per accidens, et quaedam extra quantitatem sei* praeter quantitatem.
.... f. 123 r. A: Conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita
transpositio extremorum copuloe , cuius allerum' extremum tam implicite quam expli
cite caret quantitale logicali; et isto modo convertuntur exclusivae et modales in
sensu composito (v. A) Exceptivae non sunt convertibites ; et simititer dico
de reduplicativis. Mit geschmackloser Spitzfindigkeit wird betreffs vieler Urtheite
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam
vitae meae" sei umzukehren „ Aliquid, quod taedet vitae meae, est anima" (s. bei
Marsitius , Anm. 382) oder „Album fuit Socrates" ergebe „Socrates aliquod album
fuit" u. s. f. (Vgl. Summ. I. I, 11.)
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 131
liludinaria, einer comparativa, relativa, inhibiliva, electiva, subiunctiva,
expletiva и. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst
die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Urtheil55ü),
um sodann bei dem copulativeii eine Unterscheidung zwischen
„copulatim" und „collective" 5bl) und ebenso beim disjunctiven zwischen
„disiunctim" und „disiunctive" durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionatim" und „conditionaliler"
; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform
nothwendig zusammenhängenden Begriffe des antecedens und consequens
nach Massgabe der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Consequentiae
und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an
(deren drei uns aus dem Bisherigen bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlichen Resultate zu gelangen , dass man keinen genügenden allge-
549) f. 124 v. A: Nunc de hypotheticis sollicite est trnctandum Quidam
quinque species ponunt hypotheticarum , quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81
u. 273), alii septem (Strodus, Anm. 190), alii decem (Feribrigus , Anm. 214), atii
qualuordecim , et sie ultra. Sed obmissis his dico, quod tres et non plures sunt
species, sc. coputativa, disiuncliva et conditionalis, sub qua aequivalenter locatui
ralionalis. Non enim video , quod temporalis , localis et causalis sint hypotheticae,
quin etiam aliac, quas formant aliae notae adverbiales et coniunctivae ; et sie simi
litudinaria esset hypothetica, ui „Scripsi, sicut tibi ptacait", et comparativa,
item retativa .... et inhibiliva, ul „Cireumspicit, ne sibi concludatur", item electiva,
ut „Potius est concedere, quam male respondere", et subiunctiva, ul „Ego feci, quod
bene respondisti" , et expletiva, ut „Licet movearis, non curris" , et sie per
atias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus .... et ntitis parum.
550) f. 125 r. A: Ut autem et temporalium materia magis inteltigatur , volo
declorare Temporalis est itlo, quae a nota temporis implicite vet explicite sumit
denominationem De primo ordine sunt ittae, in quibus nota temporis pe
tendo principium propositionis impedit quantitatem, ut „Quando ego disputo,' lu re
spondes" ; secundi ordinis sunt itloe, in quibus nota temporis non impedit
quantitatem , ut „Ego dispulo, quando tu respondes" (es ist kaum möglich, die
Sinnlosigkeit weiter zu treiben). In gleicher Einlheitung werden dann auch tocalis
und causalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheitsarten die exple
tiva beigefügt (— wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —), nemlich
f. 127 r. A: Expletiva propositio est itia, quae a nota sic vocata sumit deno
minationem; .... istarum quaedam est alicuius quantitatis, quaedam nullius; exemplum
primi „Licet movearis, non curris", exemplum secundi „Tu moveris, licet non curras".
Item quaedam sunt affirmativae , quaedam negativae ltem quaedam primi or
dinis, ut „Licet sis asinus, es honw" , quaedam secundi, ut „Tu es homo, licet sis
asinus" u. s. w.
551) f. 127 v. B: Nota coputandi sumitur coputative, quando categoricas coniungit,
coputatim vero, qnando pruecise terminos unit Nota coputationis sumpta
coputatim sumitur divisive, quando ex propositione, cuius ipsa est pars, sequitur
coputativa de simitibus terminis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co
pulotiva; exemptum primi „ Socrates et Ptato currunt, ergo Socrates currit et Ptato
currit", exemplum secundi „Socrates et Ploto sufficiunt portare hunc tapidem". Für
diese beiden Arten werden nun Regeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor
auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, гиг Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nolhwendigkeit eines coputaliven
Unheites gehöre. (Vgl. Summ. log. 1, 13.)
552) f. 131 r. B: Nota disiunclionis sumitur disiunclim, cum solummodo ter
minos coniungit , disiunctive vero, cum categoricas unit; exemptum primi „Tu es
homo vel asinus'', exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus". Die hierauf
fotgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Consequentiae an. (Vgl. ebend. 1, 14.)
9*
132 XX. Paulus Nieolettus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditional Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei ; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsform 553).
Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den Consequentiae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia" anzuwenden. Er theilt nun sofort
die consequentia in bona und mala und die erstere in formalis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
liter formalis, und in malerialis , wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de materia 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 г. В : JVoia conditionis sumitur conditionatim , cum categorica vel
terminis clouditur, conditionaliter vero, cum categoricas coniungit et unit; exemplum
primi „Оmne falsum, si est impossibite, non est verum", „Omne animal, si est rudibite,
est asinus" , excemplum secundi „Si tu es homo, tu es animat" .... (v. A)
Aliqui dixerunt, quod ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens non
potest esse verum sine consequente Alii dixerunt, quod hoc non requiritur
in sensu diviso, sed requiritur, quod non sit possibite , quod antecedens sit
verum, quin consequens sit verum Tertii dixerunt, quod .... requiritur, quod
non sit possibite, antecedens esse verum itlius consequentiae, nisi consequens eiusdem
sit verum. ... (B) Quarti .... quod non sit possibite, antecedens esse verum, con
sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova impositione Quinti ....
quod si ita est, sieul est significabite per antecedens, necesse est sic esse, sieul est
significabite per consequens (s. Albert v. Sachsen, Anm. 284) Sexti .... quod
non sit possibite sic esse et sic non esse demonstratis significatis antecedentis et oppositi
consequentis SepLimi quod non sit possibite sic esse el sic non esse
demonstratis significalis antecedentis el consequentis Octavi .... quod consequens
intelligatur in antecedente Noni .... quod significalum adaequatum consequentis
intelligatur in antecedente (s. Strodus, Anm. 178) Decimi dicunt, quod
requiritur, quod oppositum consequentis repugnat antecedenti (vgl. Feribrigus,
Anm. 208) (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienler vel universaliter
assignari, quia conditionales in multiplici differentia proponuntur
Ad veritalem afftrmativae significantis iuxta compositionem suarum categoricarum re
quiritur, quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sic
significantibus el demonstrando per litteram „sic" significata consueta antecedentis et
oppositi consequentis (В) Ad veritalem affirmativae non significantis ex compusitione
suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabitem uni conditionali vere
sic significanti. Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen
conditionalen Urtheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Con
sequentiae. (Vgl. Summ. log. I, 12.)
554) f. 139 r. B: Ui de conditionalium materia plena habeatur nolitia, de rationalibus
est ultimo insistendum Propositio rationalis est enuntiatio hypothetica
implicite vel explicite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo!' vel
„igitur" Sed quia hoc nomen „rationalis" ad consequentiam translotum est,
ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar Consequentiarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. III, 1— 7) tam affirmativ arum quam negativarum
quaedam est bona et quaedam est non bona seu malo. Consequentia bona
significans iuxta compositionem suarum partium dicitur itia, cuius contradictorium
consequentis potest repugnare antecedenti (v. A) Consequentia bona significans
non ex compositione suarum partium dicitur itia, quae uni bonae est immediate subordinabitis
(B) Consequentia bona formalis est itia, cuius contradictorium con
sequentis sic primo significando polest antecedenti formaliter repugnare (f. 140 r. A)
Consequentiarum formalium quaedam est solum formalis, quaedam plus quam for
malis, quaedam formalissima sive formaliter formalis (nemlich je nachdem jenes re
pugnare antecedenti entweder solum formaliter oder plus quam fot%aliter oder for
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 133
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modifikationen die Eintheilung der Termini in impertinentes
und pertinentes auf, deren letztere entweder disparati oder consecutivi,
und zwar diese wieder entweder convertibiles oder sequela tantum
sind 55ü). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183 — 189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene consequentia
ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be
ziehen 557).
malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non curris", des
zweiten „Tu es homo, igitur es risibitis", des dritten „Tu es homo, igitur es ani
mat") Consequentia bona materialis est itia, cuius contradictorium consequentis
sie primo significando potest antecedenti malerialiter repugnare, ut „Tiullus deus
est, igitur baculus stat in angulo" (vgl. Strodus, Anm. 178) (v. B) Conse
quentia bona de forma dicitur itta, cui quaelibet sitn simitis in forma est bona, ut
„Homo currit, igitur animal currit". Consequentia bona de materia dicitur itta, cui
non quaelibet simitis in forma est bona, ut „Tantum pater est, igitur non tantum
paler est".
555) f. 141 r. B: Omnis syllogismus bonus est consequentia de forma A
coputativa ad alteram partem est consequentia formalis et de forma Ab expo
sita ad utramque eius exponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem
ittam causam est argumentum de forma Ab inferiori ad suum superius est ar
gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel particulorem
Nullo consequentia solum malerialiter bona tenet de forma (f.
142 v. A) Si contradictorium consequentis est ittativum contradictora antecedentis,
consequentia est bona (f. 143 r. A) Si antecedens est verum, et consequens est
verum (B) Si antecedens est necessarium, etiam consequens est necessarium
(v. B) Si antecedens est possibite, etiam consequens (f. 144 v. A) Quod sequitur
ad consequens , itlnd idem sequitur ad antecedens (f. 145 v. A) Quod stat
cum antecedente, idem stat cum consequente (f. 146 r. A) Si consequentia est
bona scita a te esse bona, .... et antecedens est concedendum a te (v. A) St
antecedens est scitum a le, et consequens est scitum a te (f. 147 r. A) Si ante
cedens est a te dubitandum, consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.
179 f., 285, 411 f.
556) f. 147 г. B: Termini impertinentes sunt, quorum stat unum indifferenter
negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impo
sitione, ut „lignum" et „homo" Terminorum pertinentium quidam sunt disparati,
quidam consecutivi Disparati dicuntur Uli, quorum unus non potest de alio ve
rifican nec e contra, ut „homo" et „asinus" Terminorum consecutivorum
quidam sunt convertibites, ut „homo" el „risibite" .... quidam sequelo tantum
sine convertibititate, i. e. Uli, quorum unus est Ulotivus alterius et non e contra,
ut „homo" et „animat".
557) f. 147 v. A: Ab affirmativa, in qua ponitur unus simplex disparatorum,
ad negativam, in qua ponitur alter, est bonum argumentum .... f. 148 г. A : Quandocunque
sunt duae propositiones, quarum subiecta convertuntur, ab una ad reliquam
valet argumentum (В) Ab uno convertibiti ad reliquum ratione totius extremi
est bonum argumentum (v. B) etiam ab uno correlotivorum ad reliquum. ....
f. 150 v. A: Ab inferiori ad suum superius ratione totius extremi est bonum argu
mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis
tributive vel confusive non valet argumentum, .... (f. 154 v. A) sed negatione postposita
est bonum argumentum et formale, sed non de forma (B) et cum
debito medio negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori
ad inferius affirmative et sine distributione ut plurimum non valet argumentum
f. 156 r. B: A superiori distributo ad suum inferius per se affirmative est conse
quentia formalis, sed non de forma f. 157 r. A: A superiori ad suum infe
rius distributive et negative est consequentia bona formalis et de forma.
134 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der consequentia,
nemlieli zu syllogismus, Obligatoria und Insolubilia, folgen nun
in eigenlhümlicher Weise Erörterungen über Walirhcit, Unmöglichkeit
u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene
grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter
welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des signi
ficatum adaequatum zu Grund legt 058); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen über significatio näher zu be
trachten , und er kommt dabei zu dem Resultate , dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Ohjectivität entspreche und dasselbe daher
hierin auf gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen
stande des Urtheiles und dem in Urtheilsform ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgehen müssen , um ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem significatum
totale des betreffenden Terminus, sondern das significatum adaequatum
der Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenlhüm
lichen Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Ohjectivität und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae-
558) f. 158 г. В : Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes
diversi diversimode variis viis procedunt Prima igitur via coucludil : Ad
neriiatem propositionis affirmativae requiritur, subiectum et praedicatum supponere
pro eodem; requiritur, quod ipsa significat tali ter , qualiter est; omnis
propositio affirmative significat, se esse verum; quaelibet affirmaliva de praesenti,
cuius subiectum pro nullo supponit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231). .' (v. B) Secunda via ponil: Si haec propositio vel
Uta quacunque demonstrata significat praecise, sicut est, est vera. ... .. (f. 159 r. B)
Tertia via e converso ponit: Si praecise, sicut est, significat hace propositio vel itlo
quacunque demonstrata, itlo propositio est vera (v. B) Quarta via ponil: Si est
lotaliter, sicut propositio significat, itia est vera (s. die von Buridan, Anm. 78, ab
gewiesene Ansieht, sowie die des Peter v. Aitly , Anm. 469) (f. 160 r. B)
Quinta via ponit: Ex eo, quod propositio praecise, quod est, significat esse et, quod
non est, significat non esse, est de praesenti vera (ebenso analog betreffs des
Präteritums und des Futurums) Sexta via ponit: Quaelibet propositio ad plocitum
significans praecise vara est vel falsa, quia sibi corresponds mentalis vera
vel falsa (s. gleichfalls Peter v. Aitty a. a. O.) (v. A) Septima via ponit: St
propositio quacunque demonstrata est una significans primo, (f. 161 r. A) Octara via ponit: Propositio vera est prqoupoodsitsiioc iesntd,icateisvta vpeerar.
fecta univoca, per quam adaequate intellectus redditur rectus (В) Ultima via,
quam inter ceteras repnto sustinendam, ponit: Si alicuius propositionis significatiim
adaequatum est verum cl non repugnat, ittam propositionem esse veram sic signifi
cando adaequale, itta propositio est vera (s. die von Peter v. Aitly angeführte Mei
nung, Anm. 470).
559) f. 162 г. A: 0"'« in praecedentibus de significalo adaequato propositionis
tangebatur , ideo de eodem restat videre Multae versantur opiniones. Prima po
nit, quod significatum propositionis vere est modus rei el non res (B) Secunda
ponit, significatum propositionis vere esse compo&itionem mentis vel intellectus componentis
aut dividentis (v. B) Tertia opinio, quae est communiter doctorum
ordinis met et pruecipuc magistri Gregorii de Arimino, ponit, quod significalum pro
positionis est aliqualiter esse el complexe significabite, et dicit , quod hoc nomen
„aliquid" et sibi synonyma „res" et „ens" passant accipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 135
quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der L'rtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen
glaubt 56ü). Nur fügt er noch eine äusserst casuistische Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu, l insoferne jede derselben entweder ex terminis
oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens
oder per se, und letztere wieder entweder malerialiler oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter
solum, plus quam formaliter, formalissime56i).
.... (f. 163 r. B) Quarta opinio ponit: Nihit est adaequatum significatum totale alicuius
propositionis mentalis proprie dictae , quia quaclibet talis ratione partium , quibus
aequivalet, significat plura ad invicem distincta, .... et quidquid significatur per
aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem significalionem,
etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Aitly, Anm. 470) (f.
164 r. A) Multae aliae opiniones tractandae et in quibusdam repellendae forent, sed
quia in maiori parte conveniunt asserentes plura , quae nostro iudicio vera sunt,
.... ideo de his omnibus ultima fundetur opinio: .... Nullius propositionis negalivae
significatum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (s. Buridan , Anm. 77)
(v. B) Nullius categoricae affirmativae, cuius subiecto vel praedicato nihit praeter si
gnum correspondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua
nter (f. 165 v. A) Cuiustibet propositionis adaequate complexae significabite,
quod in natura ponitur, a suo incomplexe significabiti aliqualiter distinguitur, et volo
dicere, quod „deum esse" et „deus" distinguuntur (f. 167 r. B) De adaequatione
significati ad suum signum pono: Significatum termini, quod ab intellectu appiehenditur,
non dicitur esse tale, quod toto signo coneipitur Significatum'
adaequatum termini non dicitur esse itlud, quod totale nominatur , nam „homo" si
gnificat hominem, animal, substantiam, ens, et omnes homines imaginabites , ex quibus
fit totale significatum, quod tamen non est significatum adaequatum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Significatum adaequatum termini est distincte apprehensum sub propria
ratione, quo nihit posterius sie coneipitur sub formali denominatione Significa
tum adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicite
egreditur a significatis adaequatis partium.
560) f. 167 v. B: De possibititate , impossibititate , necessitate et contingentia
propositionum sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur possibitis
ex eo , quod sie adaequate significando potest esse vera, et impossibitis , quod,
quandocunque formatur, est falsa, et necessaria , quod, quandocunque formalur, est
vera, et contingens ea, quam stat esse verum vel falsam indifferenter Secunda
ponit, quod dicitur possibitis ex eo quod, qualitereunque est significabite per eam
sine nova impositione , sic potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend bei im
possibitis, necessaria, contingens). ... (f. 168 r. A) Tertia ponit, quod, si possibite
est i ta esse, sicut propositio significat adaequate, propositio est possibitis n. s. f.
(ebenso) Quarta ponit, quod est possibitis, quia, qualitereunque per cam
secundum totalem significationem totaliter signifie atur , ita est [(vgl. Peter v. Aitly,
Anm. 469) Quinta ponit, quod est possibitis oratio indicativa perfecta univoca,
per quam sie adaequate significantem potest intellectus reddi verus (Ii) Sexta
ponit, quod, si propositionis significatum adaequatum est possibite, itia est possi
bitis.- Septima ponit: Propositio, quae non potest esse falsa significando praecise
, est necessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecise,
est impossibitis; contingens est, еx qua non sequitur impossibite Haec
opinio tenet veritatem, verumtamen quia eius regutae nimis prolixae sunt et diffici
les, ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.
Octava ergo opinio ponit: Si alieuius propositionis significatum adaequatum est pos
sibite, et non repugnat, istam esse possibitem, itlo est possibitis u. s. f. genau ent
sprechend bei den übrigen drel.
561) f. 169 r. B: Ui praedicta ctarius innotescant, divisiones expedit
declorare Propositio impossibitis ex terminis dicitur itia, quae esset im136
XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der Dreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns bemerkenswerthen Ausspruch thut, nemlich dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi Barbara, Celarent, Darii , Ferio,
Fapesmo , Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 5C2). Was das Verhältniss
des Syllogismus zur Trinitäts-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Affaire503). Zuletzt spricht er auch noch von
einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbarer Weise gerade die Exelusiv-Urtheile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ebendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur boethianischen Tradition zurück 564).
Hierauf gebt er zu den Obligatoria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der positio , der depositio , der admissto und der
obligatio selbst vorausschickt, bei welch -letzterer er Gelegenheit nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen ; ausserdem
jiossibitis, licet suum significatum adaequaluni non sit impossibite , ut „Haec propo
sitio est impossibitis" se ipsa demonstrata lmpossibitis ex suo signifieato dicitur
itlo, cuius impossibititas consurgit ex suo signifieato. ut „Homo est àsinus"
(v. A) Impossibitium ex significato quaedam est impossibitis per accidens , i. e. quae
aliquando non fuit impossibitis, quaedam per se , i. e. quae semper fuit im
possibitis Impossibitium quaedam est impossibitis simpliciter, i. e. tam naturaliter
quam supranaturuliter, quaedam secundum quid, i. e. naturaliter solum.
Impossibitium per se quaedam implical formaliter conditionem, quaedam mateterialiter
solum; .... implicantium 'formaliter quaedam implical formaliter solum,
quaedam plus quam formaliter, quaedam formalissime. Genau wörtlich ebenso
werden dann auch die übrigen drei eingetheitt, und zum Schlnsse folgt das Exercitium,
ob Ein und das nemliche Urtheit zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwendig und zufällig sein könne.
562) f. 172 r. A: Sequitur consequenter syllogisticam dectarare materiam, quae
inter celeras sibi nomen argumenti assumit Syllogismus regutaris tres habet fi
guras modos continentes, in quorum quolibet argumentum existit formale (v. A)
Primae figurae modi sunt sex, videlicet Barbara,' Cetarent, Darii, Ferio, Fapesmo,
Frisesomorum f. 174 r. B: Forte arguitur contra dicta allegando Aristotelem
et Petrum Hispanum ponentes novem modos Bespondetur , quod ipsi talia non
posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propter addiscentes , ut citius caperent
modum syllogizandi. (Vgl. Summ. log. I, 17.)
563) f. 175 v. B: Pro notitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis
est notandum, quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
tialia, quidam personalia, quidam notionalia.
564) f. 176 г. В: Voco syllogismum irregularem itium, qui nec in modo nec
in figura ponitur , sed est solum una consequentia habens praemissas et conclusioncm
cum simititudine regulorium figurarum lstorum syllogismorum quidam sunt boni
et quidam non ; itii enim non valent, in quibus oppositum conclusionis stat cum praemissis
(v. A) In exclusivis contingit in qualibet figura simititudinarie syllogis
mus (В) Consurgunt syllogismi irregutares ex nota conditionis habentes simititudinem
cum reguloribus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi syllogismus
irreguloris faclus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethins,
s. Abschn. XII, Anm. 155).
XX. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch lempus obligalionis , sowie impertinens und perlinens
unter casuistischer Eintheilung des letzteren 565). Nach einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann , dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch nolitio, scientia, credulilas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich posilio, deposilio und
suppositio (d. h. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
suppositio nicht näher sprechen wolle , da diese nicht eigentlich eine
oratio tentativa sei 566). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu , dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r. A: Positio est enuntialio composita implicite vel explicite ex posito
et signo positionis (B) Depositio est еnuntiatio implicite vel explicite composita
ex deposito et signo depositionis Admissio est enuntiatio .... composita ex ad
misso et signo admissionis Obligatio est retatio limitons ad aliquid enuntiabite
vel sibi simite aliqualiter sustinendum , .... quia obligatio non videtur esse in aliquo
praedicamento , quam in praedicamento relotionis ; oppositum ponit unus magister
dicens, quod obligatio est in praedicamento actionis (v. A) Sequitur, quasdam
descriptiones obligationis insufficienter processisse , d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der Obligatio abgewiesen: Oratio compositu ex signis obligationis
et posito vel deposito una cum admissione , qua tenetur obligatus in tempore obliga
tionis concedere positum et negare depositum oder Quaedam ars, mediante qua opponens
obligal respondentem ad sui voluntatem (ähnlich wohl Pseudo-Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder Oratio composita ex signis obligationis et obligate (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alieuius enuntiabitis ad sustinendum
secundum aliquem stalum (vgl. Abschn. XXII, Anm. 244) (f. 178 r. A) Tem
pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posterius;
desinit obligatio, si opponens dicat „Cedat tempus obligationis" et respondens dicat
„ Admitto" , vel ubi opponens ponit oppositum prioris positi et respondens admittit,
vel ubi opponens et respondens se transferant ad aliam materiam
vel ex turbatione dimittunt disputationem , vel si opponens vel respondens infra
disputationem desineret esse (eine löbliche Vorsicht!) Impertinens alicui dicitur
esse itlud, quod ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnat; pertinens itlud,
quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnat; pertinentium sequentium alia est
pertinens positioni tantum , alia est pertinens positioni et admissioni simul , alia per
tinens obligalo tantum, alia pertinens obligate et bene concesso vel bene negato , quod
ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von Obligatio vgl. Summ.
log. V, 1-7.)
566) f. 178 r. B: Maleria obligationum non est nisi materia consequentiarum
stito subtitiori procedens et, an respondens sit sani capitis, gressu deccptorio tentativa.
.... Infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans relorquendae.
... . (v. A) Nunquam conti adicloriae infra idem lempus sunt concedendae Pro
positione semel conecssa infra idem tempus, quotiescunque proponitur, est semper concedenda
Extra tempus obligationis rei veritas est fatenda Tres sunt spe
cies obligationum et non plures , sc. suppositio, posito et depositio. Suppositio est
enuntiatio implicite vel explicite composita ex signis suppositionis el supposito
(В) Plures quam sex species ponunt aliqui, sc. positio, impositio, depositio, sit verum,
petitio , dubitatio, suppositio, nolitio, scientia, credulilas et huiusmodi (f.
179 r. A) De suppositione non procedam in sequentibus, nisi forte per accidens ratione
positionis vel depositionis , quia non est oratio tentativa nec per quam fit disputalio
deceptatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi.
138 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die posilio 5CT) und dann ebenso über die
depositio zusammengestellt wird 56S).
Endlicb zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der Insolubilia,
wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit
grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstimmung mit Peter v. Ailly , s. Anm. 471 ff.)
ein Insolubile jenes Urtheil sei , welches , indem es auf sich selbst sich
zurückbeugt (reßexio supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine
eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificat), wodurch eben zugleich
viele scheinbare Insolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er
567) f. 179 r. A: Omne possibite aut per accidens impossibite scitum esse tate
est admittendum (В) Omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob
ligationis propositum scitum esse tale est concedendum Omne sequens ex posito
obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito
obligato repugnans est negandum Omne sequens ex posito et bene concesso est
concedendum (v. A) Omne repugnans posito et concesso est negandum
Omne sequens ex posito obligato el opposite bene negati est concedendum Ad
omne impertinens respondendum est secundum sui qualitatem Omne falsum non
sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si
possibite obligatum est , licet falsum , non propter hoc est negandum necessarium per
se nec concedendum impossibite per *e Qualibel parte copulotivae concessa concedenda
est coputativa ipsa (f. 180 r. A) Non est inconveniens , infra tempus
obligationis concedere, aliquam propositionem esse veram et necessariam, et tamen
negare ipsam Concedens 'in casu se male respondere non male respondet
Durante tempore obligationis non est certificanda quaecunque quaestio Eadem
propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita impertinens.
In tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare aliquid, nisi
quod concedendum vel negandum limitat obligatio Propositio de terminis auten
tice impositis ad significandum polest per sotam positionem aut impositionem fieri
aliqualis, qualis iam non fuit (f. 181 r. A) Contra regulos intendo ar guere
et argumenta eadem resolvere, ut eis dem fides firmius debeat adhiberi, und diess ge
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A : Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tale
in depositione est admittendum Omne possibite, contingens , per accidens necessa
rium vel impossibite in depositione est admittendum Omne depositum sub forma
depositionis propositum est negandum Omne antecedens ad depositum est ne
gandum Omne contradicens deposito est concedendum. . . . .- Omne sequens ad
contradictorium depositi est concedendum Omne repugnans opposite contradictorio
depositi est negandum Omne sequens ex contradictorio depositi et bene con
cesso opposito bene negati est concedendum Omne antecedens ad depositum cum
concesso opposite bene negati est negandum (B) Ad omne sequens et ad omne
impertinens et ad omne repugnans, quod non est contradictorium nec convertibite cum
contradictorio depositi, respondendum est secundum sui qualitatem. Hierauf folgen
wieder erläuternde Beispiele.
569) f. 192 r. B: Huic operi finem jmpositurus ultimum insinuandum sophisma,
quod insolubite nuneupatur, intimare propono (vgl. hierüber Summ. log. VI, 1—8).
Prima opinio ponit , quod insolubite solvendmn est per faltaciam figurae dictionis;
secunda, quod per fallociam secundum non causam (v. A) Tertia
opinio dicit , quod Socrate diccnte „Socrates dicit falsum" hoc verbum „dicil" , licet
sit praesentis temporis, tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus
protalionis Quarta opinio ponit, quod nullus polest diecre, se dicere falsum,
nec aliqua propositio potest esse, ex [qua insolubite posset generan (s. Buridan,
XX. Paulus Nicolettus Vcnetus. 139
es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisen 570). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösseren Compendiums
häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura" zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche
consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne571), ob
Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172) Quinta ponit, quod Socrates dicens,
si ipsum dicere falsum, nihit dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172) Sexta ponit,
quod insolubite nec est verum nee falsum, sed medium indifferens ad utrumque (vgl.
Marsitius, Anm. 425) Septima ponit, quod est solvendum per faltaciam aequivocationis
Octava ponit, quod nullum insolubite est verum vel falsum, quia
nullum tale est propositio (В) Nona ponit, quod insolubite est verum vel fal
sum, sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308) Decima
solvit per faltaciam secundum quid Undecima ponit, quod omnis propositio
insolubitis siqnificav, se esse verum el se esse falsam, intelligendo de adaequato
significato Duodecima opinio , quae iam communiter ab omnibus sustinetur,
est ista, quod insolubitis est propositio, dc qua fit mentio in aliquo casu, quae, si
cum eodem casu praecise signifieet, sicut termini praetendunt, sequitur , ipsam esse
veram et ipsam esse falsam (s. Hentisberus, Anm. 351) (f. 193 r. B) Tertiadecima
(diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 ff.) ponit plura
puncta: Nulla res creata potest distincle repraesentare se ipsam formaliter,
sed bene obiective; nulta propositio mentalis proprie dicta potest significare, se
ipsam esse veram, .nec, se ipsam esse falsam; pars propositionis mentalis non
potest supponere pro ipsa propositionc ; omnis propositio insolubitis est propo
sitio vocalis, scripta vel mentalis improprie dicta ; cuitibet insolubiti correspondet
aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa (f. 194 r. A) Quartadecima
opinio, quae est fundamentum mnltarum praecedentium et ideo plus subterfugere,
quam respondere, conalur , ponit insolubitia solvenda penes faltaciam accidentia
(В) Pro dectaratione quintaedccimae opinionis infertur: Omne insolubite aut
oritur ex aclu nostro aut ex proprietate vocis (v. A) Propositionum quaedam
habent reflexionem supra se, quaedam non; habentium reflexionem supra se
quaedam habent immediate, quaedam mediate; et quaedam se ipsas ponunt,
quaedam se destruunt ; significantium, se esse falsas, quaedam hoc significant
de per se, quaedam de per accidens; quaedam sunt totaliter ittativae suarum
falsitatum, quaedam partialiter (B) Propositio habens reflexionem supra se non
insolubitis est itia, quae non est totaliter nec partialiter Hlotiva suae falsitatis
Propositio insolubitis est propositio habens supra se reflexionem suae falsitatis lotaliter
vel partialiter ittativa Multae propositiones insolubitia nominantur, quae
non sunt.
570) f. 196 v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolnbitium
responsionem manifestum, und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol
cher (f. 199 r. A), welche bloss scheinbare Insolubitia sind.
571) Quadrat., f. 2 r. A: Quatuor formabo dubia denariis quinque fulta tentativis.
Primum äubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mata. Diese Frage
nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige
zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A), z. В.: 1) Album fuit hoc, ergo hoc
fuit album. 2) Chimaera non est animal, ergo ' aliquotl non animal non est non
chimaera. 3) Omnis homo erit animal; omne album evit homo; ergo aliquod animal
erit album. 4) Omne, quod curret , incipit currere ; Socrates albus curret ; ergo So
crates albus incipit currere. 5) Socrates erit albus, el nihit aliud a Socrate erit
album, ergo tantum Socrates erit albus. 6) Quod. est A, desinit esse verum, et nihit
aliud ab A desinit esse verum, ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) Exclusum
est exclusum, et nihit non exclusum est exclusum, ergo tantum exclusum est ex
clusum. 8) Socrates non excipitur , et omnis homo alius a Socrale excipitur, ergo
omnis homo praeter Socratem excipitur. 9) Nihit non Socrates currit, ergo tantum
Socrates currit. '0) Contingens est, le non currere; ergo contingens est, le currere.
U. s. f. in ähnlicher Weise.
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnus v. Toledo.
Ein Urtheil . zugleich wahr und unwahr sein könne 572), ob disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können 573) , und
ob contradictorisclie Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein
können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophismata"
noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils
schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner
seits wieder zu erörtern 575).
Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betriebe dieser „modernen"
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeilgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnus Toledanus (Hofprediger
Karl's VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium" , in
572) f. 25 v. B: Secundum dubium quaerit, utrum eadem propositio est vera et
falsa. Unter den fünfzig Beispielen, an welchen auch diese Frage verneinend be
antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angerührt werden; es tautet: Pono, quod A sit itta propositio scripta
„Omnis homo est animal" , el В itlo „Homo est animat" scripta sub A parum
distanter ; a quibus trahantur duae lineae in puncto concurrentes, in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario", quae sit С propositio. Isto posito arguitur sic: C pro
positio est dependenter , cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae est
independenter propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videlur,
quare plus ab A, quam a В; igitur ab utroque dependet; sed A est propositio falsa
el В propositio vera; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der
selben gestaltet sel. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.
573) f. 46 r. A: Tertium dubium est, utrum duo termini disparan de se invicem
possint verifican. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo
est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus" oder Omne aliud ab asino
est asinus; lu es aliud ab asino ; ergo tu es asinus oder Immediale post hoc eris
asinus: sed tu es idem, quod immediale post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.
574) f. 64 v. B: Quartum dubium est, utrum duo contradictoria possunt esse
simul vera aul simul falsa. Auch hiezu werden fünfzig Beispiele verwendet, aus
welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können : lsta sunt contradictoria
„Cuiustibet hominis omnis oculus est dexter" et „Alicuins hominis omnis oculus non
est dexter", et ista sunt simul falsa in casu, oder: Haec sunt duo vera „Cuiustibet
contradictionis altera pars est vera" et „Alicuins contradictionis nulta pars esl vera",
et haec invicem contradicunt, oder: Haec sunt duo vera in casu „Socrales dividet A
lineam" et „Nullus Socrates dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. f. 2 r. A : Tanto me ardentius promovit, ut quaedam scriberem
sophismata , quanto studiosius curavi, iuniorum mentes ad hanc facitius, ad hanc
dulcius deducere facultatem. Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge
druckten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht
eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schöpfte , welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vortag. Nemlich: 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.; 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alb.; 13) = 10 b. Hent.:
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 b. Alb.; 16) = 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind = b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = b. Alb. 226,
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) tautet: Semper erit aliquis
homo; 35) Immediate post hoc tu eris; 36) Tu incipis esse in hoc instanti ; 37) Tu
desinis scire A propositionem ; 38) Tu differs a quolibet; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Sucrates, inquantum homo, est animat; 42) u. 43) sind = b. Alb.
171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominum; 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) Necessarium est contingens ; 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
XX. Magnus v. Toledo. Johannes Gerson. 14t
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueberblick
der sieben freien Künste verflocht, bezüglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini,
propositiones , argumentatio formalis und malerialis, consequential,
insolubüia und obligatoria handle 576).
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte
Johannes Gerson (geb. I363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegt 577). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten
De conceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphysicae
cum logicabiS). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche
seit der zweiten Hälfte^ des Mittelalters hervorgetreten waren , in der
höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaventura anlehnt, während zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtiguug zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu
lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität
alles Lob spenden zu dürfen glaubt 579). Und sowie nach seiner An
sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird580), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen verschliessen
und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Mägden der Theologie erniedrigen581). Indem er sich völlig jener Ein-
576) Sophologium Jacobi Magni ete. (Paris 1516. 4.), f. XI v. B: Logica tres
habet partes, quia sc. considerat de terminis, de propositionibus et de argumentis
Argumentationis duo sunt genera, quia quaedam est formalis sicut syllogistica ,
alia est materialis, quae tenet solummodo gratia terminorum, cuius modi sunt consequentiae;
rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubilia, non quia solvi
non possunt, sed quia de difficiti solvuntur ratione implicationis , ex quod falsificant
se ipsa; ulterius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationum , per quam
docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibitis ab impossibiti
cavere.
577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn
sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar
stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannis Gerson, Professor d. Theol. u.
Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858." getiefert hat.
578) Ich citire nach dêr Gesammt-Ausgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 ff.
579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. II), p. 277: Theologia suam pro
prium habet logicam et sensum litteralem atiter, quam speculotivae scientiae; liaec
directio vel lex praeservavit liactenus praecloram universitatem Parisiensem a pluribus
eiroribus, dum scholosticos suos semper ad certam regulam fidei loqui iussit et compulit.
Utinam in aliis studiis haec disciplina simititer teneatur. Malo libertas est,
male et erronee loqui posse.
580) De concept. (Vol. IV) p. 801: Conceptus complexi formantur in utero
valionalis animae (in der ganzen Schrift De concept. wendet Gerson häufig das Wort
„conceptus" metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss" an) nobitius et generosius
per semen fidei simplicis et incorruptue, quam per semen phitosophiae.
581) D. cone. met. c. log. (Vol. IV) p. 828: Metaphysicalis inquisitio non solum
inutititer, sed et damnose quaeritur fieri per homines saecutaribus scientiis aut officiis
civitibus occupatos, qui non capiunt, quae subtitia sunt; scandalum enim est Ulis vel
142 XX. Johannes Gerson.
tlieilung der Philosophie anschliesst. welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVIi, Anm. 362) und hei Duns Scotus (Ahschn. XIX, Anm. 87)
trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis philosophia
582) , und als synonym mit „sermocinalis" gebraucht er auch
den Ausdruck „nominalis'' bbi) ; es habe neinlich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlehens der Menschen (s. bei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) jhre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
significatio ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Disciplinen: Grammatik, Logik, Rhetorik584), d.h.
er betrachtet die significalio mit Peter v. Ailly (s. ebend. u. Anm. 471)
als eine dem Intellectus dienstbare Darstellungsweise 585) , entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er
die scolistischen „modi significando nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 ff.),
sondern im Gegentheile in ihnen die Quelle der Grammatik und der
Logik bis hinaus zu den Obligatoria u. dgl. erblickt 5SU).
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomistischen
Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Rimini (ob. Anm.
35 f.) als an Peter v. Ailly (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung
der „Zeichen1. auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentiones,
während sie in der Seele singulare Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich die Allgemeinheit „repräsentiren" Ü8T), so dass mit
dieser „Darstellung" des Gegenstandes eine species intelligibilis verirrisio
Theologica perscrutatio non renuit aequisitiones aliarum scientiarum, tam
speculotivurum quam moralium quam etiam sermocinalium, ul est logica, sed assumit
eos «i lmaltas sapientiae in obsequium suum.
582) De concept. p. 796: Sub ralionali seu sermotionali phitosophie sunt-grammatica,
togica, rhetorica.
583) Ebend. p. 798: Conceptiones nominales seu sermonicales de qualibel scienlia
possunt formari per verba exteriora ad placitum significantia.
584) Ebend. p. 804: Conceptus interiores in utero mentis naturaliter signifi
cantes non suffecissent ad conscculionem sententiarum phitosophicarum , si non
fuissent inventa nomina ad ptacitum significantia, unde grammatica , logica, rhetorica
sumpserunt initium. Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in
anima Intentio secunda dicitur, quae repraesentat conceptus , ul genus et
species , et nomina conceptuum. Conceptus mentates ab exordio habiti sunt, ex
quibus potuerunt forman varii conceptus complexi interius , et bine exterius nomina
ad ptacitum significantiu institui propter civilem inter homines communicationem in
amore funda tam Jta fuit togica quaedam mentalis prias , quam vocatis aut
scripta.
585) ße mod. signif. (Vol. IV) p. 816: Significalio dici potest intellectus consiitulio
vel aeluatio seu formatio vel adaptatio, unde significare est aliquid intellectui
repraesentare.
586) Ebend. p. 820: Ex modis significandi secundae intentionis composita est
grammatica et logica, unde consurgunt traditiones praedicabitium et praedicamentorum ,
suppositionum , obligationwn cum suis annexis in togica, declinationes ete. in gram
matica. *
587) Ebend. p. 816: Signum ad signalum dum comparatur per intellectum, non
causatur ad extra nova res absoluta et positiva, sed bene in anima, quae primus el
secundas intentiones sibi format, quae res in anima singutares sunt, ticet universal itatem
repraesentent.
XX. Johannes Gerson. 143
bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam's
unter üblicher Bekämpfung Plato's in die thomistisch-aristotelische Aus
druckssveise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aplitudo der Dinge ergreift 5 S!t), d. h. dass das Universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch abstrahirende Thätigkeit des
Intellectus verwirklicht wird 590). Die objective Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti- Piatonismus
schliesslich auf Gott zurück51"), und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an , stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (ob. Anm. 240) dualistisch daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hin 592). Einen völlig
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betreffs der scotistischen
formalilales ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern
der Thätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien593); denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auffassung Occam's
588) De concept. p. 801: Conceptiones aliquae dicuntur immediate fieri in utero
intelliijentiac humanae, non quin requiratur obiecti praesentatio et luminis spiritualis
irradiatio et species intelligibitis, quae mediat inter potentiam el obiectum.
589) Ebend. p. 802 : Conceptiones intelligentiac humanae non fiunt per impressionem
idearum separatarum, quae non sunt deus, ut Ptato dicitur posuisse (s. Anm.
591), nec per sotam inspectionem phantasmatum , ut Aristoteles dixit, nec per influxum
solum intelligentiae vel separatarum intelligentiarum , ut Avicenna posait (s.
Abschn. XVI, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibitium in anima,
ut alt! fabuloii sunt (wer ist hiemit gemeint? am ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 u. 676), sed conflalur ex omnibus verus catholicorum
modus, quod anima in sui prima crealione est sicut tabulo rasa (die aristo
telische Stelle s. Abschn. IV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiani suam a
sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.
Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 f.),
et proinde scientia est de necessariis et aeternis, quia non accipit intellectus res ut
in acta, sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnus, Abschn. XVII, Anm. 375 u.
379 ff.), quae aplitudo necessaria est, non quidem in se, ut sonat opinio Aristotelis,
sed in deo, quia nihit est aeternum nisi deus vet in deo.
590) De simplifie. cordis (Vol. Ilt), p. 458: Universalitas derivatur el fundatur
in rebus singuloribus ; alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in operationc
intellectus abstrahentis simititudines rerum, in quibus essentialiter seu quidditative
conveniunt, ab ubi et nunc.
591) Tract. XI super Magnificat (Vol. IV), p. 474: Est res quaelibet in deo
quaedam vita, eliam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, noл quidem extra
deum, prout Aristoteles arguit Platonem ideas posuisse, sed in deo.
592) De cone. met. c. log. p. 825: Universalia reatia extra animam ponere alibi
vel aliter, quam in deo, est haeresis expresse damnata (p. 826) et reprobata
pluries I'arisiis; (p. 827) Universatium huiusmodi realium positio damnata fuit
novissime per sacrum Constantiense concitium contra Has et Hieronymum Pragenses
combustos Concedendum est, quod universalia stmt apud intettectual non in
essendo, sed in repraesentando. S. ob. Anm. 152 ff. u. unten Anm. 615 f.
593) De concept. p. 805: JVora oportet ponere in relotionibus aid respectibus
distinctiones essentiales a suis fundamentis , sicut nec universalia realia distincta a
singutaribus, sed sufficit, quod per actionem intellectus taies retationes et universatitates
consurgant ex rebus intrinsecis , ne ponatur pluralitas sine necessitate (s. Peter
v. Aitly, oben Anm. 450).
144 XX. Johannes Gerson.
genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter
minus594). Daher müsse man Diejenigen, welche die formalilates in
üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik als blosse „Termin islen" (s. sogleich unten, Anm. 607 ff.)
verspotten zu dürfen glauben, daran erinnern, dass sie ihrerseits eigent
lich einen noch weit ärgeren termin istischen Unfug treiben 595).
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdrücke „a priori" und „a posteriori" gebraucht590), so
tritt diese Anschauung in den manigfachsten Wendungen bezüglich des
Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphäre der Begriffsbildung enthält ja im principium identitalis (vgL
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel
deutigkeit sich bewegen und auch von Nicht-Seiendem sprechen kann 598),
so dass die significatio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren
Vorbildern) auf mehrere, seien es vier oder sechs, „transcendentia"
führt 599). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebenel.: Conceptiones distinctionis septuplicis, quam aliqui se trahere dicunt
ex Scotistis, refcrri possunt ad tres dumtaxat modos iuxta Occamistas , quorum unus
solum reperitur in divinis, alius solum reperilur in creaturis, tertius est
modus distinctionis rationis, quam fabricat intelleetus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,
Anm. 802 u. 817) Distinctio ralionis, quae formatis dici potest, consurgit ex
parte rei, quando et ubi ratio definitiva vel descriptiva unius termini non est ralio
alterius vel e contra.
595) Led. II contra van. curios. (Vol. I), p. 100: Quid opus est, ipsam unitissimam
essentiam per formas metaphysicales vel quidditates vel rationes ideales vel
atias mitle imaginandi vias secerncre, dividere, constituere, praescindere ex parte rei,
ut dicunt, et non ex intellectus negotiatione cirea cam (s. Peter v. Aitly, ob. Anm. 439).
Quot ibi prioritates, quot instantias, quot signa, quot modeitales, quot rationes
aliqui ultra Scotum distinguunt Ita quidem contentiosi, dum logicos culpant
vocantes eos, qui secum non sentiunt, terministas, ipsi longe grandiorem terminorum
congeriem multiplicare compeltuntur. Sed dicunt, quod maior distinctio, quam for
malis, stat cum summa simplicitate divina, distinctio sciticet personarum ete.
596) De concept. p. 806 : Concipiens res naturales polest duabus viis quasi
contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoscibilium
a priori, altera est ex parte cognoscentiиm a posteriori. S. bei Albert v. Sach
sen, ob. Anm. 302, und bei Marsitius, Anm 390.
597) Ebend. p. 800: Conceptus complexi, quos dicimus „rationis", dicuntur per
se noli, dum conceptus simplices, ex quibus componuntur, apprehensi reddant protinus
complexionem evidentem in lumine rationis intelle ctivae, ut de quolibet „esse vel
non esse".
598) De mod. signif. p. 820: Uns simpliciter est solum unum ens verum,
primum et bonum, et istud est secundum metaphysicum extra omne genus; logicus
vero potest univocationes el analogias et aequivocationes et chimaeras fabricare, prout
voluerit; unde contentio consurgit aliquando logicorum cum metaphysicis et e contra.
599) Ebend. p. 817: Significatio metaphysicalis multum distinguitur a significalione
grammaticae vel logicae vel rheloricae , quae sunt partes phitosophiae sermocinalis
(Anm. 582 ff.). Beiio est, quia significatio metaphysicalis consista in solo intellectu
vel ratione et generatur a primis impressionibus naturae, quae sunt transcen
dentes, i. e. ens unum , ens verum , ens bonum , ens aliquid, . . . .. vel sex, ut
alit volucrunt (s. Pseudo-Thomas, Vor. Abschn. , Anm. 355, und Mayron, ebend.,
Anm. 534).
XX. Johannes Gerson.
Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und
Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalis" zu vermitteln und durch
nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver
söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectale
millelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen
schaft 600), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar , deren eine auf supposilio malerialis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfällt, während die andere
der supposilio personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach
der ratio obiectalis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose Irrthümer verwickelt werden will601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obiectale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun , bloss in den „lerminus"
verlegt werden darf 6u2), denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 603).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik
hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer
den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf 604); denn
600) De conc met. c. log. p. 822: Ens reale non potest constituere scientiam
aliquam , si non consideretur in suo esse obiectati retato ad ipsum ens reale
Secundum hanc considerat'onem diet possunt formae revum non reales, sed intentionales,
conccptibites vet intelligibites.
601) Ebend. p. 823 : Significatio et modus significandi possunt consideran dupliciter
: uno modo pro se ipsis et in se ipsis, atio modo per respectum ad res, quas
significant luxta primum modum accipitur suppositio materialis vet etiam natu
ralis secundum antiques, iuxia secundum modum sumitur supposilio personalis seu
formalis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. liuridan,
Anm. 99, und betreffs „antiqui" vgl. Maisilius, Anm. 401) Si considerentur
secundum suppositionem materialem, tunc spectant ut sie ad grammaticam et logicam
vet etiam rheloricam, quae constituunt terminam phitosophiae sermocinalis ; si vero
fiat aeccptio pro rebus significatis ad extra, sie spectant ad alias scientias. .....
Modus significandi seu ratio obiectalis dum spectat ad reales scientias, non accipiuntur
pro se ipsis neque secundum suppositionem materialem, sed secundum personalem pro
rebus ad extra significatis Modus significandi vel rationes obiectales si quaerantur
penitus excludi in consideratione scientiarum quantumeunque realium, sicut est
metaphysica vel physica, consequitur implicatio et insana deccplio cum erroribus absurdissimis
Reales scientiae, sicut metaphysica et physica, res liabent extra ani
mam pro prineipalibus obiectis et substratis; sermocinatis logica respicit significationes
et modos significandi in ordine ad verum vet falsum , quae sunt in anima.
602) Ebend. p. 825: Quodlibet ens creatum dici polest habere duplex esse: ....
unum reale, aliud vero vocatur esse obiectale a metaphysicis nolentibus uti soil's
terminis grammaticae , lagicae vel rhetoricae, ticet grammittica vocet hoc esse obiectale
modum significandi, togica modum coneipiendi, rhetorica modum ornandi Et hic
est lopsus grammaticorum vel logicorum, qui non accipiunt distinetionem istam de esse
duplici creaturae, sed defendant se per ampliationes et connotationes et modos signi
ficandi quasi materialiter.
603) Ebend. p. 827: Ratio obiectalis non sistit in solo intellectu aul coneeptihus,.
sed tendit in rem extra tanquam in suum principate significatum vel obieelum
vel substratum; alioquin.diceretur ens secundae impositionis vel intentionis vel rationis
logicae. Et ita ratio obiectalis habet quodammodo duas facies vel respectas, ad intra
sciticet et ad extra.
604) Ebend. p. 828 : Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem
vel logiculem traditionem sнbsternendo eam sibi, non contemnendo nec ab ea contraric
Pbanvl, Gesch. IV. Ю
146 XX. Johannes Gerson.
überflfissig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
da die ältere acht aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts-
Lehre nicht ausgenommen, genügt 605). Die leeren subtilitates sind
ebenso unnütz, als sie abstumpfend wirken 606), und aus einseitig sermocinalen
Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten" und „Terministen"
, welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen , so dass diese Leute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes lerministae und nicht
reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als ob sie ihrerseits das ganze
Gebiet des terminus entbehren könnten 608). Und eine solche Aus
schliesslichkeit der Betonung der res unter Verspottung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uns vor Fehlschlüssen
recedendo ; alioquin saepe fit, ul metaphysieare volentes sint vel garruli vel
errantes Non est dicendum per singulo de suppositionibus , ampliationibus,
appeltationibus , paralogismis fallociarum , quorum omnium ignorantia vel contemplus
causat ittaqueationes errorum et nebulos falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: Non oportet per omnia fallociarum genera discur
rere, quarum dissolulio etiam cirea divina facitis apparebit, si principium syllogismos
per dici de omni et per dici de nullo regutans fuerit bene secundum traditionem logicae
Aristotelis intellectum.
606) Serm. in dom. septuag. (Vol. III), p. 1029: Vitandae sunt et explodendae
araneae, quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae feruntur, quod in subtitissimorum,
sed fragitium, ßorum contextione se ipsas eviscerant. Debent autem solida
esse et fortia documenta sapientiae nec tam -cassae sublititati quam plonae veritati
deservientia ; nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadem, quam quod
sophisticae sublititati plus aequo deditus veritatem aut obvolvere aut obfuscare videretur
lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepit, ul nec inutilium
et supervacaneorum perscrutatione frustra se torqueat nec in his acumen sui
obtundal ingenii.
607) D. concept. p. 806: Utrum vero metaphysica contentetur in suis explicationibus
grammatica et logica, vel si lotius accipit ens sub diversis analogiis, noй est
nostrum, inter formalistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe
procedit ex aequivocatione quid nominis, quae non patitur, in quavis disputalione
fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholosticis cognoscenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Conquisitores veritatis nostri temporis in theologia
sub specie subtititatis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusionem,
dum omissa communi logicí, quam Aristoteles et alii consequenter tradiderant et servabant,
ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per
negligentiam et contemplum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novitatum,
dum repugnantes eos vacant rudes et terministas nec reales in metaphysica,
quasi sine terminis loqui possint.
609) Tract. II super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logica, quam
studiosi nostri temporis vitem habent, terministam irridentes, eo quod omnia referai
ad terminos; nos, inquiunt, rem inquirimus, ad rem imus; quid ad nos de terminis?
Die Antwort darauf lautet: Errorum inextricabiies modos solo seit et potest
logica resolvere definiendo , dividendo, terminorum denique connotationes cum modis
significandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantasticas
detegendo.
XX. Johannes Gerson. 147
bewahrt610). Hingegen wieder entsteht wirklich jene „Rohheit" der
Terniinisten , sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio materialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dua
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathen 0 1 !). Ja gerade auch die Formalisten {formali
zantes) kamen dadurch auf Irrwege , dass sie das esse obiectale misskannten,
welches im Intellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich ist012). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoff und das Substrat
der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terministen 613). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectale, welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hat014).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson's ganz besonders interessirt,
ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. concept., p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falleremur.
611) D. cone. met. c. log. p. 824: Subtititas metaphysicantium si vera sit, con
sista in acuta resolutione entis secundum esse suum obiectale personaliter seu forma
liter acceptum; ruditas autem terministarum , si consistere velint in significatis seu
modis significandi solum materialiter ; inde provenit vel consurgit, quod a metaphysicis
rationabititer contemnuntur Subtititas metaphysicantium et generaliter omnium
phitosophantium debet ditigenter advertere, quid conveniat phitosophiae sermoci
noli, ut sermocinalis est, simititer et reali, ut realis est Alioquin fit in contemnentibus
vel ignorantibus confusio Babylonica.
612) Ebend. p. 822: Ens non mutatur in suo esse reali neque . diversificalur per
mutatiovem vel diversitatem sui esse obicctalis. Et hic est lopsus volentium forma
lizare vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo itlud esse, quod habent
obiectale , quasi si quis vellet intelligere sine intellectu vel ratiocinari sine ratione.
Res enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec
signantur nec abstrahunt nec abstrahuntur, quoniam istae sunt operationes intellectus,
non rerum ipsarum.
613) Ebeod.: Ens consideratum seu reliclum prout quid absolutum seu res quaedam
in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabititer apud intelleclum
iuxta diversitalem intellectuum et ralionum obiectalium etiam, prout raliones obieclales
non accipiuntur pro se ipsis materialiter , sed pф rebus quasi formaliter (vgl.
Marsitius. ob. Anm. 373), ut, sicut significatio est .¡uasi forma dictionis et modus
significandi quasi forma significationis , sie res ipsa diceretur quasi materia vel sub
stratum vel subiectum rationis obicctalis vel modi significandi. Quae consideratio
ctavis est ad concordiam formalizantium cum terministis, si perspicaciter nec proterve
videatur.
614) Ebend. p. 829: Concordia metaphysicae cum logica fiel per
distinctiones aliquas. Una est de duplici modo essendi rei, in re sc. et in intellectu.
Altera distinctio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo
rationem obiectalem, quia vel respicit rem, ut res est, vet respicit, ut res est signum
quoddam ; simitis est distinclio de modo significandi, quia vel significat rem, ut res
est, vel ut signum quoddam. Proportionabitis est alia distinclio de lerminis primae
intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinctionibus haec unica, quod
consideratio rei, ut res est, spectal ad metaphysicam, consideratio vero rei, ut tantummodo
signum est praesertim in anima, spectal ad grammaticam vel logicam.
10*
148 XX. Johannes Gerson.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen
hatten, den ganz passenden Namen „Terminisien" erhielten und ihre
Gegner von ihnen „Formalisiert" genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scolisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
gänzlich spröd gegen die formalité es verhielt (s. Pseudo- Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, ob. Anm. 14), und
andrerseits ist von grösstem Belang , dass der Gegensatz gegen die Terministen
auch durch „reales in metaphysica" ausgedrückt wird (Anm. 608),
so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischenschattirungen
, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occami
stischen Terminisien, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi
schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundion in der Gegenüber
stellung einer via antiqua und einer via moderna wiedererkennen.
Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges
Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so
mehr den Schluss dieses Abschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des
Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Nemlich die Univer
sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be
hörden übermittelt worden war, durch eine energische Remonstration zu
beantworten 618). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An-
615) Abgedruckt bei D'Argentré, Coll. iudic. d. nov. err. Vol. I, Pars 2,
p. 220 ff. : Civitatis Coloniensis domini exhibuerunt almae universitati
litteram per serenissimos principes sacri imperii inclylos electores ipsis destination;
qua vigitanter examinata videtur eins tenor ad certos articulos posse summarie perstringi
Secundus est, quod in facultate artium per magistros nunc regentes
non legitur doctrina, quae in principio fundationis studii legehatur (d. h. se't dem
J. 1388), quae in aliis quoque universitatibus Almaniae legitur Tertius est,
quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doctrinae , puta sancti Thomae et
Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum. Quartus est, quod, et si doc
trina talium doctorum non sit in se mata, transcendit tamen iuvenum capacitatem ;
unde even.it, quod iuvenes huius doctrinae subtiiia dicta el alta principia non intelli
gentes el nihitominus secundum talem instructionem loqui praesumentes incidunt in
errores perniciosos; exemplum adest de Pragensibus, quorum error ex tali doc
trina emanavit (s. ob. Anm. 152 — 156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod
magistri moderniores, ut Buridanus, Marsitius et eorum collegae sive sequaces hutusmodi
periculum provide praecaventes doctrinam artium reduxerunt ad alium stitum
humitiorem el ad alios terminos el modos loquendi, ex quibus nullum derivari possit
erroris contagium. Sextus est, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate
desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institulum. (In den
Statuta facultalis artium v. J. 1398 war es offen getassen, die „Summutae" ent
weder nach Petrus Hispanus oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Universität Köln. 1856. I. Thl. Beitagen, Il. 64 u. 71.)
XX. Die Universität Köln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt , welche den Standpunkt Gerson's
einseitig übertrieb ; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 ff.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertreibung
des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz
liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk
liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,
wenn der Kölner Universität (— sicher nicht mit Unrecht —) in officieller
Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buridanus,
Marsilius u. dgl. , welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer
sität016), welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —),
dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög
liche Spielraum gelassen und behufs fruchtbarer Anregung eine gleich-
616) Dicimus, quod ab inchoatione studii Coloniensis fuit consuetum iuxta sta
tuta facultatiS artium legere libros phitosophi cum quaestionibus et dubiis ; ab
exordio magistris licitum fuit et liberum, allegare diversos auctores, utpote vel
Aristotelem vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustathium aut Boethium,
ThemistCum aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidium, Buridanum aut quemcunqve
alium, prout eis visum fuit ad declorandum materias Nemini praecluditur
via modernorum; quin imo magistri componendo libros quaestionaliter plurima modernorum
dicta reverenter interserunt; at vero ipsi scholores, dum ad tentamen seu exa
men veniunt , recipiuntur unusquisque in sua via Doctrina sancti Thomae,
Alberti Magni, Alexandri de Hales, Bonaventurae , Aegidii de Roma, Scoti et talium
antiquorum est in se bona et itlibata et nullotenus inculpanda luvenum informatores
in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti Datis duobus
discipulis aequalis indolis, ditigentia et exereitio paribus, aequaliter antiquorum et
modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu allerius difficultas
multum praeponderare Ante Buridanum erat haec doctrina universalis per omnes
universitates ; universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem
remeavit (s. ob. Anm. 3) Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hac
doctrina subortas esse didicimus Hace doctrina non fuit damnatae memoriae
Hieronymo suorum errorum causa; e contra per viam huius doctrinae potissime
potest Pragensium error et Wiclefistarum exterminan, prout in nostra Coloniensi universitate
docet open's evidentia Buridanus, Marsitius aliique plures in itlo doc
trina commititones fuerunt viri egregii; propterea eorum sententias amplectimur
veneranter cum antiquorum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores determinationes
dubiorum conflando, prout visum fuerit nobis opportunum Aliud non
constat nobis discurrendo per singulos universitates Almcniae, Italiae, Franciae, Angtiae,
quin permitteretur magistris in facultate artium uli doctrina doclorum praenominatorum
Praecepto promulgato scholores relicta Almania Parisius , ubi nullo
alia frequentatur doctrina, concorditer se transferrent Quia generosi ac itlusirissimi
principes in hac materia loquuntur, prout ctam ab aliis minus iuste informantur,
desiderii nostri esset, quod informatores tales patam ad tueem comparentur ;
nemo enim ignorat, ad litteratos huiusmodi difficultatis decisionem pertinere
¡taque omnibus principibus, quanta possumus humititate , obnixius supplicamus, quatenus
dignentur in nostra primitiva libertale nos permittere. Uebrigens ist diese
ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegenheit bei Bianco a. a О. mit Stillschweigen
übergangen.
150 XX. Die Universität Köln.
berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu
wollen und den Universitäts-Lehrkörpern die ihnen überall gegönnte Frei
heil der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen unverkümmert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichen Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheil interessirt, liegt darin, dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „via antiqua" und „via moderna" als eine bereits übliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege" werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur
ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
XXL ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig
ten, müssen wir in Bewahrung des chronologischen Fadens den zähen
und monotonen Verlauf der scholastischen Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
In der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Renaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit
ein blosses Nebeneinanderbestehen der fortwuchernden Scholastik und der
schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum , und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtang sich mit ausgesprochenem
Spott und Hohn gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung -einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und Schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der
Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium
und den Betrieb der Philosophie überhaupt noch eine längere Zeit, bis
sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls-
Mystik davontragen konnte. -
Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr
für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird — ), dass das
verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles , nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren , seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war
152 XXI. Die Renaissance. Petrarca.
und fortan den allbeherrschenden Bildungsstoff für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Ürganons die
Uebersetzungen , in welchen die Scholastiker bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besessen, durch maniehfache Fehler entstellt waren; ja
wir wissen auch, dass Albertus Magnus und Thomas v. Aquino die ari
stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Abschn. XVII,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber indiesen
Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristotelismus, welchen man seil zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
ächter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesammtgehiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dal. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero's, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und verwilderten Aristotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia" schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt ]) , möge bezüglich der Logik , auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt betont sein, dass von zwei Seiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder neinlich konnte man in
einem puritanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtem Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen, die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. Im 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderts zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeilen die Abneigung gegen die
scholastische Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.
XXI. Petrarca. 153
gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften2) mit Bitter
keil darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischer Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer
den4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo
sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die
Philosophie in lächerlicher Selbstüberhebung zu einer in zahllose Secten
zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel
cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6) ; denn die
blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik , welche in frecher Weise
sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle
viele Leute, welche nie einen Blick in die Litteratur warfen, bis in
die letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe dès
Unterrichtes , welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.
Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern
fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch
ihre „neue" Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae, I, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae
(d. h. theologiae) professores ; hodie, quod indignans dico, sacrum nomen profani et
loquaces dialectici dehonestant, quod nisi sic esset, non haec tanta tam subito pullulosset
seges inutitium magistrorum Phitosophi, ut de theologis nunc
dicebam, ad verbosam nudamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Epist. var. 31,
p. 1021.
4) Ebeod. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera phitosophia , non quae
faltacious alis attollitur et steritium disputationum ventosa iactantia per inane circumvolvilur,
sed quae certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit.
5) De vera sapientia, I, p. 324: luvenis cithedram ascendii nescio
quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ut divina locutum loudibus ad
coelum toltunt; tinniunt interim campanae, strepunt tubae, volont annuli, finguntur
osculo, vertici rotundus ac magistralis biretus apponitur; his peractis descendit sa
piens, qui stultus ascenderat.
6) De sui et mult. ignor. p. 1057: In hac tanta scientiae inopia, ubi implu
mes alos vento aperit humana superbia, quam frequentes et quam duri scopuli, quot
quamque ridicutae phitosophantium vanitates, quanta oppositionum contrarietas, quanta
pertinacia, quanta protervia, qui sectarum numerus, quae differentiae, quaenam belta,
quanta rerum ambiguitas, quae verborum prolixitas, quam profundae quamque inaccessibites
veri lotebrae, quot msidiae sophistarum omni studio veri iter vepribus obstruentium,
ut nequeat internosci, quis itluc rectior trames ferat. Quam ob causam
Calo maior pellendum censuit urbe Carneadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Epist. famitiar. I, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialecticum litteris
meis vehementissime permotum, quasi artifieium suum ego damnaverim Nolunt
apparere, quam frivolo sint, quibus armantur, ideoque fugitivum pugnae genus
exereent et votatitia verba iactantes quasi ventis telo committunt; cum his suo more
contendere temerarium est, quippe qui summam voluptatem ex contentione pereipiunt,
quibus non verum invenire propositum est, sed alterean Si veritatem sequeris,
id genus honrinum vita Admones , eos sectam suam Aristotelici nominis splendore
protegere; dicunt enim, Aristotelem ita solitum disputare Cur, quaeso,
Aristotelicos dici iuvat , et non potius pudet ? Quis ittas conclusiuncutas non
rideat, quibus littcrati homines se simul et alios fatigant, in quibus omnem aetatem
154 XXI. Petrarca.
glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9) ; denn diese Leute glauben in ihrer
unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (— res —)
entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere , während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo
sophen, sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann n); ja
gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die
Erneuerung der glänzenden Autoren des Alterthuraes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feindconterunt
Dialectica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque
phitosophorum dumeta gradientibus non inutitis armatura, excitat intelleelum,
signal veri viam, monstrat vitare faltacias Si dialecticae scholos, quod in eis
pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure ncc par impar ludere nec arundine
tremulo equitare pudeat Quid autem , quaeso , ad omnem disciplinam tam
utite, imo tam necessarium est, quam ipsarum litterarum prima cognitio, in quibus
omnium studiorum fundamenta consistant ? .... Ut nihit elementarlo sene turpius, sic
nihit dialectico sene deformius ; et si syllogismos eructare coeperit, fuge, consulo , ac
iube itium disputare cum Encetado. Ebend. 9, p. 585 : Vivat ergo dialecticus tuus
et cornutis semper affluat syllogismis, quando nobiscum sentit et non est ignarus
omnium О doctrinam novam et exoticam ipsique, cuius nomen infamant, Aristoteli
incognitam!
8) De sui et mult. ignor. p. 1043 : Aristotelis splendore lippos atque infirmes
praestringente oculos multi iam in erroris foveas lopsi sunt. Vgl. ebend. p. 1050.
9) Ebend. p. 1052: Quid ergo, dicat aliquis, an et tu contra Aristotelem mu
tis? Contra Aristotelem nihit, sed pro veritate aliquid, sed contra stultos
Aristotelicos mutta quotidie in singulis verbis Aristotelem inculcantes solo sibi nomine
cognitum.
10) De contempta mundi I, p. 336: Diabeticorum garrulitas nullum finem ha
bitura diffinitionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia Ostendunt,
veram sibi-rei diffinitae notitiam non adesse Quid semper frustra loboratis
, ha miseri, et inanibus tendiculis exereetis ingenium? Quid obliti rerum inter
verba senescitis atque inter puerites ineptias albicantibus comis et rugosa fronte
versamini?
11) Contra medic. invect. II, p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca's Gegner), qui
nudiustertius nihit eram, iam magnus esse ineipio, iam syllogismos facio, iam dialec
tica mea est; ad quid aliud natus eram? habeo, quod petebam; iam disputare non
vereor collocutoremque meum, si libet, asinum probo Inter haec ergo (erwi
dert Petr.), male nate homuncio , senuisti nec pudet vivere nihit in vita aliud agentem
(p. 1099) Audis, sophista ventose, paree, quaeso, logicae nobitis, parce,
si te sophistam voco; res ipsa me cogit; ubi enim res video, verbis contrariis fidem
non habeo; cornutum mihi enthymema producito, admove ad aculeum, cogere poteris
fortassis, ut falear ; ut assentiar, nunquam coges, quod ego te phitosophum credam,
cum mereenarium mechanicum sciam.
12) Epist. fam. I, 1, p. 571: Videsne tu hos scholosticos , genus hominum vigitiis
ac ieiunio squalidum? Crede mihi nihit ad lucubrandum durius, nihit mollius
ad iudicandum; cum multa laboriosi ssime legerint, nihit examinant, et quid in. re sit,
dedignantur inquirere Itaque omnium una lex est ; cuncta enim ex aequo scripta
fastidiunt Redde mihi Pythagoram , redeat Ptato, renascatur Homerus,
reviviscat Aristoteles, revertatur in ltaliam Varro , resurgat Livius, reftorescal Cicero;
non modo segnes loudatores invenient, sed mordaces etiam et lividos detractores
(p. 572) P,espice hos, qui in altereationibus el cavitlotionibus sophisticis totum vitae
tempus expendunt seque inanibus semper quaestitmeulis exagitant. Et praesagium
meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruel, unum sepulcrum
nomini ossibusque sufficiet.
XXI. Petrarca. Boccaccio. 155
schaft gegen die classische „eloquentia" stets geneigt, selbst den Aristo
teles in ihre eigene niedere Sphäre herabzuziehen und gleichfalls als einen
Verächter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato's
hohes Talent noch an die (von Cicero gerühmte) Süssigkeit der Rede
weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken14); dass frei
lich Plato, der grösste Philosoph, von diesen winzigen und niedrigen
Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufrührerischen Schreiern und Neuerern von selbst15).
Sowie Petrarca's Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können
wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge
schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werlhlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach
lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch-physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 1 5. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Jag
gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis-
13) Her. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius sum, errorine publico taciturnus
obsequar furentique vulgo, an vera potius e lotebris in apertum eruam. De
huius quidem ingenio nulla Iis movetur, de eloquentia apud mullos ambigitur
(p. 415) lllos mentiri constat, qui, quoniam Aristoteli suo , quem semper in
ore habent , simites esse nullo modo possunt, itium sibi simitem nituntur efficere dicentes
eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorem , quasi
in altis nullo verborum eloritas habitare possit.
14) De sui et mult. ignor. p. 1037 : Eloquentia apud itlos hoc moderno phitosophico
more contemnitur et quasi litteratis viris indigna respuitur; nec redit
in memoriam Ptato eloquentissimus hominum nec dulcis ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei Cic. Top. 1, De invent. l\, 2), sed ab his scaber factus, Aristoteles; sie
a suo desistunt duce, ut eloquentiam impedimentum probrumque existiment.
Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auctoritätsgtaubens
in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) fier. memorand. I, p. 401 : Nec sum nescius, a Piatonis loude quosdam
plebeios et minutos vel cathedrarios phitosophes discordare, qui ....
seditiosum vulgus et ignavum magnis clomoribus permiscent novosque sibi duces faciunt.
Epist. famitiar. IV, 9, p. 635: De Ptatonc quid dicam, qui maximorum homi
num consensu phitosophiae meruit prineipatum? Vgl. Epist. var., 20, p. 999.
16) De geneal. deor. XIV, 3 (ed. Basit. 1582 fol.) p. 353 : Sunt, qui ante vi
sum schotarum limen, quia quandoque phitosophorum quorundam audivere nomina,
putant se phitosophos esse ..... et quadam ficta gravitate verborum et morum ponderositate
non nisi de apicibus rerum verba faciunt et, dum responsa
prudentum pereipiunt, factis quibusdam ratiunculis frivolis in contrarium el auditis
doctorum replicationibus atque conclusionibus , quasi non satis Ulis satisfactum sit,
quatientes paululum caput praetereunt Se auditoresque implicantes suos
artium liberalium persaepe nomina non noverunt; Priscianum, Aristotelem, Ciceronem,
Aristarehum, Euclidem atque Ptolemaeum aliosque insignes viros stomachosa
quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: Quid de phitosophis
dico? Nonne divinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, obscuri~
tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aehnlich Vita di Dante (Opp. ed. Florent.
1724, Vol. IV), p. 56.
156 XXI. Bessarion, Pletlion, Scholarius.
mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.
Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszuschicken, dass der durch die Pia to
il i ker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer
hatten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son
dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson
ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und
der römischen Orthodoxie drehte ; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso vverthlos
als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruckle) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trape zuntius,
mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
näher beschäftigeh müssen , als wüthender Feind Plato's seine „Comparatio
Piatonis et Aristotelis" geschrieben hatte 17), antwortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calumniatorem
Piatonis" und andrerseits Georgios Gem i s tos Pie t h on
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Aristotelis philosophiae
differentia" 19). Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er
widerung Bessarion's, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadi us Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Кaтa
vcûv Пкц&юрoд anoQv&v Jjr' 'Aqiaгozè'Хvi" 20); und auf diese antwortete
sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „Щoд ràç 2%oXaçiov
V7viQ 'Aqiaroгilovç évxiXr¡tyeig"2t). Neben dieser Polemik verfassten
Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare , welche
jedoch sämmtlich ungedruckt sind22).
Ueber die logischen Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Platoniker
in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato rïur durch Aristoteles
und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sei 23) , den Aristoteles be
schuldigten, er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius, Bibl. graeca.
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldus, Venct. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Trapezuntius
und Bessarion s. auch Boissonade, Anecd. gr. V, p. 454 ff.
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Poris. 1541 ; mir ist nur die la
teinische Uebersetzung des Georg Chariander (d. h. des Gg. Henisch), Basel 1574.
4. zugänglich.
20) Herausgegeben von M. Minas, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Gass, Gennaditis und Pletho, Breslau 1844. Bd. II,
p. 54 ff
22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich
auch zur ersten Analytik (s. Fabricius a. a. O. p. 743 ff.), Schotarius aber zum
Organen überhaupt mit Einschlnss des Gitbertus Porretanus, welchen er auch ins
Griechische übersetzte (ebend. p. 781 f.); desgleichen ubertrug er die Summula
des Petrus Hispanus ins Griechische (ebend. p. 784); ob die griechische Ueber
setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch Wegelin, Augsburg
1604. 8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Schotarius herrühre, ist zweifel
haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.
23) Pletho, De Plot. el Ansi. diff., Prooem.: Nostri temporis homines ct praccipue
maior pars eorum, qui ad occidentem habitant reliquis sapientiores existimati, Aristotelem
magis quam Plolonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden24), da letzterer wirklich die
sämmtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe25), so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei 2e). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien
betrifft, in einer recht lahmen Weise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln-
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkenne27), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Substanz sich' in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte28), — eine lediglich
ontologische Seite der Universalien , welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint 29). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles in fine logicorum gloriatur, suum
esse totu/n opus de methodo dialectica ; at constat, Arehytam ante ipsum logicam
artem contexuisse, cuius praeceptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Ptato partim
principia disciplinarum logicarum tradidit, partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriplis est usus.
25) Bessarion, In calumn. Plot. I, 5, f. 9 r: Cum affirmare impudenter ausus
fuerit, Plotonem ne figuram quidem aut modum aliquem syltogismi tenuisse nec prorsus
aliquid scripsisse , quod vim demonstrationis haberet, quam vera igitur haec ca
lumnia sit, primum videamus. Cum triplex sit syllogismi genus, demonstrativum,
dialecticum et quod a fallende sophisticum dicitur, quodnam eorum genus Ptato
non tractavit? quod alios non docuit? Nam demonstrandi vim eiusque summam necessitatem
nemo melius, quam Ule, explicavit, ut in Timaeo patet, in Parmenide , in
Phaedone, in Phitebo, in Sophista.
26) Georg. Scholor. bei M. Minas, p. 8: El [ir¡ áiá ye Idqi aioгéX-nv , ovx
av opvaixtlд <f iXoaotflaд гo rwv ávíhQшnaiv fiегеТ/е yévoд' fie&ô3ov
Sk âiaitxrixt¡д Xttl navroд Imaxr¡fioiixov rqónov i)fr¡Qevo[iSv Sv otlzaj
пávv, iSaie xcA r¿ (pavXórctra пooпfir¡acи av гojv ctoteraiv , шдnщ vvv
ivioi гоVго 7iáa/ovai à'ià гo (fttvХov vofitaai yAqiaгoгéï.rrv ôuov Tí <îta-
Хexiixijд tartqr¡fiévoi xcù áXr¡9sCaд.
27) Pletho a. a. O., C. 20: De speciebus sermonem instituamus, de quibus
maxima solel contentio moveri. In his vero non quidem Plotoni consentiemus , sed
Aristolelem etiam hac in perte male contradixisse et in aliis quidem sycophantam
иgere, in aliis vero non id conficere, quod voluit, demonstrabimus Cum Plotonici
suas ittas species rebus sensui subieciis non synonymas, sed aequivocas esse velint,
ipse praeter itlorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere Hie
namque nec sensit nec vult , inesse quumpiam rebus aeternis causam eius, quod sint
atque existant, praeter id, quod movetur; eamque nimirum ob causam cum Plotonicis
proeliatur.
28) Ebend. C 4: lncurrit autem eandem ignorantiae accusationem Aristoteles
ciium hanc ob causam, quod simpliciter universum minus facit particulori, dum sin
gutares et individuas essentias primas et principales appeltat, species autem et genera
ipsarum secundas substantias casque primis inferiores ac minores Nobis hoc
plocere non potest, dum cogitamus, etiam a deo non alicuius hominis gratia universum
hominum naturam, sed universae hominum naturae gratia singulos crealos conditosque
homines Nos hand unquam eo adducemur, ut singuloribus universalia minora
dicamus, doncc non totum sua parte minus et partem suo loto maiorem videamus.
29) Bessarion, De nal. et arte adv. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura causo est Instrumentatis et ita moveri solel, ut mens suo consitio ratio
158 XXL.Bessarion, Plethon, Scholarius.
aristotelischen Begriff der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen-
Iehre durch Gründe rechtfertigte 3ü), so wusste man von der anderen
Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen
dein Idealen und dem Realen besiehe 3 1)- Nicht besser steht es mit
etlichen einzelnen Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymon gilt32), so konnte auf lediglich exegetischem Wege die Ver
lheidigung unschwer geführt werden33); oder das Bedenken, dass Ari
stoteles (s. Absehn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer
Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte34),
artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus30); und schwerlich ist
neque permoverit; quo quidem in loco maxima meo iudicio inier Ptalonem et Aristo-
Mem differentia est; hinc enim perdifficitis Uta et perobscura de ideis quatstio oritur.
30) Georg. Scholor. a. a. 0., p. 125: 'Efafiagrdv (fr¡ai ЛЦ&ш? Япюto-
гéXnv гr¡v xaS-' еxaaгa ovalar fiàXXov ovolav xaï noaiinv Myovгa, i¡irov âe
xai âeviCnaд гa tojv ovaiujv yévr¡ xaï e't'à'n p. 126: ¡IXáitov гa yévr¡ xaï гa
tlân xaï гa xaSôXov vnvTl&ti xt/ujQÍaíiai tiov xaSёxиогa où гф Xáyta fxóvov,
àXXà ár¡ xaï гф that 'Moyoд âé 1огм r¡ (Maiд aйгn "O ovaiatâшд
$vt0гС гint, àâvvaгov avгov xt/шyle&ai Ovâî nдoд гo vlvae гa
xuè-éxaaгa й yivtáaxta&at aváyxn ie&évm гa xathóXov xt/шQiafiéva
}i).V ovâ' aváyxn nпoд гг)1> riàv и1о&пгo}v yfvtaiv гàд làéaд TideVcti,
àoxtl yào гo xa9óXov noiovv гф átuiiíMvai гr¡v vXnv nшд (làvnд гr¡д
пoшгnд aUlaд xtvovanд p. 130: jlqj&aqva âta/uévei гa itàe noay-
|u«tw)> tlâv il/ ге Tg ¡f iiati âià ytvéavmд гlj diaSo/jj xaï Iv toit тцигéдoч
volд âi' àqyaeoéaeojд xaï aÏгià elatv ¿v r¡fiiv (шаi r¡fjr¡д avlà noшгoг ùnà
гoй vov ytrâfitva p. 131: Eiâtàv fitv ovv ntoi xaï yvvtôv xaï öXojд
vojv xaSóXov гoiavvr¡ гtд Ипюгoг(Хиид (fofo xtxoárnxev.
31) Pletho bei W. Gass, p. 110: ^iXXà гo ЯoюгoгéХn atpáXXov xaï toйд
Иo1aгoг£Хи n eoï гovtuv nooд^ovгaд íxetvó Iavi fiáXiara, oгi ovx Ivevónaav,
шд anav yévoд Xóyoj fiiv iníar¡д imo гojv eidojv fieгé/егai tшv iavгov,
гф âî noáyfiaгi ovx lnt(sr¡д.
32) Ptetho, De Plat. et Ar. diff., C. 3: Transeo ad itlam entis aequivocationem,
quam Aristotetes ut magnum quiddam existimatur invenisse Atqui .... non
utique recte raliocinatur Quam imbecitles nulliusque momenti sunt Aristotetis
raltones, quibus aequivocationem entis conatur introducere.
33) Georg. Schotar. a. a. O., p. 92: HXt¡&шv t/i¡aÏ, xaxшд anocfqraaS-ai
гov lAqiar oг éXnv ntoï гoй ovtoî, iàд ôftшvvfiшд fieгé/Cгai ' el yào ein 6¡J.aj-
Wftov, ovx av tir¡ ev p. 94 : Нoюroг^Хцд ât ditXó/ievoд axgißéaгeoov
гà jieгa^v tojv xu&apojд ófiшvv¡¿ojv xaï awtovvfimv anХcoд xaг' àva-
XoyCav ajvófiaaev , a xaгa/onaг1xШд ÍW ó've xaXtl ó/Jióvvya, äдnto to
£фиГ xaгa гe гoй aХn&oйд xaï toй yvyvaflftévoV фдavгшд âe
xaï гo bv.
34) Pletho a. a. O., C. 7: Alia quoque ab codem lollitur nolio, quam alioqui
omnes et recte quidem amplectuntur, quod contradielio nunquam possit siiuul vera
reperiri; Ule vero contendit, indefinitam conlradictionem veram simul posse deprehendi,
quod tamen. manifeste a ratione abhorret.
35) Pletho bei Gass, p. 112: ТoСгo ^ЛoюгoгéХovд xaï xaгayíXaaгov гo
Ix гшv ot) Xeyofiévcov гo vojv ànoifâavшv tptiâoд f¡ àXr¡&etuv à'iiovv xç(-
vvaxrai xaï ovx Ix fjoveuv XtyofiévшV гСд yào ovx olâev, ojд xaï afiixoàv
fiÔQtov Xôyov eaS-' tilv ngoдгe(rev elд ToiíifíiTÍov гог Xóyov 7itQiéi oeiptv.
p. 113: £oï âi áf¡ гС xàxttvo áйгигш. гo, tl yt icwroj' tin гo „ovx
IaгÏv äv&Qtonoд Xtvxóд" гф „otjätlд 1аг1v âviï-ntonoд Xvvxóд" , Ovo anoqáatiд
/ut(í àvгl((áatl àvrixiюfrat; nwд yào, ti гavгov, dijo xa) ov^ï
/iáXXov iià гoйгo xaï fila ánóqiaaiд ; o¡)' ov xaï гoйгo aot ttд tov éfjeгov
äSwv Xoylaae&ai ;
XXI. Bessarion, Plelhon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles 3e) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „conclusio sequitur partem deteriorem" in der Lehre von
den modalen Schlüssen 37).
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlich der
gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche Halbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „eloquentia"
der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son
dern so0"'- ' m Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero's Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zuschrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt darin, dass der monotonen Absurdität der
scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge
nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,
36) Pletho, De Plot. et Ar. diff., C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
ait, prineipium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa existere; sed
in eo ptane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237.
37) Ebend. C. 8: Est praeterea aliud axioma, quod sic habet, conclusionem
semper imitari eam ex praemissis, quae minor appellotur, et necessaria minorem
simplicem esse; ipse vero Aristoteles ex duabus praemissis, altera necessaria
altera simplici, necessariam ait fieri conclusionem. S. ebend. Anm. 562.
38) Leon. Aretinus, De disputationum usu, hrsggben. v. Feuerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: In hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideratione quam quis
facultatem disputandi assequi possit, non video p. 22 : Sunt permulti phitosophiae
magistri, qui se eam docturos esse potticentur. О praecloros nostri temporis
phitosophes ! siquidem ea docent , quae ipsi nesciunt , quos ego nequeo satis mirari,
quo pacto phitosophiam didicerint, cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloecismos quam verba faciunt, cum loquuntur ; itaque ego itlos stertentes quam loquentes
audire maHem Proferunt dicta in Iiis libris, quos Aristotelis esse dicunt,
verba aspera, inepta, dissona, quae cuiusvis aures obtundere ac saliare possent. lloec
dicit, inquiunt, phitosoplius ; huic contradicere nefas est; quasi vero aut Ule solus
phitosophus fuerit aut eius sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanctissimo
adyto suo ediderit p. 24: Non puto, itlos ne minima quidem in re, quid
Aristoteles senserit, recte teuere p. 25 : Praesertim, cum hi libri, quos Aristotelis
esse dicunt, tam magnam transformationem passi sint, ut, si quis eos ad Aristotelem
ipsum deferat, non Ule suos esse cognoscat p. 26: Studiosum eloquentiae
fuisse Aristotelem atque incredibiti quadam suavitate scripsisse , Ciceronis scntentia
est; nunc vero hos Aristotelis libros, si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et mo
lestos in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perplexos , ut praeter
Sibyllom aut Oedipodem nemo intelligat.
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.
welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (— diess ist
ein Liehlings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in hunderterlei
Weisen variiren —) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).
Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro's und Cicero's hinüber40), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält 4 1).
In ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Pircolomini (als Papst Pius II, geb. 1405, gest. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manichfachen
Einfluss ausübte 42). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen , welche nur scholastische Schriften gelesen
hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden43), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und
Quintiiianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lich ihren üblichen scholastisch-dialektischen Unterricht berücksichtigen 44);
und in solcher Beziehung tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe45). Ja gerade auch die Schriften des Aristo-
39) Ebend. p. 26 : Quid autem de dialectica, quae una ars ad disputandum
pernecessaria est. An ea florens regnum olitinet neque ignorantiac bello calomilatem
ullom peipessa est? Minime vero; nam etiam itlo barbara, quae trans oceanum ha
bitat, in ittam impelum facit. At quae gentes, dii boni! quorum etiam nomina perhorre
seo : Ferabrich, Busser (sowie in dem Texte überhaupt selbst die geläufigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürtich auch hier ein
Schreibfehter vor; sicher ist zu lesen Tysber, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,
Suisset (s. ebend. Anm. 35Ü am Schl.), atiique huiusmodi, qui omnes mihi a Chadamantis
(zu lesen Rhadamanthi) cohorte traxisse cognomina videntur Quid est,
inquam, in dialectica, quod non Britannicis sopliismatibus conturbatum sit?
40) Ebend. p. 29: Ubi sunt M. Varronis libri , qui vel soli facerе passent sa
pientes? ubi Ciceronis complura volumina? О miseram atque inopem conditionem
horum temporum p. 36: Non potes tres viros, quos his temporibus
nostra civitas tulit, non praestantissimos iudicare, Dantem, Franciscum ftirurcham,
¡ohannem Boccatium, qui tanto consensu omnium ad coelum tolluntur.
41) Leonardi Aretini de studiis el litteris ad itlustrem dominum Baptistam de
Malolestis. Padua 1483. 4. f. 2 A : Tullium aecipict, quem virum deus immortalis
quanta facundia, quanta copia, quam perfectiim in litteris, quam in omni taudis
genere singulorem praestiterit, admiran nemo suffieiet.
42) S. Georg Voigt, Enea Sitvio de' Piccolomini u. s. Zeitalter. 3 Bde.
Berlin 1856—63. — Ich citire nach der Basler Gesamml-Ausgabe der Werke
v. 1571.
43) Epist. 402, p. 935: 0«i praeter commentaries in Alexandrum grammalicum
et Brunelii poctae fabutas et Buridani vulgarium diabeticorum sophismata .... nihit
unquam legissent, epistotas meas tucem esse in lencbris putuverunv.
44) Hist. Frider. III., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. monum. Vindob. Wien 1762,
Vol. II): Tcutones omnes canceltariae aptos arbitrantur , qui vel civitis vel ca
nonici iuris periti dicuntur, aut quos vocant mayistros artium, qui praeter garrulom.
et loquacem dialeclicam nihit atiarum artium didicere. Florentini eos assumunt,
quibus Ciceronis et Quintitiani praeeepta notixsima sunt, poetarum et oratorum imbuli
doctrinis, atque cos, si domi non inveniunt, foris quaerunt.
45) Epist. 165, p. 719: Maximum autem hui us gymnasii (d. h. -Viennensis) vi
tium est, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non
XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161
leles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen wurde;
denn der Mangel an „eloquentia" , welcher dem ächten Aristoteles nicht
angehaftet« haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzungen46).
Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der
Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Cicero die
massgebende gewesen sei 47).
Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thätigkeil (bes. „De donatione Constantini") so
vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel
„Dialecticae disputationes" 49) ein ziemlich ausführliches Compendium
der Logik dar, welche er kürzweg als scientia rationalis definirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinalis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in
blindem Auctoritätsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscht
durch die barbarischen Araber in Händen habe 5 1) ; und so will er an
magni fructus ferunt; qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime
examinantur , ceterum neque musicae neque rhetoricae neque arithmethicae curam gerunt;
oratoria et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne studium in
eleuchis est vanisquc cavitlotionibus Qui libros Aristotelis et aliorum phitosophorum
habeant, raros invenies ; eommentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich
ebenso Hist. Frider. III, p. 11 (a. a. O.).
46) Asia, 71, p. 351: Tyrannion grammaticus .... et librarii quidam scriploribus
utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristotelis minus emendata ediderunt.
Quod si graeca exemptaria corrupta fuerunt, quid de his putandum est, quae
in lotinum conversa sunt, Uta praesertim Priora, quae qui legunt, non tam quod dicalur
quam quod dici velit nosse loborant. Quippe si revivisceret Aristoteles, multa
sua esse negaret, quae nos Uli attribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipu
los suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquentissimum ; quae res admodum
cos confundit, qui Aristotelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam
converterunt.
47) De liber. educat. p. 989 : Cum inter praecepta rheloricae sitere dialectica
non consueverit , — sunt enim quodammodo inter se convertibites , nam ambae tum
quaerere tum ralionem reddere et defendere et acensare conantur —, non ab re fuerit,
regem puerum dialeclicis iniliare praeceptionibus ; atque ita docuerit, ul logicae, quam
disserendi ditigentem rationem Cicero diffinit (s. Abschn. VIII, Anm. 23), cognitis
partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triplici diversitate
tractare non ignoret , quia vel veris ac necessariis vel tantum probabitibus aut
apertissime falsis argumentationibus disputatio decurrit. Non tamen in hac re quosdam
Viennae magistros imitatione dignos dixerim ; nimis enim multum temporis in
sophisticis et cavitlosis exponunt argumentis, ul apud eos logicae studium non utititale,
sed morte terminetur.
48) S. auch Zumpl in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.
49) Laurentii Valine Romani dialecticarum disputationum libri tres cruditiss.
opera loannis Hoviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren
Drucken abzusehen).
50) III, 1, p. 246: Dialecticam quidam definierunt scientiam sermocinantem, qua
definitione nos, ne scrupulosius inquiramus , contenti sumus Tamen, ut ipsam
breeiter et usitato modo definiamus, potest dici rationalis scientia.
51) Praef. p. i- Quo minus ferendi sunt recentes peripatetici, qui interdicunt
tibertate ab Aristotele dissentiendi, quasi sophos hic et non phitosophus,
Pbanvl, Gesch. IV. 11
162 XXI. Laurentius Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt" gibt, was die Rhetorik „bekleidet" dar
bietet 82). Darum müsse auch die Form der Darstellung von der bisher
üblichen abstrusen und verfänglichen Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Redeweise befleissen 53).
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti
iianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus
generalissimum" nicht unterdrücken kann 54). In ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die
übliche scholastische Logik gerichtet ; denn Valla bestreitet die sog. (ran-
(p. 5) ceteros phitosophos pro asophis habent unum Aristotelcm amplectentes ,
cum eum solum cognitum habeant, si modo cognoscere est, non propria, sed in aliena
lingua lectitare, ne dicam non sincera, quia plerique cius libri compte transtati sunt
et multa belle dicuntur graece , quae non belle dicuntur lotine Avicenna et
Averroes ptane barbari fuerunt nostrae linguae prorsus ignari et graeca vix tincli. . . .
(p. 7) Pudel referre, apud quosdam esse morem initiandi discipulos et iuriiurando
adigendi, nunquam se Aristoteli repugnaturos , genus hominum superstitiosum atque
vecors.
52) II, Praef., p. 134: Frequenter mecum soteo dubitare de plerisque scriptoribus
artis dialecticae, ignorationisne eos an vanitatis an malitiae incusem an de his
omnibus. fiam cum itlorum errores non parum multos considero, quibus non minus
se ipsos quam ceteros videntur decepisse , vel negligentiae vel infirmitali humanae
attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunt, id omne paucissimis tradi
praeceptis potuisse, animadverto, quid aliud causae fuisse putem, nisi inanem arrogantiam
At quod indignissimum est, cum captiones , cavittationes , calumnias
video, quas et exereent et docent, non possum eis non succensere paloestrae pro
mititiae disciplinam tradentibus. Erat enim dialectica res brevis prorsus et facitis, id
quod ex comparatione rhetoricae diiudicari potest. Nam quid aliud est dialectica,
quam species confutationis? Haec ipsa est pars inventionis. Inventio est una ex
quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. VII], Anm. 23). Dialcctici est syllogismo
uti. Quid non orator eodem utitur? Imo utitur , nec eo solo, verum eliam enthymemate,
epichiremate, adde etiam inductione. Sed vide, quid interest : dialecticus ulitur
nudo, ut sic loquar, syllogismo, orator autem vestito.
53) III, Praef., p. 245: Satis superque mihi videor studiosis nostri operis praestitisse
.... in hoc, quod eos a loqueis vindico caplionibusque sophistarum, qui nova
quaedam vocabulo ad perniciem adversariorum confinxerunt relicta veterum consuetudine
loquendi, non alia malignitate , quam Uli, qui in proeliis spiculo veneno tingunt;
.... non enim hostes inter nos sumus, cum disputamus, sed sub eodem
imperatore, quae est veritas, mititamus (p. 246) Proinde nolint posthac dialectici
Uli atque phitosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perse
verare, sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere. I, 3, p. 24:
Phitosophia ac dialectica non solent ac ne debent quidem recedere ab usitalissima lo
quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et siticibus strata. III, 14, p. 299:
Quo minus tilos tolerare possum, qui etiam ab arte et ab usu deficientes volunt esse
diversa „Video Plotonem" et „Plotonem video", „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab
aeterno fuit mundus", .... quasi hoc Aristoteles tradat, quod nunquam sensit.
54) I, 1, p. 8: Praedicamenta decem esse dicuntur affectalo magis , quam necessario
numero (p. 9) In quorum translotione quem potius quam Quintitianum
sequar? Is ita ait ete., s. Abschn. VIII, Anm. 28 (p. 10) Ipsa sunt ge
nera principalia, sed non, ut isti vacant, generalissima, quemadmodum et spe
cies specialissimae ; improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et
species specialis, sicut nec materia maleriatis ete.
XXI. Laurentius Valla. 163
scendentia'°5) , die Unterscheidung zwischen „concret" und „abstract" 5e),
die grammatische Bildung der Substantiva auf „iias"57), und überhaupt
die formalilales 5S) ; nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia"
und „essentia" sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle 59) , wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphyriana
eü) , entwickelt aber als Ersatz hiefür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begriff in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik b 1). Von hier zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz polemisirt er gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sei 62). Die Art und Weise , wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p. 10 : Altera sunt primordio. atque principia , quae isti transcew
dentia appeltant Sex esse dicuntur: ens, aliquid, res, unum, verum, bonum (s.
vor. Abschn., Anm. 599) C. 2, p. 12: Annon aliquid „aliqua res" significat,
unum „una res", verum „vera res" , bonum „bona res", tio ens „ea
res, quae est" (p. 14) „Ens" quasi praepeditum vocabulum est et prae nimio
onere ambutare non valens (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuisse, quibus
transcendendi dignitatem denegavimus ; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem
negat iusto maiorem.
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractis , — nam adiectiva in substantivum
conversa dicuntur concreta — , disputemus (p. 22) Haec ipsa, quae nego
praedicare concrete, fateor in plurali praedicare concrete, (p. 23) quod nume
rus singutaris adiectivi in substantivum neutrius conversi solom qualitatem praedicat.
Vgl. Abschn. XIX, Anm. 918. .
57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens" faciunt „entitas", qualia multa alia, ut „quidditas,
identitas , perseitas, haecceitas" ete., barbariei quodam
gurgite prolota; nam a substantivis formari nequeunt.
58) C. 5, p. 31: Inter essentiam et ipsum esse nihit interest; .... esse namque
hominem convertitur secundum essentiae consequentiam (p. 32) Idem de ceteris
simitibus dico.
59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantia" , videmur magis a graeca veritate
discedere simutque „essentia" tanquam cassum et inutite nomen — quod absit
— exterminare; sin „essentia", ab usu iam recepto recedimus; et tamen utrocunque
modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritati et consuetudini suam
cuique partem tribuamus, ita nobis reor esse faciendum, ut, cum de re loquimur,
quae constat ex materia et forma, substantiam dicamus ; cum de itlo, quod vocat
Aristoteles materiam, id vocemus essentiam.
60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphyrins distribua in corpoream et incorpoream
Quae cum rediguntur in substantivum, faciunt speciem, ut ex cor
porea fiat corpus; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad
meam autem legem erit spiritus sive anima (p. 40) Nihit aliud est species etgenus,
quam pars et Mum (s. Abschn, VIH, Anm. 36 ff.).
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.
62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae ex materia constat et forma, ap
peltant compositum; .... materiam quandam faciunt ab omni forma seiunctam;
hoc peraeque stultum est atque formam facere citra materiam Materia enim
vocatiir qualis in statua marmor , forma autem quid aliud quam „figura" si
gnificat? О depraxatrix naturalium significalionum peripatetica natio!
63) C. 13, p. 82 : Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est
nomine „accidens". Mihi duo tantum placet esse et in haec recidere cetera, qualita
tem et actionem. Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität und, C. 16, in naturphitosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt
11*
164 XXI. Laurentius Valla.
dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung" ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintiiianus 64).
Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten65); dann folgt eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl. 60), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das bejahende Urtheil als dasjenige definirt, welches nicht verneinend
ist, und das singuläre kurzweg mit dem particularen, sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identificirt 07) ; die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführt08). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauchc der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa" auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er
C. 17, p. 101 : Constat, itlud, quod vocant silum, aut actionem esse aut qualitatem;
(p. 102) quin etiam itlud, quod vacant relotionem (p. 103)
Magnum et parvum , multara el modicum, longum et breve , sunt itlo quidem quantitalis
, sed tamen et qualitntis , cui maximi quique autores quantitalem subieceruni,
quorum sunt Cicero et Quintiiianus (s. Absclm. VIII, Anm. 28 f.) p. 111:
„Ubi" an aliud erit , quam aut substantia aut qualitas aut actio? .... p. 113:
Tempus mihi videtur actio, quam animo cognoseimus; neque atiud est prius
et posterius p. 122: Nihit mihi videtur Aristoteles mugis etaborare, quam ut
scientiam suam intricet et innodet ; sicut enim substantiva nonnunquam rccipiunt magis
et minus, Ha nonnunquam adiectiva non rccipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descriplio erit dif finitio; quippe descriptio est qualitatum
omnium, quae alicui rei assunt, et eiusdem actionum explicalio (p. 129)
Aperte Cicero inquit : diffinitio est oratio, quae id quod diffinit, explicat, quid sit;
optime Quintitianus ete. (s. Abschn. VIH, Anm. 33 u. 35) p. 133:
Nonne ubicunque Quintitianum nuncupo , videor velut Achillem inter heroas nuncupare
?
65) II, 1, p. 137: Oratio est vocum ex institutione artificis significantium
congrua complexio. Una quidem simplicissima, quae vel duabns dictionibus
potest esse contenta, nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera vero plcnior,
quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constat, qualis est syltogismus
Tertia autem plenissima, quae constat ex plurimis, qualis. est oratona. Sodann folgt
betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Redethcite und der togischen
Satztheile, d. h. Subject, Prádicat, Copula.
66) C. 2, p. 140 : Alia multa tradunt , quae non propria dialeclicorum sunt,
quid sit denominutivum , aequivocum, univocum p. 141 : Hace omnia litterarii
sunt ludi et grammuticorum magis, quam dialeelicorum.
67) C. 3, p. 142 : Enuntialionum altera affirmativa altera negativa
Affirmativa est, unde abest adverbium negativum, sive simplex „non, hand", sive com
positum „nefas, nullus, nolo, neve" , item unde abest „in" pro „non" in compositione
(p. 143) Item enuntiatio est aut universalis aut particuloris ; nam ea,
quam dicunt singutarem, et ipsa particuloris est (p. 144) Ea, quam indefi
nitem appellont, simitis est et germana universalis, ut „Equus hinnit", dura
tamen et itlud meminerimus , nonnunquam accipi particuloriter , ut „Elephas hoc
facit".
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamus; nam licet maior atque amplior
significatio praedicati fere sit, quam subiecti, non tarnen amplius ac ta
tins accipitur praedicalum, quam subiectum , ideoque cum itlo converti potest, ut
„Omnis homo est animat" , non utique Шит genus animat, sed atiqua pars huius
generis ; nam Cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).
XXI. Laurentius Valla. 165
ч
„aliquis" als particular und „quidam" (trotz der Verwerfung des singulären
Urtheiles) als singular bezeichnet69); äusserst schwach auch sind
seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss
des „non" zum privativen „in" sagt, zeigt eben, dass er für rein logische
Fragen kein Verständniss hat 70). In der Lehre von der Entgegensetzung
verhält er sich, — was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 7
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoff
der Logik ausserordentlich erleichtert72). Dafür aber fügt er einen Aus
zug aus Cicero's Topik als Abschluss dieses Theiles bei73).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus , für welchen
ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: lam signa, in quibus tantum momenti est, excutiamus enu
merantes omnia Universalia affirmativa: quisque unusquisque singuli
quique universus cunctus omnis quisquis quotquot.
Negativa signa per se nullo sunt, at composita ex adverbio el signo particutari, ut
nullus nequis .... nihit .... nemo .... neuter Adverbio sunt universalia
affirmativa: omnino , prorsus, usquequaque, quoties, negativa: nunquam, nusquam,
nuspiam, necubi, nequaquam Signa particuloria sunt: Aliquis, quispiam,
quisquam, ullus, nonnullus, nonnihil. ... . Mihi „aliquis , quisquam, quispiam" pro
prie videntur esse particutaria, .... „quidam" vero non aliter se habere, quam id,
quod appeltant terminum singulorem.
70) C. 6, p. 157: Venio nunc ad negationem, in qua omnis fere in quacunque
materia cardo versatur , quae — si istis credimus — aliam praeposita signo aliam
postposita significationem reddit; sed non semper (C. 7, p. 160) Negatio
cum signo composita, ubicunque ponatur, idem efficit, ut „Nullus currit"
et „Currit nullus" (C. 9, p. 168) Aliquid interest, utrum cum nomine negatio
componatur an cum verbo, et utrum ea sit „non" sive „ne" an „in" (C.
11, p. 174) Sunt tamen, qui applicent ibi negationem, ubi haerere non potest, ut
„Non quidam legit", quod dictu absurdum est (C. 12, p. 178) In nonnullis
quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui —, tradentes, aliud esse „in" cum adiectivo
compositum , et idem adiectivum cum adverbio negativo, ut „iniustus" et
„non iustus".
71) C. 14, p. 183: Contrariarum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditur, ut non possint esse ambae verae, possint tamen esse ambae
falsae. Sed .... verum falso el falsum vero contrarium est, non falsum falso, quia
ncc verum vero C. 15, p. 186: Cur appeltant subcontrarias, quae sint ambae
verae In formuta vestra vitium est, qui vultis has esse suhcontrarias C.
16, p. 191: Idem in contradictoras , quod in ceteris, usu venit, ut ex altera parte
sint verae, ex altera falsae, sive in substantia sive in qualitate sive in actione (ob.
Anm. 63) C. 18, p. 195 : Non est quadruplex oppositio Ego omnem
negationem sentio esse privationem quandam.
72) C. 19, p. 197: Enuntiationem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum
nuncupatur (p. 198) Sentio , nihit esse enuntiationem modalem, tantundemque
momenti, quantum itlo sex habent, habere cetera (d. h. facite, difficite, utite, deco
rum u. s. w.), sed necessitatem et possibititatem in conclusione esse sicut veritatem
in omnibus partibus argumentalionis.
73) C. 20, p. 204: Quid sint argumenta, unde conficiuntur argumentatives, cognoscamus.
De qua re cum nihit ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
Quintitiani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianisclien
Topen).
166 XXI. Laurentius Valla.
Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse eben Prämisse sei74). In
der ersten Figur, bdi welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht75), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singuläre Urtheile
anführt, s. Aнт. 67), und ausserdem auch das Theilvcrhältniss,
d. h. das Zeichen „totus" zu berücksichtigen sei 76). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er77); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen , dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne78). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant's bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figuren"79). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium
syllogismi Ego dixiisem: syllogismus est necessariae probationis sive necessarii
argumenti per tres partes elorutio , quae sunt propositio , assumptio, conclusio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt, quo in faciendo pane farina el
aqua; manus conclusio est , quae duas superiores commiscet et in unum redigit;
nisi malumus dicere, duas priores esse tanquam parentes, tertiam esse itlorum
prolem (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sic facere syllogismum
„Socrates est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animat"
quasi quibusdam gradibus ascendentes Дnяon in saltando quasdam choreas in
dextrum , quasdam in sinistrum agimus? u. s. f., d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nominibus
delectati „Barbara" vocant, sieul et Graeci post Aristolelem suis nominibus vocaverunt,
constat e duabus enuntiationibus ete. ete. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen" Logik gehört zu
haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne ans Petrus Hispanns übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,
ut „Tu amas omnes tuos cives , hi autem sunt cives lui, ergo tu amas hos
omnes" u. s. w. C. 5, p. 256 : Nulli sunt usquequaque particulores ; hoc enim negatur
fieri posse. Sed cur negatur? „Sempronius unicus huius defundi filins ab
hoc institutus est haeres; ego autem sum Sempronius unicus huius defuneti filius ;
ergo sum ab hoc haeres institulus" u. s. f. C. 6, p. 257: Simitis ratio in toto et
parte, quae in genere et specie; exemp1a: „Tota Italia est in Europa, tota Campania
est in Italia, ergo tota Campania est in Europa" u. s. f.
77) C. 7, p. 258 : Haec , quae ego addidi , veriora sunt atque utitiora mullo,
quam hi quinque modi, quos Theophrastus atque Eudemus addendos putaverunt
Ñon possum me hoc loco continere, quin in hos sophistas exclomem: Cur non
potius concludebatis , ubi nec opus erat conversione et plus veritalis inerat?
Quid stultius, quam ob conversionem relie a via aberrare?
78) C. 8, p. 261 : In secunda figura ex solis particuloribus etiam posse fieri
puto, ut decent, quae superius posui, exempla. Et nescio, cur velint hanc figuram
reduci ad primam, quasi non possit et itta in hanc reduci.
79) C. 9, p. 264 : Tertia, quae ab istis constituitur figura, nihit in se habet sanitatis,
sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam
vel probandam putaverunt; et quo sit turpius, sexquipartitam faciunt, cum aliae sint
quadripartitae Annon intelligitis, in omnibus esse naturam ducem? (p. 266)
Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum syllogismorum ; . sed quo mihi syllogismos
uegrotos?
XXI. Laurentius Valla. Rudolph Agrícola. 167
Anm. 72) von vorneherein abgewiesen 8 0); dafür aber erscheint. eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.
des exponiblen Wortes „solus" erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über das Dilemma 83), über Eiemplum 84), über Induc
tion85) und über Enthymema gesagt wird 86).
In noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agrícola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione diatectica81) auch in
einem kürzeren Auszuge benützt wurden88), lediglich eine ciceronischquintilianische
Topik dar. Auch er klagt „über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde90); ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenüberstellt, in welcher man wenigstens Alles vor-
80) C. 10 , p. 268 : De hypothetice syllogismo an persolverit Boethius,
quod promiserit, ipse viderit. Ego ccrte cius formutis argumentan non ausim, quippe
quas neminem video usurpasse, nec tam longa praeccptione res indiget, ut Ule fecit,
licet pluribus modis quam ab eo collectis hypotheticus fiat syllogismus, per „si", per
„quando" , per „ubi" , per „cum" , per retativa, per comparativa et alia huiusmodi.
(p. 269) Nescio, cur Boethius dixerit, de categorico fieri posse hypothelicum,
sed non e converso.
81) C. 11, p. 272: Quorundam natura vocabulorum facit, ut duplici ac multiplici
assumptione et conclusione utamur , ut „Soli pygmaei ex hominibus non
erubescunt, hi non sunt pygmaei, ergo erubescunt; hi crubescunt, ergo non sunt pyg
maei; hi non erubescunt, ergo sunt pygmaei".
82) C. 12, p. 273: Coacervatio syllogismorum est, quem Graeci aiaQov vacant,
cum alius ab alio deinceps excipitur In huiusmodi materia spectandum est aliquando
attentius, quid sequalur, quid repugnet.
83) C. 13, p. 279. De ditemmate et antistrephonte. S. Abschn. VI, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIH, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolphi Agricoloe Phrisii de inventione dialectica libri omnes .... scholiis
itlustrati loannis Phrissemii, Atardi Aemstelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scho
lia congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epitome commentariorum dialecticae inventionis Rodolphi Agricoloe per Bartolomeum
Latomum. Coloniae 1532. 8.
89) De inv. dial. II, 1, p. 212: Inextricabitis aliqua eruitur disputatio , quae
tempus extrahal et inani strepitu audientium ferial aurts; decent, quemadmodum
pueri solent, in aenigmate proponere, quae ne tum quidem, quum docuerint, vel ipsimet
, qui docent, vel Uli, qui didicerint , sciant p. 213: Istam miseram et
cavitlosam loquendi sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non
prodesse, sed etiam obesse plurimum
90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben l. J. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgaben des „IAbellus de formando studio, cuius autores sunt
Bod. Agricolo, Erasm. Roterodamus, Phit. Melon'chthon", z. B. Coloniae 1532. 8.), p.
4: Civite ius alius, alius pontificum sanctiones, alius medicinae artem discendam su
nlit; plerique eliam loquaces has el inani strepitu crepitantes, quas vulgo artes iam
vocamus , sibi vindicant et perplexis disputationum ambagibus vel eliam , ut verius
dicam, aenigmatibus diem terunt; his miseras adolescentium onerant aures,
haec subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atquc frugem
in teneris adhuc aunis enecant.
168 XXI. Rudolph Agricola.
erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topischer Gesichtspunkte92), und die Dialektik ist ihm nur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit 93) , daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, le'diglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will 94). In solchem
Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen95), wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begriffe genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, betreffs der Universalien die thomistische Auf
fassung einer similitude essentialis in Verbindung mit des Scotus Häcceität
als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt , behandelt er völlig in ciceronisch-
boethianischer Weise97). Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „maximae" (sc. propositiones) als überflüssig be-
91) Ebend. p. 8: Quidquid apud autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum
quam maxime prnpriis et idem significantibus verbis reddere vernaculo sermone
Si quid scribere voles , optimum erit, id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio
sermone intra animum tuum formare, deinde latinis pure proprieque id significantibus
verbis explicare.
92) Ebend. p. 12: Certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt vir
tus, vitium, vita, mors ete p. 14: Si quis lotius ista et per omnes locos dia
lecticos fuderit, quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et
ad dicendum et ad inveniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn., Anm. 752.
93) De inv. dial. II, 2, p. 225 : Volumus , dialectices esse , posse de quolibet
dicere probabititer.
94) Ebend. 1 , 3 , p. 23 : Aristoteles propemodum solus omnium priscae aetatis
phitosophorum permansit in manibus ; hunc solum, qui phitosophiae destinantur, altingunt,
hunc primum pueri discunt, huic ultimum senum studium immoritur Sed
videtur mihi dolendum esse, sedisse itlud animo gravissimi hominis, ut non simpliciter
atque aperte proferret, quaecunque invenerat, ut praeter loborem, quem ipsa rerum
esset habitura obscuritas, alia nobis etiam ex ipso obiiccretur difficultas, qua necesse
haberemus, meutem ipsius velut oraculi suspensam et ambiguam indagine perquirere
p. 25: Scripsit de locis octo libros erudite et diserte, sicut omnia, sed angustius vi
detur eorum conclusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur
egisse, quam ut Ciceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum
alteri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.).
95) Er selbst nemlich theitt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni
und externi ein; die ersteren derselben in substantiabs (definitio , genus, species,
proprium, totum, pars, coniugata) und cirea substantiam (adiacentia, actus, subiecta),
die letzteren in cognata (causa efficiens, causa finalis, effecta) und applicita (desti
nata, locus, tempus) und accidentia (connexa, contingentia, pronuntiata, nomen, com
parata, simitia) und repugnantia (opposita, differentia).
96) C. 6, p. 51 : De universalibus haec imprimis solent quaeri, sintne aliquid
extra animam, i. e. extra cogitationem figmentumque mentis nostrae; deinde, si sint,
an distinguante a singutaribus p. 52 : Nihit videtur aliud esse universale,
quam aliquid, quod in substantia aut in essentia alieuius est, cuius simite potest in
alterius itidem essentia reperiri , .... ut sit universale nihit aliud, quam essentialis
quaedam in multis simititudo p. 55: Esse ergo aliquid universale extra ani
mam, otiosi videtur esse quaerere, coeci negare p. 57: Videbitur diversum
quiddam a singuloribus id esse oportere; neque enim videtur fieri posse, ut duo aliqua
in eodem, quatenus idem est, conveniant et differant; sed singularia in universali
conveniunt, differunt autem notione vel proprietate, .... quam, qui loannis
Scoti sectam tuentur, differentiam individualem vacant.
97) C. 7, p. 59 ff.
XXI. Rudolph Agricola. Georgius Trapèzuntius. 169
zeichnet98). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintiiianus an;
erwähnt mag werden , dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
über Raimundus Lullus äussert "). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes 100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapèzuntius (gest. i. J. 1486) De re diatecticat0t),
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianischrhetorische
Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen" in Einen
Topf goss. Er eignet sich Cicero's Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile 102), bei welchem er in sehr willkürlicher Weise
enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen
'Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches anzugeben 104) , und so . berichtet er zunächst die gewöhnlichste
(boethianische) Lehre über die Quinquе voces und die Kategorien 105);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll-
98) C. 29, p. 207: Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum naturam,
nihit erunt ei opus maximae , quoniam ultra fere in animum incurrunt et aper
nares sunt, quam ut sint discendae (s. vor. Abschn., Anm. 304).
99) II, 1, p. 214: Balionem tractandi locos umis Quintiiianus conatus est expli
care et ostendere, quomodo inveniendum sit ex ipsis p. 215: Fuit patrum nostrorum
memoria Raimundus quidam cognomento' Lullus , qui artem quondam,
quam ex nomine itlius Lulli vacant, extulit, acuti et non segnis ingenii indicium;
sed quoniam non litteras sciebat, non ultam aliam dignam docti viri nomine pereeperat
doctrinom , et hoc ipsum, quod invenerat , quale esset, perspicere, et si forte
perspexit, eloquendo aperire et, ut perspexisse videretur, consequi nequibat ; voluntatem
quidem loudes, ignoscas ingenio.
100) III, 18, p. 341 : Duae natae sunt perfectae formae argumentandi , quarum
alteram inductionem, alteram vulgo vacant graeco nomine syllogismum, Cicero apte,
ut omnia, et prope ad verbum ratioeinationem dixit u. s. w., d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII, Anm. 53 ff.).
101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Trapezuntii
de re dialectica liber, scholiis Ioannis Neomagi et Bartholomaei Latomi itlustralus.
Lugduni 1559. 8.
102) p. 9: Dialectica' est ditigens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disserere vero nemo polerit ditigenter, nisi, quae invenerit dicendaque iudicaverit, ea
sic coniunxerit, ut Ulis datis, quod intendit, necessario consequatur ; quam orationem
graeci syllogismum dicunt , tatini vero ratioeinationem appeltare possunt. Ea propositionibus
constat; omnis propositio, si simplex est, duobus terminis connectitur
(p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anm. 111).
103) p. 20: Omnis oratio, qua necesse est aliquid de aliquo vel asserei'e vel
negare, si, ut vel esse vel non esse significat, consideratur, enuntiatio dicitur; sin ut
verum vel falsum, propositio appellotur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An
gaben über Qualität und Quantität (wobei p. 21 : particulori singulorem annectimus),
über Entgegensetzung , Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per accidens
und per contrapositionem) der Urtheite.
104) p. 31: Nunc breviter dabimus operam, ea primo exponere , quae graeci
voces, lotini praedicabitia solent appellore, deinde de praedicamentis et de praedicatorio
syllogismo pauca admonebimus, postremo de propositione hypothetica et syllogismo
et de definitione et divisioné disseremus nec omnino ea praeccpta contemnemus,
quae eins rei, quam iuniores obligationem vocant, vim et naturam complectuntur.
105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commentar zur Isagoge ist noch ungedruckt;
s. Fabricius, Bibl. gr. X, p. 726.
170 XXI. Gcorgius Trapezuntius. Angelus Poliiianus.
kommenere Form das Enthymema sei 106); die conditionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische, disjunctive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren für naturgemäss und erblickt in ihnen die Grund
lage der consequentiae , welche ihm identisch mit dem Enthymema zu
sein scheinen107); trotzdem führt er wieder für sämmtliche drei Arten
die ciceronischen Formen an108). Jedenfalls aber gibt er vor der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 109),
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die Eintheilung 110), sowie er schliesslich auch die Obligatoria in die
Rhetorik hinüberwendet111).
Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen112), gehört
106) p. 64: Praedicalorius syllogismus est, qui propositionibus constat praedicatoriis
; qui, si tribus enuntiationibus absolvitur, perfectas est; si vero duabus, im
perfectus est et enthymema. Der perfectus, d. h. der kategorische Syllogismus,
wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benützung der Ter
minologie des Petrus Hispanus erörtert, von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)
sagt/ Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subiicient.
107) p. 83: Conditionalis propositio est, quae plurium categoricarum iunctionc
conficitur. Oratio ca triplex est: quae „st" rationali particulo, quae „vet" disiunctiva
, quae copulotiva „et" aut partibus consimitibus iungitur. Omnis conditionalis
duabus partibus constat Пae partes in rationali quidem, quam et proprie conditionalem
appellont, ordine quodam naturae inter sc referuntur ; .... in copulotiva
et disiunctiva non natura, sed eins, qui dicit, indicio disponuntur Afßrmativa
vera est, si consequentis oppositum antecedenti repugnat; falsa vero, si non repu
gnat Id praeceptum ad omnes, quas iuniores consequentias , Cicero simplices
conclusiones (s. Abschn. VIII, Anm. 56), graeci enthymemata appeltant , examinandos
plurimum valet. Est tumen et alia ratio, qua, verane sit an non rationalis , perspiciamus,
et communis ei cum conclusione simplici, locorum videlicet vis atque
natura.
108) p. 92: Septem sunt modi, quorum tres e rationali, quatuor e disiunctiva
el copulotiva oriuntur, u. s. w., d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen, welche wir aus Cicero's Topik kennen, s. Abschn. VIII, Anm. 60.
109) p. 118: Simplex conclusio est, quae unius propositionis necessaria consccutionc
conficitur Huius rei a iunioribus, qui de dialectica scripserunt, multa
dantur praeccpta , quorum cognitio et difficitis est et parum utitis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). lltud longe magis necessarium ad dicendum, locorum vim om
ni»! rationemque pereipere, quod non rhetorem solum constituit et dialecticum armat,
verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamus; nam i ta se
habe ni, ut altera alterius egere videatur Definitionum quatuor sunt genera: sub
stantiate, describens, per partitionem, per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33 — 39,
u. Abschn. XII, Anm. 103—108.
111) p. 160: Obligationem iuniores appellont, cum nec necessaria nec impossibiti
re proposita de ea sic disputant, ut propositionem custodiant, quam et ob ruditatem
inscitiamque sordescere iam feccrunt et ad nihit aptam. Thesis ergo quaedam,
quam nos infinitionem in rhetoricis nominamus, obligatio est, quam qui defendit,
ideireo dicitur obligalus, quod non licet ei quidquam asserere , quod contra id, quod
posait, esse videatur. Quam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia ulitissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath
schläge und Beispiele).
112) Uebrigens s, loc. Máhly, Angelus Politianus, ein Culturbitd ete.
Lpzg. 1864.
XXI. Angelus Pontianus. 171
zu den principlosèn Eklektikern. Seine Praelectio in priora Âristotelis
analytical) können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine
schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prae
lectio de dialеctica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be
griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen
über er für die' verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz"
anwenden zu dürfen glaubt114); ausserdem erzählt er uns dort unter
üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus
welchen Autoren er selbst Logik gelernt habe115). Die sich hieran an
schliessende „Dialectica" , in welcher er sich demnach doch in die Re
gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge
schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des
Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik
am ausführlichsten behandelte 116). Wie entsetzlich seicht aber sein Verständniss
in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter
dem Titel „Panepistemon" verfassten Encyclopädie, in welcher er für den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den
Marcianus Capella zu excerpiren 117). Uebrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarischstoische
Sophisma, welches ^svSófisvog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.
Abschn.VI, Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118).
113) Angeli Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 ff.
114) Opp. p. 528: Dialectica nobis in manibus , non itlo quidem, quae ars
una omnium artium maxima dicitur eademque purissima phitosophiae pars est, quaeque
se supra disciplinas omnes explicat, omnibus vires accommodat, omnibus fastigium
imponit; nec ipsa talibus minutis vacat, sicut neque litteris , sed veritate perspecta
haec ipsa ptane pervidet, sed maleriae sordes reformidans volutare in eis logicam
sj'ntf.
115) p. 529: Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fuerint
scholis, strues vobis monstrare librarias patero, ubi Theophrastos, Alexandros,
Themistios, Ammonios, Simplicios, Phitoponos, aliosque praeterea ex Aristotelis famitia
numerabitis, quorum nunc in locum, si diis plocel, Burleus. Herveus, Ocean, Tisberus,
Antisberus, Strodusque succedunt (man sieht, dass es Politiamis ebenso gut, wie
Cicero , versteht , vom blossen Hörensagen zu schwatzen ; denn der „Antisberus"
ist nur die andere Namensform des Tisberus, d. b. Hentisberus). Et quidem ego
adolescens docloribus quibusdam nec iis quidem obscuris phitosophiae dialecticaeque
operam dabam, quorum alii graecarum nostrarumque iuxta ignari litterarum ita om
nem Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositalis itluvie foedabant, -ul risum
mihi aliquando , interdum etiam stomachum moverent; pauci rursus, qui graeca lenebant,
quanquam nova quaedam nonnullis inaudita admirabitiaque pro ferre videbantur,
nihit tamen omnino afferebant , quod non ego aliquante antea deprehendissem in iis
ipsis commentariis , quorum mihi iam tum copia fuit huius beneficio Laurentii Medicis,
cuius Шum muneris hoc est, quod scio, quod profiteer p. 530: Quare ades
auribus atque animis , Florentina iuventus , ac verae phitosophiae primordia non iam
de lutosis barbarorum tacubus, sed de graecorum lotinorumque nitidis fontibus hauri
mecum.
116) Opp. p. 517-528.-
117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f.
118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, Opp. p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)
ul mendaces notavit Epimenides, qui tamen el ipse Cretensis, ut mentiri non minus
potuerit; ideoque non mendaces Uli; sic ergo verus Epimenides; atque ita rursus Uli
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift ,.De expedita ratione argumentando 119)
einerseits den Porphyrins nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem Compendium zusammen. Nemlich nach einer Einleitung, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersetzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit
der Erörterung der voces simplices, zu welchen er zunächst die quinque
vocest20), dann die partes propositions, deren er nicht drei, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. m)
und endlich die Kategorien rechnet123). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der Quaestiones über 124), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintiiianus entnimmt 125), daher uns
natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet m).
So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde , erst
allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaces. Vides hune diabeticorum if/evdafiivov. Mihi tamen ete. Natürlich kannte
man längst ans Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Кдr¡гед àel
ijjеvaгaí, xaxà #i¡p¿«, yaariçeд àçyai".
119) Gedruckt in obiger (Aum. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 ff.
120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.
121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum Ita
prisci, quibus accedimus polius , quam iunioribus, qui praedicatum, subiectum et co
pulom partes faciunt orationis. S. Abschn. XIX, Anm. 320.
122) p. 191.
123) p. 194 ff.
124) p. 207 : Conscquens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera ostendamus
Quaeritur , an sit, quid sit, quale sit, cur sit. (Aus Quintit. Instit.
III, 8; vgl. Abschn. VIH, Anm. 26.)
125) p. 209 ff.
126) p. 223: Argumentorum genera sunt duo: Syllogismus seu epichirema graece ,
at lotine hoc aggressio, Hie ratiocinatio; et epagoge a graecis dicta, a lolinis inductio.
Ex syllogismo fit enthymema, quod commentum nominamus, sicut ex induclione
exemplum atque simititude. Syllogismus constat ex propositione , assumptione , com
plexion* u. s. w.
XXII. ABSCHNITT.
REICHE NACHBLÜTHE DER SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergäbe sich
eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik ;
denn es steht von vorneherein doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde
Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und
die manigfache Exegese desselben drehte —) im Durchschnitte jährlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes
sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Reformations-
Periode übergegangen ; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker" hoffen wir sogar heutzutage^noch immer vergeblich —
exempta sunt odiosa —). Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht
schreibung unterstützen können. „Philosophie" im eigentlichen Sinne des
Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 XXII. Joh. Capreolus.
geraein, (lass im Schul-Betriebe irgend welche speculative Fragen behan
delt wurden, und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit
gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, — wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun — , sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 1 5'. Jahrhunderts
die Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster
Denuntiation nicht fehlen Hessen.
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317J sind alle Autoren,
welche ich nun vorzuführen habe, d. b. es ist vielfach nur ein servum
pecus commentatorum ; aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial- Worte
und -Verse ersinnen u. dgl. , und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen" Richtung nicht erweh
ren 1). Ausserdem gestallet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten ; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson's die Rerechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekticismus
gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen Materiales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein , welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisiren versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen offen lässt. Wir werden nemlich zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eine einflussreiche
Fortbildung durch terministischen Scotismus folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480— 1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen
zur Darstellung kommen , worauf nachholend die gleichzeitigen Scolisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Synkretisten
und Eklektikern zu sprechen sein wird.
So begegnet uns zunächst Johann es Capreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps Thomistarum genannt, welcher in
seinen Quaestiones in libros Sententiarum 2) hei sämmtlichen einschlä-
1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „gtaubigen"
Publicum vorzureden, dass die Lehre des ,, heitigen" Thomas gegenüber den fluch
würdigen Occamisten in „unbefleckter" Reinheit sich fortgepflauzl habe.
2) Hrsggbn. v. Math. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll.
- XXII. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorheims. 175
gigen Fragen in theologischem Interesse (nicht in philosophischem) den
reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).
Hingegen einen scotistischen Standpunkt vertrat Nicolaus de
Orbe Iiis oder D orb ell us (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und
häufig benützter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des
Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Commentar
verfasste 4). In einer längeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über
die sieben freien Künste5); ja selbst die bei Petrus Hispanus auftretende
Schreibung des Wortes „dyalectica" veranlasst ihn , ein paar Verse bei
zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerlhe Notiz gibt, dass unter
Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver
schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum" fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei8); und hieran knüpft er sogar eine von
3) Er bekämpft (Prot. Qu. 2, I, p. 15 f.) die Ansicht des Aureolus, dass die
Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XIX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsätztich als Gegenstand derselben die „intentiones , non ut sunt res,
sed ut sunt intentiones" (I, bist. 23, Vol. I, p. 356 A) ; in der Auffassung der
Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Poludanus, Occam,
Gregor v. Rimini в. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertheidigen (Prot.
Qu. 4, p. 34 f. u. I, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. III, Dist. 5, qu. 3, Vol. III, p.
60 ft.). Desgleichen schliesst er sich demselben an in der Frage über das Princip
der Individuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (1, Dist. 24, qu. 1, p.
359 ff.); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.
17, qu. 2, r- 305 ff.; vgl. Abschn. XIX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis expositio oder Logica oder Summuta
phitosophiae rationalis) öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venet. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — In der Einleitung sagt Dorheims: luxta
doctoris subtitis Scott mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulos Petri
Hispani breviter enodabo.
5) f. 3 v. В : Artes liberales sunt septem et continentur istis versibus:
„Gram" loquitur, „Dia" vera docel, „Rhet" verba colorat,
„Mus" canit, „Ar" numerat, „Ge" ponderat, „Ast" colit astra.
6) f. 4 г. В : Dyalectica derivatur a „dya" , quod est duo, et „logos",
quod est sermo „Dya" polest scribi per y graecum vel per i lotinum;
.. . . unde versus :
Scribe per y graecum „dya", „duo" significaba ;
Scribe per i nostrum, sic ,,de" tibi significaba.
S. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 14<i, und hiezu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus" (Lpzg. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 г. В : Dialectica polest sumi dupliciter : uno modo pro parte logicae,
quae procedit ex probabitibus , alio modo, prout idem est, quod logica; et sie
sumitur in proposito.
8) f. 8 r. B: Subiectum polest capi octo modis : pro obiecto, pro famulo,
pro itlo, quod ponitur sub alio, pro itlo, eui inhaeret aliquid, pro
176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.
den Späteren häufig benutzte Erklärung des Ausdruckes „vetus logica",
insüferne dieselbe die entlegeneren Stofl'lheile des Syllogismus zum Gegen
stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch
hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Tractatus des Hispanus, d. h. die proprieties terminorum, nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire , sondern aus
„verschiedenen Büchern" (!) ausgezogen sei10). In der Einzeln-Erklärung
zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei
dung der scientia realis und sermocinalis 1 1) , verwerthet des Scotus
Auffassung der significatio 12), folgt der gleichen Auctorität bei den Uni
versalien l3), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quidditas,
haeeeeitas und formalitas 14), und aeeeplirt vollständig die Lehre des
Scotus betreffe der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik
und überhaupt bei jeder Gelegenheit.
Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nemlich
der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss
reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man
tuanus, dessen „Logica" während in ihr kein einziger^ Autor citirt
wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusï und Paulus Venetus
beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die simplex, sowie natürlich auch die immobilis ausge
schlossen bleibt und sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs
zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdj17). Auch werden
Шo, quod praecedit copulom, .... pro subiccto propriae passionis , pro inferiori
respeclu superioris, pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus :
Obiectum, tierno, positum sub, cui quid inhaeret,
Quod prius est copulo, propra, logicaliler infra,
Quod simul ars el habet ; bis sunt subiecta quaterna.
Ueber Sytlogismus als Subjuct der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.
9) f. 2 г. В (ed. Venet. 1516): Dicuntur autem isti libri logica vetus non, quia
primo fuerit inventa, sed quia ea, quae ibi tractantur, sunt materia remota logicae ;
non enim ita principaliter intenduntur a logico, sicut syllogismus, de quo tractatur
in logica nova. Vgl. bei Scotus a. a. O. Anm. 95.
10) f. 3 r. A: Licet termini sint priores propositionibus, auctor tamen primo
determinat de propositionibus, quia in his sunt minores difficultates, quam in praedicabitibus
et praedicamentis In septima parte tractai de suppositionibus , quae
sunt extractae a variis libris logicae; de syllogismo autem demonstrative, de quo
tractat Aristoteles in libro Postcriorum, non fecit auclor particutarem tractatum.
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XIX, Anm. 87.
12) f. 5 г. В u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam): vgl. ebend. Anm.
129 ff.
13) f. 18 ff.
14) f. 27 f.
15) f. 11 ff., vgl. ebend. Anm. 195 ff.
16) Logica magistri Petri Mantuani. Am Schl. Accuratissime emendata per
magistrum loannem Mariam Mapellum Vincentinum. Impressum per Bonctum l.ocalellum
[Verietiis] 1492. 4. (nicht pagiuirt, sowie auch der allere Bruck, Pavia 1483).
17) Nullo est suppositio materialis, quia, si aliqua esset, maxime esset in aliquo
itlorum complexorum „Homo est species, Omne est signum, A est littera" ; sed
in nullo tali est suppositio materialis, quia nullum istorum est congruum nec est
XXII. Petrus Maiituanus. 177
bei der suppositio relativorum die relativa diversitatis abgewiesen 1S)
und ebenso Beschränkungen betreffs der- ampliatio vorgenommen19),
womit eine aus Marsilius entnommene Modification der appellatio Hand
in Hand gebt '0), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio , cognosco
eine Verwendung21). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 ff.) die Lehre von „Probationes"
folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht22), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Exponibilia mit Auswahl folgen
zu lassen 23). Dann geht er unter der Ueberschrift „De verttale proposilionis"
auf die significatio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesst 24), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urlheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Ürtheiles (ebend. Anm. 468)
fast wörtlich folgt 25). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
propositio, sicut nec „Buf est syltaba" Et consequenter sequitur ultra, quod
nulta est suppositio simplex, quia, si aliqua foret, sit e. gr. in tali mentali „Homo
est species"; .... sed itla non est propositio, quia subiectum non est pars orationis
grammalice Sota suppositio personalis est suppositio Personalium alia
communis, alia discreta; communium alia confusa tantum, alia confusa et dis
tributiva, alia determinata. Die Regeln Albert's s. Abschn. XX, Anm. 257.
18) Nutlum est retativum diversitalis, quia isti termini „alius, diversus" in talibus
propositionibus „Unus homo currit, et alius disputat'1 non sunt retativi , quia
non refertur littera „alius" ad istum lerminum „unus homo".
19) Frustra ponitur, participium futuri temporis ct praeteriti et etiam nomina
in „bitis" terminata ampliare subiecta Terminus non ampliatur, nisi supponal,
si ampliari possit; el ideo in talibus „Chimaera erit" non ampliatur littera „chimaera"
, cum non supponal pro aliquo.
20) De appeltatione aliter dicimus semientes, quod terminum aliquem appeltare
formam est ipsum significare suum formale significatum respectu alicuius verbi praecedentis
vet participa, quod denotat, itium terminum verifican pro materiali signifi
cato formali coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia actum mentis, ut „scio, cognosco ete." , denotant cogni
tionem rerum significatarum a lerminis sequentibus ipsa verba per conceptus synony
mos cum Ulis lerminis sequentibus ista verba.
22) Propositio universalis affirmativa habet exponi per coputativam , cuius
prima pars est indefinita vet particuloris itlius universalis , et secunda pars est uni
versalis negativa, cuius subiectum est synonymum cum termino distribute per signum
universale, praedicatum autem est oppositum contradictorie praedicato eiusdem pro
positionis universalis, .... v. gr. „Omne animal currit" exponitur per „ Animal currit
et nutlum est animal non currens" ete. ete.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Exponibitia be
handelt, nemlich die Exclusiv-, Exceptiv , Reduplicativ-Sätze, infinitum, totus, aeternum,
semper, differt, Comparative u. Superlative, incipit et desinit, immediate.
24) Omne ens est quale, quia omne ens est perfectum Nim omne, quod
est quale, est quale per aliquam qualitatem ab eo distinctam; est enim quaclibet
qualitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Significare est virtuti cognitivae
aliquid vel aliqua aliqualiter repraesentare Nihit potest aliquod signum
significare, quod non possit intellectus intelligere Quacunque propositionc data
non aliter, quam talicer, quuliter est, itlo significat Omne significatum unius
contradictoriorum est significatum alterius Impossibite est, quod una propositio
habeal plura significata principalia.
25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi ex modis suis significandi,
qui accipiuntur ex modis suis inteltigendi Figura composita vel decomposita
Pbanvl, Gesch. IV. 12
178 XXII. Petrus Maiituanus.
folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden
falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent
setzen breit macht ; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn
Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celaient, Celaront, Darii, Ferio,
Ferios , Baralipton , Celantes , Criantos , Dabilis , Fapesmo , Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos26); ebenso für die zweite Figur die sechszehu :
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Cameslros
, Festino, Festinos, Fisteno, Fistenos, Baroco , Barocos, Boraco,
Boracos'11), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,
Felapton, Felaptos , Fampleto, Fampletos , üisamis, Disami , Dalisi,
Datisis, Brocardo, Brocardes, Bracordo, Br acordes, Ferison, Ferisos,
Frimeson, Frimesos 2b) ; aber auch für die vierte Figur gibt er in ungenon
continetur in mentalibus , sed solum in vocalibus vel scriplis Omnis 1Я-
tentio simplex est vera el veram rem significat Ule terminus vocalis aul scriptus
infinitus „non ens'1 , si subordinate alicui intentioni, subordinatur simplici intentiani;
sed nutta est intentio simplex, cui subordinatur Ista complexa vocalia
out scripta „Non ens potest inteltigi, Non ens est" non sunt propositiones Sicut
sumus locuti de infmitis lerminis, ita dicendum et de privalivis, quia Uti termini
vacuus , iniustus'1 subordinantur simpiicibus terminis eorum , sicut eorum opposita.
26) Prima figura continet quindecim formutas Primo constituitur ex tribus
universalibus affirmativis, quae potest designan per barbara. Secunda formuta
habet praemissas modo dicto ordinatas concludens particutarem affirmativam,
et ham Barbari solemus nominare. Tertia ete et ittam solemus appellore Celarent.
Potest ex praedictis concludi particularis negativa, quam formutam possemus
appeltare Cetaront. Quinta per Iianc dictionem Darii designator (warum
аЬт fügt er hier nicht ein Dariis bei ?) . . . . Sexta per Ferio. Septima concludit
ex eisdem praemissis indirecte et volo istam appellore Ferios. Octava,
quae Baralipton appeltatur , sequitur ex Barbari convertendo eius conclusionem
Nona formulo Celontes appeltatur Ex qua sequitur decima Celontos Un
decima per dictionem Dabitis signatur Duodecima Fapesmo dici solet
Ex qua tertia decima, quae dicetur Fapesmos, concludendo indirecte et de inconsueto
modo loquendi Quarta decima designatur per tres primas syltabas dictionis Fri
sesomorum. Fx qua sequitur quinta decima concludens directe de inconsueto modo lo
quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).
27) Secunda figura habet sedccim modos Primus signan solet per Cesare.
Secundas modus haberi potest concludendo particutarem et per Cesaro si
gnatur Tertius habetur, si concluderem indirecte, quem volumus per Cesares
signare. Quartus sequitur ex Cesares, qui concludit indirecte particulorem, .... quem
per dictionem Cesaros assignamus Sequens solel Camestres appellori.
Alia est forma sequens ex itlo, quam Camestro dicemus. Et ex utraque ittarum se
quitur una alia forma, quia ex prima sequitur Camestre, et ex attera codem
modo Camestros Item alia forma dici solet Festino El si indirecte concludimus,
aliam formam aequirimns , quam Festinos appettamus. Potest quandoque
sylloguari ex maiori particutari affirmativa et minori universali negativa concludendo
directe, . quem modum Fisteno dicemus. Et si indirecte concluserimus , alium
modum faciemus, quem Fistenos uppeltamus. Heliquus modus Baroco dieiiur.
Ex quo inveniri potest alter modus indirecte concludens, quem Barocos
appeltamus. Item potest ex maiori particutari negativa et minori -universali affirma
tiva directe concludi quem modum possumus nominare Boraco. Ex ista se
quitur Boracos indirecte concludens.
28) In tertia figura prima forma est, quam solemus nominare Darapti
Secundus modus nascitur ex primo indirecte concludens, quem Daraptis
appelle Alius modus est, quem Fetapton dicunt Ex quo sequitur alter,
qui Fetaptos esse potest, qui indirecte concludit de inconsuelo modo loquendi
XXII. Petrus Mantuanus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Conlroversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent, damero, Üirami, Frimeo, Baraliplon, Clamentes, Clamentos,
Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos2^).
Nach diesen 64 (!) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den
syllogismus expositorius und über einen syllogismus resolutorius, wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 512) über terminus resolubilis gesagt hatte30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur conscquentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
- (s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,
Et alium modum probant, quem dicemus Famplelo Ex quo alius sequitur, quem
Fampletos appello de inconsueto modo loquendi indirecte concludens Sequens
modus est Disamis Alius modus fil ex eisdem praemissis indirecte concludens,
qui Disami appellari potest. Sequens forma est Datisi. Ex qua sequitur Datisis
indirecte concludens. Alia forma est, quae Brocarda nominatur. Alius
modus est ex eisdem praemissis indirecte concludens , quem Brocardas appello
Sequens forma est Bracordo ex maiori universali affirmativa et minori particutari
negativa concludens directe Modus ex eisdem praemissis indirecte concludens
potest appellari Bracordos Alius modus est quem Ferison appeltamus.
Sequens forma haheri polest, si ex eisdem praemissis roncluserimus indirecte, quam
Ferisos appelto. Alia forma est ex maiori particutari affirmative et minori univer
sali negativa , quam voto appellare Frimeson. Ex qua possumus aliam vindi
care, si ex eisdem praemissis indirecte concluserimus , quam dico FrimesoS.
29) Figura quarta continet quindccim modos „Omnis homo est unimal et
omne animal est substantia"; .... iste modus Barbara nominatur Ex quo se
quitur alter ex eisdem praemissis, quem Barbari nominamus, indirecte concludens.
Tertius modus est Ctamеrent Ex quo sequitur alla- modus, quem flamero ap
pello Sequens modus Dirami nominalur Sequens forma est Frimeo ex par
ticulori affirmativa et universali negativa indirecte concludens Alia forma est,
quam desiynabimus per tres primas syltabus dictionis Baralipton Alius modus
est Clamentes Ex quo sequitur alius, qui Clamentos appeltatur. ... Item alius
modus est, quem volumus Frimeos appeltare Sequens Drimasis appellelur
Sequens Fempesmo dicitur Item alius modus dicitur Fempasmos Penul
timas modus Frensison appeltatur, .... ultimus modus Frensisos appeltatur. Man
sieht, (tass er nicht einmat überatl an die nöthige Umstellung der Prämissen denkt,
nm auf die erste Figur zurückzukommen.
30) Terminorum, secundum quos probari possunt proposiciones, quidam sunt me
dian et quidam immediati Immedialorum quidam sunt a priori et quidam a
posteriori. Immediati a priori sunt termini communissimi transcendentes vet verbum
substantivum vel verbum ampliativum, .... ex quibus constituitur prineipium notissimum
a priori, sc. quodlibel ens est vel non est l'erminus vero immediatus a
posteriori est terminus singutaris demonstrativus, quo non contingit notiorem habere.
Terminorum mediatorum quidam sunt resolubites, quidam exponibites, de quibus
dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabites. Terminus resolubitis est terminus com
munis aut discretus non demonstrativus , quo contingit aliquem terminam immediatum
notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabitem appello terminum
non exponibilem habentem officium cadendi super complexum per ipsum determinabite,
sicut „potest, contingit , scio, dubito, promitlo" ete Sed isti termini
„possibite, impossibite, necessarium, contingens, verum, falswn" non sunt termini of
ficiabites nec modales.
180 XXII. Petrus Mantuaiius. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sicli an Paulus Venetus anschliessen 31) , und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die Insolubilia (s. ebd. Anm. 569 ff.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logica noch beigefügt „Subtilissimus
tractatus eiusdem de instanti", welcher die hei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „incipit et
desinit" sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Compendiums 33), welches — abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigenthümliche
Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck , das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemonisch
zu erleichtern ; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,
dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen , als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin , dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knüpft35). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „similes propositiones"
angewendet wird 30). Am Schlusse des Compendiums ist noch ein kleiner
Tractatus De sensu diviso et composito beigedruckl, welcher hauptsäch-
31) Quaestio, certificalio, ptlitio, dubitatio, suppositio non sunt species distinctae
a positione Quamvis omnis impositio sit positio, tamen aliqua exempta specialiter
ponemus Depositio est obligatio, qua obligalur respondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 fI.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) Compendium perelorum ad introductionem iuvenum in facultate logicae per
Paulum Pcrgulensem ete. s. I. s. a. 4. und l.ogica magistri Pauli Pergulensis.
Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).
34) In der Vorrede: Nihit mihi aut quam paucissimum novae inventionis in
rebus ipsis superesse perspexi, nisi iueunda quadam dispositione omnia logicae praucepta
adeo facititer ante ocvlos omnium studentium configurando praescribere , ut sensus
pariter et intellectus firmam quadam imagine facitilatem et memoriam omnibus
per se ferant: qua in re ittud ausus experimento permittere, ul longe amplius per
mensem studentes eruditi hoc ordine vakant, quam si per triplum aliter insudaverinl.
35) In solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Eintheitung des ter
minus, wobei an terminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheite uud Syllogismus ist eine Wieder
holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sctavisch an Pau
lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er suppositio, suppos. relolivorum, amplialio
, appeltatio (s. ebend. Anm. 514 ff.), hierauf probationes terminorum nebst
expositio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von consequentiae
(ebd. Anm. 554 ff.), obligationes (ebd. Anm. 565 ff.) und noch in ge
drängter Kürze die insolubitia (ebd. Anm. 569).
36) lntelliguntur propositiones esse simites in veritate, falsitate, necessitate, contingentia,
possibititate , cuncedendo, negando, dubitando Dicuntur propositiones
dissimites, quando est vera et reliqua falsa, una necessaria vel impossibitis el alia
contingens vel possibitis, una concedenda et alia neganda vel dubitanda.
XXII. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181
lieh die einschlägigen Sophismen berücksichtigt37). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia" zu den Consequentiae des
Strodus38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern, welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia" gedacht hatte39). Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen40), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia" nebst deren Lösuug vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus , welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten treffen werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Commentare
zur zweiten Analytik41), welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer' Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaestiones" die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomjsmus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schi.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie
derte42). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37) Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulensis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 54O.
38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus.
39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Bima est Ferabrich dicentis,
consequenliam esse relotionem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); se
cunda est Strodi et primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectus,
Ha quod consequentia est ittatio intellectus inferentis consequens ex antecedente (s.
ebd. Anm. 178 u. 348); ieriiо opinio est communis dicens , quod consequentia nihit
est , sed est aggregalum ex antecedente et consequente et nota itlotionis (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554) Quarta vero opinio vult, quod consequentia seu
ipsa itlotio sit passio, sicut dicit Gitbertus Poiretanus, quod passio est effectuS itlo-
Hoque uclionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493) Ego salvo meliori iudicio credo,
quod ¿n motu intentionali , quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur
tria: actus intellectus inferentis, secundo respectus actionis, quo antecedens dicitur
in ferre consequens, tertio respectus passionis, quo consequens dicitur inferri. Et Ho
rum trium dieo consequentiam esse respectum de praedicamento passionis, et sie nullo
modo volo consequentiam esse retationem, sed respectum; et consequentiam esse
nomen verbale significans principaliter consecutionem passivam secundum Gitbertum
Porretanum.
40) Diffinitionem consequentiae quidam in sensu diviso asserunt Hanc opinionem omnino puto esse falsam, quia ex ea sequitur, quesosde ntuelnleondcaomn.
sequentia mundi sit bona, quantumeunque sit formalis.
41) Appollinaris Offredi Cremonensis absolulissima commentaria una cum quaestionibus
in primum Aristutetis Posteriorum Analyticorum librum (ed. Ant. Honoratus).
Cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commenter zu Arist. De
anima).
42) p. IB: In logicae libris, qui communiter ars nova dicuntur,
de instrumento determinatur, quo discurrere debet intellectus, sc. de syllogismo et consequenter
de aliis modis arguendi In discursibus ration is quidam sunt, in
quibus est necessitas; alii sunt, per quos ut plurimum verum concluditur, non
182 XXII. Apollinaris Offredus. Heimerich Campen.
der Terministen, nemlich mit der supposilio und auch (in einer physi
kalischen Monographie) mit „incipit et desinit) 43). Betreffs der Definition
der suppositio verhält er sich ziemlich ronservativ 44) , und entscheidet
auch die Frage über die Zulässigkeit einer suppositio mnteriaiis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin , dass sie überhaupt nur beim terminus
vocalis oder seriptus vorkommen könne 4 5); zudem versucht er pröcisere
Bestimmungen über die Geltung der suppositio determinóta*6) , sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der dislributio 47).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heime rieh de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift48) einerseits den
Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben4"). In ersterer Beziehung
tamen necessario ; alii vero sunt, in quibus est defeetvs rationis Pars loaicae,
in qua de primis determinalw , iudicativa dicitur a indicio, ro quod indicium
est cum certitudinc ; vocata est etiam analelica, i. e. resolutoria . eo quod indicium
certum de effectibus haberi non posait, nisi fiat resolutio in principia sua. Pars rero
loqicae, quae secundis processibus deservit, inventiva appellolur, eo quod inventio non
sit omnino neque semper certitudini coniuncta , el haec hatietur in libris Topicorum
ete.
43) Am Schlnsse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantuamis v. J.
1492 ist beigedruckt: Illustris phitosophi et medici Apollinaris Qffredi Cremonensis
de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis ad versus Petrum
Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipit; und hernach folgen ohne speciellen
Titel die . ,Suppositiones" des OfTredus.
44) Non omnis aeccptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est
suppositio Suppositio diffiniiive est transitus verbi vel participa in lerminum
categorematicum in propositione positum pro supposito formali, ad quod extendi denotalur
actus eiusdem verbi vel participa Et ideo supponit subiectum buius
„chimaera intelliqitur" quia littera „intelligitur" transit ad chimaeram imaginabitem
(vgl. Mantuamis ob. Anm. 19).
45) Quaeritur, ntrum dabitis sit suppositio materialis Licet dabitis sit,
non tamen necessaria est ad exprimendvm conceptual mentis necessitatis absolute
Nullus terminus mentalis supponere potest materialiter Quitihet terminus vocalis
vel seriptus supponere polest materialiter.
46) Quaeritur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in communem
et discretam Est haec divisio sufficiens. Notificatio suppositionis
determinatae distributive vel confuse per descensum termini non est per essentialia,
sed a signo sumpta Licet sit haec divisio per accidentalia, tamen est sufficiens.
47) Quaeritur, uirum terminus sequens vel praecedens alium distrihuere possil
vel confundere aut cum impedire a distributione Miquis terminus alium distribuere
polest Aliquis terminus distribuitur, qui tamen non supponit Nulhis
terminus alium distribuens eidem remanens immedia tus a distributione impediri potest
per alium praecedentem vel sequentem; impediri polest, dum non remanent immediatus.
'
48) Problemata inter albertum magnum el sanctum thomam ad utriusque opi
nionis intetligentiam multum conferentia. edita a disertissimo viro Hemerico de campo
artium et theologicae professore eximio. Am Sehl.: Opera et impensis lohannis tandensis
Coloniae 1496. 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)
49) Der Anfang tautet: Cum animadverterem , modernorum figmenta a doctrina
Aristotelis praesertim in scientia universalium, quae sunt cardines et principia cuius
XXII. Heimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz der Universalien50), und zwar ausserhalb
der Seele51), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „moderni"
, namentlich des Occam, des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) und zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Re
sultat" der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiebei beachten, dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei-Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, wahrend thatsächlich, wie wir schon früher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden , allgemeinere Motive
libel artis et scientiae, mulliformiter deviare, et antiquorum caelum quaedam inter se
problemata neutraliter volutare, decrevi, praedictac controversiae obviare
Hic ergo est dicendorum ordo: Primo contra modernos sine argumentis haec incidunt
dubia sive quaesila: An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separata a singutaribus et an etiam sint in sin gutaribus ; an sint materia vel forma
rei compositum ex utrisque; an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quin
que. His enim lucide perscrutatis et ex doctrina Aristotelis evidenter discussis promplum
erit, videre. quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorum, quamque vitupe
rabais nova adinventio et contraria modernorum. Deinde subiungentur problemata,
quibus inter se antiquorum peritiae dividuntur, quae sunt haec: An logica et simititer
atiae scientiae sermotionales sint practicae vel specutativac; an universale logicum sit
idem cum universali in re et ante rem; an esse singutare et individuum per materiam
sicut per completam individuationis causam designatur; an medium demonstra
tionis potissimae sit diffinitio mubiecti vel passionis. Hierauf folgt noch eine erkleck
liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quod ergo universale sit, patet sie: Unum existens in multis, quibus dat
esse et nomen et ralionem, est Item esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc aulem est universale. '. Item esse hoc praesupponit
esse in communi.
51) Quod aulem universale sit extra animam, sic palet : Universalia sunt
de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sie simpliciter esse, sunt
extra animam Praeterea universale est res, sed res est aliquid extra animam.
52) Quod universale non sit separatum a singutaribus, sicut aiunt Ptalonici,
nec omnino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singulorium,
sicut dicunt moderni , ex nunc dicendis lucebit Sequeretur, quod universalia essent
monstra ad demonstrationem inepta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,
Anm. 601 , und Thomas v. Aquino, Abschn. XVII, Anm. 501 ff.) Sequeretur,
quod universale esset singutare Si esset universale dumtaxat quid abstractum
a singutaribus in anima, sicut quidam communis conceptus in anima et tennis simi
litude singutarium, quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dicti phitosophi
primo Posteriorum dicentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et necessariorum
(s. Abschn. IV, Anm. 132) Veritatis arehidoclor fuit el princeps Ari
stoteles; sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicotaus v. Autricuria
gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superficiales sequentes condemnatam
Parisiis Occamicam discoliam cum collegis suis, sc. Bnridano et Marsitio,
qui Occam Anglicus fuit aemuletor paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et aliorum
antiquorum Universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani
mam separata a singuloribus, ul ante probatum est; ergo sunt in singutaribus.
53) Universale non est materia neque forma partis maleriae proportionata ncc etiam
hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et quidditas seu forma tolius
resultans in composito ex unione potentiae et actus sen materiae et formae Ex
praedictis palet, universalia non esse corporalia Dumtaxat sunt quinque uni
versalia.
184 XXII. lleimericli Gumpen.
zu Grund lagen54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Campen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thoraas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Consequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Aniu. 698), während die Albertisten , welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhiellen, dass sie speculaliv sei 55). Ferner
hatte sich eine Controverse darüber erhoben, ob die Univei sahen in re
identisch mit jenen post rem seien , wobei die Albertisten mittelst einer
„identilas analogiae" Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Campen's
fanden56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
über das principium individualionis gestritten, was Campen durch eine
Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will 5T). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissima demonstratio, wobei jedoch Campen
es gerathen findet, beiden Parteien Hecht zu geben58). Weiteres über
diese Differenz s. unten Anm. 210 ff.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. n. unten Anm. 63 fl'. Auch darf hervorge
hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis, realis, terministu"
nicht bedient.
55) Restat nunc dissolvere problemata inter Albertistas el Thomistas Videtur
enim secundum Albertistas, quod scientiae sermocinales sunt speculotivae
Oppositum huius arguitur ex mullis secundum viam beati Thomae, quod istac
scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliter inventae (Abschn. XVII,
Anm. 491) ; dicuntur artes el non proprie scientiae, quia plus habent de modo
praxis, quam specutationis (ebend. Anm. 490 f.), el sunt modus generationis
(ebend. Anm. 489 ft".); sunt organicae ct adminicutares (gerade diess halte
aber auch Albertus Magnus wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363) In quocunque
genere est docens et ulens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367) Revera istae scientiae sunt essentialiter
et principaliter speculotivae Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, it a
specutativus dirigit linguam ; igitur habitus, quo regitur lingua, est specutativus.
56) Idem est universale ante rem, in re et post rem In partem negativam
sie proceditur: .... Universale in re est vera natura rei, sed universale post rem est
species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quetle dieses
Motives der „Thomisten" s. Abschn. XVII, Anm. 501) Haec quaestio est amphibologica
non possibitis una respousione categorica terminan, et ideo distinguenda
est; aut enim quaeritur de unitale universalis simpliciter aul de imitate universatis
secundum quod universale est Manet tamen ibi identilas unalogiae et proportionis
ad unam essentiam ; et hoc modo intelligo doctorem meum Albertum ma
gnum Universale secundum esse vel secundum. actum suae universalitatis non po
lest mauere idem , sed salvatur idem secundum essentiam Et hoc vult doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).
57) Causa individuationis est materia (s. ebend. Anm. 388) Aliter autem
dicunt Thomistac , quod in individuo sunt duo, sc. esse indi visum in se, et hoc est
a materia , et aliud est esse divisum a quotibet alio , quod dicunt oriri a quantitate
(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur , utrumque est a materia substantialiter ; .... et
haec est vera determinalio huius quaestionis secundum meutem Aristotelis et venerabitis
domini Alberti magni.
58) Quaeritur, an medium potissimae demonstrationis sit diffinitio passionis vel
subiccti (s. b. Albert, Abschn. XVII, Anm. 475) Videlur enim, quod tale me
dium non potest esse diffinitio subiecti In contrarium pro via beali Thomae
huiusmodi diffinitio subieeti est Meo iudicio ingenium fidelis inquisitoris potest
XXII. Autiqui und Moderai an den Universitäten. 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (hesonders in Köln) Albertisten und Thomisten trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig. Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartig charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens uud Betens und überhaupt der Heiligkeit,
Albert hingegen als der Heros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt 59). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit
nicht geringschätzig betrachten , denn sie sind aus dem Universitätsleben
selbst gegriffen.
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei -Gegensatzes, welcher zwischen antiqui und
тo demi bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Un i ver sit ä ts -Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet60); d.h. es han
delt sich uns hier nicht um die Einzelheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Chroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht
lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
lassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des
selben zu durchschauen 61).
sine contradiction? utrique parti non irrationabititn inquiescere , nam subieclum
dupliciter capitur; uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantialia,
alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem cau'sarum.
59) Manuale scholorium. Ueber die verschiedenen Drucke desselben (beson
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. Zarncke , die deutschen Universitäten im Mittel
alter. I. Lpzg. 1857. p. 221 ff. In dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cam. Scio magi strum , qui
Albertum, quem vocitant doctorem magnum, imitatur; itlius sequar doctrinam. Bart.
Et quasi minor sit beatus Thomas, reputas? Cam. Res itta me tatet , verum nomen
Alberti praestantius est. Bart. Certc non, quia sanctitate gaudet beatus Thomas. Cam.
Certum est, quia plures fuerunt saneti simplieitatem prae se ferentes , si quidem mea
coniectura est, tantum ex operibus , sc. devotione et ieiunio, abstinentia sanclitatem
obtinuisse , dominum vero Albertum scientiae propter excellentiam'meruisse magnitudinis
nomen; cernisne, quod iam praeconium ad philosophiam splendidius sit? Bart.
Velim me esse cum saneto Thoma. Cam Insuda ieiuniis ceterisque praeccptis
ad beatam vitam ducentibus , et eris comes eius vitae sanctitatisque particcps ;
ex studio artium hoc non pereipitur, sed ex contemptatione divina. Bart. Nihit prodest,
verba evomere; mea sententia fert, ctaram esse doctrinam beati Thomae. Cam.
Neque ego repugno, quanquam Albertum praefero.
60) Was ich hier vorbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450 —1480 an; ich
will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreibung einzelner Autoren zerstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Universitäts-
Praxis betrifft, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärhten Angaben,
welche sich bei lac. Thomasius , De serta nominatium , und bei Morhof, Polyhistor,
II, 1, c. 13 (bereits von /. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un
tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn Irrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarncke
in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrenschiffes v. Seb. Brant). In Zu186
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Richten wir hiebei unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorbonne nur die ältere Richtung ge
duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen
der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge
schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonnisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. 307 ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean
Boucard, des Beichtvaters Ludwig's XL, über die Modernen ein Bann ver
hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde. welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,
namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales" und „nominales" oder
„nominales terministae11 interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält62). Indem
kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschichte irgend einer da
mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge
schichtliche Sachtage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund
tage der Forschung über einzelne Universitäts-Lehrer finden (ein Beispiel entge
gengesetzter Art ist Aschbach's Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner
seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit witlen alle Archive der damaligen
Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine
Geschichte der „Logik", nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Facultäten
handelt, anf das bisher publicirte Material beschränken. Natürlich aber
würde ich jede specielle Mittheitung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
62) Butaeus, Hist. univ. Paris. V, p. 708: Cancellorii viros moribus sanaque
doctorum realium inferius nominalorum doctrina eruditos in officiis pracficere et instituere
tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eius commentatoris
Averrois , Alberti Magni, s. Thomae de Aquino, Aegidii de Koma, Alexandri de Ales,
Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis
lemporibus sana securaque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae
more consueto esse legendam , dogmatizandam, discendam et imitandam, ac
eandem ad sacrosanctae dei ecclesiac ac fidei catholicae aedificationem iuvenumque
studenthim eruditionem longe utitiorem esse et accommodatiorem, quam sit quorundam
aliorum doctorum renovalorum doctrina, ut puta Guitelmi Окam, monachi Cistereiensis
de Arimino , Buridani, Petri de Alliaco , Marsitii, Adam Dorp (s. über ihn unten
Anm. 357 ff.), Alberti de Saxonia suorumque simitium, quam nonnulli studentes,
quos nominales terministas vocant, imitari non verentur. Quapropter edicimus,
alteram praedictorum nominalium , tam supradictorum quam aliorum quorum—
aunque sibi simitium, in eadem civitate auv alibi quoquoversum in regno nostro deinceps
nec patam nec occulte quovis modo nullotenus esse legendam, docendam et dog
matizandam aut aliquatenus sustinendam (p. 709) Mandamus insuper primo
partamenti nostrae curiae praesidenti, eidem specialius committentes , quatenus omnes
et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitatis supposita (die
Studenten heissen bekanntlich supposita) existentes, ex quibus eadem ipsa nomina
lium doctrina procedit, in manu nostra realiter et de facto capiat sen capi facial
sub eademque facto ex eis debite inventario custodiat. Aus einem Briefe eines Zeit
genossen, des Robert Gaguin, theilt Buläus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium
celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum interdicto distrahi nefas erat, ferro et
ctavis tanquam compedibus, ne introspectentur , vintios esse, iussit rex Ludovicus.
Putares, misellos codices arreptitia quadam phrenesi et daemonico furore, ne visentes
impetant, esse ligatos; sic indomitos leones el belluas vinculis cohibemus et carcere.
Realibus, i. e. Scolicis atque Aquinatibus tantum suus est honos et libertas,
quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.
XXII. Antíqui und Moderni an den Universitäten. 187
uns aber auch die Remonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür ; dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s. Abschn. XX am Schi.)
wesentlichst nur im Lehrstoffe begründet war, nicht aber in der Univer
salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominales genannt („Uli nominales dicti sunt", d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Formalilales keinen Gebrauch machen wollen, hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum
mit Einschluss der Insolubilia, Obligationes und Consequentiae legen,
während die sog. „reales" unter Verschmähung der termini überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen ; und erst in abgeleiteter Linie
wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministen
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Rücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlicher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
63) Aus einer Handschrift der Colbert'schen Bibliothek abgedruckt bei Steph.
Baluzi, Miscell. IV, p. 531 f: lili doctores nominales dicti sunt, qui non multiplicant
res principalis signatas per terminos secundum multiplicalionem terminorum;
reales autem, qui e contra res multiplicatas esse contendunt secundum multiplicitalem
terminorum; v. g. nominales dicunt , quod deitas et sapientia sunt una res et eadem ;
reales autem dicunt, quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalizantes , wie sie Gerson nannte, s. Abschn. XX,
Anm. 595 u. fi07 ff., während die sog. Modernen seit Occam , wie wir sahen, das
Gebiet der formalitates meistens verschmähen). Item nominales dicti sunt, qui diligentiam
et studium adhibuerunt coqnoscendi omnes proprietates terminorum, a qui
bus dependel Veritas et falsitas orationis et sine quibus non potest fieri perfeclum in
dicium de veritate et falsitate propositionum; quae proprietates sunt snppositio , appeltalio
, ampliatio , restriclio, distributio, exponibitia; cognoscunt praeterea obligatio
nes et insolubitem naturam, vera fundamenta argumentorum dialecticorum , et omnes
eorum âefeclus; quibus rebus instructi de unaqvaque argumentatione facititer co
qnoscunt, an bona sit, an mata (hiemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).
Reales autem hace omnia negliqunt et contemnunt dicentes ..nos imus ad res, de terminU
non curamus" Cs. ebend. Anm. 609V Die hierauf folgende Verteidigung des
Nominalismus weist unter Lobpreisung Occam's einerseits auf die theologischen
Verdiensie hin, welche sich Männer wie Peter v. Ailly und .loh. Gerson auf dem
Konstanzer Concilium erwarben, und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promcmoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatem concernant, pars nominalium
semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approbata: pars autem
realium periculosa et in multis ab ecclesia reprobuta, ut palet in materia unirersalium
(s. ebend. Anm. 615 f.), de aeternitate propositionum (à. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris contingentibus , welcher wir so oft begegneten), et
de multitudine entium sine causa In iis impertinentibus ad nominalita tem et rea
litatem nominales sine comparatione minus errant, quam alii, et semper pro uno
errare reperto in doctrina nominalium, si aliqui reperiantur, ostenduntur quatuor aut
quinque in doctrina realium; et ad hoc probandum sc offerunt nominales.
64) Rvlaeus a. a. 0. p. 739: I-e гoд m'a chargé faire declouer et de fermer
tous les livres des nominaux qui ja pieça furent sceellez et clouez par M. d' Avranches
es colleges de la dite université à Paris , et que je vous fisse sçavoir que chacun y
estudiost qui voudroit.
188 XXII. Antiqui und Moderai an den Universitäten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen batte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales", einzuimpfen, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über
haupt ihre Bedeutung verloren hatte65). Aber gerade an Heidelberg
knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver
lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua" und „via mo
derna" nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt
lag; nemlich die Modcrni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausführlichster
Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seilen
nebst Insolubilia und Obligatoria vertreten und darum von ihren Geg
nern als einseitige Sophisten geschmäht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (— vera scientia —) vernach
lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an
die Kategorien finden 66). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel-
65) [Cas. Wundl, er nemlich war damals der Heidelberger Programmatarius,]
Programma memorabitia nonnullo ordinis phitosophici Heidelbergensis exhibens, Hei
delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultäts-Acten v. 1444 mitgetheitt ist: In eadem
convocalione fuit propositum , an expediret facultati, si pro eins incremento et aug
mento admitteret viam antiquorum in hac universitole; et ptacuit facultati propter
diversa motiva, quod non expediret, et hoc fuit tunc conclusum. Ebend. folgt die
Notiz, dass l. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen l. J. 1452 „realium phitosophia in hanc academiam invecta fuit", und
zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,
aber (p. 20) „nec ad divisionem eiusdem facultatis consentiat, ut una viarum unum,
alia alium habeat decanum, sed potius ad capitis tendal unitatem. Der Heidelber
ger Rector loh. Heinr. Holtinger, welcher in seiner Oratio secutaris „ Collegium sapientiae
restitutum" Heidelb; 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen
kommt, substituirt die spätere Terminologie: Apostatani cum appellore consueverant
qui a realistis v. or. in aliorum transisset castra Hinc obvia verborum por
tenta „Novista , Realista , Suevista" (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nominalista",
s. Anm. 67) Crebra alioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae
et antiquae, viae modernorum el antiquorum; haec realistarum et Thomistarum, itlo
novistarum el Occamistarum dicebatur ; appellobantur autem nominales, quod Orcamus
el Rucelinus quidam universalia vera esse nomina, non res, contra Scotistas dafenderent.
66) Manuale scholorium bei Zarncke (s. ob. Anm. 59), p. 12: Bart. Non
solum realistae , verum etiam moderni magnam partem phitosophiae conseculi sunt.
Cam. Sed versantur in sophismatibus tantum , veram doctrinam aspernantur. Bart.
Offendis veritatem , nam eruditissimi viri reperiuntur inter modernos. Nonne audisti,
in quibusdam terris eos possidere integras universitates , ut Viennae, Erfordiae (s. d.
folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat Cam. Scio quidam
et intettigo, sed fama corum parva est; еloborant solum in Parvis logicalibus et sophisticis
opinionibus. Bart. Non recte intelligis , nam clori sunt in enuntiationibus at
syllogismis ; non reperies artium studiosos, qui syllogismos ceterasque species argu
mentationis facitius noscant, quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihit sciunt.
Bart. Quam mihi facis veram scientiam? Cam. Praedicabitia Porphyrii, Kathegorias
Aristoteliï , in quibus aut parum noscunt aul nihit. Bart. Тигpe esset, tam cloros
virus itlo non intelligere; animadverte regidas consaquentiarum, in quibus usitatissimi
sunt ; intcgram observant speciem nonnullom (wohl zu lesen nolobitem) argumentalio
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden , während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseitigkeit überhaupt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte07).
In Ba sei war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via
nis et syllogismi, et cum unirersalia praedicamentaque principia sunt argumentationis,
necesse est ut pernoscant ; alioquin in tota nihit efficerent argumentutione ; sed hoc
interest: Шum habent docendi modum, quam realistae Cam. Quid tamen utilitatis
in se habet modernorum via? Bart. Non tanto amore amplector doctrinam, ut
realistarum ; censeo tamen, nullius doctrinam esse spernendam Primum, quod
profuturum in via modernorum censeo fore , quod ab ipsis discamus propositionum
vim, in quibus profundi sunt, insolubitia obligatoriaque ptane intetligunt, conversionesque
habent in raris propositionibus, de quibus his inferunt, qui non noscunt, plurima
inconvenientia; tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se
continentes praectare norunt in hisque, quid sit modus arguendi Quid in his
proprietatibus censemus , quae terminos respiciunt , ut suppositio , ampliatio , ac de
propositionibus exponibitibus ; ac navissime multos paralogismos intermiscent,
in quibus magna amoenitas est; sic etiam inter arguendum tam repente os clouditur
respon dentis , etiamsi prolervus fuerit. En habes utititalem , quam ingentem reputo.
Cam. Est, ut ais; sed mihi iam cordi non est, vitam meam in his sophisticis et cavitlosis
conterere argumentis Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium nominalium,
ul cavitlosis suis veniant argumentis ; non loudo. Cam. Sed decorum est,
scire solvere, et in hoc diatecticus probatur. Bart. Quis autem dies suos in sophismalibus
omnes terminabit? nonne plures sunt altioresque scientiue et facultales, qui
bus operam impendere necesse est?
67) Ebend. p. 20: Cam. Unde venis? Bart. De Erfordia Cam. Arbitralus
sum, Erfordiae velut portum esse novorum omnium Quorsum iter est
tuum? Bart. Heidelberqam versus Cam. Expone modum universitatis vestrae
(A. h. Erfurt's). Bart. Faciam cupide. Primum colunt viam modernorum; antiquos,
si qui sunt, non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aut exereere (dass
von Wien das Gleiche gitt, s. d. vor. Anm. z. Anfaug; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultät bereits v. J. 1428 eine Hinweisung auf den Um
kreis der modernen Logik, s. find. Sink, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.
II, p. 275). Cam. Quam ob rem? Bart. Propter dissensiones , nam litigia concituntur,
e quibus inimicitia oritur nasciturque invidia ; ad evitandos vero huiuscemodi
concertationes unam viam habere existimant. Cam. Id loudandum non est, nam si
multiplex esset via, acutiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores discipuli.
Bart. Verissimum hoc est. Cam. Sed rogasti, quis sit ritus universitatis nostrae
(d. h. Heidelberg's) tibi enodarem. Est longe alius, ut audio, quam vester ;
primum modernos non excludimus ; si quid boni haurire poterimus , non recusamus ;
tum in quaque via magistri admittuntur ; salvum est caique, resumere, quod probationibus
suis continere valent; siquidem apud nos sunt atiqui, qui Albertum sequuntur,
qui Thomam in ditigentia, qui subtilissimi loannis Scoti vestigia observant ete
Ebend. p. 44: Cam. Quae via nunc floret? Bart. De omni opinione reperies altium
cultores , at via doctoris sancti est ampliar aliis. Cam. Nempe a pluribus audiverim,
quondam universitatem plenam fuisse modernorum dogmatibus. Barl. Sic est, et adhuc
seniores magistri, maxime de natione Suevorum , moderni sunt (hienlit wäre, da
von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevista" erklärt, s. Anm. 65); sed
scholores non habent inetinationem ad ipsos. Cam. Quid autem de via dices vel doc
toris magni vel subtitis? Bart. Nihit; nam qui Albertum sequuntur, pauci sunt, tres
tantum quatuorve magistri Coloniae promoti, et totidem, qui fortasse Scotum sequun
lur; sed parva est eorum audientia.
190 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Anm. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann os). Die Facultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer Kichtung, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte09); der hohe Hath der Stadt
aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden , bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanen70),
bis auf Wunsch heider Seiten i. J. 1 492 eine Vereinigung zu Stande
kam71). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiell vor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken 72).
Freiburg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Befehle des Erzherzogs Sigismund , in Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren73). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien , sowie auch zwei getrennte Bursen 74).
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in
zwei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J. 1478) entgehen zu
können7"). Bemerkenswert!l ist, dass Leipzig und Greifswald von
68) S. Witli. Visclier, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 ff.
69) Eilend. p. 144: Consulunt in omni fidelitale domini de unieersitate pro bono
eiusdem, quod procurare turaverunt, et avisant, quatemis Busitiends eivitas in uniformitate
viae cántenta sit, quod, si eis moderna minus quidem ploceat, magis suadent
antiquum acceptandam, quam ambas simul iungendas.
70) Ehend. p. 146 u. 166 f.
71) Compactata unionis magistrorum facultatis artium studii Basitiensis tam
modernae quam antiquae viarum ex utraque parte susccpta et stipulota. Ebend.
p. 140.
72) Nemlich in den Statuten v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Or
ganen nur Petrus Hispanus , Tract. I. u. IV , hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsilius aut i'etrus Hispanus" (ebend. p. 179; vgt. Abschn. XX, Anm. 615
am Schl.)
73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Lndw.-Univers. zu Freiburg i. Br.
(1857), I, p. 60: Cum praediclis etiam nuntiis nostrae Universitatis Dominus i'rinceps
quandam Missivam misit, in qua sua Serenitas vult, ut universitas viam realistarum
assumat. Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich
tungen in der Ueberschrift (p. 61) zu „In via Nominalium" hinzugefügt wird „seu
Scotistarum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. 62 die Uebeischriften
der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via Neoterieorum
(Nominalium , moderna via)'' und andrerseits „In via Scotistarum (Reatium) ; denn
dass die Scotisten wirklich zn den antiqui gehörten, wissen wir nun schon längst
(s. Abschn. XX, Anm. 595 u. 616).
74) S. Klüpfet, Gesch. u. Beschr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 ff.
75) Rotmar u. Engerd , Annales lngolstad. Acad. brsggbn. u. fortgesetzt von
Mederer, Vol. I, p. 7u: Verum cumin cadem facultate et antiquorum et modernorum
via habealur ideove ex buiusmodi viis inter studentes differentiae suboriantur , volumus,
quod facultas habeat duo eonsitia, unum de antiqua, alterum de via modeñia ;
itaque ad quodlibet eorum omnes mugistri eiusdem viue universitalique incorporait,
et nulli alii, reripiantur. Gelegentlich der Schlichtung dieser Differenzen und der
Erneuerung der Einheit des Decanales sagt Rotmar (er starb l. J. 1581) ebend. p.
16: Duae tum temporis erant apud lngolstadienses pliitosophorum sectae, una rea
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 191
all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh
rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facullät
dieser beiden Universitäten durch die dankenswerthesten Bemühungen
zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind76), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua" oder „via moderna" überhaupt gar
keine Verwendung fanden. Und wenn auch hei Greifsvvald einmal im
Jahre 1480 von einer discordia der philosophischen Facultät die Rede
ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen
über Differenzen des logischen Unterrichtes wallet, sicher nicht auf der
artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort78) als auch in Leipzig79)
die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam unbewusst
in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fall gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschäftigung mit anderen Controversen 80).
lium, altera modernorum seu nominalium, ul arbitror; divisi igitur inter se quotidiar
n/s digtadiabantur contentionibus . ut in apertum schisma evaderent ete. Nähere
Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians-
Universität zu Irigolstadt-Landshut-Münclien" finden, deren Veröffentlichung auf die
vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichle
der Münchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 ff. u. 750.
76) Für Leipzig durch Fr. Zarncke, die Statutenbücher der Universität Leipzig
ete. 1861 ; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. Univ. Greifs
wald. 1857. *
77) Bei Kosegarten, II, p. 192: Notabitis insurrex.it discordia in facultate artium
super ditigentia et modo doctrinandi , unde .... rector praecedens petiit ab universi
tote praesidentiam in facultale artium cum certis magistris sibi convenientibus ; ipse
vellel (acere factum in facultate et introducere novum modum proficuum scholoribus
istius facultatis in moribus et doctrina; quod ita factum est. Die Sache scheint
allgemeinerer Art gewesen zu sein.
78) In den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.
3u9 f.) behufs des Examens Petrus Hispanus und Aristoteles genannt, sowie l. J.
1474 (ebend p. 223) Pava logicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber
der Bibliothek der phi). Facilitât v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein
ander: Aristoteles, Aegidius, Bundanus, Thomas, Marsitius und Dorp.
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, 1436, 1449, 1471 (s. b. Zarncke
a. a. 0. p. 311, 327, 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccataureats-
Examen Petrus Hispanus und Aristoteles, hingegen zum Magister-Examen die
aristotelische Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem
Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. Ira J. 1476 (ehd.
p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His
panus, bes. von den Parva logicalia, uud vom aristotelischen Organen die Rede ;
l. J. 1499 (ehd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge
gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt ans früheren Statuten aufgenommen , und
l. J. 15(17 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schriften Cicero's hinzu.
Sonach scheint man allerdings in Leipzig kein Ucbermass in „moderner" Logik
getrieben zu haben und allmälig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten
zu sein.
80) S. Monumcnta historica universitalis Carolo-Ferdinandeae Pragensis, 1831i;
dort- finden wir in den Facultäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „imtiqui—
moderni" . wohl aber Petrus Hispanus und das Organon (I p. 48, 56, 76,
83, u. II, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (I, p. 82 u. 91). In den
Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Stieitigkeiten (II, p. 133 ff.).
192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles Compendium der
Logik heraus 81), in welchem die Verfasser sich grundsätzlich über den
Begriff „moderni" äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen
jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach
bloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio materialis) unter
Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als
Eklektiker bekennen , welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus , dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,
d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede-
Ausdruck , hingegen secundär um die dadurch bezeichneten objectiven
Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, «s
primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung
zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen 82).
So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.'
aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernorum summutae logicales cum notabitibus topieorum ac disputatis
elenchorum librorum ex Aristotele , Boethio , bealo Augustino , Marsilio et ab aliis
subtitioribus sentehtiis, viris doctissimis, fideliter enucleatae ac a magistris collegii
Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.
Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.
82) In d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras, quos inter phitosophantes modernos
appellemus, scire debes, quod modernos artistas dlcimus non, quos quidam vani, invidi,
mendaces, perversi ac ignari irrisores. Non itaque eos censemus moder
nos, qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium conversantes oui
sua documenta in scriptis nobis relinquentes nonnisi de terminis ac de nominibus loquantur
el minime (ut stolidissimorum falsissimum iudicium evomam) de terminis
nonnisi materialiter, non significative, sumptis mentionem faciant dumtaxal (so hatte
allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. 601 u. 611), quoniam pre
fecto talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac tolo
nostro reperti sunt secuto Sed revera modernos phitosophantes nominamus eos,
qui tanquam ex singulis ftoribus apes ex doctissimis probatissimisque scripturarum
ac veritatis scrutatoribus uberiora, utitiora melioraque ceteris rescisis colligunt, Uli
in praesenti factum est a nobis, cum imitali simus Boethium, Augustinum
ac eximium doctorem Marsitium Aristotelemque inter gentites, saltem in
quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei declinare, et qui in logicis artibus,
quae Boethio auetore (s. Abschn. XII,* Anm. 76 u. 82) de sermone tractant, i.
e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principaliter, de
sermonum vero significatis nonnisi accessorie considerationem faciant, sieque asserant
considerandum fore, sed in scientiis ac artibus realibus, ul in quadrivio ac naturali
moralique phitosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser
monum partes significatis principaliter, de sermonibus nonnisi accessorie mentionem
fieri , non modo non ambigunt , imo sic debere fieri bene arbitrantur ac docte praecipiunt
nec aliquam praeier signa ad plocitum et naturaliter significativa universalitatem
proprie dictam admittendam arbitrantur, hos dicimus vere modernos. Antiqui
vero phitosophantes, qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpalo gaudere videntur
atque volunt, qui et quales esse velint, corum relinquimus arbitrio et benevolentiae.
Ñon autem dubitamus, \quin scientiae et artes per additamenta in dies creverint
et crescant.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 193
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsaehen entsprechende
Bezeichnung der zwei Parteien ist „antiqui'' und „moderni", welch letz
teres Wort auch durch „lerministae" ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomistisehe und
scotistische Litteratur anschliessen ; moderni hingegen sind jene , welche
der an Occam anknüpfenden Strömung folgen und hiedurch bei einem
übermassigen Betriebe der proprietates terminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, Insolubilia, Obligatoria, Consequentiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des
Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Parteistellung
durch die Worte „reales" und „nominales" bezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem Sinne zulässig,- in welchem man auch von
scientiae reales und scientiae sermocinales sprach ss), d. h. die antiqui
beschäftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
Disciplinen (Metaphysik , Physik , Ethik) und schätzten daher jene Theile
der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar
holen (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver
weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Wert
formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war
es, dass die Einen den Sprachausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses Thalbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Perfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisteu (s. bes. Nigri, Anm. 264 ff., aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einem
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anseimus mit Roscellinus verfahren war ; perfid ist
es , wenn die Thomisten in ihrem pfäffischen gegen Occam gerichteten
Ilasse nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„für die Logik" nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien
gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen s4). Für eine richtige Auffassung der
Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört So);
und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums. die Universalien überhaupt nicht die brennende
Tagesfrage wafen, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er
werben , oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie
83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583 u. 608.
84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die
gebornen Vorläufer der Jesuiten waren, einen unheimlichen und widerlichen
Eindruck.
85) S. Anm. 66.
Pbanvl, Gesch. IV. 13
194 XXII. Antiqui und Moilerni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgehrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, hei den Worten „antiqui — moderni" zu ver
bleiben und die Begriffe „Realismus — Nominalismus", welche nur durch
den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt kamen, zu ver
meiden.
Aus dem Umstande aber , dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes, nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten ; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotistcn, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu
Occam hinüberleiteten , so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „terministische Scotisten"
oder als „scotistische Tcrministen" bezeichnen können.
Zunächst nemlich begegnen wir in jener Zeit, bei welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Scotismus
als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nico laus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topica" verloren zu sein scheint86), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen87), einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein be
grenztes und doch zugleich unabhängiges Wesen , insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (contrahibilitas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet88). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „ens" zu fassen sich
bemüht89) und den nemliclien grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei lohannes Anglicus (s. Anm. 97) , f. 44
r. B.
87) Habes Nicholoi Bonetti viri perspicacissimi quattuor volumina: Metaphysicam
videlicet, naturalem phylovophiam , praedicamenta , nec\non theologiam naturalem.
Recognita nuper per Laurentium Venerium ete. Am Schl. Venetiis per
Bonetum Locatellum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De subicciis immediate contentis sub natura, quae sunt decem
prima genera, perscrutandum est Substantia est ens limitatum in se indepen
dens et dependentiam cuiustibet accidentis , quantum est ex se, terminons Ipsa
est prior omni accidente triplici primitate , sc. origine, natura et perfectione
(v. B) Termini contrahibititatis substantiae sunt ipsae differentiae divisivae et constitulivae
Quaedam sunt materiales, ut differentiae individuales contrallentes ipsam
substantiam ; contrahibitis est namque substantia per liaecccitates ad propria individua,
in qua immediate descendit. Aliud genus contrahentium sunt differentiae essentielles
el quidditativae , quae immediate contrahunt substantiam et se liabent ad ipsam suo
modo sicut forma ad materiam.
89) f. 78 v. В : Quantitas est ens dependens , quo aliquid est mensurabite vel
mensurans ; quantitas per se continetur sub natura et ente. f. 81 v. B: Quntitus est
XXII. Bonetus. Petrus Thomas. ' 195
Relation90), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien91) verwerlhet,
flicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz
besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.
Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De
conceplu enfis" geschrieben haben muss92), verfasste eine kleine Mono
graphie „Formalitales" 93) , wobei er dieses uns schon längst bekannte
scotistische Thema (s. bes. Abschn. XIX, Anm. 529 !f.) derartig ver
wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilung der distinctio anknüpft94), um hier
auf das Wesen der distinctio rationalis, formalis, realis, essentialis, se
totis subiective, se totis obiective zu erläutern 95); auf die Kategorien
ens limilatum absolutum a termino, secundum quem qualiu dicuntur; forma namque
indistincta et unita subiecto communient sibi suum affectum formalem, qui non est
aliud quam ipsa forma participata; non euim oriuntur et pullulont effectus formates,
cum non distinguante ab ipsa forma, nisi dicas , quod album signifieet utrumque el
subirelum et formam.
90) f. 82 v. A : Retatio est ens duplici esscntiati dependentia dependens ,
sc. ad fundamentum el ad terminum. Per unam convenit cum aliis accidentibus, ....
sed per secundum differt ab accidentibus absolutis (s. b. Antonius Andreas, Abschn. XIX,
Anm. 484) Relotio essentiatiter dependet a subiecto dependentia distincta realiter
a se ipsa, vel saltem quidditative et formaliter (f. 83 г. A) Quia retatio fun
damentals , ut mobititas vel risibititas, est aliquid positivum extra animam, cum sit
demonstrabais de eo , cuius est, ergo el retatio reatis formaliter erit quid positivum
extra animam (f. 85 r. A) Relotivum aliud est secundum esse, aliud secundum
dici; nec est eadem divisio cum itia, quando dicitur , quod retatio alia realis alia
ralionis, quia scientia est relotivum secundum dici et tamen realiter refertur áü
scibite.
91) f. 85 г. В: Actio est ens, quo producens formaliter' aliquid producit in
esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo itlotum ab agente el primo ab actionc t.
89 r. A: Situs est ens limitatum, quo formaliter tocalum se habet in loco taliter.
(B) Quando est ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore
in tempore Ubi est ens limitatum, quo locatum formaliter est in loco indistans
seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum, quo formaliter aliquis
dicitur 'habere aliquid vel haberi ab aliquo.
92) Gleichfalls bei lohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei Nuciarelli (s. Abschn. XIX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.
94) f. 30 v. A: Praedicamentum potest accipi duobus modis; uno modo logice,
prout nominal seu importat secundam intentionem ; alio modo metaphysice , prout no
minal primam intentionem, quae substernitur secundae tanquam fundamentum reta
tioni Eorum, quae distinguuntur, quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero
ex natura rei Eorum, quae distinguuntur ex natura rei, quaedam distinguun
tur formaliter, quaedam realiter, quaedam essentialiter. . r. .. Distinctorum essentia
titer quaedam distinguuntur se totis subieclive, quaedam se lotis obiective.
95) f. 30 v. B: Ralione distinguuntur per actum intellectus possibitis collectivum,
sieul diffinitio et diffinitum logice toquendo Distinguuntur ex natura rei
praecise, quorum distincta dependent praecise ex propriis rationibus lerminorum,
ut lopis et homo Formaliter distinguuntur, quaecunque ita se habent, quod
unum ultimate abstraclum non includit quidditative reliquum, sicut patet in divinis.
(f. 31 r. A) lita distinguuntur realiter, quaccunque ita se habent, quod quodtibet
est formaliter positivum et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inclu
dit aliud nec de eo potest vere et affirmative praedicari (B) lita distinguuntur
essentialiter, quaccunque ita se habent, quod uno existente aliud non existit seu non
oportet existere, ut homo el angelus Illo distinguuntur se totis subieclive,
quaccunque ita se habent, quod realitates eorum sunt distinctae numero vel individua
ls*
196 XXII. Petrus Thomas. Joli. Anglicus. Ant. Sirectus.
zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der
distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten hei allen Kategorien
ihre Anwendung finden 9e).
Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver
fasser eines Commentares zu des Scotus Quaestiones de universalibus 97).
Er war lediglich Scotist 9S), benützte aber zu seiner casuistisehen Exegese
die gesteigerten Mittel der neueren Logik , besonders häufig die Lehre
von den Consequentiae , und schloss sich hauptsächlich an Antonius An
dreas und Franciscus Mayron an, so dass er in principiellen Fragen Nichts
bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheil zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumblelon umi
Alington99), benützt aucli den Sprachgebrauch „antiqui — moderni" als
einen völlig reeipirten lü0), und berichtet sogar, dass es neben den Scotisten
auch specielle Parteigänger gab, welche „Mavronisten", und solche,
welche „Bonetisten" hiessen1ü1), — ein deutliches Analagon zur Spal
tung in Albertisten und Thomisten.
In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung
mit den scotistischen Formalitales, welche zunächst Antonius Sirectus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machte102). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo
liier, ut Petrus et Bernardus Illo distinguuntur se lotis obiective, quae
non conveniunt in aliqua una realitate seu ratione quidditativa , ul ens et
bonum.
96) f. 31 r. B: Omnia praedicamenta distinguuntur ex natura rei (v. A)
Omnia praedicamenta distinguuntur formaliter (B) Omnia praedicamenta distinguuntur
realiter Omnia praedicamenta distinguuntur cssentialitcr (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiective (В) Praedica
menta non distinguuntur se lotis obiective.
97) Expositions fratris loannis Anglici super quaestionibus universalium Scoti.
Gedruckt bei Quaestiones Scoti super universalibus, praedicamentis et perihermeniis .
Venet. 1492. fol.
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selbst berichtet (f. 61 v. B),
die Universität Bologna.
99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati D.umbuldon, qui
posuit, quod ignis polerat esse frigidus manendo sub sua forma substantiali', quem
deridet et reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedica
mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio formae).
Bei Pitheus, De itlustr. Angl. script (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein hhannes Dumb let onus und p. 729 ein Robertas Al ingto n us
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Johannes Anglicus citirt : Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich
Göthals und Paulus Venetus.
100) f. 77 r. B: Non toquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secun
dum opinionem propriom, sed aliorum, ut Thomae, Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)
el aliorum antiquorum, sieul etiam faciunt artistae tempore modernorum.
101) f. 66 v. A: Uta mea solutio capietur maxime a Bonetistis et
a Maronistis et Scotistis.
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrh.':
Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst Hibernicus s. 1. s. a. 4. und Lyplzick,
1505. fol. Formalitates de mente Scoti, nebst Hibernicus und Brulifer, Venet. 1051 [sie,
statt 1501]. 4. Insigne formulitatum opus ete., nebst Brulifer und Commenter des
XXII. Ant. Sirectus. 197
distinctio formalis stattfindet, zugleich distinctio realis besteht103), und
nachdem er dann mit sichtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie
dene Eintheilungen des Begriffes „ens" vorgebracht 104), führt er die ver
schiedenen Arten der distinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be
treffenden identitas an, nemlich: ratione 105), ex natura rei 106), forma
litert01), realiter 108), essentialiler 109), se tolis subiective 110) , se totis
obiective 1 1 1) ; zuletzt gibt er praktische Massregeln , wie bei jedem Be-
Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hiberuicus, Viennae 1517. 4.
Lectura absolulissima in formalitates Scoti mit Commenter des Joh. Vallo, Paris.
1585. 8. u. Venet. 1588. Quinque itlustrium auctorum formalHatum libelli, nebst
Hibernions, Brulifer, Trombeta u. Laurentius Brixiensis, Venet. 1588. 8. Expositio
iñentitalum et distinctionum Sirecti auclore Francisco Arretino, Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli").
103) p. 1: Cirea formalitates doctoris subtitis Scoti quaeritur, utrum itia, quae
distinguuntur formaliter, distinguantur realiter. Et arguitur , quod sic Quae
distinguuntur ex natura rei, sunt distineta realiter Sicut se habet res subiecti
ad formalitatem subiecti, ita se habet res propriac passionis ad formalitatem propriae
passionis Si itta, quae distinguuntur formaliter, essent idem realiter, tunc ab
uno et eodem sumerentur unitas et pluralitas Quaecunque distinguuntur quid
ditative, distinguuntur realiter et essentialiter Quaecunque distinguuntur numero,
distinguuntur .realiter Nisi itia, quae formaliter distinguuntur , distinguerentur
realiter, tunc formalitas non esset prineipium sufficiens distinguendi aliqua realiter.
p. 7: In oppositum arguitur ete.
104) p. 9: Ens dividitur in ens reale et ens rationis; (p. 12) in substantiam
et accidens ; (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quid; (p. 16)
ens sumitur uno modo transcendenter, alio modo transcendentissime , i. e. aequivocum
quacunque aequivocatione ; (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi
tum; .... (p. 20) in ens necessarium et ens contingens ; ..... (p. 21) in ens independens
et ens dependens (vgl. Anm. 88).
105) p. 26: lita sunt idem ratione, quae habent eundem conccptum omnino indistinctum
a parte rei et etiam indistinctum a parte mtellectus. . . . Illo distinguun
tur ratione, quae distinguuntur per actum coltativum mtellectus praecise.
106) p. 33: lilo sunt idem ex natura rei, de quibus duo praedicata opposita
secluso opere coltativo intellectus verificari non possunt. ..... lilo distinguuntur ex
natura rei sive modaliter, de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria
secluso opere intellectus verificari possunt.
1О7) p. 59: Idem formaliter includit itlud , cui sic est idem, in ratione sua
formali et per se Ilta distinguuntur formaliter, quae habent aliam et aliam formalitatem,
quorum neutra alteram includit in ratione sua formali et per se.
108) p. 69: lita sunt idem realiter, quae sic sc habent, quod unum non potest
esse sine alio, seu unum est impossibite separari ab alio absque contradictione
(p. 72) lita sunt distincta realiter, quae sic se habent disjunctive, quod unum potest
esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud produclum, vel quae sunt in
pluribus rebus realiter distinctis.
109) p. 75: Ilia sunt idem essentialiter , quae identificantur realiter uni essenliae
singutarissimae Itlo distinguuntur essentialiter , quae habent diversas na
turas sive essentias realiter distincta s, vel quae non concwrunt ad rationem intrinseçam
el essentialem alicuius.
110) p. 77: Ilia sunt idem se totis subiective, quae quidditative conveniunt in
aliqua realitate potentiali el contrahibiti per realitates differentiae Ilia di
stinguuntur se totis subiective, quorum realitates non possunt simul esse per modum
informantis vel per modum informabais vel per identitatem realem.
111) p. 79: Jfia sunt idem obiective, de quibus potest praedicari aliquod praedicalum
quidditative , sive itlud sit limitatum sive transcendens sive dical realitatem
potentialem sive non Ilta distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest
praedicari taie praedicatum quidditative.
198
XXII. Ant. Sireetus. Brulifer. Tinctor.
griffe die verschiedenen distinctiones und identilates nebst deren wech
selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können112).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru
lifer (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalilales iuxla
doctrinam Scott" auf113). Indem er neinlich die Reihenfolge bekämpfen
will, in welcher hei Sirectus die verschiedenen Arten der distinctio sich
bedingen sollen114), polemisirt er gegen die Stellung der distinctio ex
natura rei und insbesondere der distinctio se totis obieclive und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis
und der distinctio formalis im Sinne des Scotus zu behaupten und zu
letzt nur zwei Arten der distinctio, nemlich nur formalis und realis,
als berechtigt zuzulassen115). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservaliven Scotisten
geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Reihe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nicolaus
Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commenter
zu Petrus Ilispanus in Tübingen Aufnahme und Benützung fand116).
112) p. 80: Pro complemento huius quaestionis dividendo in duas partes
sic procedam : in prima dabitur modus venandi distinctiones et identilates, in secunda
dabitur modus inferendi unam distinctionem et identitatem ex alia.
113) Gedruckt in den oben (Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.
Venet. 1501, 1514, 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab aliquibus formalizantibus doclorem subtitem, ut asserunt, sequentibus
ponuntur seplem modi distinctionum , quibus e converso correspondent
seplem modi identitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectus) Ex
his inferuntur coroüaria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et
penultima arguit omnes alias praeter ultimam et sic ascendendo usque ad primam,
non autem e converso; secundum, quod identilates non sic se inferunt, sed
opposite modo se habent, quia prima arguit secundam et secunda tertiam et sic de
scendencia.
115) p. 97: Sed ista opinio, licet sit multum communis et famosa apud mullos
Scotistas , videtur tamen continere multa falsa , nec sequitur doclorem subtitem
Arguo , quod nullo sit distinctio ex natura rei minor distinctione formali , et quod
distinctio ex natura rei non potest stare cum identitate formali. ... p. 102: Distinctio
una in intelleclu est penes diversos modos coneipiendi idem obiectum formale , et hoc
sire conetpiendo grammatice , ut „homo" et „hominis", sive logice, ut „Aoтo" et
„humanitas" p. 106: Sequitur contra eos, quod superius et inferius distinguantur
formaliter, simititer lotum et partes, diffinitum et diffinitio, elsi solum di
stinguuntur ex natura rei p. 109: Sequitur, quod corpus et anima simul unita
non distinguerentur se totis subiective, nec etiam homo el albedo sua. . p. 1 10 :
Arguo , quod distinctio sc totis obiective non inferat omnes alias nec sit maior omni
bus aliis , quia risibite et flebite distinguuntur se totis obiective, simititer risibite et
homo, et tamen non distinguuntur realiter p. 112: Distinctio realis et essentialis
non inferunt distinctionem formalem ldentitas rutionis non infert omnes
alias identilates p. 113: Praedicamenta sunt idem ratione et tamen non sunt
idem realiter neque esscntialiter aut saltem formaliter p. 117: Sicut cum iden
titate reali stat distinctio formalis, ita cum identitate formali stat distinctio realis
et essentiolis. ... p. 118: Non sunt ponendae necessario nisi duae distincliones praecedentes
omnem actum intelleclus, sc. distinctio formalis et distinctio realis , quorum
prima est minor el immanifesta , secunda autem, quae est realis et maior et
manifesta, est distinctio rerum p. 124: Distinctio sc totis subieclive aut est
distinctio formalis aut etiam aliquando realis naturarum seu suppositorum.
116) Dicta tinetoris super Summulos Petri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel
blattes steht: Hoc pereelebre opusculum secundum subtitissimi docloris iohannis Scoti
XXII. Tinetor. Brieot und Georgius Bruxellensis. 199
Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 11 7), folgt
er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik
völlig dem Scotus115), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dorbellus
auf, verbindet aber zugleich mit Wiederholungen aus Scotus einige
occamistische Grundsätze und lässt sich sogar auch durch den Ciceronianismus
des Boelbjus leiten119). Bei den Exponibilia fügt er -nach
Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „ita,
fere, vix, vicissim, semper, cesso, fit, generatur" 120), und die Insolubilia
entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly121), sowie die Obli
gatoria aus Albert v. Sachsen 122).
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren
schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseilig aufeinander bezieht, nem
lich Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compitatum est Ab eximio viro sacrae theologiae baccalorio formato Magistro
nicoloo tinctoris de guntzenhusen quondam In alma universitale parisiensi regente ac
scotisaute sub titi plurimum. Am Schlusse: Finitum est et completum Hoc super Ma
gistro Petm hyspano Tinctoris commentum per peritos almae universitatis tübingensis
magistros correctum per me Michalielem gryff Civem rüttingensem. 1486. fol.
117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen
Organon (s. Anm. 25S) hat den Titel: Elucubratio commentaria in veterem Aristolelis
artem ex non paucis perspicacium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque
divi Aquinatis Tliomae dictis conformium commentariolis in unum volumen re
daría (Colon. 1503. fol.), und ebenso der zweite Theit : Elucidatio doctrinalis in
quatuor libros logicae novae Aristotelis ex variis .... Versoris et Tinctoris ceterorumque
divi Thomae Aquinatis positionibus conformium .... congesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinetor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nnr zu
den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Rectamen zu gehören,
zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinetor überhaupt sich
mit dem aristotelischen Organon schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.
124—126 u. 463.
118) In der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo
famosae opiniones, quarum prima est beati Thomae dicentis, quod argumentatio est
subiectum (s. Abschn. XVII, Anm. 370 u. 487) Alia opinio est doctoris subtitis
dicentis, quod subiectum est syllogismus (Abschn. XIX, Anm. 93); cuius ratio
est u. s. f., d- h. Tinetor schliesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.
Anm. 5-8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Unheites
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam die Dreitheitung der Rede in mentalis, vocalis,
scripta, und schliesst sich hinwiederum bezüglich der Universalien und der Häcceität
des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff
einer „quidditas contrahens" an Bonctus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs
des Syllogismus in Benützung der Begriffe indicium und inventio zu. Boethius zu
rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offredus (Anm. 42).
120) Am Schlnsse des Tract. VIH (d. h. der Exponibitia): Praemissis syncategorematibus
, de quibus Petrus Hispanus determinat, restant aliqua, de quibus nunc
est determinandum Dictio „ita" et „sicut'1 denotat convenientiam itlorum, inter
quae comparut (vgl. Marsitius', Abschn. XX, Anm. 423) Syncategorema „fere"
dicit accessum ad terminum ct negat pervenientiam ad Шиm Dictio „vix" significat,
rem verbi inesse subiecto , sed cum difficultate Dictio „vicissim" significat
interemtionem actus, cui adiungitur Dictio „semper" tantum valet, sicut
„in omni tempore". ... Propositiones de hoc verbo „cesso" codem modo exponuntur,
sicut propositiones de „desinit". ... Propositio de verbo „fit, generatur, producitur"
et aliis aequivalentibus exponitur copulotive (vgl. Peter v. Ailly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465—476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
200 XXII. Bricot und Georgius Bruiellensis.
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen
.,Textus abbreviatus logices" geschrieben zu haben 123), worauf er wahr
scheinlich erst seine Quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess124);
den Textus abbreviatus aber commentirte Georg v. Brüssel , und zu
diesem Cnramentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde m). Ein ähnliches Verhältniss besteht bezüglich des Petrus
Hispanus , zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen , als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen" Richtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein, wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 12 7).
Betrachten wir zuerst den Textus abbreviatus, welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit
123) Textus lotius logices per magistrum Thomam Bricot abbreviatus et per eundem
novissime emendatus. Basiteae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelbtatt: Incipiunt logicales questiones subtites ac ingeniose super
duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nominalium
usque ad apicem eins plurimum accomodatissime. Am Schl. : Finis Qucstionum
Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticornm aristotelis. ... Parisius per
Guitlermum de Bosco. 1494. 4. Die buchhändlerische Empfehlung speculirt sonach
auf die Modernen.
125) Cursus optimarum quaestionum super totam logicam cum interpretatione
textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des
Bruxcllensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem emendate
[sic]. S. a. s. I. fol. Wörtlich den nemlicheti Inhalt hat: Expositio magistri Georgii
Bruxcllensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti lextu de novo
inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiusris fine libri odditis. Lugdnni
1504. fol. (nach letzterem Druck* citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke von „via modernorum'1 spricht, giht uns einen Wink zur
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler-Rectamen nöthig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit <&, Ж bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot's. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus
der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii, Versoris,
Porphyrii, ceterorumque phitosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Brnxell.) eestiganda
flumina docens, cum omnium nominalium viventium est gemma ete. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales"
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoff
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und
weder Buridan noch Marsitius noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venctns oder
dgt. die allgemein leitende Grundtage bitden; wohl hingegen werden wir occamistische
Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der scotistischen
Basis; s. auch Anm. 141.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. 201
Einschluss des Porphyrius m), so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio medii, welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial- Worten einer spitzfindig formulirten
Technik der Auffindung des Mitlelbegriffes. Im Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grosse Zahl von Compendien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,
Bafenes, Hebare, Gedaco, Gebali", für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereits umlaufende Schul-Tradition Bezug genommen
ist129); d. h. wir bezeichnen somit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tartaretus
und bei Dorp, Anm. 165 f. u. 359). — Die Quaestiones ßricot's
zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hauptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,
und hierüber verschiedene Dubia nebst ihrer Lösung folgen. In der
Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
nolitia intuitiva u. dgl. 130), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme131).
128) Beachtenswerth ist, dass Gitbertus Porretanus nicht beigezogen ist, wäh
rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten stets in das Organen aufge
nommen wurde.
129) Expositio ete. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche
aus Aristoteles excerpirt sind (s. Abschn. IV, Anm. 588 ff.) , folgt ohne vorher
gebende Nennung der sogleich anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Quando
istae litterae A, E, I , O ponuntur in tertia sylloba, significant, qualis el quanta sit
conclusio infcrenda Quando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda
syltaba, tune A significat praedicatum et E subiectum. Et potest quaelibet ist arum
Щeгaгum poni cum tribus consonantibus; A cum В, C, D, et tunc В significat, quod
medium debet esse consequent ad praedicatum, С vero, quod sit antecedens, D, quod
sit extraneum; simititer E ponitur cum F, G, H, et tune F significat, quod medium
debet esse consequens ad subiectum , G vero , quod sit antecedens , П vero , quod sit
extraneum. Ut patet per hos versus:
E subit; F sequitur, G praecedit, И sit extra;
Praedicat A ; В sequens, C Ad concludendum universalem affirmaptriaveacmedistu,meDndsiutmexesttram.edium, quod sit con
sequens ad subiectum et antecedens ad praedicatum ; et hoc demonstratur per Fecana.
Ad concludendum particulorem affirmativam in Darapli , disarms el Datisi sumendum
est medium, quod sit antecedens ad utramque extremitatem, ut palet per
Cageti Ad concludendum universalem negativam in Cctarent vel Cesare sumendum
est medium, quod sit extraneum ad praedicatum et consequens ad subiectum, ut
palet per Bafenes. Si vero debent concludi in Camestres, medium debet esse extra
neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per Hebare Ad inferendum
particutarem negativam in tertia figura oportet medium et.te antecedens ad
subiectum el extraneum ad praedicatum, ut patet per Gedaco . Ad inferendum
particutarem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et
consequent ad praedicatum. ut palet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschn. XX, Anm. 363.
202 XXII. Bricol und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Bruxellensis den Textus abbreviatus commentirt,
zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von logica naturalis, usualis und artificialis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Scotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den scotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen
hinüber, da die Logik sich wesentlich um *den terminus „argumentatio"
drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam's Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre133),
sowie er die terministische Dreigliederung „mentale, vocale, scriptum" 134)
auch auf die Universalien anwendet135), während er daneben wieder die
sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmt136). Bei den Erläu
terungen zu De interpr. zieht er wie Dorbellus die significatio , jedoch
mit Benützung Neuerer, bei137), und bezüglich der inventio medii hält
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch 138). In
seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein
mal eine Partei-Polemik , sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes 139). Gelegentlich der appellatio kommt hier nach Buridan's
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die
appellatio rationis in Betrachl 140). In Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ex-
132) f. II r. B: Logica naturalis est ipsa anima existens in corpore bene disposito
Logica usualis secundum aliquos est scientia, quae in suo modo procedendi
utitur argumentationibus vel regulis logicalibus; secundum alios est regulo applicata
ad alias scientias tradita in logica artificiali; secundum alios est habitus
genitus ex multis operibus logieae. (v. A) Logica artificialis totalis est scientia
artificialitev docens diffinire, divickre, arguere et per rationes verum a falso discernere.
(B) Haec est scientia ab atiis distincta, quia habet substantivum
attributionis ab aliis scientiis distinctum, i. e. terminum „argumentatio".
133) f. III v. A: Scientia practica est scientia directiva operis existentis in potestate
nostra docens, quomodo sit libere operandum о nobis itlud, quod principaliter
considerat Logica est scientia practica, non specutativa.
134) f. IV r. B: Triplices sunt termini, sc. mentales, vocales, scripti
(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexo quam in
complexo.
135) f. VI r. A : ln proposito est sermo de universali in praedicando, et non de
universalt in essendo vel causando f. VII v. В: Triplex est universale, sc. vo
cale, scriptum, mentale. ..... Omne universale vocale et simititer omne universale men
tale proprie et improprie dictum est accidens; nullum vero est substantia
Universale scriptum est substantia Universalia mentalia sunt incorporalia ;
scripta et vocalia sunt corporalia.
136) f. L: Sex transcendentia dicta sunt, quia nulta praedicamento complectuntur.
S. Abschn. XX, Anm. 599.
137) f. LIX v.; vgl. ob. Anm. 12 и. Abschn. XX, Anm. 459 ff.
138) f. CXXVIII r. A, woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was
„phitosophus", d. h. Aristoteles über Fecana, Cageli u. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen
tare lehten, verantasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu
nehmen.
139) In der mit 3 bezeichneten Ausgabe f. 20.
140) f. 101 v. A: Appeltatio rationis est terminus aeccptus in propositione pro
suo significato iuxta diclionem significantem actum animae.
XXII. Bricot und Georgius Bruxellensis. Faber de Werdea. 203
ponibüia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten
Consequentiae einreiht141).
Aus den Quaesliones, welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden
Commentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons
zunächst eine äusserst spitzfindige terminislische Definition des Univer
sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer
salien erwähnt werden 143), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 251) verbindet144), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete
Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Bricot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine neue
Frage über contingens hinzufügt146), über andere streitige Punkte aber
stillschweigend hinweggeht147). In den übrigen Theilen der Summula
beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen 148). Eine Notiz
über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir
später gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber
de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch„
etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna
gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er
141) f. 117 ff. Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus incompletus univocus non de omnibus
quidditative dicibitis natus verifican de aliquo mediante hoc verbo potest" et de his
coniunctim pluraliter, de quibus divisim singutariter verificatur.
143) f. XXV v. A: Hace est falsa in rigore logicae „Tantum sunt quinque prae
dicabitia", quia plura sunt genera, quam quinque, et plures species, et haec omnia
sunt praedicabitia Haec est vera in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis
„Tantum sunt quinque praedicabitia"'.
144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significandi
distingui, quam penes res significatas (v. B) Secundum Laurentium Vallom tria
sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur
satis probabais f. LVII г.: Non numerando generalissimo habentia modos significandi
mixtos ncc distinguendo inter concretum et abstractum ampliativum et non ampliativum
et casum ab eo descendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier
auf folgt Theologisches über die Trinität.
145) f. LXXXVII v. A: Omnis negatio infinitum cadit supra copulom implicite
vel explicite. Hiedurch soll des Marsitius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei
tigt werden.
146) In der mit 'S bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur, ntrum propo
siciones de contingenti specialiter capto faciant oppositiones, aequipollentias et conse
quents cum aliis modalibus et inter se, — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erörtert wird.
147) So fugt er z. B. zu Tract. II, d h. über die Universalien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste
reien vor, ohne Occam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Sytlo
gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorbringt, ob die Termini der Trinität syllogistisch
zu behandeln seien.
148) f. 97 r. zur suppositio relolivorum, f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur
appeltatio.
149) S. unten Anm. 439.
150) Exereitata parvorum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattes
204 Faber de Werdea. Tartaretus.
sich occaraistisch fiber notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von
distans — indistans aus Albert v. Sachsen151), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. f.152), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Parva logicalia'1 an, dass dieser
ganze die proprietates lerminorum betreffende Bestandlheil der vetus
logica nicht von Aristoteles selbst herrühre , sondern durch „minores
auctores" aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei 153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate
gorien und die proprietates lerminorum an sich speculativ seien 154),
und in gleichem Sinne nimmt er die seotistische Ansiebt über den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beifällig
auf155). Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am
Schlnsse der fleissigen Erläuterung der Summula noch die Consequentiae mit
Einscbluss sämmtlicher Exponibilia an der Hand des Marsilius beifügt 156).
Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des
Scotus Quodlibeta, und war in der nächstfolgenden Zeit ein vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,
gedruckten) Briefe des Johannes Hitler de Dornstetten an den Rentlinger Buch
drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Veröffentlichung des Werkes des
Johannes de Werdea sehnlichst wünscht.
1511 S. Abschn. XX, Anm. 229.
152) S. ob. Anm. 132.
153) Logica nova docel principaliter de tota argumentatione et habet qua
tuor libros ete Logica vêtus agit de partibus argumentornm et habet duos libros
apud Aristotelem (d. h. Cal. n. De interpr.) ; de proprieta tibus autem lermino
rum, sc. suppositione , ampliatione, appellotione, restrictione, alienatione , Aristoteles
speciales libros non edidit, sed alii autores utites tractatus ediderunt ex his, quae
sparsim phitosophlis in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sic edita dicuntur
Parva logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo qnod a minoribus autoribus respectu Aristotelis
sunt edita Diritur autem vetus logica, quia est de partibus ^s. oben
Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pftegte man selbst auf den
Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,
nemlich den 1. пги'ГОг interpr.. den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topik, den 6. mit Soph. El.
154) Principalior pars logicae est practica Et propter hoc aliqui dixerunt,
totam logicam esse practicam, quia finis principalis, in quem tota logica secundum
rectum rationem ordinatur, est opus liberum, sc. arguere ; nec obstat, quod
multae partes logicae in se sunt specutativae, sicut scientia praedicabitium et praedicamentorum
et parvorum logicalium , quia itiac sunt minus principales ad finem principalem
tolius logicae (vgl. bei Occam, Abschn. XIX, Anm. 743).
1551 Tolius logicae subiectum p-rimum primitate principalitatis est argumentatio
(vgl. oben Anm. 132).
156) S. ob. Anm. 141.
157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig
gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. I. s. a.; dann s. I. 1500 u. 1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basiteae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504,
1514, 1591 u. sogar noch 1621.
158) Den Text des Petrus Hispanns enthalten jene Drucke, welche ich
XXII. Petrus Tartaretus. 205
den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi
nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke üherall eine Menge
Dubia auflhürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein
leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich
scotistisch, polcmisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen
die „nominales", d. h. Occamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegenüber159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die formalitates
und bei den Kategorien die transcendentia vorbringt 16ü).
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
composâtis und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen beigezogen101), bietet er in der Syllogistik
Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach
wirkung auf die Späteren bemerkenswerth ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter
scheiden sei, ob der Mittelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der
einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei sie eine selbstständige Figur;
und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten einräumt, die Formen „Bamana , Camene,
Dimari, Vimeno" an 162). Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise
dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich
tiger Schlusssatz gewonnen werde163), und desgleichen aus zwei nega-
Ahschn. XVII, Anm. 143 mit ф —jf bezeichnete (ich citire nach 3); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. 1. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514 u. 1621.
159) f. 8 v. A : Est opinio nomineltem, quae stet in aliquibus dictis ; primum,
quod omnis res est singuloris et nulla est communis in pluribus existens;
secundum, quod omne universale est terminus communis ete., d. h. er exponirt ganz
sachgemäss Occam's Auffassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus
darzulegen (letzteren entwickeil er auch imCommentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 v. В u. 21 г. B.
161) f^51 v. В bezüglich der Urtheite, welche einen casus obtiquus enthalten;
s. Abschn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figUra capitur dupliciter: uno modo lorge, ut est dispositio
trium terminorum sic se habentium, quod medium subiieitur in una praemissarum
et praedicatur in alia; alio modo speci aliter ; quod medium subiieitur in
nutiore et praedicatur in minore Capiendo targe quarto figura non est distincta
a prima, sed continetur sub eqj capiendo specialiter ponende est quarta figura
distincte Quatuor sunt «ЙШ quartae figurae, sc.: Bamana, Camene, Dimari,
Fhneno, et reducuntur ad modos primae figurae per sotam transpositionem praemissa
rum Sota transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene
transpositio praemissarum cum alia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatem
figurarum Ideo modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae
Modi quartae figurae sunt evidentiores, quam modi secundae et teniae, quia ad reducendum
eos ad modos primae figurae paucioribus indigent, quam modi secundae vel
tertiac, quia solum indigent transpositione praemissarum.
163) Ebend.: Ex puris particulei ibus sequitar quinque casibus: (ich führe
statt der tangathmigen Formuliiung nur die Beispiele an, da auch diese altein
schon die Sinnlosigkeit zeigen) „Aliquud animal est Socrates, Aliquis homo est So
20« XXII. Petrus Tartaretus.
tivcn Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der iu
veniie medii zum ersten» Male wirklicli die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke1' (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum" genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur. in welcher die sichtlich hervortretenden Buch
staben A bis H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecana, Cageti" u. s. w. hinweisell t65). Und
crates; ergo aliquis homo cst animat" ., Animal est homo, Asinus est idem ani
mat; ergo asinus est homo" „ Animal est homo, substantia non est animat;
ergo substantia non est homo" „Homo videl omnem asinum; Brunellus est
asinus; ergo brunellum videt homo" „Animal est homo, Asinus est onme ani
mal; ergo asinus est homo" Aristoteles, qui dicit, quod ex puris particuloribus
nihit sequitur, intelligebat exceptis his quinque casibus ; vel potest dici, quod
non intelligebat de particutaritate propositionum , sed de particuloritate medii. Vgl.
unten Anm. 518.
164) 54 v. A : Ex puris negativis sequitur in tribus casibus (ebenso)
„Nullum non risibite est homo, Nullus asinus est risibitis ; ergo nullus asinus est
homo" „Оmnem hominem contingit non esse currentem, Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currens" „Оmnem
hominem necesse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo
aliquid album contingit non esse hominem". Vgl. Anm. 519.
165) f. 59 v: Ut ars inveniendi medium cunctis sit facitis, ptana atque perspicua,
ad manifestationem ponitur sequens figura, quae communiter propter eins apparentem
difficultatem pons asinorum dicitur, licet intellects dictis in hoc passu omnibus possit
esse famitiaris ac intellecta.
XXII. Petrus Tartaretus. 207
wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist
reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen,
den wirklichen menschenbeglüekenden Urheber nennen zu können , so
wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 16B).
Hernach folgt noch im Anschlusse an Occam eine besondere Erörterung
der Schlussweisen aus Prämissen , in welchen ein Casus obliquus vor
kommt lu7). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
im Commentare zu Petrus Hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus erledigt108) und sonach nicht bloss seine sonstigen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,
d. h. tíaralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum, auseinander
setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier
Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
scotistischen Grundsätze unter Benützung der occamistischen Gliederung
in mentale, vocale, scriptum 169), polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das complexum signifieabile des Gregor v. Rimini 17U).
Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietales
lerminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführt171),
benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung
von Memorial- Worten noch weit über dieselbe hinaus. So spricht er bei
der suppositio, — was Spätere nachgeahmt haben — , von einem dop-
Ich darf es wohl dem Leser übertassen, sich jene Memorial-Worte an der
Hand der obigen Erlauterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben
des Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, also in
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta
retus selbst (— das Todesjahr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden
falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke" auch durch zwei Zeugnisse der
nächstfolgenden Zeit bestätigt (s. Pierre Bayle, Dicv. crit.-hist. im Artikel „Buridan"),
welche ausserdem noch eine bestimmtere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Wie. Clenard (Betgischer
Linguist, später Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistoloe, I, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): „Eam portionem dialecticae amplectar, quae est de inventione,
i. e. libros Topicorum, qui ducent invenire argumenta; sum igitur totus in ista
dialectica ; faxit deus, ut Ate feliciter inveniamus medium, non in ponte asinorum, sed
in thesauris Lusitanicis ete." Das andere lesen wir bei dem Satiriker Rabelais
(gest. h J. 1553), Gargantua cl Pantagruel, L. II, C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. H,
p. 237): „О qui pourra maintenant racompter comment se porta Pantagruel contre
les trois cents géants? О ma Muse! ma Calliope, ma Thalie, inspire moy à cette
heure! restaure moy mes esperits! Car voici le pont aux asnes de Logicque, voici le
trebuchet, voici lo difficulté de povoir exprimer l'horrible battaite que feut [aicte'1.
167) f. 61 v. -A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.
168) f. 24 ff.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) f. 50 r. B: Est tractatus parvorum logicalium, in quo determinandum est
de passionibus terminorum; et commvniter assignantur quinque, sc. supponibititas,
ampliabititas, restringibititas, uppeltabititas, distribuibititas, exponibititas.
208 XXII. Petrus Tartaretus.
pelten descensus 172), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine
Menge von Regeln auf173). Besonders aber beschäftigt ihn das Gebiet
der Exponibilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exclusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial- Worte „Dives, Oral, Amo,
Hely" 174); ebenso verfährt er bei den,Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gellen für die bejahenden die Worte „Amale, Idolos, Peccata, Commodi"
175), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vitare"t''6);
desgleichen für die bejahenden Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasci, Simonia, Detrahendo, Tonodore" 177), sowie für die ver
neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigüasti" 178) ; auch bei in-
172) f. 52 r. B: Duplex est descensus, sc. divisivus et arguitivus; divisivus,
qui fit per divisionem, ut dicendo „Animalium aliud rationale aliud irrationate'' ; sed
arguitivus est consequentia formalis , in qua arguitur ab atiquo termino communiter
sumpto ad eius inferiora virtute suppositionis.
173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh
nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. 60 zieht er zur ampliatio sogar „incipit"
bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbitdern Regeln für restriclio (f. 62 г.),
für uppeltalio (f. 62 v.), und für distributio (f. 66 r.) auf.
174) f. 70 r. A: Regutae possunt inteltigi per suas dictiones , intelligendo per
vocales qualitatem et quantitatem propositionum exponentium (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus) :
„Dives" „Orat"
Tantum A est В =:
A est В, et nihit, quod
non est A, est В
subeontrariae
Tantum A non est В =:
A non est В, et omne,
quod non est A, est В
„Amo"
Non tantum A non est В
= : Omne A est B, et aliquid,
quod non est A, non est В
175) f. 71 v. A :
„Amoie"
Omnis homo praeter Socratem currit
„Idolos"
Non omnis h. praeter S. non currit
176) f. 71 v. B:
„Meroris"
Omnis h. non praeter S. currit
„Dogmata"
Non o. h. non praeter S. non c.
177) f. 73 r. B:
„Adamasci"
Omne A, inquantum B, est C
„Simonia"
Non omne A, inqu. В, non est C
178) f. 73 v. В:
„Pentecoste"
Omne A, non inquantum В, est C
„Romipeta"
Non o. A, non inqu. B, non est C
„Hely"
Non tantum A est В ==:
contrariae A est В, et aliquid,
quod non est A, est В
„Peccata"
Omnis h. praeter S. non currit
„Commodi"
Non omnis h. praeter S. currit
„Amodo"
Omnis h. non praeter S. non curr.
„ Vitare"
Non o. h. non praeter S. currit
„Detrahendo"
Omne A, inguantum B, non est C
„Tonodore"
Non omne A, inqu. B, est C
„Rarefio"
Omne A, non inqu. B, non est С
„Vigitasti"
Non o. A, non inqu. B, est C
XXII. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
cipil und desinil sucht er nach einer versinnliclienden Figur m). Auf
einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlnsse noch die Insolubilia
in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen 1S1).
Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia
u. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s. Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Ъ'ecana, Cageti
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputation.es quodlibetares
182).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus" des
aristotelischen Organons 183), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus' Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und
auch die „Eselsbrücke" nebst Fecana, Cageti keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotistischen
Liber isagogicas 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen znsammengefasst wer
den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und successivum.
180) f. 75 f. über differt, Comparativ, Superlativ; f. 77 г. В aliqua notanda
de termino et suppositione ; f. 78 г. В de descensn nach obiger Zweitheitung (s.
Anm. 172).
181) f. 81 ff. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali
täten (possibite, necessarium u. s. w.) werden die Insolubitia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbitd s. Ahschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Galliens, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
um d. J. 1488, und bei loh. Schram, Monopolium der Schweinezunft, geschrieben
in Erfurt l. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittetalter I, p. 51 ff.
u. 103 ff., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. 55 u. 111 die Memorial-Worte
Fccana Cageti Dafenes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, Anginen komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima piteus ysmara gargarus associamus Ignis grando barba cameron datisi bocardu
ferison; wirklich Memorial-Worte können piteus, gargarus und associamus wegen
des „u" nicht gewesen sein, und die Beimengung von datisi bocardo ferison be
deutet wohl nur eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus Porphirii
atque veteris logicae Arestotiiis sieul maximi parisius regentes tradiderunt , mullorum
peritorum opiniones recitantes, finaliter se resolventes ad merttem subtitissimi doctoris
iohannis Scoti ordinis minorum. S. 1. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel) fol. Hiezu
als zweiter Theit : Cursus optimarum quaestionum cum textualibus expositionibus
novae logicae Arestolitis ete. wie so eben.
184) Pars II, f. XI v. B: Prima figura accipitur dupliciter: uno modo lorge, et
tunc est, quando medium subiieitur in una et praedicatur in alia, et itlo modo quarta
comprehenditur sub prima; alio modo capitur stricte et tunc est, in qua medium
subiieitur in maiore et praedicatur in minore, et sie prima figura distinguitur contra
quartam. Sed istam opinionem, quae est Galieni, impugnat Commentator Solum
ponendae sunt tres figurae.
185) Der marktschreierische Titel lautet : Opus, quod Uber ysagogicus inscribitur.
Quia ad doctrinam Scoti, et ad aristotelica logicalia mirabiliter introductorius.
Pbanvl, Gesch. IV. 14
210 XXII. Samuel Casinensis. Molenfell.
letzte nenn er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Eiofluss des Raimundos
Lullus in die Augen springtt86). Hierauf erläutert er in sieben Tractaten,
deren erster über intentio occamistische Färbung zeigt, den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite 187) und phan
tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)
zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist überall die Meinung des Scotus.
Martin Molen feit aus Lievland möchte in seinem Tractatus
obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der Obligatoria in den Schrif
ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen
hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien t90),
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.) etwas ausführlicher posilio und impositio, sehr kurz aber
depositio und petitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
über „dubie positio" und „Sit verum" 1 9 1).
Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf-
Cuius utititas agnoscitur, si benevolas accedas, studeasque diligenter. Nam eins incredibiti
ordine repente nimis quis logicus evadel , ut experientia teste a mullis tarn
probatum est. Qui et et alias liberales disciplinas se noverunt hoc duce libelta evectos.
In quo quidem libelle sunt infrascripti tractatus ete. (d. h. es wird kurz der Inhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediotani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications-
Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt.
186) Ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Raum so ver
schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buch sich in der Münchner Universitäts-
Bibliothek findet. Die erste Figur bedeutet ratio memorandi praedicamenta , die 2.
ratio investigandarum intentionum; beide sind nach Form der arbor Porphyriana ent
worfen; die 3. als Figura universalis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIII, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabitium (mit
R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(8), 6. periermenias (T), 7. modalium (V), 8. Priorum (x), 9. Posteriorum (ï),
10. Topicorum (Z), 11. Elenchorum (NIHIL) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zu
Petrus Hispanus ; in obigem Drucke (Anm. 158) f. 82 v. В ff.
190) f. 84 r. A: Una opinio est, quae dicit, quod tantum tres sunt species obtigationis
, sc. positio , depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulus
Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. Dicendum est, quod sex sunt species obligalionis. XX, Anm. 566 ff.).
191) f. 87 г. В : Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubie.
„Sit verum" est obligatio, qua obligatur respondens ad sustinendum, aliquid
esse verum.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpunkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den Interpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsmittel (Abschn. XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur via antigua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das ßedürfniss
der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien , welche
wahrlich nicht in das Lager der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht.
einerseits den Petrus Hispanus reichlich auszubeuten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über Consequentia , Obligatoria und
Insolubilia in die Schule beizuziehen. So finden wir ebensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commentare
eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertus de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 158 ff.)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden , erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle.
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:
Ecce tibi sim armigeros ac arma bono con 192).
In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edentulique secundus
Tertius Hiace, Purpurea reliquus I93).
Destruit U totum, sed A confirmat utrumque,
Destruit E dictum, destruit Ique modum19*).
Omne necesse valet, valet impossibite nullum l90)
192) In obigen (Abschn. XVII, Anm. 143) Drucken A— W, Y— ©; er erhält
seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigeros und
arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simpliciler,
per accidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch , dass
hier die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheitsformen ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers , welchen wir schon bei
Shyreswood und bei Petrus Hispanus trafen (ebend. Anm. 40 u. 159), gelegentlich
einer Interpolation bei Vincent. Bellov. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae" contradictor, „Post" fit contraria, „Cireum"
Pone subalternam; facietque negatio signum.
193) Oder als Hexameter (in Z—<5) :
Tertius Iliace, sedet Purpurea quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z—6):
Destruit E dictum, sed destruit 1 quoque modum.
195) So in Y—в, вфЗВХ; hingegen in X lautet er:
Omne necessariat, impossibite quasi nullus,
und in Ф, ©, U, 9S:
Omne necessarium, impossibite est quasi nullum.
14*
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Possibite quidam, quidam non possibite non 1*•)
E dictum negat, Ique modum, nihit A, sed U Шum W7).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt:
Possi contingens, impossibiteque necesSe ш).
Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 1 66 ^
werden um Einen neuen vermehrt, welcher lautet:
Ordo subaUernus sit primus sive secundus 19e).
Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit finden wir:
Pos Impos aequi verbo simiti modus impar,
lmpos el Ne dissimiti verbo simiti mo,
Tota dissimiti Pos et Ne sequiparantur200).
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädicamente
mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebend.
Anm. 175):
196) So in Y, »—Й, tt—E; hingegen in X:
Possibite quidam, non possibite quidam non,
und in Z— <S:
Possibite est quidam, quidam non possibite est non.
197) Die Drucke X, S>, © —Я, U haben die sämmtlichen sieben Verse (— ab
gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in z— <5 sind sie vertheitt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann 1 u. 2 nach derselben, zuletzt 5 n. 6 vor Amn. 165. In INS
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlnsse (nach Anm. 166) wiederholt;
Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse betrifft, so sind 1 n. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 u. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.
A bedeutet, dass das Urtheit ohne Negation ist, £ aber, dass die Negation beim
Verbum, sowie /, dass sie beim Modus, und U , dass sie beim Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hievon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheite mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheite A, E,
I, О genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheite Socralem currere est
necesse, S. curr. est impossibite, S. c. est possibite, S. non currere est possibite.
198) Nemlich die Drucke <g$i, *—¡Q, S geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine alchtmetrische
Erklärung der vier Vocale AEW (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fugen <£$£ demselben noch 5 u. 6 der
vorigen hinzu), dessen Sinn an sich ktar ist, insoferne er die Identificirung des
possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impossibite und des necesse ausspricht.
199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke <5, S— ß, I enthalten
(am Schtusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso erklärlichen als un
nützen Vers. In SR— X, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für
primus.
200) In SR— SE, welche am Schlnsse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei Verse sind im
Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen Pos[sibite], lmpos[sibite],
Ne[cesse], aequi[parantur] und mo[do] bedenkt.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213
Tempore, natura prius, ordine, die, et honore
Causam causato dieimus esse prius201)#
für simul (Anm. 176):
Tempore dico simul, quorum generalio nunc est,
Quae convertuntur, dieimus esse simul,
Suntque simul species genus unum condividentes 202) ;
für motus (Anm. 177):
Äuget, diminuit, corrumpit, vel generatur,
Alterat et mutat, sic per loca multa vagatur,
Sex istis motus dicitur esse modis 203) ;
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218):
Affectum, quantum, vestitum, die, velut aurum,
Membrum, contentum, possessum, vir mulierem;
Istis praedictis fertur habere modis 204).
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Dico concludi directe, quando ma de mi,
Est indirecta conclusio, quando mi de me205).
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
Omne genus cloudit problemalis prima figura,
Fitque negative conclusio quaeque secundae,
Tertia concludit tantummodo porficu/arero208).
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
terminorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Fccana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant ; sed non constant Febas, Hedas, Heca.
Praedicat A ; В sequens, C praecedit, D sit extra;
E subit; F sequitur, G praecedit, И sit extra™).
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:
Diffinit, virtus, ostendit, forma, vel esse,
Est medium ratio, per quod concluditur ergo 208).
201) In 8—I (und zwar in S—£1 mit dem Znsatze: Ai versus non sunt de
lex tu).
202) Gleichfalls in &— I (aber ohne Znsatz).
203) Nur in Я—Z (ohne Bemerkung).
204) In Я—О finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze:
metra non sunt de textu) , in Я—% aber alle drei Verse und ausserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym tautet:
Quidquid cirea cor: membrum, triticum, domus, uxor.
205) In Я®. Dass „ma" und „mi" Abkürzungen für motor und minor sind,
ist von selbst ersichtlich.
206) In Y— ©. Auch die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Cetantes, Dabitis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi consimitem vult littera quaeque reduci
Ductu possibiti, Baroco Bocardo remotis.
Sie finden sich in der Interpotation bei Vine. Bellov. IV, 50, s. Abschn. XVII,
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch
stens als halbwahr gelten.
207) In Я®. Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. 359.
208) In X—CS, Я, ®. Jedoch in Я® lautet der erste der beiden Verse:
Bafio (zu lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen , nemlich den locus a
divisione (sicher wegeif der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Einlheilung beilegte) metrisch recapitulirt:
Per species genera, species per singulo scindunt,
Per partes tatum, voces per significatum,
Cuncta per opposita subieclum qualia scindunt,
Qualia per usias, per qualia qualia findunt 209).
Í 1 Am Schlnsse aber stellte man sSmmtliche Topen in die Verse zu
sammen :
Diff, des, interpres, totum, pars, causa sit intra,
Corrumpens, generons, usus, communiter acci;
Autor, iudicium, simitis, maior, minor, atque
Oppositum, transsump, proportio, sunt locus extra;
Sunt medii tantum divisio, coniuga, casus 510).
Endlich auch noch findet sich am Schlnsse der Soph i s ti k eine
ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen :
Cela, multa pele, louda, transferre memento,
Discere te finge, si vis concludere falsum:
Aequivocans, amphi, componit, dividit, acc, fi,
Acci, quid, ignorans princi, con, causaque, plures1tt).
Andrerseits aber wurde auch die Doctrin selbst in einzelnen Punkten
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe
tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen , d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich
causalis , temporalis, localis nebst ihren Regeln beigefügt212). In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequivocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterung213) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm, 170) eine der frühesten Interpolationen214), sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein Glossem in den Text aufgenommen215), sondern man ergänzte auch
209) In y—©.
210) In Y—©, Я, 9S. Die Abkürzungen der Worte ergeben sich von selbst
aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 ff.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus Я® mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—© sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in Я®. Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212) in ягж.
213) In l —W, Я—% (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit ausgesponneu).
214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: Hos aulem octo modos „essendi in" distingua Aristoteles
quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), Boethius aulem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignat novem, quia subdividit quintum, ul dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(suiceptibititas contrariorum), wird ein von der Urtheitsform entnommener Einwand
folgendermassen beseitigt (im Drucke 8, f. 85 B) : Neque est instantia de oratione,
quia, licet haec eadem oratio „Socrates sedet" aliquando est vera aliquando falsa,
tamen hoc non est secundum sui mutationem, sed rei; el ideo nota, quod verum
et falsum sunt in rebus ut in subiecto, et sunt in oratione ul in signo. Hier nun
wird in ЯФГ nicht bloss die bekannte aristotelische Stelle (Cat. 12, s. Abschn. IV,
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilbertus Porretanus216). Auch bei den Postprädicamenten
supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anni. 174) relativen Gegensatz217), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügte218).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio
lerminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1 — 15, s. Abschn. IV,
Anm. 608— 627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
mente der Syllogistik vorführt: syllogismus concludens plura, concludens
ex falsis verum, circularis, conversivus, ad impossibile, ex oppositis 220).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summula des Petrus Hispanus noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Syn cat egoreum at a" trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein , denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde verum et falsum sunt in rebus ut in causa, in intellectu vero sicut in subiecto,
et in oratione sicut in signo.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auch alle, mit
Ausnahme von Я®13», leiten dieselbe mit den Worten ein : Quae sequuntur de aliis
quatuor praedicamentis, non sunt dicta (oder data) o Petro Hispano. Aber nur @8S
fügen diesem noch hinzu: sed ab auctore sex principiorum accepta. In Г — И sind
jene vier Kategorien und in ЯФ1 nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.
217) In <£, Й— О, X finden wir: Relotive opposita dicuntur, quaecunque ea
ipsa, quae sunt, oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et
dimidium, disciplinatum et disciplina.
218) In g—& steht nach „habere membrum" auch noch: habere ornatum vel
annulum in digito.
219) In X, Ф, <9— *, Я, (Z>, U—SB lautet das erste Glied obiger Regel :
Accipiendi sunt duo termini diversi, sciticet duae species sub uno genere, differentia,
vel proprio, vel accidente. Hinwiederum in Y — ©: Accipiendi sunt duo termini di
versi, sciticet duae species cum suo genere vel duae species cum proprio alterius
vel una species cum suo genere et suo proprio.
220) Es findet sich dieses Capitel nur in A—F, Я, Z und tautet am Anfange :
Nunc restat dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles in secundo Priorum
assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
es bei Psellus ausgefalleu sei). Prima est syllogismus concludens plura (Abschn. IV,
Anm. 608 f.), secunda est syllogismus ex falsis concludens verum (ebd. Anm. 610 ff.),
lertia est syllogismus cireutaris (ebd. Anm. 615 ff.), quarta est syllogismus conver
sivus (ebd. Anm. 619 ff.), quinta est syllogismus ad impossibite (ebd. Anm. 623 ff.),
sexta syllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hic autem de istis potestatibus
intendimus pertransire breviter, et solum declorabimus earum descriptiones per earum
utititates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. Ш.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M— Q, Ï—©, Я, ® sind die Syncategoreumata
mitaufgenommen, unter denselben aber bieten *i - Q, ЯФ eine ein
216 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmälig ein Verdacht über die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstellte 222). Aber wer der Verfasser dieses merk
würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categorema und
syncalegorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welche in der Disposition des Subjectes oder Prädicates derartig liege,
dass man auf „est" , welches eine composilio bedeute, und auf „non"
zurückgehen müsse 224). Die in der Sprachbezeichnung liegende compo
silio betreue entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thätigkeit,
bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen AfFecten haben 225). Das „пon" hingegen sei
hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er
wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
fächere Redaction dar, hingegen in ¥—99 ist dieser Text (namentlich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefähr dreimal grösser ist, und © giht wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn während die Drucke M—Q noch unbedenklich die Ueberschrift
Syncategoreumata Petri Hispani geben, und in Я® der Abschnitt kurzweg als
Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summuloe) numerirt ist, bezeichnen ihn
TTZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen 9199 in vorsichtiger
Weise als opus Petro Hispano adscriptum. Auch ist bemerkenswerth, dass die drei
Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M— О übereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke 99.
224) f. 264 A: A dictionibus syncategorematicis .... eausatur veritas vel f ahi
tas in oratione ; ergo significant res aliquas ; sed non significant res subiicibites vel
praedicabites ; ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibitium et praedicabitium
Dispositio subiecti , inquantum est subiectum, vel praedicati, inquantum
est praedicatum, significatur per dictiones syncategorematicas (B) In eis per se
intelliguntur „est" et „non" et non e converso ; ideo „est" et „non" sunt priora
Ulis „Solum" enim est idem quod „non cum alio" et „desinit" est „est", quod
de cetera non erit „Est" autem consignificat compositionem ; .... ideo prius
dicendum est de compositions
225) f. 265 A : Compositionis alia est rerum , alia modorum significandi
Compositionis, quae est modorum significandi, alia est qualitatis cum substantia, et
hace significatur per nomen, v. gr. homo est res habens humanitalem (f.
266 A) Alia est composilio actus cum substantia; .... et huius alia est actus uniti,
ut in participio , alia vero actus distantis, ut in verbo (f. 267 A) Cum verbum
debeat imponi ad significandum , anima prius apprehendit actum de substantia et
postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inclinatur et per
istam inclinationem indicat vel imperat vel optat, et sic sunt modi.
226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enuntiationis;
alio modo dicitur signum et instrumentum negandi (B) Alia
facit nomen infinitum, .... alia participium, ut „non currens", .... alia verbum infi
nitum, ut „non currit", alia facit orationem negativam f. 269 В : ¡Vomen
iupliciter potest infinitari, uno modo secundum privationem, el sic praedicatur
solum de ente , oiío modo secundum negationem , et sic praedicatur
de quolibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betreffs des verbum infi
nitum) f. 270 В: Negatio orationis, cum negatio removet specialem composi
tionem, sufficit ad contradictionem.
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den Insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Partikeln227),
dann die excepliven 228) und hierauf als consecutive zuerst
si 229), dann on 230), vel23t), ef 232), nisi 233), quin23*), quanto23b),
quam236), quidquid231); in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit
und desinit an 238), dann necessario und contingenter239), hernach
plötzlich die reduplicativen Worte 240), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus241).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und
Consequentiae dem Petrus Hispanus bei 242). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exclusio intelligitur dupliciter , sc. ut concepta et ut exereita.
(B) Ad exclusionem quatuor exiguntur: quod excluditur, a quo excluditur, respectu
cuius excluditur, actus excludendi f. 273 A: Exclusio una est genera
lis et altera specialis f. 275 B: Quinque sunt, quae debent excludi: diversum
subiectum , diversum loco , diversum tempore , oppositum ex parte
praedicati, diversum accidens p. 278 B: Dictio „solus" excludit ab
aliquo causali, sive ponatur in subiecto sive in praedicato.
228) f. 279 B: Sequitur de exceplivis Quidam dicunt, „praeter" non si
gnificare exceptionem Dictio „praeter" et consimites dicuntur exceptivae non ab
exceptione significata , sed ab exceptione exereita Excipiens est anima; alterum
est instrumentum excipiendfl, i. e. dictio exceptiva; et etiam exiguntur itlo tria:
quod excipitur, a quo excipitur, respectu cuius excipitur f. 280 B: A multitudine
in tolo integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep
tiva f. 283 A : Eadem debent intelligi de dictione „praeterquam" et „nisi".
229) f. 283 A: Quidam dicunt, quod dictio „si" significat causalitatem , alii
dicunt antecessionem, alii consecutionem Significat causalitatem et magis
antecessionem, quam consecutionem (B) Consecutionis alia est excedens, alia excessa;
alia est rerum simul existentium , alia rerum existentium secundum
prius et posterius; (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p. 286 В:
In conditionali syllogismo aliquando licet fieri descensum sub antecedente, aliquando
sub consequente f. 287 A : Quaeritur, utrum ex impossibiti sequatur quodlibet.
f. 288 A : Non sequitur verum ex impossibiti , inquantum est impossibite.
230) f. 289 A : Dictio „an" significat disiunctionem et importat dubitationem.
23Г) f. 292 A: Coniunctio „vet" significat comparationem rerum simul existen
tium distungendo.
232) f. 294 A: Coniunctio „et" primo et per se dicit simultatem plurium subiectivorum
in uno accidenti de pari, quantum est de se, vel plurium accidentium in
uno subiecto.
233) f. 295 A: Communiter ponunt, quod dictio „nisi" per se et proprie tenttur
consecutive et non exceptive (В) Aliquando tenetur consecutive , aliquando
exceptive f. 296 A: In dictione „nisi1' intelligitur negatio et etiam adversatio,
et per hoc est exceptiva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) f. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) f. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben И—w ; in den Drucken
J?> —Ä linden sich commentirende Paraphrasen der Insolubitia und Obligatoria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes a.
218 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Àntiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obligatum2ib),
lempus2ib) und pertinens 247) , und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die posilio in Betracht kommt 248). Die Insolubilia
sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 ff.) ent
nommen249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LV1II v. B: lnclitus phitosophorum princeps Aristoteles tangit duo
sub brevitoquo, quae sua consueverunt difficultate novicios itloqueare. Primum ponitur
primo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlicet „possibiti posito inesse nullum sequitur impossibite" ; secundum
habetur quarto Metaphys. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi mon
struoso genere propositionum , quae sua significatione interimunt se ipsas Quapropter
paterna autoris sollicitudo sub duobus opusculis , se. tractatu Obligationum
et tractatu lnsolubitium artem perstrinxit Tractatum de obligatoriis primo aggrediendo
quorundam terminorum restat descriptiones praemittere, secundo nonnultas
regulos necessarias apponere, deinde tertio paucorum exemplorum praclicam gratia
plenioris declorationis finaliter subiungere.
244) Ebend.: Ponitur descriptio obligationis , quae ab aliquibus dalur talis:
Obligatio est praefixio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum,
se. affirmative, negative vel dubitative. Potest etiam aliter describi: Obligatio est
praefixio alicuius enuntiabitis possibitis ad sustinendum, ne sequatur impoûibite ; quae
descriptio consonat propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm.) Sicut
non est praefixio perfecta, nisi respondentis concessus interveniat, ita proprie obliga
tio non est, nisi respondens, quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dicat
„pono Ubi istam : omnis homo est Romae" , non est facta obligatio , doncc dicat re
spondens „admitto" , quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam
lilis contestatio (diess Letztere ist, wie Jedermann siebt, ein juristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abrchnitt
über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: Obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens
immediate signum obligationis, dummodo tamen sit admissa Sunt autem signa
obligationis „pono, ponatur, peto" et simitia.
246) f. LIX v. B: Tempus obligationis est itlud, quod sequitur admissionem
respondentis, quousque opponens dicat „cesset tempus obligationis" vel obligaret re
spondentem modo contrario primariae obligationi.
247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est, quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat Quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest assignari,
tamen in hac arte deservit solummodo pertinens, quod dicitur sequens ex
obligato aut ex obligatis bene concesso vel bene concessis, vel ex opposito bene negati
aut bene negatorum. Exempli gratia si dicatur „pono tibi istam: omnis homo
est Romae" , hae propositiones „tu es Romae" vel „non es homo" et simites
dicuntur secundum hanc artem pertinentes , quod patel in processu syllogistico.
248) Es sind nur sieben Regeln von jenen , welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f.); an die zuerst angeführte „PossiMli posito nul
lum sequitur impossibite" knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibitis und propositio de possibiti (z. B. f. LX r. B: lsta est de
possibiti „Оmnem hominem possibite est esse asinum" et tamen est impossibitis ; et
e contra , ista enim „Omnis homo est animal" est possibitis , et tamen non est de
possibiti). Hierauf folgt f. LXI v. В ff. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: Quia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch
hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), expeditis de eo, quod
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219
Aristoteles versucht 250), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf
Beispielen folgt281). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 ff.)
trafen 252).
Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus Hispanus ist es, dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia" die Lehre
des Hispanus über die proprietates terminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicae",
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schroffere Scheidung
der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum" sich auf die sieben
ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus modernorum"
auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden 255).
cirea artem obligatoriam et eius practicam dicendum praeconceperam , superest de se
cundo promisso, sc. de ipsis vocatis insolubitibus pauca subiungere, ex quibus acuti
novicii usu praccxereitati valeant huiusmodi insolubitia solvere et imperitis insolubiliter
proponere.
250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, ditigenter intuentibus Aristotelem
cirea finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) facititer potest patere
origo falsificandi aliquam propositionem semet ipsam, ubi sic ait „Accidit igitur,
quod famatum est u. s. w." Ex his enim verbis elicere possumus, quod hae
dictiones „verum et falsum" et aliae dictiones, sicul „necessarium , impossibite,
decipi, scibite" possunt causare reftexionem propositionis super se ipsam et destruere
directam significationem; quia enim significatio totius resultat ex signtficalione par
tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem, consequenter
redundat in significationem sententialem et totalem, ac per hoc casu certo su
perveniente propositio interimit se ipsam.
251) f. LXVI r. A.
252) f. LXVI v. A — LXX r. B.
253) Edttio textualis parvorum loycalium Sciticet Suppositionum , Ampliationum,
Restrictionum, Appeltationum, Exponibitium , Consequentiarum. Am Schl.: Impressum
Liplzk per Baccalarium Wolfgangum Monacensem. 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanos hinzugefügten TracSaten ist sonach hier nur jener über Consequentiae auf
genommen, und dieser enthält auf Grundtage des Paulus Venetus eine ansehnliche
Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicalia" vgl. ob. Anm. 153.
254) Textus parvuli antiquorum. Am Schl. : Finit tractatus Parvulus antiquorum
intitulotus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum ciiitus. Et in florentissimo
studio Lypsensi emendatus, ac per Melchiorem lotter Impressus. s. a. 4.
Und Libellus parvulus antiquorum intitulotus In noticiam logicae introductorius utitis
ac valde necessarius. Am Sehl. : Finit tractatulus Parvulus antiquorum intitutatus per
fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissimo studio
Lipsensi emendatus ac per Conradum Kacheloffen Impressus. s. a. 4. Ein jüngerer
Druck ebend.1506. 4 (unter dem Titel Textus parvuli antiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt ans Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.
255) Parvulus logicae s. 1. s. a. 4. und Incipit Textus parvuli logicae una cum
brevi et perutiti repetitione eiusdem. Am Schl. : Impressum per Fridericum Kreusner. s.
a. 4. und Textus parvuli modernorum. Am Schl.: Impressum lyptzk per Melchiorem
totter. s. a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich
lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheite, d. h. Qualität , Quanti
tät, Entgegensetzung, triplex materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Urtheit,
— Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio,
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubitis, exponibitis, officialis
mit einigen Sophismen, hernach amplialio ; sodann die Universalien und die
Kategorien nach Petfüs Hispanos, und zum Schlnsse aus gleicher Quelle der kate
220 XXII. Parvulus Logicae. Heinrich v. Gorkum. Joh. Versor.
Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grôsste Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte 256).
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den T h omis ten
jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsatz
lichen Parteifragen in schrofferer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. J. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. positiones resolutoriae) erläuterte, so dass dieser Commenter etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus
gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum
Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen
goriscbe Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über Consequents bona formatis
angehängt sind.
256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit Л bezeichneten
Ansgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates lerminorum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden , als „ex variis logicae libris extractus". Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. h. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Cirea initium compendil magistri Henrici
de Gorichem artium et theosophiae professons almae universitatis Coloniensis
vicecancellorii et academici Montis gymnasiarehes primi , quo ea, quae in
libro Posteriorum Aristotelis quodam vetamine proponuntur , in lucem aurorae
apertissime secernuntur quaeritur primo ete. Auf der folgenden Seite : lstud
est compendium magistri Henrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste
riorum Aristotelis. Am Schlnsse: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis
Henrici de Gorichem tandem tractations Petri Hispani incorporatum
pro eruditione Neothericorum praememorati Montis Coloniae 1506. 4.
258) Von den „Quaestiones super veterem artem" (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr. , Arist. Categ., Gitb. Porret u. Arist.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel-Drucke s. 1. s. a„ einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem ete. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicae"
einen Incunabel-Druck s. 1. s. a. und drei den eben genannten correspondirend«
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor's Commenter zu Thomas Aqu. , De
ente et essentia beigefügt). Von dem Commentare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. I. s. a., einen s. I. v. 1487 und einen s. I. v.
1488, zwei Kölner, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
V. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn XVII, Anm. 142, mit 95 be
zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe
trus Hispanus mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commenter nur auf
die sieben ächten Haupt-Tractate , d. h. die Syncategoremata und die drei moder
nen Tractate {Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.
XXII. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaerilur, utrum" beginnt, dann durch verschiedene „scienda" zu einer
„conclusio" gelangt, um diese letztere abermals durch „dubilationes" zur
glücklichen „solutio" zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259),
sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an Thomas an , welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der Logik folgt 260), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen 2 61). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exegese
des Textes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt 263).
Einem äusserst verbissenen Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger"), welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus
Thomistarum" einen Commenter zu Porphyrius und den Kategorien
schrieb 264). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes Catalanus,
und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 205).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus, Thomas, Boethius
und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna ; etliche Male erwähnt er po
lemisch Buridanus und Marsitius. Aber z. B. bei der Syllogistik schenkt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich
tigung.
260) Sup. vet. art. f. 1 г. В: Docens logica est scientia specialis, lo
gica utens non est scientia specialis (v. B) Logica non est pars phitosophiae
stricte acceptae , sed genera-liter dictae f. 2 v. À : Aliquorum antiquorum secta
interpretabalur, logicam esse sermocinalem, .... alii vero dixerunt, syllogismum esse
subiectum logicae , alii, ens ralionis (s. Herveus, Abschn. XIX, Anm. 395 ff.).
(B) Argumentalio est subiectum attributionis tolius logicae f. 3 r. B: Lo
gica est scientia speculotiva simpliciter et practica secundum modum (v. A) Lojgica
considerat omnia, prout sunt in intellectu itlius, qui quaerit per notum venire
ad ignoti notitiam ; et quia ignotum duplex est, complexum sc. et incomplexum, ideo
logicus habet considerare voces complexas et incomplexas.
261) Ebd. f. 5 г. В: illoe quaestiones de universalibus determinan non
possunt per logicae facultatem, quia necesse est uti rationibus sumptis ex prineipiis,
causis et passionibus entis inquantum ens. An die übliche Dreigliedeiung der
Univeisalien ante rem, in re, post rem (im Anschlnsse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 ff.).
262) f. 1 u. 2, s. ob. Anm. 5 ff.
263) So z. B. betreffs der appellotio und distributio, wo er nur in äusserster
Kürze von „quidam" spricht , welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei
der suppositio erwähnt er die bereits vortiegenden Controversen über die Eintheilung
derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentare die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaeritur, utrum" , sondern stets sogleich
mit „sciendum" beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humo.norumque
actuum disciplina unius beati Tliomae Aquinatis admirabitem coelicamque doctrinam
complectendam ab omnibus esse censeo (B) Doctoris huius angelici, imo
divini, mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunetis Ad
modum commenti super Aristotelis dialectica veteri quaesliones inducam; afferam
loannem Scotum, Franciscum Mayronem, Petrum Aureolum, Petrum
222 XXII. Petrus Nigri.
Sowie er überhaupt dem Herveus am Nächsten steht und die Ansieht
desselben über secunda intentio (Abschn. XIX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen , welche er sofort .¡nominales"
nennt, weil dieselben die formalitales verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 2oe). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamislischen plaeitum der
vox beruhe207), und so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
nales" oder „lerministae" an, dass dieselben als Gegenstand der Logik
den terminus „argumentalio" bezeichnen 268). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, entscheidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg2e9), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin den antiqui, welche er „realistae" nennt, beipflichten 27u);
ja für die Occamisten gebraucht er sogar einmal die Bezeichnung „cowceptistae"
, ohne eine Ahnung davon zu haben , dass er seinerseits nur
den bornirtesten Realismus vertrete271). Auch bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins-
Aquitanum (s. unten Anm. 571), Guitelmum Occham , Antonium Andream atque Landulfum,
Gregorium Ariminensem, loannem Catalonum atque ex alio genere
alios Paulisias , terministas ac nominales , quorum omnium in Thomam opiniones
destruere est propositi mei Sectatus sum Albertum Magnum, Herveum
Britonem, Petrum de Palude, Guitelmum de Maricálmo, loannem Capreolum
ac loannem Neapolitanum (s. Abschn. XIX, Anm. 434) Spero, me
profuturum Us praecipue, qui librorum copiam non habentes poliores difficultales,
quae a Scotistis atque modernis adversus Thomistas saepius perquiruntur , absolutas
habere desiderant.
266) f. 11 r. A: Opinio est nominalium, qui el moderni dicuntur, quae dicit,
quod omnis passio et suum subiectum sota ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dicta, sed solum est modus
sciendi Grammatica et rhetorica non sunt scientiae proprie accipiendo,
quia sunt de entibus rationis, quae oriunlur ex placito instituentis, variabitibus.
268) f. 30 v. B: Opinio est nominalium vel terministarum , quod subiectum ha
bitus logicae sit iste terminus „syllogismus" sive iste terminus „ argumentalio" (s.
ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 31 v. В das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,
Anm. 395 f.) in den Vordergrund.
269) f. 39 v. В : Quia logica solum est scientia secundum modum , ideo eliam
solum est practica vel speculotiva secundum modum ct indifferons ad utrumque ;
propter actum, quem elicit, assimitalur magis specutativae, quia solum elicit speculori,
quod non habet simititudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimitatur
practicae.
270) f. 46 v. B: Quaeritur, utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominatium, qui volunt,
quod universate non sit ens reale; concludunt igitur moderni, quod universale
sit ens rationis. .... Secunda opinio est realistarum sive antiquorum, qui dicunt,
quod universale , de quo tractant scientiae reales , est ens reale seclusa operalione
intellectus in rerum natura existens. f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo
intellectu.
271) f. 56 r. A: Quaeritur, utrum universale sit substantia vel accidens
Una opinio est eorum , qui dicunt, quod universale est conceptus mentis { et isti nominantur
conceplistae, qui necessario habent dicere, quod omne universale est accidens.
272) f. 88 r. B: Opinio est modernorum, quod liber praedicamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos significandi incomplexos generalissimos ad
XXII. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien
abermals mit Bezug al die formalilales'113). Nachdem er noch manches
Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den
menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).
Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die
capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistisch war 275). Diese sonder
bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher
begegnete (ob. Anm. 55 ff.), suchte zunächst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480) beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu
Thomas-, > ente et essentia, eine eigens auf „concordia" zwischen Albert
und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Äpologetica" 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erörterte 277). Sobald wir aber näher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zn Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findet 278). In seiner Apologie aber
invicem distinctes et formaliter non coincidentes significant decem primas intentiones.
Auch hier recurrirt er f. 94 r. auf des Herveus ens rationis.
273) f. 95 г. B : Opinio modernorum dicit, quod omnia novem genera accidentium
sunt eadem res cum substantia, quia praedicamentum est ordinatio praedicabitium
secundum sub et supra Est opinio antiquorum, quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia realiter.
274) Den Schluss f. 135 г. В bitdet der interessante Excurs, in quo praedicamento
„magister" ponitur.
275) S. F. I. v. Bianco, die alte Universität Köln. 1856. Bd. I, p. 255.
276) Tractatus Gerardi de Monte ad favorabitem dirigens concordiam;
quaedam problemata inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odii, aliis vero occasio
detrahendi utrique doctori. Und hiezu : Apologetica sive responsiva venerandi
magistri Gerardi de Monte ad quandam invectivam, qua ostensorem concordiae
inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum magnum impugnat opprobriis,
autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, De esse el essentia, gedruckt in Köln bei Quentel (s. 1.
s. a., sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.
277) In der Einleitung: Tractalus quidam est editus , qui numerat contrarietates
multas, quas inter sanctum Thomam et venerabitem Albertum asserit existere, et
in earum decisionibus satagit supprimere partem, quam ascribit sancto Thomae ; hic
tractalus turbal mullos inclinatos studio doctrinae sancti Thomae , qui in phitosophicis
Aristotelem et in theotogicis beatum colunt Augustinum u. s. f.
278) Prima contrarielos, quam tractatus narrat, est, quod sanctus Thomas dicat,
logicam et alias scientias triviales esse practicas, quas venerabitis Albertus dicit esse
speculotivas ; sed assertio ista tractalus ipsius non est vera; nam etiam Thomas
manifeste ponit logicam esse speculotivam Secundam contrarietatem ponit,
quod Thomas dical universale ante rem et in re non esse idem cum
universali post rem, sed Albertus dicat, eadem esse Tertia contrarietas
est, .... quod Thomas dicat, materiam non esse causam originalem individuationis,
sed quantitatem; istius oppositum ostendit multitudo producendorum
224 XXII. Gerhardus «le Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätten279).
Sein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho
doxie so weit trieb , dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 28u). Hieher gehört sein Com
menter zum Organon, getheilt in vetus ars281) und nova logica28'2),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus 1ЬЗ). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu verwerthen
und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf
Thomas zurückzulenken , so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte 284). In Folge dieser strictesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial- Worte Fecana Cageti u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). 'Auch
Quarta contrarietas est cirea medium demonstrationis potissimae ; verum harte
ipsemet tractatus reducit ad concordiam quandam. Die übrigen Punkte be
rühren nieht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.
279) Existimabant , itlos sententias et rationes oppositas, quas profert tractatus
problematicus, esse saneti Thomae et venerabitis Alberti contra se invicem; quae existimatio
continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam
Thomistae et nonnulli Albertistae, qui prius coluerant doctrinam alieuius allerius viae;
banc commiscebant et tamen credebant eorum diseipuli, id, quod dicerent Uli, esse
sententiam vel saneti Thomae vel venerabitis Alberti.
280) S. seine Schrift „Quaes4o magistralis de salvatione Aristotelis" . S. 1. s. a.
281) Copulota pulcherrima diversis ex autoribus logicae in unum corrogata in
veterem artem Aresto. cum textu eiusdem secundum viam divi docloris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa Montis regentium. 1490
(Coloniae bei Henr. Quentel). fol. Ein älterer Druck ebend. 1488. fol.
282) Copulota pulccrrima in novam logicam Arestotelis textum simul impressum
luce clorius exponentia secundum viam .... saneti Thomae Aquinatis, quorum frequens
exereitium est apud magistros in florentissimo studio Coloniensi bursam montis re
gentes. Am Schl.: Copulota secundum processum magistrorum re
gentium in bursa Lamberti de Monte professons eximii. 1493 (Coloniae bei
H. Quentel). fol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, 1505 u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Ahschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung И—т angeführt; der blosse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür
zungen) gedruckt Coloniae bei Lyshirehen 1487. 4.
284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz tautet: Volumus et tenore praesentium
vobis iniungimus , ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catholicam
seclemini eamque studeatis totis viribus ampliare.
285) f. XXXVI11 г.:
Per Fecana Darii cum Barbara syllogisabis ;
Darapti, Disamis, Datisique Cageti;
Per Dafenes Celarent, Cesare, Ferioque Festino;
XXII. Lambertos de Monte. ThomistiSehe Anonymi in Köln. 225
im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse Gram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benützt, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die
drei modernen Tractate 2se).
Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel
marktschreierisch bethätigen konnte 287).
Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenlhümliche ano
nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatum" ,
welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva logicalia (ob. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten müssen, dass die Syncategoreumata
(Anm. 221 ff.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.
mitgezählt sind, hingegen über die Exponibilia litterarische Zweifel ge
äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) Copulata des Latnbertus als
unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exercilien gelten 289). Diese
Per Hebare Celontes Camestresque, Baroco;
Per Gedaco Papes, Fris, Felop, Bocardo, Ferison ;
Per Gebali Baralip, Dabitis media quaeris.
286) S. oben Anm. 242 ff.
287) So finden wir in mehreren Drucken der Copulota zu Pevrus Hispanus
(z. B. in Ks) eine Titel-Vignette, welche den „heitigen" Thomas und seine Schüler
darstellt, wobei die gute Lehre beigefugt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti
Thomae lenuit , inventus est a tramite veritatis deviasse; sed qui eam impugnat,
semper fuit de veritate suspectus; haec lnnocentius papa in sermone: Ecce plus quam
Salomon hic"; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Dive precor Thoma
sancta prece :. dirige, summo Et soli ut ploccant peclora nostra deo. Auch liess der
eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel-Vignette in
Holz schneiden , auf welcher Thomas dargestellt ist , aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu
linden sel.
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum cirea tractatus parvorum
logicalium , iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis
in praeclorissima universilate Coloniensi singulis secundis quartis et sextis feriis quam
diutissime observatum, ad perfectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime
collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina Henrici Quentell 1501 (4; ein
alterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Rehrseite des Titelblattes sagt der
ungenannte Verfasser unter Anderem: Cogitavi iuxta ingenioli mei parvitalem
pro novieiis gymnici Montis Coloniae eminentis quaedam sophismata breviter in unum
colligere Nec moveal quempiam, quod itlius compendii corrogator hic niisquam
invenitur , cui forsan aut humititatis gratia cordi erat, nomen occultare, aut quia
nihit novi prolulit, sed aliorum sentimenta succincte el compendiose collegit Sed
quia doctrina sancti Thomae Aquinalis .... praememoratum Montem multis iam annis
irrigavit, ante exordium huius operis primum ponuntur tres devolissimae orationes
eiusdem doctoris triplici statui studentium miro modo deservientes (d. h. für
die incipientes, für die progredientes und für die perfccti).
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas y.
Aquino lesen wir (— das Buch ist unpaginirt —): Cirea parva logicalia Petri His-
Pbanvl, Gesch. IV. 15
226 XXII. Thomistisclie Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus290), wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppositio
auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 29 ]).
puni et tres tractatus modernorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisso
tamen tractatu syncategorematum , qui ptenus est sophismatibus , quare non videbatur
necessarium, nova cudere Octo sunt tractatus parvorum logicalium, suppositionum
terminorum absolutorum et retativorum, ampliationum, appeltationum, restrictionum,
distributionum , exponibitium et syncalegorematum; dicunt tamen atiqui in
logica multum experti, quod tractatus exponibitium non sit Petri llispani ; nec
est instantia de tractatu obliqaloriorum , insolubitium et consequential um , quia Uti
non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modernorum, ut facititer perpendi poterit pensalis
erroribus inibi contentis Petrus Hispanus scientiam ab Alistatele editam
sub quudam compendio tradidit et ex parvis principiis elicuit ac tandem pro
nostra utititate ad octo tractatus redegit Quia itta principia satis plone tanguntur
el enumerantur in Copulotis , ideo itla hic enumerare esset superfluum. Est
igitur hoc opus absque Copulotis imperfeclum; quare nullus officium respondentis suscipiet
ex isto dumtaxat, sed primum lextum cum Copulotis ditigenter videat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist hiebei die Bezeichnung sophismata" ,
welche ausdrucklich hei den einzelnen Ahtheitungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen" in Abschn. XX wahrlich eine hinrei
chende Menge von Sophismen trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächtichen Lehr
sätze aus den vorhin aufgezählten Tractaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe mcge eines der kürzeren The
mata, z. B. aus der suppositio retativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum
relotivorum varias suppositiones conveniens fuit , praemittere quasdam ipsorum divisio
nes" (s. Abschn. XVII, Anm. 213). Probalur, quia alia et alia relotiva habent alias
et alias suppositiones ; sed itla diversitas relotivorum nobis innolescit per divisiones et
subdivisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum dectarationc membrorum in textu
clore ponuntur, ideo hae praelermittuntur ; et cirea retativa identiiatii Petrus Hispa
nus duo infer t corrolaria ex textu et eius continuatione satis nota (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Aum. bitdet; dann folgen 5 sog. sophismata über ter
minus, 12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio retativorum,
5 über ampliatio, 8 über restrictio, 13 über distributio , 9 über exponibitia, 7 über
obligatoria, 3 über insolubitia, 13 über consequential Vielleicht wollten diese Köl
ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata" ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzleren bildete,
in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durcir Thesen ersetzt werden sollte,
welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.
291) Im 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen
wir: Specics suppositionis confusae qualitereunque nominatae pullulont ex aliquorum
antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,
Anm. 207 ff.). . . . Aliqui dividual suppositionem confusam in confusam necessitate
signi vel modi et in confusam necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Verantassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii
vero dividunt in confusam mobitem et immobitem, alii in confusam tantum et
confusam distributivam (letztere beiden Eintheilungen waren, wie wir sahen, fast
allgemein üblich geworden) Moderni cirea terminorum suppositiones discrepant
in quinque punclis a recle phitosophantibus antiquis: .... antiqui dicunt, ficta supponere,
quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui
ponunt suppositionem simplicem\ quam moderni negant (s. Buridao, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt , terminum solum in propositione
supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant
suppositionem malerialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam, Abschn. XIX,
XXII. Thomistische Anonymi in Köln. 227
Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorum" , welches
den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff
für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche
Controvers-Gegenslände von zwei Disputirenden (Namens Spineus und
Lilius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken
nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisten
und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendi" 594)
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentiae , welche ja
gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betreffenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Cau
telen lür die Kunst des Disputirens zu verwerthen 295).
Neben die Thomisten aber traten in Köln , wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Laurentiana die Albe rti s ten als geschiedene
Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. O.); moderni dividunt suppositionem
confusam multipliciter, quae tamen est simpliciter indivisibitis Motiva autem modernorum,
quae sunt multum exigua et modici roboris, tanguntur in Coputatis et
ibidem solvuntur.
292) Promptuarium argumentorum dialogice ordinalorum , o duobus mutuo sibi
obvintibus (natürlich zu lesen obviantibus) per contrarias rationes , praesuppositis
conclusionibus tanquam sagittariorum signaculis disputatum. Quod est, dum materia
expostulot, eliam probleumaticum , utite et necessarium omnibus qui volunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum itlorum collectum, qui
dum disputant argumenta excogitare non possunt. Am Schl. : Impressum est in
Colonia per Herihcum Quentell. 1496. 4.
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter
de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subiective in intellectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter
speculoliva. Logica est simpliciter practica. Diffinitio est oratio indicans quid est
esse rei. Diffinitio et diffinitum sunt idem substantialiter. Diffinitio et diffinitum sunt
realiter distincta. Terminus in propositione positus potest supponere naluraliter. Ter
minus non potest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer
sale est dispositio subiecti in ordine ad praedicalum (vgl. Occam, Abschn. XIX,
Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omnis" non requirit plura appetlota. Ens, unum,
el cetera transcendentia convertuntur ad invicem sicut subiectum et propria passio.
Passiones entis non sunt realiter ab ipso distinctae. Dann folgen mehrere solche
Thesen über proprium, accidens, genus, species, differentia, und dabei auch: Materia
sota est principium individuationis und Materia quantitate signata est individvationis
principium; hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Dens non est in aliquo
praedicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimae est diffinitio subiecti.
Medium demonstralionis potissimae est diffinitio ipsius passionis.
294) Pvkerrimus tractatus de modo opponendi et respondendi , necessarius valdc
omnibus volentibus acutissime arguere ad trahenthm respondentem in oppositum suae
positionis ete. S. I. s. a. (sicher Coloniae bei Quentel). Wenn sodann die erste
Seite mit dem Special-Titel beginnt „Incipit tractatus de modo opponendi et re
spondendi veiicrabitis domini Alberti magni, deo auxitiante" , so ist dieses mit Hilfe-
Gottes entweder ein grober Irrthum oder eine Buchhändler-Reclame ; denn auch
der Commentar des Albertus Magnus zu Arist., Soph. El. könnte nur eine höchst
entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.
295) Es handett sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihit est verum, quod dicit respondens" ; specielle Vorsichts-Massregeln be
treffen „omnis" und die distributio, sowie ,, sofus", d. h. bekannte Tummelplätze
der Sophisterel.
15*
ââÔ XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.
Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica 2 90) und zu
Petrus Hispanus schrieb 297).. In ersterem übt er stets eine cintheilende
Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnus zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel
nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst , welche häufig
fast läppisch zu nennen sind 298) ; auch hält er bei der invenlio medii
die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss des
Petrus Hispanus 2"). Der Conimentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 300).
Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch
betagt i. J. 1540 , aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der
Logik fällt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Reuchlin u. dgl.
gehört nicht hieher) ; seine Commentare zum ganzen Organon 30 1) und zu
296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis, ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi interpretis
sectatores propagatoresque fidelissimi. Am Schl. : Commentarii per honorabitem
Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per Udalricum гeй proprie
lyshirehen characterizati. [Coloniae] 1494. fol. (unpaginirt).
297) S. Abschn. XVII, Anm. 143 die mit U— W bezeichneten Drucke. In der
Vorrede sagt er: Ad profectum scholosticorum, qui inclytam aniversitalem Coloniensem,
quae duorum famosissimorum doclorum, Alberti Magni et sancti Thomae,
irrefragabitibus doctrinis (curiosis et, ut ita dicam, ventosis dimissis aliorum opinionibus)
atumnos verosque filios pascit, accedere curabunt , decrevi opus compingere
stromateum cirea processum summulorum Petri Hispani praecipue magistralia dicta sequendo. Alberti Magni
298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium: Utrum Cetarent sit formalis
modus arguendi. Et videtur, quod non; quia non sequitur „ Nutlum verum est falsum,
Cuiuslibet contradictionis altera pars est vera, Ergo nullius contradictionis altera
pars est falsa'1 Nec sequitur „Nullus maurus valet atbum, Omnis florenus
valet maurum, Ergo nullus florenus valet album". In dieser Weise geht es dureb die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium , quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicalum,
erit rationale, per quod concluditur universalis affirmaliva Et signal Petrus
Hispanus istam regulom per haue dictionem „Fecana'1 u. s. f. durch die sechs
üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, В sequens ete." an
geführt.
300) Dialectica docens est scientia, licet eadem ut utens sit modus sciendi
Rationalis dicitur, ut est docens, et sermocinalis ut utens. Dabei nimmt er auch
die Memorial-Verse des Dorbellus auf. In der Syllogistik wiederholt er ausführ
licher die inventio medii (vor. Anm.); und am Schlnsse commentirt er auch die
drei neuen Tractate Obligatoria, Insolubitia und Consequentiae (nicht aber die Syncategoremata).
301) Epitomata, quae vulgo reparationes dicuntur , lectionum et exereitiorum lo
gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad
profectum quorumvis phitosophiae agoniae paloestritarum , verum praesertim in gymnasio
Coloniensi, quod Laurentii vocatur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter
ineipiunt. Am Schl.: Reparationes .... olim per magistrum Arnoldum de Tungris sacrarum
litterarum licentiatum in lucem traditae ete. [Coloniae] Quentell. 1507. 4.
(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
XXII. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 302) dienen im albertistischen Sinne stets einer recht
fertigenden Beweis-Formulirung , welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sie und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harderwyk
abzusehen (z. B. betreffs der Memorial- Verse und Fecana), bemerken
wir nur, dass der Commenter zu Petrus Hispanus erst mit der suppositio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons
galt 303).
Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagata 304), welchen wir
übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius , der Kate
gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch-
Jierg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung
des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte.
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel
cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische
Quaestiones metaphysicales schrieb, eine Expositio der Isagoge und der
Kategorien heraus 306), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 ff.), ohne
denselben zu nennen, das Material schöpft.
Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver
pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Commentar zum Orga-
302) Reparationes lectionum et exereiliorum tractatuum parvorum logicalium
Petri Hyspani, trium quoque tractatuum, qui modernorum dicuntur, Coloniae in bursa
Laurentiana non sine plurima precum instantia ditigenti lucubratione iam tandem absolutae
feliciter ineipiunt. Am Schl.: Reparationes per artium liberalium magistrum
ac sacrae theologiae licentiatum Arnoldum Tungerio collectae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir mir Obligatoria und Consequenliae
erklärt, nicht , wie das Titelbtatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die Insolubitia
fehlen).
304) Opera Mucagate In Logica. Auf der letzten Seite : Commentum ellectum
[sie] et pretiosum nuperrime compositum per Phitippum Mucagatam ordinis
fratrum servorum sanctae Mariae super libris praedicabitium Porphirii , praedicamentorum
Aristotelis et sex prineipiorum Gitberti, in quo posuit ete. Venetiis 1494. fol.
305) Veritas trium difficitium quaestionum a Porphirio motarum de Universalis
notitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripateticis phitosophis per
Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberek comportata Nuperque in almo Liptzensi
gymnasio suo ingenio resoluta. Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.
306) Expositio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung „In universatia seu Isagogen Porphyrii et Ari
stotelis praedicamenta expositio" neu hrsggbn. v. lac. Rossetti, Venet. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Beynlin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. и. With. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden
tisch seien, möchte ich nicht theiten , weit ich auf die SchriftsXellerei des Trithe
230 XXII. Joli. a Lapide. Savonarola.
non 3e8) und einen Tractatus de exponibilibus nebst Sophist. argumentationes
309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistische Grund
sätze310); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 31 1). Die
Exponibilia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312),
während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an
Aristoteles halten313).
Eigenthümlicher Art ist das Compendium logicae des Hieronymus
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Thätigkeit müssen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse
ren Werkes Compendium totius philosophiae bildet314). Savonarola
will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück
kehren315); und während er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gänzlich absieht, benützt er bei manigfacher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boethius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit
genossen üblich war316).
mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der
Universität der dritte Rector.
308) Libri arft's logicae Porphyrii et Aristotelis cum explonatione magistri Iohan
nis de lopide. Basiteae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb. Brants Narrensch., p. XVI.
309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commenteras: Tractatus
eiusdem magistri lohannis de lopide de propositionibus exponibitibus , cum tractatu de
arte solvendi importunas sophistarum argumentationes. Basiteae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris. der letztere in Basel).
310) Qu. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Qu. 2 : Logica
docet omnem modum notificandi quodlibet ignotum. Auch Qu. 3 ad Porphp: schliesst
sich betreffs der Universalien ganz an Albert an; dass Gitbertus Porretanus aufge
nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der
Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).
312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubites , exponibites, officiabites,
und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv- Exceptiv- und Rednplicativ-
Sätze, ferner über ineipit, differt, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ff.
313) D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.
314) Das Compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommen im Compendium totius phitosophiae, Venetiis 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 ff.; hiernach citire ich).
315) In der Vorrede : Multi tum propter logicae difficultatem tum propter librorum
Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum involutiones
tum etiam propter infinitas quodammodo diversorum autorum discrepantes
opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statui , breviter,
distincte et facititer totam dialecticam ex dictis excellentissimorum virorum more mathematico
ita in шum colligere , ut omnes, qui eam perdiscere cupiunt, praelermissis
obscuritalibus facitem ad eam viam habeant et plonum.
316) Er beginnt mit den „prineipia syllogismorum", d. h. den einfachsten Be
standlheiten des Syllogismus, und erörtert somit zuerst (p. 63) vox an der Hand
des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann De interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheite aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 ff.)
anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus Boethius De divisione
(p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphyriana in
XXII. Job. Wessel. Gabriel Biel. 231
Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Auctorilates" ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragen 3n).
Sind somit bisher die „Antiqui" der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen , so hole ich nun die lange Reihe der
gleichzeitigen „Modern i" nach und führe dieselbe, sowie auch thal
sächlich eine ununterbrochene Anknüpfung bestand , bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere
Generation der Antiqui und einiger Syncretisten darzustellen318). Es
liisst sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften
zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine successive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
Ueber Jo bannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der
Reformation, welcher sich die Bezeichnung „lux mundi" erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir
leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen ist319). Auch die Schriften des Martinus
Magister (gest. i. J. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,
gest. 1495), welcher durch oberflächliche Geschichtschreibung den häufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotelischen Schlussfiguren durch die Memorial-Verse der byzan
tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sämmtlichen modalen Schlüsse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitel aber De potestate syllogismorum
ist wieder aus Pseudo-Thomas entnommen (p. 136) , und bei dieser Gele
genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequentiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus Boethius De syllogismo
hypothetko (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrative, dia
lectico , sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik , aus der Topik und aus
Soph. El. anzureihen, hei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De faltaciis ver
wendet wird.
317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritates in der Phitosophie" in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka
demie 1867, p. 173 ff.
318) Schon aus der überaus tangen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adversus
formalium realiumque defensores atque ex parte contra Rodolphum Agricotam" und
kämpfte sonach gegen Scotisten , Thomisten und Humanisten , wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opusculo desi
derata" aufgeführt.
320) Ich finde von ihm angeführt: Expositio super libro Praedicabitium Porphyrii
und Tractatus consequentiarum in vera divaque nominalium via, konnte aber
beider Bücher nicht habhaft werden.
232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker" (!) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lomhardus 32 1) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam's. Denn sowie er selbst sich dazu
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Occamisten ergänzen will 322), so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen , was wir
schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780— 819) aus Occam's Commentar
zum Sententiarius anzuführen hatten 323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commentirte,
insoferne er für die Jüngeren eine Expositio und für die Reiferen
Quaestiones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche
er zur Begründung einzelner Lehrsätze verwendet 32 5), gibt er in erstem-
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Controversen,
welche er in „contra", dann „replica", hierauf solutio und confirmationes
erledigt. Bemerkt mag werden , dass er für den Partei-
Gegensatz die Ausdrücke „reales — terministae" wählt326). In einer
321) Oefters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et succinctum
contentorum in quatuor collectoriis Cabrielis Biel super quatuor
libros Sententiarum. Lugdun. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
tautet: Epitomata pariter et collectorium cirea quatuor sententiarum libros.
322) Prot. f. 1 г. A : Cum nostri propositi est , dogmata et scripta venerabais
inceptoris Guitelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimi, cirea quatuor sententiarum
libros abbreviare, tentabimus, cirea prologum et singulos quaestiones scholosticas
movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit diffusius suam sententiam,
verba accurtare , in aliis vero , ubi purum vel nihit scribit , aliorum doctorum
sententias a dicli doctoris principiis non deviantes , quantum potero, ex clorissimorum
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von Wendelin Steinbach, welcher die Ausgabe des Biel'schen Commentares
v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplemenfum in XXV11 distinctiones ul
timas" (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Summula des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum viderem,
Pauli Veneli logicam non parva indigere expositione tum propter ipsius difficultalem
tum propter aliorum obscuram ditigentiam modicamque sollicitudinem, constitui novos
commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionem, ut
cognitio ipsius non in obscurum, sed in claram lucem producta sit. Sic enim putavi
hinc tirunculis itlinc provectioribus fatisfacere; cum potissimum sine logica nullus
recte phitosophari queal nec rerum causas cognoscere possit; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenet; non enim in manibus itlius medici me confidant , qui
logicam ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,
Strodus , Ferabrich , Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
Cicero.
326) Gelegentlich der Eintheitung des terminus (der Druck ist nicht paginirt)
: Reales dicunt , quod terminus universalis sit praedicabitis de pluribus , quia
significat unam naturam communicabitem Ulis pluribus neque plures naturas communes
quoad terminos univocos vel aequivocos Terministae vero dicunt, quod terminus
communis nalus est praedicari de pluribus, non quia signifieet aliquam naturam com
XXII. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. A illy (Abschn. XX,
Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Augen
blickes, welche bei den Sophismen über „incipit et desinil" sich auf
drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an
gehört 327).
Ein anderer Mediciner 328), Namens Cajetanus de Thienis,
welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo
teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequentiae
und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren
Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligatoria desselben. Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benützt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektische Auswahl aus den besten Autoren
überhaupt verheisst330), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenthümlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei
derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass
gebend sind 331). Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
sehr nominalistischen Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren
munem pluribus, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum un am et
eandem impositionem.
327) Faventini Menghi Quaestiones et difficulties de primo et ultimo instanti.
Am Schl.: Ferrariae 1492. fol.
328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen
Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f., 583), wie andrerseits die Vertreter der
Phitosophie sich lebhaftest um* die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro breviori, ploniori
alque veriori vetustissimae artis logicae intelligentia intelligentibus pusitlis ocquirenda
compendium elimatum in unam logicae artis summam ex Aristolelis,
Boethii aliorumque doctissimorum ac subtitissimorum virorum documentis usitatiori
simpliciorique stito recolligi compitarique.
331) In der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene
seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova lo
gica, dass erstere nur die Theile, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsitius erwei
tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheilen treffen wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und compositus,
sondern auch einige der späteren Memorial- Verse (ob. Anm. 195 ff.). Als 2. Trac
tatus folgt die suppositio ganz nach Marsitius und die appeltalio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheitung (ob. Anm. 19). Und
völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor
bitd des Paulus Venetus die probatio terminalis propositionum, d. h. resolubite, exponibite,
officiabite entwickelt. Der 4. Tract. enthält ampliatio , restrictio, alienalio
(s. bei Marsitius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena.
Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Sehlussfigur
als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln der Consequentiae aus Paulus Venetus 333). Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. El. aus Aristo
teles334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata" zu Arist. De
interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen"
deutlich an der Aufnahme der „vitalis immutatio" des Peter v. Ailly
bemerken 336).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Tractatus rationalis scientiae 337) , und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs transscendentia
und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„lerminus" , welchen er ganz nach Paulus Venetus bebandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt 339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates lerminorum
völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio ler
minorum. Den zweiten Haupttheil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreiht. Von
da geht er auf die Consequentiae über, wobei er einen schon früher von
332) Im 5. Tract. : Apertissimum est , quod genera et species apий Augustinum
et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 n. 84) sunt nomina et vocabuta et non res
ultimate significatae , licet sint bene res significantes ; vocabuta enhn sunt res logicales
teteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. flnden wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201 — 204.
333) Im 7. Tract.: Si quaeratur , quare autores logicae artis consueverint primam
figuram adeo communiter accipere, mi sub ipsa comprehendant quartam et non
specialem fecerint mentionem de quarta, respondelur, quod hoc contigerit ideo, quia
praemissae in quarta figura nonnisi penes transpositionem differant a praemissis figurae
primae; etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulota per
- dici de omni; sed prima ratio melior est. Betreffs der Consequentiae s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Tractatns.
335) Modernorum de collegio Moguntino exereitata librorum Perihermenias clorissima.
Am Schl. Spirae 1489. fol.
336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohemium tractatus rationalis scientiae Qlivieri medici
ad lohannem magnifici viri filium Laurentii Medices Cardinalem Florentinum.
Am Schl. : Et ita finitur feliciter opus hoc tripartilum , cuius duae primae
partes ad rationalem pertinent disciplinam , et tertia ad veram philosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in almo Senensi studio ac ditigentissime emendatum per
eundem magistrum Oliverium artium et medicinae doctorem. 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super terminos parvae logicae quasdam quaestiones compitavi
utites; tempus perfectionis earum etapsum est vig'mti vel amplius annorum, in
quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolixiorem sermonem
feci. Anderswo : Hateria de „incipit" ampia est cirea multa solvenda sophismata,
de quibus super regutas Hentisberi diffuse pertractatum.
339) Terminus est ens orationem potens conficere ut pars itlius immediata.
XXII. Olivier v. Siena. Riecius. Scrmoneta. Victorius Faventinus. 235
ihm geschriebenen Commenter zu Strodus wiederholt 340) und auch ge
legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes Venator nennt341). Am
Schlusse gibt er einen Rückblick und verspricht zugleich besondere
Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema
tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passiva et
activa" an 343).
Sein Schüler Jacobus Riccius von Arezzo schrieb einen Commentar
zur Summula des Paulus Venetus 344) , wobei er Schritt vor
Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die
Lehre seines Originales rechtfertigt.
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut
liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausser Commentaren
zu Hentisberus De sensu composito et diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve-
340) Quoniam super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterum,
quod iam dictum est, sub atiis verbis commеmorem, hic persequar eundem sermonem.
341) Nach Erläuterung der Definition der consequentia , welche Strodus gab:
Secunda positio est lohannis Venatoris discrepantis a Strodo, quum mit, quod
consequentia sit propositio rationalis, quia nihit est concedendum aut negandum nisi
propositio, sed consequentia est concedenda aut neganda Est autem et altera in
hoc parte opinio asserens , consequentiam esse respectum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergulensis ob. Anm. 39) Quarta opinio fuit Ferabrich Quinta
positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas
necessaria significabais per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht) Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relotio
rationis consequentis ad antecedens, qua per actum intellectus consequens deiiominatur
sequi ex antecedente. Ueherhaupt häufig werden Hentisberus , Paulus Venetus und
Petrus Mantuanus citirt.
342) Iam complemmus lucubrationem , quam promisimus , in secundis et
primis intentionibus terminorumque omnium suppositionibus atque probationibus sufficienter
nec non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentationum speciebus ;
de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in dialectica neces
saria posterius sermonem alium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars". Hauptsächlich wird dabei
eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset's
Calcutator (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.
344) Incipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli Veneti edita
per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.
Am Schl. Per Guitelmum Tridinensem de Mons fer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste
Ausgabe der Summuta des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man
tuanus und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede : Saepe enim genitor Ioannes, qui non minus duce dialectica
ac phitosophia, quam experientia in medendis hominibus profecit, solitus erat Hentisberum
et Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae discipulos, quanlumeunque
eruditi essent, his se tueri principibus.
236 XXII. Viclorius Faventinus. Simon de Lendenana.
netus 347), wobei er in beiden eben lediglich Commentator sein wollte348),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 349). Der erste derselben
„De instant?' betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen
Gegenstand 350) ; ein anderer „De unitale scientiae" enthält die Erör
terung einer wichtigen aristotelischen Stelle 35 1); ein dritter ist der Frage
gewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogismi" will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene
Bestandtheile, welche incomplexa sind, dann diejenigen, welche com
plexa sind, und hierauf den „effectus" , d. h. den Schluss selbst 353).
Bei den incomplexa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge
legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial-
Worte (d. h. Fecana, Cageti u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari
stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich
abgelehnt 354). Die complexa geben Gelegenheit zur Erörterung des
Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä
missen, sowie der „effectus" auf den Hauptinhalt der zweiten Ana
lytik führt.
Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften , welche den bisher er
wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Lendenaria „Recollectae supra sophismatibus Hentisberi"3S&), in wel-
347) Opusculum Benedicti victorii Bononiensis in Tisberum de sensu composito
ac diviso cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneti. Am Schl. Bononiae
1504. 4.
348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Quia Paulo introductori
nostro credimus, ideo totam eius intentionem exponemus Dicemus, hunc esse
tractatum secundum Summulorum Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declorativum
proprietatum terminorum propositionaliter captorum.
349) Benedicti Victorii Faventini Examinatio Quaestionis De lnstanti Gualterii
Burtei. Eiusdem Digressiones De Unitate Scientiae, De Essentialibus Sitlogismi, Et in
quo genere fiat motus. Bononiae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines Commentares
zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „ Bononiensis" genannt, um ihm
ein Compliment zu machen; eigentlich aber sei er doch „ Faventinus" .
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV , Anm. 675.
352) Tantum in tribus praedicamentis contingit motum fieri proprium, sc.
in quantitate, qualitale et ubi. Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus pars , quid supra incomplexa essentialia syllogismi , velut
sunt medium et extrema, iudicandum sit, manifestabit Secunda pars fert iudicium
supra complexa principia syllogismi, quae nomine proprio propositiones appellontur
Tertia cirea effectum in syllogismo insistit, qui est tertium essentiale
intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conclusionem seu quaesitum
appellarunt.
354) Uabitudo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori ex
tremo et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit Galienus (so
wurde der Name bekanntlich stets bei den Medicinern jener Zeit geschrieben),
sed artificialem tantum, eo modo quod virtus nostri cogitativa non polest decurrere
supra ipsam nisi reducendo ipsam ad naturalem figuram, sc. primam.
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
XXII. Bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
chen mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des Hentisberus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commen
tât werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber
nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene
ration angehört, aber als blosser Commentator zu Hentisberus De sensu
composito et diviso 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt 357), und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten 358), wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Regeln und Memorial- Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der inventio medii begegneten ; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combinationen
bezeichnet. werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den ältern (Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu composite et diviso. Am Schl.: Explicit traetatus de sensu com
posite et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de londuciis
ordinis Carmelitarum, Pkitosophiam Senis ordinario legentem. Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridan's (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commenter des Dorp auch gedruckt in : lohannes Dorp recognitus et auctus.
Summuloe tturidani. Cum expositione praectari viri interpretis, nominalium terminorum,
lühannis Dorp. recognitae a magistro nostro tohanne Maiore. Cum annotationibus.
Et postitlis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan's
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina
lium opinionum recitalor genannt.
358) Denn seine ganze exegetische Thätigkeit verfolgt den einzigen Zweck,
die Lehre Buridan's zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt
er des Dorbellns Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica und bezeichnet
auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin.
359) Gegen das Ende des Tract. V.: Versus valentes ad habendum medium
pro conclusione syllogisanda ex veris sunt isti:
Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali stant; sed non constant Febas, Hedas, Heca.
Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) In duobus primis versibus ponuntur sex
dictiones , quarum quaelibet habet tres syllobas, [et ponuntur tres, quarum quaelibet
habet tantum duas sytlobas. El per hoc datur intelligi, quad sex sunt modi ealentes
ad inventionem medii Per vocalem positam in uttima sylloba dalur intelligi conclusio
syllogisanda; et per vocales positas in prima et secunda sylloba daritur intel
ligi subiectum et praedicalum conctusionis syllogisandae ; et per consonantes positas
primis duabus syltabis intelligitur, quomodo medium debet se habere respectu subiecti
et praedicali. Diess wird dann auf Grundtage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Consonanten schon oben, a. a. O., sahen, beispielsweise an „Fe
cana" gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln
eben jene seçhs schon von Bricot aufgefuhrten Schlussweisen, in welchen die Auf
findung eines passenden Hitlelbegriffes möglich ist. Neu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinalionen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Septima regulo datur intelligi per istam dictionem „Febas", quae sic exponitur:
Si ad syilogisandum sumatur medium, quod sit F respectu E, i. e. consequens subiecti,
et В respectu A, i. e. consequens praedicali, ipsum non est idoneum Oc
tava regulo datur intetligi per itlom dictionem „Hedas" , quae sic exponitur: si su
matur medium, quod sit H respectu E, i. e. extraneum subiecli, et D respectu A,
i. e. extraneum praedicali, tale medium non est idoneum Nona regulo intelligitur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Raulin Steph. de Monte.
Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston's (Anm. 451 ff.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 1515), indem er Satz für Satz dubia, confirmatio und subconfirmatio,
dann aber solutio entwickelte 380). Was Jacobus Almain aus
Siena (.gest. i. J. 1515) in Erklärung der Consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein 3e 1).
Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
Thätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Reihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Lilleratur ihrer Parteifarbe erweiterten
oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die
Grundsätze Occam's und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commenlar
zum Organon, welcher aus der Hand des Johannes Raulin hervor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehöre 362). Auf Grundlage des
Textus abbreviatus Bricot's (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Terministen erörtert363).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint St ephanu s de Monte,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolubüis
364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Satz irgend ein Insolubile anhängen könne 305).
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 36e),
per istam dictionem „Heca", quae sic exponitur: si sumatur medium, quod sit H
respectu E, i. e. extraneum subiecti, el C respectu A, i. e. antecedens praedicati, tale
medium est ineptum et inidoneum.
360) Dialecticis sititoribus quaestionum pars prima super summutarum Huridani
tractatum primum a M. Anthonio sitccstro diligenti cura edita prostat. [/Vis.] Olivier
Semant s. a. (wahrscheinlich 1511).
361) Angeführt finde ich seinen Tractatus 'quinque consequentiarum ; was ich
von ihm kenne, ist Super sententias Holcot und die sog. Aurea opusculo; ersteres
ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Excellentissimi artium et lhcologiae doctoris magistri lohannis Raulin cum
plerisque dubiis Nicoloi amantis passim annexis in logicam aristotetis Commentarium
feliciter incipit Opus praeclorum parisiaca urbe impressum impensa Ni
cotai vaultier et durandi gerlier (das Druckerzeichen ist das des Gerlier). S. a. fol.
(unpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sâmmtlich auf den
Begriff des terminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer
salien gelten soll. Dass Fecana, Cageti u. s. w. zur Verwendung kommt, versieht
sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.
364) Fratiis Stepliani de monte gebennensis , ordinis carmelitarum Ars insolubitis
nuper edita, docens de omni scibiti indifferenter disputare. Am Schl. Papiae
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus sum arteni compitare in omni scientia insolubititer sophisticeque ar
gumentan docentem; quae quidem ars merito insolubitis dicta tres continet tractatus,
quorum primus artem ad quodlibct propositum insotubititer opponendi docet, secundas
artem respondendi, tertius autem instrumenta huius aiiis ostendit.
366) Prima insolubitis : Formanda est una propositio rationalis, cuius - antecedens
est una copulotiva, cuius prima pars principalis esl una disiuncliva affirmativa con
X XII. Stephaiius de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über 367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae , in welche er nach dem Vor
bilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere
durch ninemonische Worte erläutert 308).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commentare zur vetus ars 309)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 370). Nachdem er aus
Dorbellus die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni" (nicht etwa
„nominales") und „reales" einander gegenüberstellt und zu letzteren
stiluta ex contradictorio positionis respondentis et ex litter a „est falsa" , secunda
au lem pars praedictae disiunctivae contradictorium, consequcns vero primae synonymum.
In dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Unheiles
anreihen.
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheite , über
complexe significabite und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Rimini
und des Peter v. Aitly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen
Urtheile.
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia , wobei bezüglich
der exponiblen Urtheite neue Memorialworte erscheinen ; nemlich : Dabo die nones
docentes exponentia totalia atque partiatia; pro reduplicativis: Sipicabi, Sorineco,
Benepode, Trandenirpa ; pro exclusivis : Sipec, Sponac ; pro exceptivis : Casapes, Cenapa;
pro differt : Scipio ; pro ineipit et desinit: Magistrans inccpit, sicut Desinere
instabit; pro comparativo et superlativo: Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben
conclusiones betreffs der mathematicae proportiones, welche zur Verdeutlichung der
Consequentiae dienen sollen. Zuletzt Regeln über Consequentia der modalen Ur
theite.
369) Textus veteris artis, sc. lsagogarum Porphyrii, praedicamentorum Aristotelis
simul cum duobus libris perihermenias eiusdem. Item Èxereitata cirea hoc secundum
doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per lohannem parreudl sacrae
theologiae baccaloureum formalum in alma Universitate Ingolstatensi. Am Schl.: Impressa
per locobum pentium de Leuco in Venetiarum urbe expensis Leonardi
Atantsee bibtiopotae Viennensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: Ingoist. 1492,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501).
370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alb. Magnus, Robert v. Lincoln, Scotus, An
tonius Andreas, Mayron, Peter v. Aitly, Marsitius, den Scotisten Petrus de Aquita
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valta.
371) Quaest. 1 De univ. Porpli.: Vetus ars non dicitur ideo vetus, quia esset
antiquior, .... sed metapliorice ; nam sicut vetus et senex praecedit prioritate temporis
iuvenem, ita partes argumentationis, de quibus tractat vetus ars, praecedunt et
sunt priores tota argumentutione, de qua tructal nova logica.
372) Ebend. : Potliceor, me secuturum in itlo materia itlos moderniores doctores,
videlicet cancellorium Parisiensem lohannem Oersonem doctorem christianissimum et
Petrum Cameracensem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugitem veritatis Guithelmum
Ocean , quorum fama et lous quasi nunc per tatum orbem est diffusa; el non sine
ratione itlos imiior, quum, de quanta doctores fuerunt moderniores, de tanto solidius
scripsisse praecipue in artibus el ingeniis subtitioribus floruisse eos arbitror.
240 XXII. Johannes Parreut.
Thomisten und Scolisten zählt 373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungen 374) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeusserung über die Parteispaltung 375). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden 376).
373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et rationis sive logicum. Univer
sale reale est res communis .... in participando, .... in causando, in intelligendo,
sc. quod universaliter omnia polest intelligere, in essendo, sc. quod in
sua essentia et natura commune est pluribus individuis Opinio Platonis dixit,
quod universale reale in essendo in qualibet specie esset una idea separata et distincta
a suis individuis perpetua et aeterna extra mentem; hoc reprobat phitosophus.
Modus ponendi universale Scolistarum est talis in re , sicul in nomine: Natura
vel quidditas, quantum est de se praeter operationem intellectus, est communicabitis
plunbus singuloribus et habet unitatem sibi propriam; haec opinio polest lotissime
impugnari; qui vult , videat Occan in sua logica Modus ponendi Tliomistarum
est tatis: Universale, quando capitur pro natura universali vel communi, sicut
est humanitas, est duplex , sc. in polentia et in actu ; ... in potentia est ipsa quid
ditas vel natura, quae est in re singutari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus Scotus tenet, quod haec natura,
quae universalis dicitur, sit realiter eadem cum singulori; sed hoc Thomas non admitlit,
sed natura realiter distinguitur a singutari Sed ut prolixitatem vitem,
commune prineipium modernorum addueam: Peccatum est, fieri per plura, quae possunt
fieri per pauüora Dico , quod universale reale in essendo est idem realiter
cum omnibus suis individuis et singuloribus simul sumptis Et quicunque aliter
ponunt universalia realia, videntur facere contra determinationem concitii generalis,
in quo fuit lohannes Gerson; unde dicit ete. (d. h. es folgl die oben, Abschn. XX,
Anm. 592, angeführte Stelle) Universate logicum vel ralionis est, quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriplos Secundum
logicam modernorum littera „universale" demonstrando Шum terminum „universale"
personaliter captum, qui signifient omnia universalia, est subiectum attributionis (d.
h. in der Isagoge) ; sed secundum realistas supponit suppositione simplici~ pro uni
versali simpliciter et in genere, non pro itlo vel altero singulori universali (vgl. Ger
son^ a. a. 0. , Anm. 601); et sic praedicabite est eius propria passio et differt ab
universali, quia universale diffinitur per esse, sed praedicabite per dici, ut dicit Fran
ciscas Mayron (s. Abschn. XIX, Anm. 510). _
374) Quaest. 2: Moderni quasi omnes concorditer inquiunt, quod universale sit
genus ad itla quinque. Vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheitung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im
Sinne der Modernen. *
375) Quaest. 5 : Dubitatur , quid subiieiatur et praedicetur in praedicalione , an
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernos et realistas.
....¡{espondeo, quod tam res quam terminus alia et alia ratione praedicatur et subiicitur;
nam subiectum et simititer praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quo, quia est itlud, quo mediante loquimur
de rebus ; res vero realis est subiectum vel praedicatum quod , quia est itlud,
quod praedicatur a nobis.
Ь76) Quaesi. 1 in Cata/.: Nolitia essentialis et a priori est, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ex eo, sine quo non potest esse in praedicamento, ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandi ; sed notitia accidеn
tate et a posteriori est, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo , sine
quo potest esse in praedicamento , ut sunt proprietates praedicamentorum. Auch
schliesst er sich ebend. betreffs der „urdinatio" der Kategorien an Occam an
(Abschn. XIX, Anm. 865 u. 868). Uebrigens fticht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gitbertus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkenswerthes
mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in
De interpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Worttautes.
XXII. Joiloc Trutfeder. 241
Ein peinlich ausführlicher Autor ist Jo do c Trutfeder aus Eisenach,
daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres Compendium unter
dem Titel „Summulae totius logicae" 37 7) und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epitome seu breviarium" schrieb 378). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheit3'9) und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich anschliessen
will 380). Indem er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Organon erforderlich sei381), und hieran wörtlich
occamistische Bemerkungen über notitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 ff.)
und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova
logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über
propo sitio , um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er^
die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert 382)
und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die antepraedicamenta , sondern auch
die postpraedicamenta voranschickl, finden wir hier mehrere neue
Verse 384). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage
377) Summulae totius logicae, quas opus maius appellitare libuit , per lodocum
Trutvetter Isenuachcensem Theologum ex dogmatibus velerum recentiorumque omnium
in Gymnasio nuper Erphordiensi utpote suceus e floribus, loboriosissime compitutae. Am
Schl.: Expressum ab Lupambulo Schenck Erphurdiae 1501. 4.
378) Epitome seu breviarium dialeclicae, hoc est disputatricis Scientiae, iterum
i am recusum Ploniori siquidem et praeceptorum et exemplorum fito, per lt. ludocum
Isennachensem. Am Schl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg
getassen sind hier An. post., Top. u. Soph. El.
379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidius,
Heinrich v. Gent, Durand, Herveus, Rob. v. Lincoln, Aureolus , Capreolns, Nigri,
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Aitly, Gregor v. Rimini,
Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsitius, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Venetus, Pau
lus Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Georgius Bruxellensis , Prierias (s.
Anm. 727 S.) u. Laur. Valla.
380) In der Vorrede der Summuloe: Quidquid Theophrastus , Alexander Aphrodysius,
Themistius, Uammonius, Simplicius, Phitoponus aliique praeterea ex Aristotelis
famitia, et qui in horum locum nunc successerunt, Herveus, Ocean, Byridanus, Mar
sitius, Tisberus praenobitesque inter Neotericoteros Georgius Bruccellensis ac Thomas
Bricotus in hac disciplina contulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compen
diaria atque etiam honestiore.
381) Perspectum itaque est, quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta
et organa, logicaque instrumentum sit et organum, quod nullo sine ea perfecte et
artifieiatiter, quamvis usualiter, potest haberi.
382) Non de rebus neque rerum gtneribus Aristoteles (wie wenn es nicht Porphyrius
wäre!) hic tractaturus est, sed de voeibus res ipsas significantibus Uni
versale nominal conceplum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt
über conccptus und über prineipium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:
Est proprium medicus, bipes], canus quoque, ridens.
384) Für substantia:
In sub non esse, predicat un, significat hoc,
Nit contra, ncc magis, contraria suscipit in se
d. h. in subiecto non est, praedicalur univoce, significat hoc aliquid, nihit ei est
Pbanvl, Gesch. IV. 16
242 XXII. Jodoc Trulfeder.
des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 386) , und nun erst die Exponibilia aus Paulus
Venetus 387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gebracht388),
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und
bei Tartaretus (ob. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet
wird 389), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier 390), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibile für die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial- Worte ausgedrückt wird391). Nach
contrarium, non suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum. Aehnlich für
quantitas :
Non exigit contra ncc plus , sed dicitur aequa.
Für ad aliquid:
Oppositum recipit et plus, convertitur atque
Simul natura ponunt et mutuo tollunt,
Per patrem nalum, per natum noscito patrem.
Für quulitas:
Oppositum recipit et plus capit, atque per itlom
Dicalur simite; sunt haec tria propria quati.
Für prior neben den obigen (Anm. 201) zur Auswahl auch noch :
Senex superior, ordo, venerabite, causa.
Für simut die obigen (Anm. 202).
385) Er spricht von significatum ultimatum и. dgl., theitt die suppositio in
personalis, formalis , simplex u. materialis , und verflicht zugleich die distribulio;
dann folgen amptiatio, restrictio, appellotio, alienatio , status, und zuletzt die transscendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionis"
und „Passiones modalium".
387) d. h. es handelt sich um termini resolubites, componibites , exponibites,
officiabites. Hieran aber reiht er dann die passiones hypotheticae propositionis , wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) Non ma part pri se, mi ne pri terque directe.
D. h. Non concluditur maiori particutari in prima et secunda figura und Minore ne
gativa (non concluditur) in prima et lertia directe.
389) Er erwahnt nicht bloss bei den drei aristotelischen Figuren die Modi Bar
bari, Cetaront, Cetuntos , Cesaro , Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die
vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modos, quinquе directe
concludeiites el quatuor indirecte, ut prima figura, a qua dif[ert per solom transpositionem
terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:
Bambara, Camerent, Dimari, Fimere; Bamalipton,
Camentes, Dimatis, Fesmapo, Fremsisomorum.
390) Nemlich:
Quatuor in primos primae ducendo sequentes
Maior erit minor ; oppositum conclude minoris
Verteque simpliciter; maior opposita conclu;
Celontes duc ad Frises, hine ad Darii duc.
Dann folgen die zwei älteren Verse : Servat maiorem ete.
391) Volens autem scire, ad quem modum perfectorum quisque syllogismus imperfectus
reducatur per impossibite , considerel ete Notatur insequentibus dictionibus;
unicuique syllobae respondet modus imperfeclus sui ordinis, qui ad modum
XXII. Jodoc Trutfeder. Bartholomäus v. Usingen. 243
einer grossen Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ex
propositionibus de praegnantibus" die sog. exponiblen Schlüsse nach
dem Vorbilde Occam's 3U2), hierauf die inv entio medii erklärlicher Weise
mit der jüngsten Formation der Memorialworte Fecana u. s. f. 393). In
der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die
ganze distribuiio und den descensus in Verbindung, letzleren noch dazu
in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh
rung, da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in
doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar
gelegt wird за4). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt
aus An. post. und Soph. EL
Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar
tholomäus Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingen genannt (hocbbetagt gest. i. J. 1 532 , seine litterarische
Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
Compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge
druckt wurde 39S), und ausserdem Exercilia zum aristotelischen Orgaperfectum
concludentem genus propositionis vocali Uli us syllabae designalum reducitur
in Aиne modum:
.... Nes-
Frisesom .... tis.
.... 0-
. . . Darii
di-
. í . . . . . . Barbara
392) S. Abschn. XIX, Aom. 1000 ff. Die dort gegebene Grundtage ist bier in
einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der Hest der
An. pr. des Arist oteles, und dann abermals eine Menge von Vnrsichtsmassregeln —
„Cautetae" — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Quadrifariam descenditur: copulotive, disiunctive , copulolim, disiunetim
(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 ff.). Copulo
tive et disiunctive descendere est arguitive inferre hypothetic am coputalivam et disiunctivam
constitutum ex unirersis sinyuturibus termini communis, sub quo descenditur
distributive determinate. Coputatim et disiunetim descendere est arguitive inferre rategoricam
de extremo copuloto et disiuneto , et hoc modo descenditur sub termino sup-
. ponente eonfuse fonium collective et non collective. Id quod explicalur versibus :
Bisiunctive deter; copulative quoque distri;
Confuse tantum disiunetim scandeie debes;
In collectiris copulotim scandere debes.
395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Ptane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke : Compendium Novum totius logicae opera et studio singutari M.
Burtholomei de Usingen in Gymnasia Erphurdiensi collectum. s. 1. s. a. 4. und Summa
compendiaria totius logicae in famathsimo studio Erphurdiensi per magistrum Bartholomeum
Arnoldi de usingen coltecta. Am Schl. : Per Nicoloum Kesster eivem
Basitiensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nämlich ist in beiden: Propositio, Praedica
244 XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus.
non 396). In ersterein linden wir im Ganzen die Deutliche Haltung wie
bei Trulfeder, nur ist Alles weit einlacher und kürzer behandelt 39 ') ;
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus
enthalt, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,
welche sich völlig an Occam aiischliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,
ebenso sachgemäss als vernünftig 398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u. s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder's über die Reduction u. dgl.
Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Commentar
der „Moderni" zum 1. und 4. Tractate, sowie zu den proprietates
terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf
bitia, Praedicamenta, Proprieties logicales (d. h. suppositio ete.), Probatio terminalis,
Argumentatio, Argumentativ probalitis ; nur fehlt der letzlere Abschnitt in dem Drucke
s. 1. s. a., sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist ;
übrigens zeigt tetzlerer durchgängig als Columnen-Titel „Parvulus togicae". Eine
zweite Gruppe bitden die Drucke: Parvulus loycae cum figuris. Am Schl. : In Schola
Erffurdiana per Bartholomeum de Usingen concinnatum; cffigialum Erffurdiae
per wolffganyum Sclienck. 1504. 4. und Compendium tocius logicae brevissimis figurulis
expositum in scholo Erphordiana per Bartholomeum de usingen concinna
tum Matheus Mater impressit Erphurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titel,
am Schl. Impressum Metis. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich
tautend sind, ist die Reihenfolge: Propositio, Proprietates logicales, Probatio termi
nalis, Praedicabitia , Argumentatio, Argumentatio probabitis.
396) Exereitium veteris artis in studio Erffordiensi collectum per Magistrum Bar
tholomeum arnotdi de Usingen instauralum atque emendatum. Am Schl.: Excussum
Erffordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exereitium novae logicae etc.
ebenso per loannem Canappum. 1516. 4.
397) Nach den üblichen Angaben über ars velus und nova logica wird als
Subject der Logik der terminus „argumentatio" bezeichnet; an die Lehre vom Urtheite
aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über
terminus geknüpft, beim hypothetischen Ürtheile aber nur die älteren drei Arten
desselben (conditional, coputativ, disjuneliv) anerkannt; hierauf folgen die proprietates
terminorum, jedoch in kürzerer Form als bei Trutfeder, sodann wie dort pro
batio terminalis (d. h. resolubite, exponibite, officiabite) und die Exponibitia nach
Paulus Venetus; hernach die Universatien (ohne Polemik terministisch gefasst) und
die Kategorien mit den neu reeipirten Versen. In der Syllogistik verbleiht Usingen
bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur
mit Stillschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre
von Consequentiae fast gleichtautend mit Trutfeder.. Den Inhalt der An. post. über
geht er und führt nur noch in Kürze Soph. El. an.
398) Antiqui passiones logices per prius rebus altribuunt, cum lerminis
utamur loco rerum et lermini non per se, sed pro suis significatis praedicentur
Moderni passiones logicas per prius signis altribuunt, quia signa immediate propinque
et per prius subiieiuntur , praedicantur et diffiniuntur , non quidem pro sc, sed pro
suis significatis, ratione cuius signata remote dicuntur subiici Quod antiqui al
tribuunt primo rei ex modo considerandi eins, itlud moderni signis rem tali modo
significantibus , quod rite intellectum a mullis liberal prolapsibus In der Ein
leitung zu den Praedicamenta: Scientia realis traditur per terminos primae impositionis,
et scientia rationis traditur per terminos secundae impositionis.
399) Commentarium secundum Moderuam doctrinan in Tractatus logices Petri
Hispani Primum et Quartum. Item Commentarium in Tractatus parvorum logicalium
Marsitii, sc. Suppositionum, Ampliationum , Restrict ionum , Appellotionum , Consequentiarum
, Exponibilium, Itemque De Descensu, De positione propositionum in esse, De
Statu, De Alienatione. Hagenau (bei Henricus Gran). 1503. 4. Eine Vermuthung über
den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725.
XXII. Modemi zu Petrus Hispanus. 245
die örtliche Verbreitung der terministischen Fraction beachten dürfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vienna, Sallzburga, Cracovia"
die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 n. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über logica naturalis und artificialis wird das Subject der
Logik in terministischem Sinne festgestellt 400) und der Ausdruck „Parva
logicalia" in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,
erklär!401), woran sich noch die Bemerkimg des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal" verfahren wolle. 402). Die Erklärung des Textes
selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius werden
mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile erscheint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
beniitzt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben 404). Aehnlich wie bei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizatione , d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprietales lerminorum nachgeholt, wobei nach der suppositio,
400) Subieclum attributionis lotius logicae est Ule terminus „argumentatio" capitis
targe.
401) Liber parvorum logicalium dicitur, quia valet pro parvis de novo logicam
incipientibus ; secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus
et modernis, ul Marsilio, Buridano el Petro Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scientia praesentis libri subordinatur phitosophiae minus principaliler imme
diate sub sermocinali, immediatissime sub logica.
403) Est opinio communis nunc, quae ponit sex species propositionis hypotheticae
affirmativae et totidem negativae, sc. conditionalem iltativam, conditionalem conventivam,
copulotivam , disiunctivam, causalem, rationalem.
404) Si prima figura capitur targe, quarta figura non est distincta a prima,
sed comprehenditur sub ea; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis
tantum, tunc sunt duodecim modi primae figurae, sc. isti sex Barbara, Celorent,
Darii, Ferio, Fapesmo , Frisesomorum, et alii sex transponendo solum praemissas in
his dictis, et Baralipton, Dabitis, Celontes, ut sic, non sunt modi saltem distincti a
Barbara, Darii, Cetarent, quia habent easdem praemissas; sed capiendo modum pro
praemissis et conclusibne simul et primam figuram iterum modo ut supra, tunc sunt
viginti quatuor modi primae figurae, sc. novem , quos ponit Petrus Hispanus , el alii
tres, sc. Barbari, Celoront, Celontos, et sic sunt duodecim, et cum hoc alii duodecim
transponendo solum praemissas in eis, ut Babara, Didari, Lacerent, Rifero et sic de
aliis. Alio modo prima figura capitur stricte .... et ita distinguitur a quarta,
quae sic erit specialis figura Ita capiendo primam figuram et modum pro prae
missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca
piendo modum pro praemissis et conclusione simul, tunc sunt duodecim modi primae
figurae, sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et tres alii, sc. Barbari, Celoront et
Cetantos Petrus Hispanus solum curovit ponere modos communiter et magis
usitatos , quibus habitis alii facititer haberi possunt Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt quatuor modi,
quos ponit Petrus HispM *, sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul,
tunc sunt duodecim, ...... sc. quatuor, quos ponit Petrus Hispanus, el alii duo, sc.
Cesaron et Camestron directe concludentes et alii sex indirecte concludentes
Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos
ponit Petrus Hispanus; sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul, tunc
sunt duodecim, sc. sex directe concludentes et sex concludentes indirecte.
246 XXII. Modemi zu Felms Hispatius. Hieronymus Pardus.
ampliatio , appellatio als neues Thema , welches mit der amplialio in
Verbindung tritt, die Erörterung „de positione proposilionum in esse"
hinzukommt 40 5), um zuletzt über status, restrictio, alienatio, consequentiae
und exponibilia, — sämmtliches als erläuternde Wiederholung des
Marsilius —, zu handeln.
Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischen Modernen war
Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialeciíces
406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals
wichtige Materien ist Und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er
fahren 407). Er beginnt mit Erörterungen de veritate et falsitale proprositionis,
wobei er auf die bekannte Controverse über complexe significabile
kommt408) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo
dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von Consequentiae
unter grundsätzlicher Betonung der significatio*09), wodurch er
auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ff.) nach pro und contra zu erörtern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradictoria simul vera vel falsa sein können, an
achtzehn Beispielen410), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 41 *), hernach die hypothetischen Ur
theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen
aus dem Gebiete der Insolubilia*t2), dann die ampliatio mit Sophismen
nach Albert v. Sachsen413), die appellatio nach Buridanus und Georgius
405) Refert dicere „propositio in esse" et „propositio de inesse" et „propositio
ponibitis in esse" Propositio in esse est propositio, cuius copula principalis
est praesentis temporis Propositio ponibitis in esse est propositio , cuius coputa
principalis est ampliativa.
406) Medullo dyaleclices edita a perspicacissimo altium praeceptore Hieronymo
pardo umnes ferme graviores difficultates logicas acutissime dissolvens de novo
correcta per honorandos magistros magistrum lohannem maioris ....nec non
magistrum ¡acobum ortiz ete. (Paris) Durand Gertier. 1505. fol.
407) Wir finden bei ihm berücksichtigt: Occam, Peter v. Ailly, Gregor v.
Rimini, Buridanus, Marsitius, Holcot, Strodus, Hentisherus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghus, Martinus Magistri, Caj.
de Tbienis, Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,
Nicotaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 ff.); ausserdem aber auch
Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häutig citirt) und einen O q u e I i n.
408) f. I г. В ff. z. В. Accepto hoc complexe significabiti „deum esse" quaero,
an includat formaliter deum out non; oder ähnlich bei „Socratem esse patrem Ptationis"
u. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res
polest dici complexe significabite et incomplexe significabite ; nam inquantum potest
significan per aliquod complexum, vacatur complexe significabite, el inquantum potest
significan per aliquod incomplexum, vocatur incomplexc significabite ; ideo ista, se.
„significari complexe vel incomplexe", conveniunt alicui per denominalionem extrinsecam.
S. Abschn. XX, Anm. 40, u. ob. Anm. 170.
409) f. IX v. B: Consequentia bona est itta, per quam impossibite est ita esse,
sicu significalur per antecedens vel potest sig'nificari de significatione totali, quin ita
vit, sicut significalur per consequens vel potest significari, manente significatione propositionum
et terminorum. S. Abschn. XX, Anm. 284 u. 559.
410) f. XXIV ff. Vgl. Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 574.
411) f. XXXVIII ff.
412) f. XL! ff. S. ebend. Anm. 549 ff.
413) f. LXVII ff. S. ebend. Anm. 343.
XXII. Hieronymus Pardus. Johannes Majoris. 247
Bruxellensis 414), die modalen Urtheile auf Grundlage Occam's mit zahl
reichen Sophismen416). Hierauf folgt die Syllogistik 416) , welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinität) controvertirt wird , so dass bei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen417). Den Schluss
macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil \der consequentia durch viele Sophismen
erläutert418).
Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes
Majoris Scotus aus Haddington (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Mons acutus" lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte
und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen
Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi
schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen , finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp
zum Buridanus, aufweiche näher einzugehen nicht nöthig ist419), ausser
dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als „libri, quos
in artibus emisil" zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber
414) f. LXXXIV ff. Ebend. Anm. 111 u. ob. Anm. 140.
415) f. CVI ff. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVI ff.
B17) Als beliebig aufgegriffenes Beispiel möge dienen f. CXXXV1I v. A : Consequjtntia
debite formata secundum dispositionem Frisesomorum est bona Contra
arguitur hoc modo: Non sequitur „Aliquis homo est rationalis; omne risibite homo
non est; ergo aliquod rationale non est risibite". Respondeo, quod non bene arguitur
in Frisesomorum ex eo, quod non potest reduci ad Ferio minore conversa simpliciter;
et ratio est, quia non potest itta minor converti simpliciter, nisi praedicatum distribuatur;
praedicatum aulem non distribuitur ; ideo ad bene arguendum in Frisesomorum
requiritur , quod medium distribuatur in praemissa negativa; et hoc etiam requiritur
ad bene arguendum in Fapesmo ; aliter argueretur ex puris particuloribus.
418) f. CXLV ff.
419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Marginal-
Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes
hinzu. Insofern aber die Quaestio des Majoris Be complexe significabitibus vorge
druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.
420) Acutissimi artium interpretis magistri Iohannis maioris in Petri Hyspani
summutas commentaria. Lugduni 1505. fol. (s. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schi.).
Der manigfaltige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer
Tractate (Top., Soph. El., Consequentiae, Propos. de infinito) wiederholt in : Magister
loannes Maioris Scotus. Inclytarum artium ac sacrae paginae doctoris acutissimi ma
gistri loannis maioris Scoti libri quos in artibus in collegio montis acuti Parisius
regentando in lucem emisit Hoc volumine igitur omnia ordine sequenti reperies
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexo significabiti.
Primus liber terminorum. Secundus liber terminorum. Summutae Praedicabitia
Praedicamenta Sitlogismi. Posteriora Tractatus de locis.
Tractatus elenchorum. Tractatus consequentiarum. Abbreviationes parvorum ugicalium.
Parva logicalia. Exponibitia. Insolubitia. Obligationes. Argumenta sophistica. Propositum
de infinito. Analogus [sie statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum. Venundantur
Lugduni o Martino boitlon. 1516. fol.
248 XXII. Johannes Majoris.
fasste er die aristotelische und die summulistische Logik in einem „Introductorium"
zusammen421); endlieh kommen noch „Quaestiones" zar
vetus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Samuel-
Ausgabe, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexe
signifie abilïbus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol
gen zwei Libri terminorum, in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „lerminus" 424) fast alle möglichen Einlhei
lungen des terminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer
den425); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Reihenfolge behandelt 426), woran sich Abbreviations parvorum logicaiium
anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d.h. ein Commenlar
zu Petrus Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson's Aeusserungen über den Nutzen der Logik 42 s),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae" treffen 429). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
421) Introductorium perutite in Aristotelicam Dialeclicen, duos Terminorum Tractatus,
ac Quinque Libros Summulorum completiens , M. loliunnis Maioris Phitosophi,
ac Theologi Parisiensis. denuo ab eodem summa vigituntia repositum. Druckerzeichen
des lehan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hievon 1508).
422) Quaestiones Logicales Magistri loannis Maioris Hadyngthonani Theologi,
ac Phitosophi Parisiensis , lam primo in lucem emissae , cum eiusdem literati expo
sition» succineta in veterem Aristotelis Diatetiicen Ioanne Argyropito lnterpraclc.
Ebenso. 1528. fol.
423) Libri, quos in artitius 1, f. I r. A: Quaeritur, an sint ponenda complexe
significabitia Duae versantur opinationes, quarum prior est Gregorii de Arimino ;
indicio meo modica est apparentia in suo modo dicendi Sequitar ergo
modus communis rationi consentaneus : „Hominem esse animal" est aliquid, propriissime
capiendo ens Aliquid significatur per complexiim, ergo aliquid est complexe
significabite ete. , d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corroltaria
auf Grundtage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. II г. A : Terminus aeeipitur dupliciter; uno modo physice, ul comenit
rebus ad extra, secundo modo, ul convenit dicibitibus. Terminan* voco, in
quem resolvitur propositio ete.
- 425) f. III. г. В die Eintbeituug in lerminus mentalis, vocalis, scriptus; f. V г. A
in calegorematicus und syncategorematicus , f. V v. В in complexus und incomplexas,
f. VI r. A in prima und secunda intentio, f. VU v. A in ultimatum und non nltimatus,
f. X г. В in significativus und non significativus, f. X v. A in transcendais und
non transcendens, f. XI r. A in communis und singuloris. (Hierauf sind die divisiones
des Cranston, s. unten Anm. 458, beigedruckt.)
426) f. XXI r. A Eintheitung in terminus primeintentionaliter captus und secundeintentionaliter
captus, f. XXII r. A in calegoremalicus und syncalegorematicus,
f. XXII г. В in complexus und incomplexas und ersterer in distons und indistons
(s. Ahschn. XX, Anm. 103), f. XXIII г. В in significativas und non significatirus,
f. XXIV r. A in prima und secunda impositio.
427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor
den, folgen in gedrängter Kurze unter Anführung der hauptsächlichsten Regeln
zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theile der consequentia (vgl. Anm. 418),
d.inn f. XXVI r. A ampliatio und f. XXIV v. A die Exponibitia.
428) f. XXVH r. B; s. Ahschn. XX, Anm. 609 f.
429) f. XXVIII г. A : Das Wort „Summulorum" bestehe aus den Anfangsbuch
staben folgender Worte: „Scientiarum universarum mater modestis (h)umitibus taboriosis,
acidiosis rebellibus vanitatum methodus".
XXII. Johannes Majoris. 249
■
den ersten vier Tractaten des Petrus Hispanus dar 430), wobei am Schlnsse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricot's Vorgang) eine specielle Erörterung
über contingens 43 1) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über
Variation des Mittelbegriffes (nach finitum und infinitum) beigefügt
wird 432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Amn. 425 f.) über
Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über
praedicatio erörtert 433), sowie am Schlusse der Kategorien als etwas
Neues eine „arbor praedicamentalis" beigefügt 434). In der Syllogistik
lehnt Majoris in schärferen Worten , als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ab 435), führt
aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische
Gegen-Beispiele vor 436). Die Topik und Soph. EL will er absichtlich
sehr kurz bebandeln , da namentlich in ersterer Manches unnöthige
vorkomme 437).
Eine zweite Ablheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den Exponibilia,
welche Nichts neues darbieten 438). Sodann folgen die In-
430) In der stets wiederkehrenden Form von „contra" und „respondetur"
nebst Lösung in , .propositiones" . Im Ganzen ist Bnridamis die leitende Auctorität,
und aus ihm wird auch die versinulichende Figur betreffs der modalen Urtheite
aufgenommen (s. Absehn. XX, Anm. 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor
rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).
431) f. XC v. A : Terminus „ contingens" capitur duobus modis, sc. secunde
intentionaliter et tantum valet, sicut „propositio contingens", ....prime intentionuliter
et tantum valet, sicut „res contingens", et in istis aeccptionibus capitur categorematice;
alio modo determinat coputam et est synealegorematicus .... et hic ca
pitur specialiter et tantum valet, sicut „neque necessarium neque impossibite" , h. e.
sicut „possibite et possibite non", et isto modo non convertitur cum possibiti. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) f. C г. A : Dubitatur, utrum arguendo ab affirmativa ad negativam praedicato
varialo penes finitum et infinitum sit bona consequentia el e contra. S.
Abschn. XX, Anm. 132.
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die sex transrendentia , unter
ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Täfelchen mit den Kategorien, von
deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die
wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheill sind.
435) f. CXLI v. A : Probatur, quod sit ponenda quarta figura Cirea
hanc materiam Commentator magnam digressionem habuit contra Galienum (s.
Abschn. IX, Anm. .99), et palet, quod Calienus solum mulliplicavit verba super Aristotelem
et non realiter.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: Omnis equus moriturus est iuvenis;
Omnis equus senex est equus moriturus; ergo omnis equus srnex est iuvenis. Der
gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ff. wird der syllogismus expositorius
ausführlichst besprochen.
437) f. CLIII v. B: Quintus tractatus in ordine summulorum (d. h. Topica)
multa ponit, quae purum condueunt ad consummatiim summulistam ultra ea , quae
in atiis summutarum locis tanguntur. Proplerea indignum censui , multum ibi immorari.
Ebenso f. CLV ft. ein kurzer Auszug aus Soph. El.
438) II, f. I ff. Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus
behandeit, daher sogar das allgemein bejahende Urtheit zu den Exponibitia gerech
net wird (s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.
Anm. 174) für die exclusiven und exceptiven Urtheite versinnlichende Figuren
ibrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majoris.
solubilia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen
grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss 439), denn die dar
auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der hierauf eingefügte Commentar zur zweiten Analytik , welcher uns
keine specielle Bemerkung abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich 440). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,
deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver
schärft auftritt441); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Lilteratur fusst , nicht in seiner
ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 ff.), eines Schülers des Majoris 442). Hierauf sind
die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden,
während man Consequentiae und Exponibilia zur nova logica zählte 443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus
439) f. XLVII v. B: Cirea insolubites propositioncs plures emergunt difficultates ;
sed opinionum varietas eas reddit indeterminabites ; ita quot fuerunt priscorum artistarum
capita et modernorum, lot votant in eis differentes opiniones Est una
positio tenens , quod nullum insolubite est propositio (vgl. bei Paulas Venetus,
Abscho. XX, Anm. 569) (f. XL.V1II r. A) Secunda opinio , quod quodlibet in
solubite est propositio et est verum vel falsum, saltem secundum quid, nullum
tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).
(B) Tertia est opinio, quam insequitur Albertus de Saxonia tenens eas hypotheticas
(s. Abschn. XX, Anm. 308) (v. B) Quarta est opinio, quam insequitur
Buridanus parum differens ab hac Alberti , et pro fundamento tenet , quod quaelibet
propositio implicat unvm , cuius subiectum stat pro propositione, quae implical , et
praedicatum est littera „verum" (vgl. ebend. Anm. 146) (f. XL1X r. A) Quinta
est opinio, quam insequitur Occam tenens, quod pars propositionis non polest supponere
pro propositione, cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172) Sexta est opinio
Petri Alliacensis tenentis idem cum Occam in propositionibus mentalibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ff. es folgt die schon früher, ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).
(v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,
licet eam non ieneamus , quae nunc est communis , quod insolubites sunt categoricae
el quod in Ulis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An
sicht ist: Quaelibet propositio significans adaequate , se non fore veram, est vera.
(f. LH г. A) Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non oportet, quod
ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona consequentia, ipsam esse falsam.
440) f. LIX ff.
441) f. LXXXII v. A: Consequentia est oratio composita ex antecedente et con
sequente et nota itlolionis itlotive tenta in forma vel in valore.
442) f. CIX г. A : Magistri Antonii Coronel ad suos discipulos exhortatio : ....
Tractatum de consequentiis et nonnultas insuper difficultates dialecticas in unum vo
lumen redactas dignum duxi conscribere. Sed venit in mentem, magistrum lohannem
Maioris pracceptorem mihi semper observandissimum quendam tractatum de consequen
tiis inchoasse, nondum tamen Uli finem imposuisse. Qua de re ipsum supplex
adii rngaturus, ut copiam exemptaris itlius mihi dignaretur concedere, qui etiam
pelitioni meae pertibens annuU. Et quia regulos generales, deinde et speciales, sine
impugnationibus conscripsit, volui impugnationes quasdam superaddere ete. Pie Grund
tage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodus sind die consequentiae ab
inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheite
aufgenommen.
443) f. CXIX r. A: Parva logicalia ineipiunt, quae sex tractatus continent, sc.
tractalum suppositionum, ampliationum, restrictionum , de statu, appeltationum , atienationum.
.Et isti tractatus sunt partes veteris logicae; quare tractatus consequentiarum
et exponibitium inter hos non enumerantur, quia sunt partes novae logicae.
XXII. Johannes Majoris. David Cranston. 251
Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
Georgius Bruxellensis 444). Sodann treffen wir auf Grundlage des Paulus
Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoria 445) , ferner „Argu
menta sophistica" , d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten 446), und ausserdem eine Monographie De infi
nito , in welcher alle möglichen Sophismen , die sich um diesen Begriff
drehen können, ihre Erörterung finden 447). Endlich der „Dialogus"
(s. Anm. 420) gehört nicht hieher 448).
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern ; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 449), und die Quaestiones sind nur ein gewöhn
licher Commenter zur vetus ars im Sinne der Terministen 450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Cranston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher Insolubilia und Obligatoria schrieb451).
Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)
444) So werden behandelt: suppositio, descensus et ascensus, ampliatio, appeltatio,
dann positio propositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio
ralionis , dann äusserst kurz status , und noch restrirtio ; die im Titel versprochene
alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreviatio parvorum logiealium (Anm. 427)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL г. В ff. Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po
sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXLIV r. B: JVunc adducam aliqua argumenta sophistica, per quae poteris
impugnare quameunque propositionem volendo semper probare veritatem huius
„Homo est asinus" , quia eodem modo potest argumentan per eadem media in aliis.
Et arguitur primo sic: Bene sequitur ,,Socrates est asinus, ergo homo est asinus".
.. . Tum: Socrates est asinus ve1 Socrates non est asinus ; sed Socrates non est asinus,
ergo Socrates est asinus Tum: Homo est asinvs vel tu loqueris; sed tu non
loqueris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVIII г. В (es sträuht sich fast die
Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.
447) f. CXLVIII r. B— CLIX r. B.
448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzählen, welche in Bezug auf die
disputationes quodlibeticae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr, Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittetalter, manches Derar
tige veröffentlicht). Die beiden Ingici des Dialoges sind lohannes Formann und lohannes
Dultaert (über Letzteren s unten Anm. 488 ft°.), der Magister heist lohannes
Aunandus. Die Pointe des mit vielen Citaten aus Aristoteles und der Bibel gespickten
Gespräches liegt in dem die Honorarien-Verhältnisse betreffenden Witze, dass
„eappa" aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Capias a potentibus pecuniam
artistis.
449) D. h. er giht zunächst die Eintheitung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 If., hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be
sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheiles und des contingens specialiter captum
(Anm. 431), dann die Parva logicalia wie oben Anm. 444, hernach Consequentioe
wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausführlichkeit wie Anm. 435 f.,
die Exponibitia (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorbellus
wiederholt.
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schl.
452) Cirea materiam insolubitium inier doctos innumerae reperiuntur opiniones
dicentibus aliquibus, quod insolubitia non sunt propositiones , aliis dicentibus, quod
sunt propositiones plures; alii dicunt, quod sunt hypotheticae , novissimi -vero dicunt,
quod sunt categoricae (vgl. Abschn. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439).
-
252 XXII. David Cranston. Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt
bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re
geln zu setzen 453); und diesen seinen cigcnthünilichen spitzfindigen Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen, deren erste das se ipsum falsificare
(a. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) betrifft 454), während die zweite
darauf abzielt, dass nie ex veris falsum sequitur, sondern die Logik zu
Recht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin geht, dass
contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein dürfen45?). Betreffs
der Obligatoria stellt er sich auf jene Definition dersellTen, welche wir
bei Pseudo-Occam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor 457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den Obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des terminus
zusammen, wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten 'der Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe" begegnet458).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher einen
453) Sequens opinio praecedentium opinionum 'extremarum moderativa propter
insolubites propositiones argumenta secundum regutas logicales disposita non negobii.
Ad propositionem esse insolubitem non requiritur, quod sit plures vel hypothetica ;
imo stat, ittam esse simpliciter categoricam Ad falsificationem unius synonymae
sequitur fulsificatio alterius Nunquam ex vero sequitur falsum Quemadmodum
non dantur contradictoria vera in insolubitibus , Нa nec contradictoria fatsa.
454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsificat, et si sic, an ad
falsificationem unius sequitur falsificatio alterius Die Antwort ist: Nullo propo
sitio est ponenda insolubitis sive se falsificans , cuius oppositum potest rationabititer
sustineri. .... Omnis propositio significans adaequate, suam synonymam esse faisam,
secundum significationem , secundum quam est ei synonyma, sc falsificat Nun
quam sunt dabites duac propositiones omninp synonymae , quorum una est vera et
oltera falsa secundum ittam significationem , secundum quam sunt synonymae.
455) Secunda quaestio principalis est, utrum sit defensabite , ex vero non sequi
falsum in insolubitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antece
dente non habente nisi unum sensum totaliter stat, consequens esse falsum qualibet
parte antecedentis vera Nunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,
nisi antecedens sit impossibite Nullus modus arguendi per regutas logicates, qui
extra insolubitia non palitur instantiam, solum propter insolubitia instantiam
habet.
456) Tertia quaestio principalis est, an in materia insolubitium posset sustineri,
quod non datur contradictoria vera aut falsa Die Antwort: Non dantur con
tradictoria vera significantia , sient est , aut necessaria in sensibus contradictoras nec
in insolubitibus nec extra insolubitia Quemadmodum non dantur contradictoria
falsa aut significantia, aliter esse, quam est, aut impossibitia extra insolubitia, sie
nec in insolubitibus.
457) Nemlich 1) Omne possibite est admittendum. 2) Оmne sequens ex posito
est concedendum. 3) Ad omne impertinens respondendum est secundum suam qualitatem.
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er thcitt den
Terminus zunächst in pertinens und impertinens , womit eine zweite Eintheilung in
absolutus , connotalivus und abstractas parallel läuft (f. XV1H r. B) ; der pertinens
wird getheitt in sequelo und repugnantia, wovon erstere in convertibitis und no«
convertibitis (f. XIV v. A) , und zwar convertibitis abermals in secundum unam si
XXII. Ant. Coronel. 253
Commentar zu den Kategorien 459), eine Darstellung der Lehre vom Urtheile
und der proprietates' terminorum unter dem Titel „Rosarium" 4Ü0),
eine Erläuterung der zweiten Analytik401), und eine Monographie über
Exponibilia und Fallaciae schrieb 402); dass er ausserdem die Consequentiae
seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch
Buchhändler-Reelame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124— 126) als Vertreter der
beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominalium, an
gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenlhümlichen Behandlungsweise ; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Dis
ciplinen gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethiauischer
Auffassung parallel neben die terministische Erklärung, so z. ß. schon
betreffs des Gegenstandes der Kategorienlehre403) und desgleichen beim
Begriffe des Homonymen 404), während er überwiegend sich in terministischer
Denk- und Redeweise bewegt 405). Im „Rosarium" tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnificationem und secundum duas vcl tres significationes; andererseits die repugnantes
zerfallen in disparati und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relotive
oder contrarie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgl. bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum fraedicamentorum Aristotelis
secundum utriusque viae, realium sciticet et nominalium, principia commentaria.
Paris. 1513. fol.
460) Prima pars Rosarii magistri Anthonii Coronel, in qua De propositione multa
notanda , De materiis propositionum , De contradictoras in obliquis , De conditionatis
et conversionibus ex libro consequentiarum eiusdem assumptis, De modalibus, De
propositionibus de futuro contingenti et de modo arguendi ab affirmativa ad negativam.
Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii Coronel continens septem capitulo,
Primum de suppositionibus , Secundum de generibus suppositionum, Tertium de relotivis,
Quartum de regulis suppositionum, Quintum de ascensu et de descensu, Sextum
de ampliationibus, Septimum de appeltationibus. Am Schl. : Explicit rosarium togicae
magistri Anthonii coronel hispani de regno castelloe dyocesis segobiensis. 1512. Paris
bei Olivier Senant. fol.
461^ Magistri Antonii Coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis Commentaria.
Paris bei Diomjsius Roca (das Druck-Privitegium ist v. 1510). fol.
462) Tractatus exponibitium et faltaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.
Ebend. 1511. fol.
463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus „praedicamentum" , cum
per tolum librum agatur de praedicumentis et antecedentibus et consequentibus ea;
sed ralionabitius est assignare pro subiecto istum terminum „terminus in praedicamento
ponibitis".
464) Duplex est aequivocum, sc. aequivocatum et aequivocans ; aequivocum
aequivocatum est res significatu per lerminum aequivocum aequivocantem ; terminus
aulem aequivocus aequivocans est terminus significans sua significata diversis conceptibus
ete.
465) Er benützt die Theitung in mentale, vocale, scriptum, die Grundsätze
über concretum und abstractiim, und spricht auch von substantia primeintentionaliter
oder secundeintentionaliter rapta (vgl. Anm. 426).
254 XXII. Ant. Coronel.
Punkten deutlich hervor 460), als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit
des Urtheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehöre40'). Ja er
steigert noch die lerministische Spitzfindigkeit, indem er die proposilio
mentalis in zwei Arten zerlegt 40 e), und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sophismen einzustreuen469), auch ein eigenes Capitel de
obliquorum contradictoriis beifügt 470). In gleicher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Aiini. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien
aus411). Der Commentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
fertigende Exegese4'2), und die Exponibüia, welche völlig dem be
treuenden Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 47a), führen zuletzt
neben allem Reichthume an Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles 474).
466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in
„contra arguitur — ad argumentum dicitur — respondetur — coroltarium" bewegt,
finden wir häutigen Anschluss an Occ;mi und Buridan, sowie auch betreffs der
Einheit des mentaten Unheites an Peter v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezüglich der significatio au Paulus Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die lermi
nistische Behandlung der Frage über complexe significabite (ob. Anm. 423); die
couditioualen Urtheite entlehnt er aus Atbert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 551 ff.), sowie aus ersterem die variatio penes infinitum (ebend.
Anm. 297).
467) Duae oceurrunt opiniones, una realium a suis facta falsis imaginationibus,
alia nostrorum nominalium, quae non est minus verior, quam clorior Primo ponit,
quod retatio rationis est quidam respeclus causalus per actum inteltectus vel
voluntatis, rotione cuius fandamentum eius aliqualiter se habet, qualiter non se haberet
sine Uto .... Alia est opinio nominalium, qui non ponunt pluralitatem sine
necessitate ; dicunt enim , veri totem propositionis esse ipsammet propositionem.
468) Duplex est propositio mentalis; quaedam est ultimata , quaedam non ulti
mata Mentalis non ultimata est propositio, quae ad plocitum et non naluraliter
significat vere vel false ; mentalis ultimata est propositio mentalis, quae naluraliter
proprie significat vere vel false.
469) Z. B. : Dens non potest creare veritatem Uli us propositionis „deus nihit
creat" u. dgl. zu Dutzenden.
470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele : htae duae contradicunt „Asinus
cuiustibel hominis currit" et „Quitibet asinus cuiustibet hominis non vurrit" , et in
aliquo casu sunt simul verac vel falsae; ergo lex contradictoriarum nullo. Zu den
vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch: Istae duae contradicunt „Socrates
portans lapidem non movetur" et „ Socrates portons omnem lopidem movetur". Die
Lösung überall durch Supposition oder Distribution.
471) Urumilus est omnis asinus futuras et favellus est asinus fulurus; ergo
favellus est vel erit brunellus. Aehuliche Dinge in Menge durch atle Capitel
hindurch.
472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Richtigkeit des antecedens, cousequens und der sequeta.
473) D. b. er heginnt gleichfatls mit dem allgemein bejahenden Urtheite und
läset dann die übrigen Exponibitiu folgen, wobei er die Sophismen mit Schatlein
ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über contingenter und omnis beifügt.
474) Expon. et fatl. f. LXVIII v. A: Licet per regutas suppositionum et syllogismorum
possint omiies paralogismi dissolvi , Alistateles tamen in libiis cleriearum
(natürlich zu lesen etenchorum) alias regutas assignant, secundum quas antiqui doc
tores dissolvunt paralogismos, quae quidem regutac ad minus secundum eocem differunt
a regulis, quibus moderni in eorum dissulutione uluntur. Und was hierauf folgt,
ist ein Commentar zu Aristoteles, Soph, El.
XXII. Caspar Lax. 255
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich Termini*15), Oblig
ationes 476) und Insolubüia*1') , dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben
Anm. 424 ff.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terminisien gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obligationes
beigedruckt ist, indem dort die Schlaffheil, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerlichkeil der Antiqui gegenüber der Süssigkeit (!)
und Fülle der Modernen geschmäht wird 478). Lax selbst wählt unter
den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen471'), und formulirt
auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
praefingere und admitierei80). Nach casuistischer Erörterung der vier
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf481), zu dessen Lösung fünfundzwanzig (!) Einwände nebst Sophismen
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli
gatio in positio, depositio und dubie posilio durch 482). Die Insolubüia
475) Termini magistri Gasparis Lax Secundo revisi et emendali per ipsum cum
nonnullis addilamentis intertineal ibus Venales reperiuntur in aedibus Hedmondi
le Feuure Parisiensis bibliopoloe. S. a. (wohl sicher 1512), fol.
476) Obligationes magistri Gasparis Lax aragonensis de sarinyena. Am Schl.
Impressae Parisius opera lohannis de lo Roche. 1512 (am Titelblatt das Bnchhändler-
Zeichen des Le Feure). fol.
477) Insolubilia magistri Gasparis tax aragonensis de sarinyena noviter impressa
et per ipsum correcta. Am Schl. Impressa Parisius expensis Hemondi le teure.
1512. fol.
478) Iltas longuescentes, aridas, ieiunas, obscuras atque purum iueundas bubulcitantium
atque bloterantium antiquorum phitosophorum dissertiones, quas taliter retiquerant,
ut ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderentur, adeo ciaras,
perspicuas, utites, suaves atque splendescentes reperies, ut Borysthenis dulcedinem atque
abundantiam sentire videantur.
479) Potest capi Httera „obligatio" active et eliam passive et etiam formaliter.
Aliqui capientes tertio modo diffiniunt ipsam sie: obtigatio est oratio composita
ex signo obligationis et obligate; capiendo passive tantum valet, sieul tittera
„obligatum" ; sed capiendo active sic potest diffiniri: obligatio est praefixio
atieuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum. Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über tempus , cedat tempus, pertinens und impertinens.
480) Praefingcre aliquam propositionem est explicare, se velle, quod secundum
aliquem certum stalum ipse defendal ei ittam Ponere propositionem est innuere
alicui, quod talis vull , quod ipse sustineat ei talem propositionem secundum statum
affirmativum Admittere aliquam propositionem non est eam concedere neque est
negare eam neque dubitare, sed est promittere, se responsurum ad ittam secundum
talem statum, secundum quem proponens pracfigit.
481) Dubitatur, utrum stet, in casu aliquem bene respondendo concedere et ne
gare eandem propositionem in eodem sensu ferendo eam ad idem instans infra idem
tempus obligationis ipso respondente pro uno praecise et in ordine ad unam obligalionem.
482) Solent ab aliquibus sex obligationis species assignari, sc. positio, impositio,
depositio, petitio, sit verum, dubie positio Positio est una species distincta obli
gationis Non est ponenda impnsitio obligatio distincta a positione Hon
256 XXII. Caspar Lax. Joli. Dullaert.
stützl aucli Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum
falsificare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur
relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
falsificare selbst betrifft 4S3) , während die zweite auf die Coexistenz
coiitradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484), welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be
züglich des „decipi" näher ausgeführt wird 48 6), worauf noch eine fünfte
Frage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. 453 fl'.), dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der Insolubilia aufrecht zu
halten 487).
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher Quaestiones zu den Kategorien 488) und
zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debel poni petitio distincta species obligationis „Sit verum" non est species di
slincta. . . . Uubie positio debet poni tertia species Tantum sunt tres species
obligation*! non coincideules el distinctae quoad rem, sc. positio et depositio el dubie
pusitio. In der Detait-Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependons,
cadens und renascens, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 ff.), auf sämmlliche drei Arten angewendet.
483) An aliqua propositio possit se falsificare aut impossibititare aut propter
reflexionem significare atiter, quam est Ad hoc , quod propositio se falsificet,
requiritur et sufficit, quod sit reflexiva supra se vel supra aliquam aliam secundum
aliquam certam significutionem, rntionc cuius reflexionis ex ipsa secundum ittam signi
ficationem cum atiquibus in uliquibus sensibus potest inferri in bona consequentia,
tpsam esse folsam secundum talem significalionem.
484) An in se fulsiflcantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel
simul fatsa reperiontur Sicut stal, quod duarum contradictoriarum quaelibet se
falsificet secundum se et quamtibet sibi synonymam , imo quod dentur duae contradicloriae,
quorum nullo potest contradicere nisi ¡utsificanti se saltem in aliquo sensu,
ita poterit itl ud stare de impossibititatione.
485) An eadem propositio in insotubitibus vera et falsa coputative aut possibitis
simul et impossibitis vel contingens el necessaria reperiatur Tota difficultas dependel
ex assignatione ittius, quod requiritur el sufficit ad aliquam propositionem in
aliquo certo sensu altcui repugnare in aliquo certo Requiritur el sufficit, quod
itloe liabcant aliquas significationcs et quod secundum aliquam ittarum una sit re
flexiva supra se vel aliam, ralione cuius destruit suam compos sibititatem cum itia,
vel quod non possit dari, ita esse, sicut per tales polest significan in Ulis sensibus,
quod consequatur incompossibititas.
486) An in atiquo casu possibiti posito stet, eundem simul decipi el non decipi
seu errare et non errare Ad hoc, quod aliquis decipiatur, requiritur el sufficit,
quod firmiter dissentiat vero vel significanti, sicut est, in sensu vero, vel quod assenliut
firmiter fatso vel significanti, uliter esse, quam est, in aliquo sensu, secundum
quem contradicit vel potest contradicere alicui in aliquo sensu.
487) Dubitalur ultimo, an rey utae logicales, quae communiter solent poni, sol
ventar in propositionibus insolubitibus Omnes reguloe logicales sine errore tenait
in insolubitibus eodem modo, sicut extra insolubites , et non magis patiuntur instantiam
in insolubitibus, quam extra.
488) Quaestiones Doctissimi Magistri loannis dultaert a Gandavo in librum praedicamentorum
Aristotelis. Secundum viam nominalium nunquam Hactenus in lucem
emissae. Veneunt Parrhisiis in aedibus üeruardi Aubry. S. a. (das Druck-
Privitegium ist v. 1523). fol.
489) Quaestiones super duos libros Perihermenias Aristotelis una cum lextu eiusdem
clorissima expositione magistri lohannis Dultaert de Gandavo. A magistro Ctodoatdo
cenalis Parisiensi de novo pluribus mendis abstersae ete. Am Schl. Impressae
per magiitrum Stephanum Batand. (Paris). 1515. fol.
XXII. Joli. Dullaert. Robert Cauhrailh. Wilhelm Manderston. 257
innerhalb deren er eine sehr entschiedene Parleistellung einnimmt, sowie
er überhaupt bei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terminisien
bekennt49ü). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Parlei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen , könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenlhümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weil
auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinnlichende
Figur entwirft491), um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492).
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Scholle
Robert Caubrailh, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete 483). In der Lehre von der Entgegen
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,
d. h. terminus, bei 494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma"
haben 495), um hierauf zunächst das Verhjltniss der Contrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen 496), uud hierauf in analoger Weise den contradictorischen
Gegensalz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrung 498), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nemlielien
fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulatim und copulative, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si" vor 499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal
len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypolhetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nemliclien
Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).
Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston,
dessen Epitome dialectices das ihr auf dem-Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa" wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ausser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hentisberus,
Bnridanus, Peter v. Aitly, Paulus Venetus, Petrus Mantuanus, Paulus Per
gulensis, Georgius Brnxellensis, Apollinaris OfTredus, Cajetanus de Thienis, Simon
de Lendenaria, Martinas Magistri, Faventinus Menghus, Job. Dorp und Hieronymus
Pardus, auch theitweise Jacob Faber (s. Anm. 636 ff.), ja er spricht sogar von
einer Partei, welche er „Fabristae" nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und Dominiens de Ftandria (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Quaest. in
praedicam. bei aequivocum sagt er : Нae diffinitiones tres positae in textu rectae sunt
secundum viam nominalium. Ponant Thomistae et Scotistae suam imaginationem.
Pbanil, Gesch. IV. 17
258 XXII. Job. Dullaert. Robert Caubraitb. Wilhelm Manderston.
Sinne des Termiiiismus erklärt wird und sofort den Ueborgang zur divisio
und von da unerwartet rascli zur argumentatio nebst consequentiae
491) Nemlich:
Camote convraria* Mnwwt.
492) f. CХХШ v., woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden
und die verneinenden Urtheite der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der
Möglichkeit sich tindet.
XXII. Robert Caubraitli. Wilhelm Manderston. 259
darbietet 504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Parva logicalia50^). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futuro contingenti 507).
493) Quadrupertitum in Opposiliones, Conversiones, Hypotheticas et Modales magistri
Roberti Caubraith omnem ferme difficultatem dialeclicam enodans, ditigenter recognitum
el tabeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. II r. A: Praesupponendae sunt acccptiones huius Oppositio logicalis subdividitur in oppositionem terminorum teetrmpirnoipos„iotpipoonsuimt.io".
495) f. III r. B; d. h. er fordert hiezu simitis quantitas und simitis qualitas,
vgl. unten Anm. 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen-. f. V v. B: lstae contrariantur „Cuiuslibet
hominis albi quitibet asinus fuit currens" et „Cuiustibet hominis albi quitibel
asinus non fuit currens", et tamen in casu sunt ambae verae.
497) f. XIV ff. Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propoiitionibus
de extremis comptexis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),
sowie die Urtheite, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheiten führt er das Verhältnis
des subcontrarium und subalternum durch (f. XLV ff.).
498) Z. B. f. LUI г. В : Dubitatur super conversione istius „A est homo" po -
sito, quod, quandocunque A ponitur a parte subie cti , signifieet homines, et quando
cunque ponitur a parte praedicati, signifieet asinos.
499) f. LXVIII r. B: Notabis, hanc coniunctionem „si" trifariam accipi: ittative,
promissive et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der coputativa der Unterschied
zwischen copulotive und copulotim; letzteres soll aber wieder zerfallen in copu
latim complexive und copulotim divisive. Genau entsprechend betreffs der disiuncliva
(f. CVI ff.).
500) f. CVII v. B. Die temporalis rechnet er zur conditionalis , wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimaera currente antichristus
praedical."
501) f. CXX1 und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens
speciatiter caplum (f. CXXXIX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
502) Gulielmi Manderston compendiosa Dialectices Epitome, ab authore recens
emendata, el innumeris' quibus undique scatebat mendis , liberata. Item et eiusdem
quaestio de futuro contingenti. Parrtiisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auftage
wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)
503) In prima parte quaedam communissima principia explicabimus ; in secunda
quasdam terminorum logicalium speciales divisiones subiungemus; in postrema parte
alias lerminorum proprietates , quae parva logicalia vocari solent, modo compendioso
et doctrinali colligemus.
504) Diffinitum propinquum est 'terminus, cuius significatum per diffinitionem
explicatur convertibitis cum ipsa diffinitione; diffinitum vero remotum est res significata
per diffinitum propinquum. Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf
die divisio , dann in gedrängtester Kürze die Lehre vom Urtheite aus Petrus Hispanus,
jedoch nur um der argumentatio witlen, und dann die consequential ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundtage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilnng des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f., trafen. Beachten wollen wir, dass wie
bei Cranston und Canbraith (Anm. 458 n. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf
die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird.
ö06) Die Reihenfolge des mit entsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und
Sophismen behandelten Stoffes ist: suppositio, ascensus et descensus, suppositio relotivorum,
amplialio, positio propositionum de inesse, appellotio formae et rationis,
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen
nach Formulirung der Lehre von consequentia.
11*
260 XXH. Johannes Bolz.
Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dem Titel „Termini" 50 8), einen Commentar zum ersten
Tractate des Petrus Hispanus 5U9), und eine Monographie betitelt „Syllogismi"
verfasste 510). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickeln511). So gelangt er auf einem Wege, wel
cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt512), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Eintheilung
desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen
zu knüpfen 513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einfältiger Sophismen hervor
heben könnten, nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorsteckt514), beginnt
Dolz mit der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft
aber hier an die übliche Einlheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae proposiciones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „simüis consequentia" verwerthet 5 1 5). Hierauf sucht er die
508) Termini cum principiis necnon pluribus aliis ipsius dialeclices difficuUatibus
magistri iohannis Dolz aragonensis de Casteltar. Venundantur Parisius in aede Hemundi
le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) Disceptationes super primum tractatum summutarum (cum nonnuilis suorum
terminorum intelleclionibus) magistri Iohannis dolz de castellor. Ebend. 1512. fol.
510) Sitlogismi magistri Iohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.
1511. fol.
511) Termini f. II r. A: Tractalum nostrum bipartitum esse censeo; primo ter
mini ad disputationem necessarii, quantum sufficit proposito, succincte declorabuntur ;
demum diffinitio termini cum eius divisionibus membrorumque diffinitionibus et divi
sionibus propalobitur.
512) Er beginnt sofort mit den Consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. III r. B) auf das conditionale Unheil über, und lässt (f. IV r. A) dann
definitio nnd d ¡visto folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)
über complexe significabite im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis diffinitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis con
stitutum 4) quo nectitur propositio 5) signum propositionale
6) signum ponibite in propositionc consueta 7) signum, quod ex imposilione,
quam actu habet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitivae (Abschn. XX,
Anm. 453) 8) signum significans aliquid aliquatiter, pro quo in propositione
taliter poni polest 9) signum ponibite in propositione tanquam subiectum vel
praedicatum vel tanquam exereens officium. Quae diffinitiones , licet differant verbis,
non autem ratione Ultima videlur clorior. Die hierauf folgende Eintheitung
des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.
514) Hoc syllogismorum opus in tres secabo partes; in prima, de formalitate
consequentiae quid requeratur et sufficiat; in secunda tangemus regulos generales
ad omnem consequentiam syllogisticam ; in tertia de unoquoquc modo et unaquaque
figura specialis fiel mentio.
515) Consequentia bona dividitur; quaedam est formalis, alia materialis
Consequentia bona formalis est, quando ipsa est bona et non contingit dare unam in
simiti forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requi
sitas ad atiquas consequentias esse simites Prima est, quod sit simitis qualitas ;
secunda, quod sit simitis quantitas; tertia, quod sit simitis amplialio,
simitis restriclio, simitis appeltatio Cirea haec est difficultas, utrum, si in ante
cedente atieuius consequentiae sit contradiclio, ita quod antecedens talis consequentiae
sit una copulotiva composita ex partibus contradicentibus , in quacunque alia simitis
XXII. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen 516),
strebt aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittel
begriff nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllogistik
hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass
auch aus zwei particularen Prämissen 5 18) und ebenso aus zwei negativen
Prämissen ein Schluss möglich sei519). Sodann aber macht er sich auch
noch daran, gegen sämmtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi
stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine
Probe anführen will 520).
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta
sophistica" eines Anonymus hervorgegangen521), welche in der glei-
, chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander
wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be
kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfältige Sophistereien enthalten 522), sondern auch Hieronymus von
formae antecedens debeat esse ctiam una copulotiva composita ex contradicentibus.
Die Frage wird verneint und zu diesem Behufe eine Menge von Sophismen vor
geführt.
516) Ponemus conditiones , quae requiruntur ad hoc, quod aliqua consequentia
dicalur syllogistica Prima, quod medium sit totale extremum in aliqua praemissarum
; secunda, quod quaelibet extremitas sit totale extremum; .... tertia,
quod in conclusione aliqua extremitatum sit totale extremum.
517) Principia regulotiva syllogismorum .... solent communiter explonan pro
syllogismis , qui communiter flunt, et pro Ulis, in quibus medium distribuitur ; pro
aliis vero bonis syllogismis, in quibus medium non distribuitur , oportet alia principia
ponere.
518) Prima regulo „Ex puris particuloribus nihit sequitur" potest habere
duos sensus ; unus est capiendo propositionem particulorem ut in quantitatibus ;
alius sensus est intelligendo regutam de medio, ita quod sil sensus „ex puris
particutaribus particuloritate medii non sequitur aliquid syllogistice" JVon est
dubium, quod regulo in primo sensu intellecta multas patitur instantias: Con
sequentia est syllogistica: Homo omne animal est; album est animal; ergo album est
homo Socrates incipit esse animal, Ptato est et fuit animal, ergo Ploto Socrates
est vel fuit Homo et omnis homo sunt alba, risibitia omnis homo et homo sunt,
ergo risibitia sunt alba Non tantum homo est rationalis, omne risibite est ratio
nale , ergo non tantum risibite est homo u. s. w.
519) Secunda regulo est „Ex puris negativis nihit sequitur" Bene sequitur
syllogistice: Nullus homo est et non est animal, nullum risibite est homo, ergo nullum
risibite est et non est animal a. s. f.
520) Barbara est primus modus lste syllogismus est in Barbara: Tan
tum omnis homo et omnis и sinus utrumque ens sunt , tantum omnia alba sunt homo
el asinus, ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt Cuiustitiel hominis quodlibel
incipiens esse incipit esse hominis asinus, omne rudibite praeter brunellum cuiuslibet
hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter brunellum incipit esse ho
minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)
521) Argumenta communia ad inferendum sophistice unamquamque propositionem
esse verum vel falsam. Am Schl.: El sie habes .... argumentationes sophisticas in
omni materia necessarias. Basiteae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt
Sambucellus (wohl sicher der Drucker) in eiuem Dedications-Briefe : Congestus est
iste libellus et transcriptus et tandem chalcographis datus in tucem sine certi
autoris nomine per quosdam phitosophiae amatores ete.
522) Als Probe kann dienen: Uniuscuiusque contradiclionis altera pars est falsa;
sed „deus est deus" est contradictionis altera pars; ergo „deus est deus" est falsa.
262 XXII. Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas,
Hangest gehört eben dahin, welcher in seinen „Problemata logicaliab23)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegenthcile zugleich
wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter
nimmt El24).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent
lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit
bearbeitete 525) , ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab
sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheilsformen
abgesehen von den relativen und exponihlen Sätzen darzustellen,
dann in einem zweiten Theile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exponibilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkes520). In dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
»
- „Dens est deus" est propositio vera vel non est propositio vera ; sed „deus est
deus" est propositio vera; ergo „deus est deus" non est propositio vera Omnis
propositio differens a vero est falsa; sed vdeus est deus'' est differais a „vero";
ergo „deus est deus" est falsa Omne falsum est propositio ; sed „deus est
deus" est propositio; ergo „deus est deus" est falsum u. s. w. durch dreissig ^ar
gumenta" hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.
523) Problemata logic alia magistri Hieronymi de Hangest. Venundantur parrhisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) Contrariae non possunt esse simul verae, sed bene simul falsae, ne que subcontrariae
simul falsae, sed bene simul verae , neque contradictoriae simul verae aut
falsae. An das Beispiel: Istae contradicunt „ Socrates est asinus, si non est asinus"
et „ Socrates non est asinus, si est asinus", et sunt simul verae, knüpft sich eine
lange Discussion über conditionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die copulativen
Urtheite mit dem Beispiele : Istae sunt contradictoriae „ Socrates et Ptato assentiunt
aliquibus propositionibus, quibus dissentiunt" , et „ Socrates el Ploto non assentiunt
ete." et sunt simulïverae casu; dann die signo collectiva mit dem Beispiele:
Istae sunt contradictoriae „Omnes apostoli sunt duodecim" et „Non omnes apostoli
sunt duodecim" el sunt simul verae; hierauf die disjunetiven Urtheite mit: „Omnis
homo vel omnis asinus non est animat" et „Non omnis homo vel omnis asinus non
est animat" und mit: „Оmne animal est vel non est homo" et „JVon omne animal
est vel non est homo". Mil analogen Beispielen werden dann noch die contradictorischen
Gegensätze erläutert betreffs der suppositio confusa tantum , der suppositio
materialis , suppositio rotativorum , der Sätze mit casus obliquus (z. B. „Socrales
sriens omnem propositionem est homo" et „Socrales sciens aliquam propositionem non
est homo"), der modalen Urtheite, der ampliatio, des futurum contingens, der uppeltatio;
und zuletzt folgen die „actus syncategorematici" mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der propositio mentalis.
525) Primus tractatus Summutarum Ferdinandi de Enzinas, cum textu petri Hispani,
nuper qua potuit ditigentia recognitus. Parisiis 1528. fot. Und dazu : Oppositionum
liber primus Fernandi de Enzinas, in quo quae ad primum Tractalum petri
Hispani periment, disputantur; cum nonnullis additionibus recenter impressus atque
suae integritali restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theit, welcher den Special-
Titel hat „IAber secundus de Retativis atque oppositionibus in propositionibus in
quibus ponuntur relotiva", ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An
hang beigegeben; nemlich der Primus tractatus summutarum ist in der ersten Hälfte
lediglich eiu kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus ; hingegen von der
Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheite beginnt, ist es ein
Auszug aus dem Oppositionum liber, in welchem jene erste Hälfte ganz über
gangen ist.
526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. H r. A sagt: Hoc opus in 1res libros partiar ;
in primo propositionum , in quibus nec retativum нec signum exponibite syncategorematicum
ponitur, oppositiones declarabimus ; in secundo de oppositionibus relo
XXII. Ferd. v. Enzinas. Grève. 263
Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit
sogleich eine Erörterung über „similis forma" der Urtheile 527), sowie
über die „signa" in üblichem terministischen Sinne 528), und führt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen, Sophis
men und Lösungen derselben durch sämmtliche Arten der Urtheile hin
durch529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die
Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relativorum
das logisch entscheidende Moment ist 530).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte
Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh
rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Grève, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parva logicalia herausgab531) und dabei grund
sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung
der proprietates terminorum selbst (beschränkt auf suppositio, dislribiUio
, ampliatio , restrictio , appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar ; nur bringt er bei den Exponibüia wieder Memorial-Worte der be
treffenden Regeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert
werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentiae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) Johannes
tivorum dicemus ; in lertio oppositiones propositionum exponibitium reserrabimus, —
so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu
mal da am Schlnsse des zweiten Buches zu lesen ist : „Expliciunt duo libri oppositionum
mgstri Ferdinandi de Enzina"; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugänglich.
527) f. IV r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XIX einleitende Bemerkungen über distributio, dann f. XXII die Entge
gensetzung bei signa collectiva, f. XXIII bei casus obliqui, f. XXXI in propositiones
conditionales, f. XL in proposiliones conditionatae, f. XL1I in coputalivm Urtheiten,
f. LI bei uterque, f. LIX in disjunctiven Urtheiten, f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXII die Umkehrung.
530) Zuerst f. LXXX1V die retativa substantiae, 'dann f. LXXXIX die retativa
diversitatis , hierauf f. XCIII die reciproca, f. CIV die alietas, und zuletzt wird
dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnis, quodlibet corabinirt.
531) Der weitschweifige Titel beginnt: Quia parva loicalia ad multa tum utitia
tum necessaria praecipue ad veritatis falsitatisque diversarum propositionum etiam
omnium artium indagationem plurimum conducunt ete. ete. Am Schl. Finiunl parva
loicalia nuper per Magistrum Henricum Grеve de Göttingen in florido studio lypsensi
disputata. s. 1. s. a. 4.
532) f. I. v. : Moderui dicunt, quod subiectum huius tractatus est suppositio et
eius propria passio est verificatio; alii autem dicunt, et bene, quod terminus
, ,suppositiones" est huius tractatus subiectum et suppositio est eius passio. Auch
sonst citirt er unablassig die „Modernen" als Auctorität.
533) f. XLV v. : Die zur Exposition der exclusiven Urtheite (Tantum homo
currit, Tantum homo non currit, Non tantum homo non currit , Non tantum homo
currit) dienenden Urtheite werden bezeichnet durch „Mitle, Scholos, Ploto, Fecit".
Entsprechend für die Exceptiv-Sätze : „Cavate , Pcccata, Idolo , Commoti", und für
die reduplicativen (f. L v.): „Adamasti, Solomenti, Sinonimo, Pro honore". Vgl.
ob. Anm. 175 ff.
534) Unter abermaliger Beiziehung der Exponibitia wird in fünfzig Regeln ganz
besonders die consequentia ab inferiori ad superius nach Art des Strodus (Absclm. XX,
Anm. 183 ff.) erörtert.
264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
Gebwiler, dessen „Parvulus logicae" 83S) einen Abriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält 536). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Job. Parreut und
dessen Benützung des Gerson an , um hiemit polemisch gegen Thomas
und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).
Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge
hört hieher, welcher in seinem Introductorium dialecticae 53S) der
üblichen Strömung der Modernen folgt 539). In der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen Syllogismus contractus und incontractus
540), und ebenso die Eintheilung des Syllogismus eoeposilorius,
dass derselbe entweder virtualiler oder formaliter auftrete541). Was
hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen
Litteratur an 54 2).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
des Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanatio" des Petrus
535) Magistrate Totius Parvuli artis Logices compitatio , nuper hasiteorum urbe
novo ere et arte emanata, castigationis lima recognita ete Natura Universatium
praectare in huius operis calce per modum quaestionis pro et contra investigatur.
Basiteae 1511. 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.
536) Iste libellus compendium seu parvulus logicae intitulotur non a paucitate
consideratorum, sed a compendio verborum. Dividilur in octo tractatus partiales sumptos
et extractos partim ex libris Aristotelis partim ex libris aliorum logicorum.
Der 1. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheite nach Petrus Hispanus mit mo
dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Quelle mit Benützung des
Paulus Venetus, der 3. die exponibitia nach Paulus Venetus, der 4. ampliutio,
alienatio, restriclio ganz aus Marsitins, der 5. die Isagoge völlig nach der Auffas
sung des Joh. Parreut (Anm. 372 ff.), der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis
mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir hei obigem
Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. giht die Consequentiae in einem
Auszuge aus Strodus.'
537) S. ob. Anm. 373.
538) Introduclorium dyalecticae , quod Congestum Logicum appeltatur ; nuper
denuo revisum et accurata ditigentia fideliter emendatum. Am Schl. : Congestum per
Michaelem de Vratistavia, Collegii maioris artistarum studii Cracoviensis Collegialum
finit. Impressum Argentinae per loannem Knoblouch. 1515. 4.
539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica artificialis u. s. w., wobei
er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumentatio
bezeichnet , beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheite, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verflicht; beim hy
pothetischen Urtheite nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditional,
coputativ, disjunctiv, rational, causal, temporal, local).
540) Syllogismus contractus dicitur itte, qui est contractus ad aliquam specialem
materiam, incontracius vocatur syllogismus simpliciter dictus.
541) Syllogismus expositorius virtualiter est syllogismus, cuius medium est ter
minus communis restriclus in una praemissarum per retalivum identitatis ; expositorius
formaliter est, cuius medium est terminus singutaris singuloriter lentus.
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. El. reihen sich die proprietales
terminorum an, von welchen jedoch nur suppositio, ampliatio , restriclio. appeltalio
und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die Consequentiae auf Grundtage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt
noch ähnlich wie bei Gebwiter (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu
gefügt.
XXII. Anonymus. Allcnstaig. 265
Hispanils pnlilicirt543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen terministisrhen
Einleitung die Parallelisirung des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Sehl.) in Form von Versen vorbringt 544),
sondern er übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt 545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,
welcher für die Conventualen des oberbayerischen Augustiner-Klosters
Polling eine „Dialectica" verfasste 54e), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen 547). Nachdem er mit der Lehre von
der Definition begonnen 54 8), um auf dieser Basis die Logik definiren zu
können 549) , gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile
und vom Schlusse 550). Indem er den Begriff völlig in der nemlicben
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
543) Explonado in nonnullo Petri Bürde galensis, quem Hispanum dicunt, volu
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elicibitium et Sophismatum
Alberthi Saxonis expeditione, ad quae cum primis valet Opus Maius Isenachcense.
s. I. s. a. 4.
544) Id quod multi sequentibus versiculis signare valebant:
Hespondet primus Perier. , purphyque secundus ,
Tertius ac Praedi. , quartus Pri. , quin quoque Topi.,
Sextus Elencharum, Logicalia parva dot imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona"
folgt unmittelbar das Sophisma „Оmne animal fuit in archa Noae"; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doctrinarum"
unmittelbar das Sophisma ,,Оmnes apostoli dei sunt duodecim" ; ebenso auf „An de
finitio soni sit bona" sogleich das Sophisma „Omnis asinus homini* currit" u. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanus.
546) Dialectica congesta et collecta ditigenter et non sine labore, a loanne Al
tenstaig Mindethaimensi , ex auctoribus verioribns et fide dignissimis , pro fratribus
Monasterii Pollingensis Ordinis divi Augustini Canonicorum regutarium ete Am
Schl.: Expensis loannis Bynman de Oringan, et tabore Henrici
Gran in oppido Hagenau. 1514. 4. .
547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,
welche durchaus nicht gewitlt waren, sich vom ,. heitigen" Thomas und den fana
tischen Nachtreteru desselben am Gängelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen
an die Universität zu schicken seien, sehr energisch bejahte, bitligte wie Parrcut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung
mit Wärme den Cicero und die Humanisten Filelfo und Vitlorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trutfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.
Aitly, Gerson, Gregor v. Rimini, Hotcot, Buridan, Maisitius und Gabr. Biel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stitlschweigend
benützt.
548) Quia terminorum diffinitiones et ipsius logicae tradere intendimus, quid sit
diffinitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.
549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter öiffinire, dividere,
arguere , et verum a falso discernere Solet trifariam partiri a quibusdam: in
naturalem, usualem. artificialem.
550) Partimur hoc opusculum in tres partes. In prima rationes significandi et
praedicandi simplicium siqnorum, i. e. terminorum scrutabimur ; in secunda propositionum
naturas, species et passiones investi gabimus ; postremo argumentationum
varia genera perspiciemus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stoffes
s. unten Anm. 716.
266 XXII. Altenstaig. Psiiilacher.
spricht er auch ausführlich (vgl. oh. Anm. 458 u. 494) über Jie Arten
der Entgegensetzung der Termini551). Auch das Uehrige, was naturgemäss
zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedicatio , die
Universalien, die Kategorien und die proprietales lerminorum, behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
flicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze
probalio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sämmtliche
Exponibilia- auf; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trulfeder 554) ; die Topik und Soph. El. behan
delt er sehr kurz 555).
In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in
Oestreich ob der Enns) , dessen Commenter zu Petrus Hispanus , zur
zweiten Analytik, und Obligatoria und Insolubilia zusammen gedruckt
wurden 556). Sonderbarer Weise gebraucht er den Ausdruck „Parva
logicalia" nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietales lerminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach
gehrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er
551) Termini quidam sunt contradictoria oppositi; et sunt duo termini, quorum
unus est positivus et alter sumitur cum negatione negante vei infinitante; qui
dam sunt contrarie oppositi ; et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter
practise et adaequate contrarias qualitates non potentes verifican de eodem tertio singutari;
termini relotive oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae
non potentes de eodem termino singutari respectu eiusdem verifican.
552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsitius (Abschn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria , erstere in convertibitis und non convertibitis , letztere in
disparata und synonyma (vgl. ob. Anm. 458), eine zweite Unterscheidung betrifft
essentialis und accidentalis , sowie eine dritte quidditativa directa und indirecta. Bei
den Universalien verhält er sich polemisch gegen Scotus und Tartaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die terministischen
Erörterungen über significatio (ultimate und non ultimate a. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Aitly (Abschn XX, Anm. 482) eingeführte Eintheitung
der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in collectiva und non colleeliva,
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relotivorum , ampliatio,
restrictio, appeltatio, status, alienatio.
553) Tot sunt propositionis hypotheticae species, quoi sunt coniunclionum vel adverbiorum,
quae possunt esse copuloe in Ulis ; scptem autem veluti frequentiores a
Tetro Hispano enumerantur, sc. conditionalis, copulotiva, disiunctiva, causalis, rationalis,
localis, temporalis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 ff. Auch die sämmtlichen dortigen neuen Memorial-
Verse sind hier aufgenommen.
555) Vgl. ob. Anm. 437.
556) Parvorum logicalium liber ; succinelo epitomatis compendio continens perutites
argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores sex; et ctarissimi phitosophi
Marsitii logices documenta cum utitissimis commentanis. Per virum praectarum Cvnradum
Pschtacher de libera civitate artium professorum Viennoe Austriae Collegam
gymndsii Additae perutites in Posteriora Arist. quaestiones Additum
quoque Compendiarium ad Obligationes et Insolubitia introductorium. Am Schl. : Im
pressum Viennae arte loannis Singrenii 1516. 4.
557) f. 1 v.: Dicitur liber parvorum logicalium, quia parvis dialecticae operam
dantibus traditur , tum eliam quia ea , quae praesenti in libro docentur , sunt parva
magis utitia documenta ex multis et magnis voluminibus Platonis, Aristotelis et atiorum
magnorum phitosophorum excerpta. Hinc est, quod tractatus Petri Hispani parva
logicalia continentes summutae vocantur.
XXII. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig lerministischer
Redeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der
Isagoge zeigt 559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf und schliesst
sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). Bezüglich der
Proprietales lerminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche in quaestiones
zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemerkenswerthes
dar. Die Darstellung der Obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die Insolubüia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563).
Endlich Kon rad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre 1531) will in seiner Congestio nova proprietatum logicalium 564)
die ganze Lehre von den proprietales lerminorum in hauptsächlicher
Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistischen
Definition des Terminus 566) sofort auf suppositio über, wobei er uns
mit einer eigenlhümlichen Wendung der supposilio formalis unter Da
nebenstellung einer „copulatio" , sowie mit einer sehr modiflcirten Eintheilung
der Supposition überrascht567). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r. : Subieclum totius logicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter
dictus.
559) f. 41 г.; Subiectum attributionis huius tractatus est terminus „universale"
captus secundeintentionaliter et personaliter.
560) f. 87 r. : Si prima figura capitur communiter, tunc plures quam tres figurae,
ut etiam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 и. 540. Auch
die üblich gewordenen Cautetae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 ff. S. Anselm. XX, Anm. 400 ff.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan
delt; vgl. Anm. 482.
563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatoria als auch in den Insolubibitia
(sowie ausserdem noch etliche Male') verweist er auf die Schriften eines Johannes
Holandrinus, deren ich jedoch nicht habhaft werden konnte.
564) Congestio Textus Ñova Proprietalum logicalium cum commentatione non
vulgari A Magistro Conrado ex Buchen dirto Wimpina theologo. S. I. s. a. 4.
565) In der Einleitung; Intendit autor, si qua obscurius aut profusius apud
Aristotelem (!) in dialeelicac libris de proprietatibus terminorum commemorantur , Ate
sub compendio tradere Congrucre videbatur, cas tractare passiones, quae magis
ex significatione, quam ex constructione, magis terminos absolutos, quam construetos,
i. e. vulgo parva logicalia dicta consequerentur.
566) Terminus est vox significativa ret universalis vel particulares per impositionem.
567) Formalis suppositio est aeccplio termini substantivi pro aliquo formali
significato per ipsum; dico autem ,. formale" rem sive naluram Copulotio est
aeccptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus". Er theilt nemlich die suppositio
von vorneherein in formalis und materialis, welch beide gieichmässig eine reichge
gliederte Unler-Eintheitnng finden; nemlich zunächst in discreta und communis,
letztere in naturalis und accidentalis , diese letztere in simplex und personalis; die
simplex zerfällt in simpliciter simplex und in non simpliciter simplex, letztere in
simplex confusa und confusa simplex; die personalis hingegen in determinata und
268 XXII. Wimpina. Petrus de Aquila. Joh. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln 5e8),
und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue
Memorial-Worle vor 569). Am Selilusse gibt er eine Darstellung der Consequentiae
völlig an der Hand des Strodus570).
Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Aiim. 318, woselbst wir diesen
Faden fortzuspinneu begannen), so müssen nun, um nur einigermassen
eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppirung
festzuhalten , diejenigen „A n t i q u i" , sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden , welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten Generation der Modernen wirkten. Und zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlmgs-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scolellus" 57 1) nur einen Commentar zu Petrus Louibardus
mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten ; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welche Scotus bei Erklärung des Seutentiarius berührt hatte,
wiederholt. ~-—
Sein Zeitgenosse Johannes Ma gistri'fffiChLj,de Magistris") verfasste
Quaestiones zum Organon572) und einen Cominéfilar zu Petrus
Hispanus 573), um den Schülern eine vorbereitende Einleitung4zum Scoconfvsa,
und letztere in confusa tantum und confusa distributiva, wovon die letzte
wieder in pro singutis generum,' pro generibus singulorum, propria und aceont',
modata. \
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die suppositio, dann folgen die Exceptiv-,
und Reduplicativ-Partikeln, hierauf incipit el desinit, differt , Comparativ und Super
lativ, sodarm die suppositio relativorum , distributio, descensus; hernach alle mögli
chen „ signa" (nemlich omnis , nidias, nihit, neuter, totus, quum, quidquid, quanto,
an, quin, nisi, bis), hierauf ampliatio , appeltatio, restrictio , und zuletzt die gesammte
probatio terminorum aus Paulus Veneins und Petrus Mantuanus.
569) Fur die Exceptiv-Sätze : Abbatem intrare begarda rogabat adortos in choro
devotis colloquiis ; für die redupticativen : Achalmani, mititatis, erga deos, obstringendo,
alpes diras, in ostiam, ex merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
lenax storax, canos pitos fecit nobis. Vgl. Anui. 182, 368, 533.
570) S. Absclin. XX, Aшn. 183 ff.
571) Ich kenne nur die neue vou Ste¡di. Novelletius besorgte Ausgabe: Petri
de Aquita Minoritani Scoteltus ete. Paris. 1585. 8.
572) Questiones veteris artis perutites magistri lohannis de magistris. Am Schl.:
Que sti ones mgri lohannis de magistris super prophirio ct veteri arte arestotitis se
cundum mentem docloris sublitis foeliciter finiunt. Der zweite Thcit hat den Specialtitel:
Questiones admodum utites magiscri [sie] lohannis de magistris exptanative nove
logice areslotelis. Am Schlusse des Ganzen : Anis questionum et veteris et nove logice
cum textus explonalione magistri lohannis de magistris doctoris parisiensis eximii
subtitisque scoti sectatoris fidelissimi. hcidelberge per Fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) Dicta cirea summulos magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis
magistri introductoria in doctrinam docloris sublitis. s. I. s. a fol. Der vorgedruckte
Brief aber des Herausgebers (Minoriten-Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch trägt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: о tiiro doctissimo Uto gallieo more „lohannes nw
stri" , nullo modo „de magistris" cognominato , ut ei „magister lohannes maginon
„magister luhannes de magistris" nomen sit.
XXII. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. 269
tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all
gemeineren Fragen 574), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln
punkte, z. B. bei den Universalien 575), stets den Standpunkt des Scotus.
Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanus entnimmt er aus Dorbellus
und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit
„contra" und „ad rallones in ' contrarium") ; übrigens erläutert er als
einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumata 570).
Auch die srotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder
holte Pflege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
welcher auch Quaesliones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta
des Scotus schrieb 577), unter dem Titel „In Scott formalitales" einen
höchst ausführlicben controvertirenden Commenter zu Sirectus verfasste 578),
wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer's (ob. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zum
Thomismus hinneigend verdächtigte 579).
Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hibernico
(gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus
über die Universalien und über modus significandi bb0) auch Epitomata
in scoticas formalitates heraus5S1), wobei er den Trombeta als einen
Autor „ante nos" citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sirectus polemisirte. Auch er selbst will auf den
Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten
der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus
scheidung der distinctio modalis aus der distinctio ex natura rei zu
acht unterscheidbaren Arten , während Sirectus nur sieben anerkannt
hatte 582).
574) Omnium conclusionum est unus habitus scientificus rationalis ab aliis distinetus
Logica artificialis est pars phitosophiae generaliter dictae utitis et necessaria
Syllogismus consideratus sub ratione universali eius, non praecisa,
est subiectum attributionis logicae Logica est simpliciter specutativa.
575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabitia , sumptum secundeintentionaliter
est subiectum attributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrins). Ueber
den Ausdruck „sccundeintentionaliter" vgl. Anm. 426 n. 465.
576) S. ob. Anm. 221 ff.
577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.
578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus Venet 1514
1526 u. 1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Cirea formalitates est una propositio
disputanda inter Thomistas et Scotistas , videlicet „Omnis distinctio est aut
read's aut est rationis". Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae
negant.
580) Lectura accuratissima Mauritii Hibernici in q. docl. subtitis super ysagogis
Porphyrii, Modorum quoque significandi seu grammaticae speculotivae eiusdem subtitis
Scoti, ut fuma est, tractatus perutitissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorgten neuen Auftage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge
haltenen Vorträgen über die Isagoge noch den Commenter zur Schrift De modis
significandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit
(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titelüberschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 ff., sowie
Anm. 83 n. 139 ff.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. I. s. a. Venet.
1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: Distinctio est duplex, una communis et est alietas, alia est
propria, de qua loquuntur formalistae Distinetio rationis est alietas seu diversitas
l
270 XXII. Antonius de Fantis.
Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fantis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Nolen zu den formalilales des Sirectus
58a). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Commentar zu
Petrus Lombard us 5S4) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
„Totius disciplinae rationalis provincia" 5S5), woselbst er in einer langen
Reihenfolge von „difficultates1' mit anerkennenswerlher Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotismus zu vertheidigen bbü).
Hervorgehoben mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operalionem coltativam inteltectus Identitat ralionis est non-alietas
alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis Distinctio ex natura
rei est atietas , inter cuius extrema distincta potest fundari contradictio seclusa quacunque
operatwne intellectus (p. 131) ldentitus ex natura rei est non-alietus
alicuius quidditatis, de qua absotute concepta nullo modo possunt praedicata contra
dictoria formari Distinctio modalis est alietas seu diversilas, quae oritur inter
quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et atteram modum eiusdem vel
atterius quidditatis ldentitas modalis est non-alietas alicuius modi a se
ipso, et secundum atiquos est rationis tantum (p. 132) Distinctio formalis est
alietas seu diversilas quidditatum in aliquo convenientium ex natura rei sibi invicem
comparalurum, quarum neutra includit aliam quidditalem per se ldentitas for
matis est non-atietas quidditatum, quarum una ex natura rei aliam includit quidditative
Distinctio realis est alietas seu diversitas entium habentium aliam el atiam
realitatem foimaliter positivnm actu existentem (p. 133) ldentitas realis est
non-alietas aticuius entitatis actualiter existentis ad se ipsum aclualiter existentem, et
dicitur esse rationis Üistinctio essentialis est alietas vel diversilas extremorum
ex natura rei aclu separatorum vel saltem actu separabitium ldentitas essen
tialis est non-alietas alicuius entitalis ad se ipsam ex natura rei ab alia acta separatae
vet separabitis Distinctio se tolts subiective est alietas , cuius extrema
ex natura rei in nullo individuo reperiuntur (p. 134) ldentitas se lotis subiec
tive est non-alietas eiusdem extremi ad se in atiquo individuo ex natura rei reperti.
Distinctio se lotis obiective est atietas extremorum in nullo commuai quidditativo
ex natura rei convenientium Identitas se totis obiective est non-atietas
aticuius extremi ad se ipsum, cui nihit est ex natura rei ^commune Uli conveniens
quidditative. ,
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v. 1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „nunc" tebenden Autor.
584) Tabulo generalis rerum seibitium sive mare magnum Scoticarum specutationum
ex untversis sententiarum voluminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar noch i.
J. 1617 Venetiis. 8. Natürlich sind daselbst alte jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir setbst zur Darstettung des Scotus verwenden mussten.
585) Habes in hoc votumine candidissime lector difficitem totius disciplinae ra
lionalis provinciam, ubi praccipuas Aristotetis et Averrois ac subtitissimi loannis
Scoti nccnon divi Alberti sententias variis in diseiplinis excuttus pereipies ; .... habes
phitosoptiorum difficultates, quas adeo expolitas , adeo concinnas adeoque
incredibiti doctrina copiosas eximius doctor Antonius de Fantis elueubravit , ut nihit
hue in nostra tempestate uberius nihitque praestantius, nihit denique animo iueundius
ex peripaleticorum fontibus emanarit ete. Veneliis 1504. fol. (Trotz der Markt
schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theit mittheite, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)
586) Er erwähnt ausser dem setbstverständtichen Scotus auch Albertus Magnus
(diesen besonders háutig) , Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidius, Gilbertos
Porretanus, auch Averroes und Tbemistius. Die Reihenfolge der difficultales selbst
ist eine unorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofort von der Defi
nition zur zweiten Anatytik Uber, kommt dann auf die Uui versalien zu sprechen,
dann auf das Urtheil u. s. w.
XXII. Antonius de Fautis und andere Scotisten. 271
merklich zwischen Albertus Magnus und Scotus schwankt 587), dass er
den Unterschied. zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch
im Sinne des Dorbellus versteht58**), sowie dass er für die in alberlistischer
Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft 589).
Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines servum
pecus commentatorum übernahmen, waren Johannes de Colonia,
welcher Quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb 590), Jo
hannes de Monte in Paris , welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte591), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietales lerminorum des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. 242 ff.) verfasste
592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der
Parteistellung kundgab 593), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Sermo de secundis intentionibus" die Ansicht des Scotus
hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführte 594).
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma
terial verbunden in der „Parva logica" des Hieronymus de Marcho
587) Art. 1 benutzt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisteri , dass die
Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, diffic. 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, diffic. 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1 : Velus Jogica appeltata est aut, ut quidam rhetoriee persuadent , eo
quod ab antiquis reperta est et ante Aristotelem, et nova dicta est, quia phitosophus
eam perfecit, aut verius , eo quod velus de partibus tolo prioribus exquirit,
nam lota nova logica de loto perhibetur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nultam habet certam et
infallibitem cognitionem, secundum quam scientificus artifex appelletur. Videntur
legistae scire quippiam, quum habeant iuris notitiam, quae non est pura ignorantia
lmo videtur iuris notitia nultatenus iudicanda scientia, inquantum est ab artium libe
rnimm cognitione distineta, quia iuris notitia est de voluntatis actibus contingentibus,
secundum quod voluerunt reges vet imperatores condere leges ete Logica dicitur
sciendi modus scientiarum rehlium. Von der medicinischen Wissenschaft schweigt er.
590) Quaestiones magistrales in libros Sententiarum, Quodlibetorum, Metaphysices,
ed de anima Iohannis Scoli. Basiteae 1510. (ein älterer Druck s. 1. s. a.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVII, Anm. 143) mit © bezeichneten Aus
gabe des Petrus Hispanus.
592) Quaestiones Magistri Michaelis Parisiensis In Tractatus parvorum logicalium
Petri Hispani in studio Cracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium
opiniones dectarantes probabitiores acceptando alias refellendo. Am Schl.: Impressum
Cracoviae opera Floriani Ungleri. 1512. 4.
593) f. I r. : De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nominalium
dicentium, quod suppositio (sicher zu lesen terminus „suppositio") est sub
iectum, et hoc accepta passione conveniens (zu lesen conveniente) termino in propositionc
et simititer capta Ingicaliter et non materialiter Alia est opinio Thomistarum
et Albertistarum , qui dicunt, quod terminus supponens est subiectum par
vorum logicalium Tertia est opinio Scotisantium dicentium, quod terminus est
subiectum Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur aliquae distinc
tiones ete.
594) S. seine oben, Abschn. XIX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe scotistischer
Schriften f. 32 r. B—33 r. B.
272 XXII. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.
in Oxfor d 595), welcher uns somit auch innerhalb dieser Partei den mäch
tigen lüinfluss der Modernen bezeugt596). Eine occamistische Erörterung
über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinnert5"7), geht der Auseinandersetzung der proprietales terminorum
voraus 59s). Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich
net599). Betreffs der Consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich
auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln-
Darslellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Ur
lheile 600).
Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur
Classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule
blinder Auctorilätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerlhes dar, als
dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er
läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta
physik , die zweite Analytik und „fallaciae" lediglich in widerlicher
Breite jeden Satz des „doctor sanctus" rechtfertigt 6ul); ferner Thomas
Cajetauus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur Isagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De
etile et essentia 6üi), sowie in seinen Collectanea de principio indivi
duations 003) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein will094).
595) Compendium praeclorum quod parva logica seu summuloe dicitur ad introductionem
iuvenum In facultate logices per fratrem Hieronymum de santo mareho or~
dims minorum sacrae theologiae baccalourio nuperrime in amplissima Oxoniensi universitate
quam utititer compitatum ad mentem docloris subtitis Scoti. Am Schl.:
Impressum in alma cohniensi universitate In aedibus Quentel. 1507. 4. (Eine Buchhändler-
Rectame auf dem Titelbtatte empfiehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,
sondern auch den Albertisten und Thomisten !).
596) Neben Tartaretus, welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be
nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Aitly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalis , scriptus , dann in categorematicus
und syncategorematicus, in absolutus .und conMotativus, nebst Bemerkungen
über significutio.
598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger Vorführung von
dubia und deren Lösung behandelt: suppositio, ampliatio , appetlotio, exponibitia.
599) Galienus verba multiplicat, non realiter. S. ob. Anm. 436.
600) Impossibite est, ita esse, sicut significatur per antecedens, quin sit ita, sicut
significatur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.
601) Der Commentai- „In D. Tliomae Aquiualis Commentaria super libris Posteriorum
Analyticorum Anstotelis", welcher übrigens auch die Schrift des Thomas De
fultaciis (s. Abschn. XVII, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Veneiiis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Metaphysica" Coloniae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen hautig gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim Cursus logicus des Poltichius, s. Anm. 608.
604) In der Vorrede zur Isagoge : Tlwmistarum et praecipue nostrae religionis
fratrum profectui me Шum dedi Non ea mihi cupido est, ut aliorum dicta
etiam mata arguere aut ittustrium expositorum dicta omnia compitare vel necessaria
respuere aut surripere velim, sed antiquorum quandoque divique Thomae indefesse
vestigia sectaturus ..... praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs
der IJuiversatien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und
XXII. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273
Auch Franciscus Taegius, welcher das Buch des Thomas De fallaciis
erläuterte, gehört ehen dahin005), sowie Michael Saravetius,
welcher seine Quaestiones über analogia entis, über die Universalien und
über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb600). Den Commenter des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An
schauung607).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen
Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Meirichstadt (bei der
Gründung der Universität Wittenberg betheiligt, gest. i. J. 1513) in der
Druck- Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), woselbst
wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilbertus Porrelanus treffen 609). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an ; seine
Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde
sogar officiell von der Facultät approbirt 610), zeigt uns aber nur den
gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo
derner Terminologie bemerklich ist611). Im Anschlusse an Thomas
wird sowohl ens rationis 612) als] auch die Universalienfrage erörtert613).
Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus
Magnus nahezu als völlig ebenbärtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 ff. u. 296 ff.).
605) Lectura in libellum Thomae Aquinatis de faltaciis. Pavia. 1511.
606) Eximii .... magistri Michaelis Saravetii Quaestio de analogia entis
contra Scotistas Quaestio de universalibus Tractatulus de prima et se
cunda intentione. Romae 1516. 4.
607) Angeführt bei Quetif, Script. ord. Praedic. II, p. 60 A.
608) Cursus Logici commentariorum nostra coltectanea. Dann folgt unter einem
Wappenschitde ein kleines Gedicht: Ouod summi quondam Sophiae tiquere magistri,
Cernis in hoc parvo, lector amicc, libro Si quid habent igitur logices compendia
lundis, Gloria Mar ti no sit referenda seni Tantum docte tibi voluii succurrere,
lector, Pollichius nostri gloria magna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Melchiarum
Latter. 1512. fol. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen",
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher. «
609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 f.). Dass er
in der Einleitung die allgemein reeipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht
natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige
Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristotelis" an.
610) Exereitium tolius veleris artis a viro Erasmo wonsidel acutissimo philosofhiae
studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab indita facultate artium
eiusdem famigeratissimi gymnasii assumptum et ad communem omnium promovendorum
utititatem institutum et approbatum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per lacobum Than
ner. 1511. fol. Hiezu als zweiter Theit Exertitium [sic] totius novae logicae ete.
wörttich ebenso. Ebend. 1511. fol.
611) Z. B. Vet. ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ebend. f. II v. A: Ens ralionis, inquantum stat sub intentionibus secundis,
est subiectum logices.
613) f. II v. В : Universali primointentionaliter capto pro essentia el natura in
singutaribus existente non repugnat diet vel esse in pluribus f. III r. B: Uni
versale est aliquid seclusa omni operatione intellectus, quod alias secundum doctrinam
beati Thomae dicitur res rationabitis, a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge
nommen nicht völlig richtig).
Pbanvl, Gesch. IV. 18
274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf
nahme614).
Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholomaeus
Manzolus aus Bologna in's Werk, dessen „Dubia super logicam
Pauli Veneti" ß15) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent
halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei-
Gegensatz der „reales" und „terminales" zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung
rder Antiqui (— ein Zugeständniss , von welchem wir mit Vergnügen
Gebrauch machen —) wieder zu Hilfe zu kommen 610). Manzolus, wel
cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus . führen
will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietales lerminorum nebst Consequentiae,
Obligatoria und Insolubilia vernachlässigt hätten, während die
an Irrthümern reiche terministische Logik in ganz Italien (— sicher eine
Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei617).
614) Nov. log. I. Hl v. B: Non est ponenda quarta figura; nam non differret
a prima figura nisi penes transpositionem praemissarum , quae figuram non
variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Fecana, Cageti
u. s. f. anschliesst, aufgenommen.
615) Dubia super logicam Pauli Veneli iuxta viam realium phitosophorum praesertim
S. Thomae extricata et resoluta. Am Schl.: Dubia exactissima fratris Bartholomei
Bononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venetum ete. In aedibus
lustiniani de Ruberia (Venedig). 1523. 4.
616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoli sagt: Causa
scribendi viro doctrina insigni fuit, ut agitatam inter dialecticos diu controversiam
tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam
voluerunt; nam hi quidem affirmantes, scientiam esse principaliter ac per se de
rebus, realem dialecticam- constituerunt, quae universalia dicit esse naturas in singularibus
existentes; Uli vero terminalem sive nominalem dixere ; haec enim
dialectica ait, scientiam esse principaliter ac per se de terminis atque conccptibus , se
cundario autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lügen der Thomisten; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten
Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullum rem constituat
universalem, sed universalia omnia terminos esse contendal Quod cernens
Bartholomeus ratus, non ultra ferendam esse terminalis insolentiam, quasi suppelias
cireumventae atque tabanti reali sic lutit , ut non solum represserit adversariam , sed
eliam expugnaverit ac profligaverit Studio igitur el opera viri praecellentis
pristinam realis vim ac maiestatem recuperavit , et velus ac pertinax dialecticorum
inter se certamen diremplum atque sopitum est.
617) Er selbst schreiht in der Vorrede : Plerique mecum egerunt,
«Í, quid sentkem de his, quae a Paulo Veneto in Logica sua tradita sunt, scripta
proderem. Multa enim in ea contineri aiebant , quae a realibus phitosophis non recipiuntur,
multa item, quae contra communem hominum sententiam esse vtdentur, qualia
sunt ete. (d. h. es fotgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impeliere nitebantur
, ut terminalis dialecticae, quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsit,
errores confutarem, praesertim quantum ad summam Pauli atlinet, a quo adeo
in sublime erersa est ac tantum virium accepit, ut per omnem Itatiam pro vera recipiatur
(in Padua wurde atlerdings l. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als
officielles Lehrbuch erktärt; s. Facciololi, Fasti gymn. Patav. II, p. 113) Contuli
me ad scribendum, .... qua in re a nostris realibus parum adiutus fui, quod
pauci eorum logicas composuerunt, quia svpervacaneum putaverunt, post Aristotelem,
Porphyrium, Boethium el Albertum magnum logicas componere. Quos tamen non
oportuit eam togicae partem contemnere, quae est de suppositionibus , appeltationibus,
XXII. Barthol. Manzolus. Petrus Bruxellensis. 275
So will er selbst auf jene Lieblings-Gegenstände der Terministen eingehen
und füllt nun Satz. für Satz über den Paulus Venetus her, um jed« ein
zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismtis zu begrün
den und zurückzuführen el8).
Einen heimkehrenden verlornen Sohn begrüssten die Thomisten an
Pètrus Bruxellensis (gest. i. J. 1514), welcher Quaestiones zum
Organon619) und einen Commenter zu Petrus Hispanas nebst Quodlibeta
schrieb 620). Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majoris
gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Renommisterei Ver
anlassung gab, dass, wie eben durch ihn nachgewiesen worden sei, alles
Treffliche und Scharfsinnige, was sich in der Litteratur der Modernen
oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in den
Schriften des Thomas vorlas; S2 1)- Allerdings war eine Folge dieser Be
kehrung des Petrus, dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein
wahren und sicheren" thomistischen Parteistandpunktes auch manches ein
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreolus , Nigri und Soncinas , während er
von der gegnerischen Seite am häufigsten Holcot und Buridanus nennt,
und beginnt die Discussion über das Organon mit einer peinlich auslührconsequentiis
, probationibus terminorum , obligationibus et insolubitibus , quam reales
nostri praeter admodum paueos fere totam reliquerunt, terminales vero, quantum valuerunt,
dlligenter persecuti sunt JVcc mitd quispiam succensere debet, quia contra
terminales et praesertim contra Paulum scripserim Mirari non iniuria aliqui
possent, quomodo logica Pauli Veneli tanti fial ab Italis, apud quos adeo invaluit, ut
in omnibus (?) Italiae gymnasiis legatur, ita ut fas non sit i ei contradicere; nam
etsi arguta et subtitis sit, nutlo tamen est, quae longius absit a veritate oui
quae piares falsitàtes doceat.
tl18) Es sind 27.0 dubia, welche dieser Tendenz dienen.
619) Acutissimae quaestiones et quidem perutites in singulos Aristotelis logicales
libros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae
interpretis et propugnatoris acerrimi. Paris bei G. de Marnet. 1514. fol.
620) Summulnrum artis dialccticac ntitis admodum interpretatio fratris Petri de
bruxellis sacri ordinis fratrum praedicalorum super textum magistri Petri Aisponí
eiusdem ordinis (s. Abschn. XVII, Anm. 138 ff.); una cum fructuosis quibusdam
quotlibetis ab eodem fratre Petro compitalis in conventu Parisiensi. Paris. 1508. 4.
621) Sein Ordensgenosse Michael Salmantinus schreiht an ih« (auf der Rück
seite des Titelblattes der Quaestiones): Longe alia phitosophandi^ ratio tibi est at
Ulis, qui »«oos suas non sine magna litterarum iactura qnotidie in valgus exponere
mm desinunt, quorum audacia eo usque processif, ut antiquorum praeceptionibus non
tam negleelis quam contemptis scioli ipsi nova excudere moliantur Posteaquam
in nominalium academiis nutritus doctior inter Utos evasisti, concessisti te ad nus.
Quidquid ingenii aut subtititatis vel acuminis in libris modernorum aliorumve
inveniatvr, id uberrime in sancti Thomae operibus priùs fuisse, liquide ostendisti.
622) In der Epistota ad lectores (von der Hand eines anderen Dominikaners),
welche der Summuta vorgediuckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisung des
Thomas Aqn. und rühmender Erwähnung des Paulus Soncinas, des Dominicus de
Flandria und des Thomas Cajetanns de Vio zum Lobe des Petrus Bruxellensis auch
gesagt: Etiam recentiorum viam , in qua plurimos praestat, cum doctissimi magistri
Maioris feruloe manum subduxerit , Thomistarum doctrinae interseruit. Der Special
titel der Summula (nach der Einleitung) tautet: Fecundae plurimum et utitis summutae
Beverendi patris fratris Petri de bruxellis secundum ctaram, solidem
firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimi.
18*
276 XXII. Petrus Bruxellensis.
liehen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise bei
dem gesammten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stützen 623). Der bloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich
auf die Universalien zu sprechen , wobei er, um die Realität derselben
festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taklik den
thomistischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicatur" gelangt und andrerseits zugleich
zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus" im Urtheile
sei 625). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst
ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über venias 626); zuletzt
aber bringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz
vor 627).
623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei
spiele („promitto tibi bovem" u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomi
stischen Realismus hinüber, indem er sagt (f. IX. r. A) : „res extra animam tibi promittitur.
Bei der inventio medii aber nimmt er (f. LXVII r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welche sich um Fecana, Cageli u. s. f. dreht.
624) Denn dass er aus Dorbellus die Memorial-Verse der Einleitung wieder
holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Auffallendes,
als dass er beim nomen die Dreitheitung in mentale, vocale, scriptum vorbringt.
625) Duae sunt opiniones (drei jedoch führt er an): Prima est, quam communiter
tenent nominales dicentes , terminos subiiei vel praedicari ; terminum aulem
vocant signum aliquid repraesentans Secunda est opinio realium, quam Ockam
in prologo sententiarum probabitem asserit, quod res subiieiuntur et praedicantur
(dass Occam diese Ansicht als „probabitis" bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge
oder eine Dummheit, — bei einem Thomisten freilich kommt uns Beides nicht
unerwartet — ; die einzige verdrehbare Stelle Occam's steht in s. Quodlib., s.
Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei-Gegensatz aufzeigte).
Sunt autem nonnulli dicentes, subiectum non esse rem ad extra nec terminos,
sed rem coneeptam Seine eigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et
terminis ; in aliqua propositione terminus principaliter subiicitur; alieuius
propositionis praedicatum principale est ens reale extra animam Universalis
sunt entia realia. Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfällige Gerede des
Anseimus betreffs des „ flatus vocis" an (s. d. Stelle Abschn. XIII, Anm. 319, u.
vgl. Abschn. XXf Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des
Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis
non possit esse terminus mediatus , potest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so
kommen freilich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 u. 461 , aber
wie man dabei Thomist seiu könne und wolle, ist nicht verständlich; doch, wie
gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).
626) Propositio non dicitur vera ab aliquo 'complexe significubiti , sicut imaginatur
Gregorius (Abschn. XX , Anm. 40) Licet propositio dicatur vera a significato,
tamen non oportet, quod, qualitereunque per eam significatur, ita sit Si
quaeratur, quid est veritas, dicunt nominales, veritatem esse propositionem veram;
et isti sunt divisi; quidam enim dicunt, veritatem esse propositionem mentalem tantum
; alii dicunt, quamlibel propositionem veram esse veritatem ; alii sunt reales di~
stinguentes veritatem a piwpositione (diess sind höchstens die Scotisten).
627) Patet, veritatem huius „Adam est homo" logice esse terminabitem. Pro
euius terminatione ponuntur quatuor articuli : primus, an in hac propositione res subiiciatur
vel terminus; secundus de veritale ; tertius de necessitate; quartus de istius
propositivnis veritate „Adam est homo".
XXII. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 277
Tliomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem
Frieden vereinigt (vgl. oh. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 ff. und
296 ff.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel
cher den sog. „Parvulus antiquorum1' (s. ob. Anm. 254) in erläuternder
Bearbeitung herausgab 628), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um
Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 629). In einer
breiten einlheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,
wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculaliv sei, sogar die
Auctorität des Hugo v. St. Victor nicht verschmäht 630), scheidet er be
züglich des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden
Parteien in einer ziemlich doctrinaren Weise631). Sodann erläutert er
in arger Weitschweifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus Hispanus,
welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
parallelisirte 632), in bestündigem engsten Anschlusse an Albertus Magnus.
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Parteien zu führen ; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt
abschnitte ein metrisches Stoss-Gebet voraus 633). Irgend Bemerkenswerthes
haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scolus aus Neapel eine
Quaestio de demonstratione potissimaüib), in weicherer gegenüber den
628) Compendium totius logices, quod a nonnullis Pareulus Antiquorum appellolur.
In florentissimo studio Liplzensi renovatum. Cum quibusdam additionibus
colteetis ex magnifico et egregio domino Magno Hundt Parthenopolitano .... in lectione
P. H. (d. h. Petri Uispani) , quam publice legit, opiniones beati Tliomae, vene
rabais Alberti declorantibus , studiosis udmodum profieuis. Liptzk. Impressit Melchior
Lotter. 1511. 4.
629) In der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogastis saepenumero, optimi adole
scentes, eam, quam ex praeccptoribus meis cirea compendium logicae, quod Parvu
lus antiquorum dicitur , conscripsi dectarationem , alicui traderem impressori librorum
ete.
630) f. Vf r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff. Betreffs des Unterschiedes zwischen
vetus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellns.
631) f. VII г.: Ens rationis est logicae subiectum communitatis ; Ha loquitur
beatus Thomas. Argumentntio est logicae subiectum specialitatis ; ita loquitur Albertus.
Syllogismus est logicae subiectum principalitatis ; ita loquitur Scolus (v.) Thomas
dicit, quod logica principaliter intendit primam intentionem et secundam ex consequenti,
Albertus, quod intentionem secundam et primam propter secundam, Scotus, quod inten
lionem secundam et non primam.
632) f. IX v; s. ob. Anm. 256.
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. h. der Isagoge) f. XLVIII г.:
О pater omnipotens , verbum tu, pneumaque sanctum,
Ad portum duc, quaeso, ratem tarn fluetivagantem.
Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universalien werden (f. LI ff.) thomistisch-albertistisch erklart, bei
den Kategorien findet natürlich Gitbertus Porrctanus Aufnahme; gelegentlich der
inventio medii werden (f. CXII v.) die Regeln Fecana, Cageti u. s. f., jedoch ohne
Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung
etlicher Hauptregeln der consequeutia (f. CXV11I r.) behandelt, desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der exponibitia excerpirt.
635) loannis Antonii Scotii [sie] Neapolitani de demonstratione potissima quaestio
unica. Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. ff. Ueber die Sache selbst s. Abschn. XVII,
Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Joli. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas
vertheidigte , ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benützte.
Neben die scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principiose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangehenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „termin istische Syn
kretisten" in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken.
Von dieser Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastiseben Commenter zum
Orgarion 036) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb637).
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern
kann , gegen die einseitige Uebertreibung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten , welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn., Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen ürganons nicht mehr entschuldbar sei 638), und gibt dann von
Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige. Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Commentatoren 639). In der
636) Jacobi Fabri Stapulensis peripateticas disciplinae indagatoris solertissimi in
libros logices Paraphrasis. Libri logicorum ad arehetypes recognili cum novis ad literam
commentariis ad foelices primum Parisiorum et communiter aliorum studiorum
successiis in lucem prodeant ferantque literis opem ete. etc. Paris. 1525. fol.
637) lntroductiones in Suppositiones , Praedicabitia, Divisiones, Praedicamenta,
Librum de enuntiatione, Libros Priorum, Posteriorum, Locos , Faltacias, Obligationes,
Insolubitia. Gedruckt mil Commentar seines Schülers Clichtoveus, s. unten
Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositiones, mit Commentar seines
Freundes Bovitlus, s. unten Anm 665.
638) Non curanda erunt, quae ab aliquibus adducuntur, adventitia quaedam et
peregrina, cirea quae lotos annos tam importunis quam vauis allercationibus neequidquam
conterunt. Fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ut, cum de
logicis dissereretur , nultus logicorum haberetur usus , sed forensium quorundam et
extraneorum Verum hactenus bona venia censendi sunt, cum logicos libros ante
id temporis adeo vitiatos mendisque scalentes fuisse constet, ut a nomine legi satis
sincere potuerint; et quam tunc venia dignandi, tam nunc et in futurum culpandi
putandi sunt, qui reparatis instauralisque uteunque instrumentis ad futitia haec et
inania protabentur u. s. f.
639) In diesem gleichsam phitologischen Verfahren der Exegese nähert sich
Faber bereits jenen Autoren, welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.
Auch lieht er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,
XXII. Jac. Faber Slapulensís. 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes terministisches
Material. Indem er mit der supposilio beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Anm. 567) erinnert 640); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
ampliatio, restrictio und appellatio 64 1) zu den Exponibilia, bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial- Verse als auf allgemein bekannte be
ruft 04 2), deren Erklärung uns sein Schüler liefert 643). Dann lässt er
die Praedicabilia , d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge
legentlich zu einer Eintheilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene bei Alienstaig (ob. Anm. 552) ins Detail geht 644).
Nachdem er hierauf die Lehre von divisio aus Occam 045) und in Kürze
die Kategorien 64C), sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführt 647), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Phitoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln
Fecana, Cageti u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 ff. Er theitt nemlich die suppositio vorerst in malerialis und perso
nalis, letztere in absoluta, respectiva, propria, impropria; dann die propria in accidentalis
und naturalis; letztere in discreta und communis; letztere wieder in deter
minata und confusa; letztere in confusa tantum und confusa distributiva; endlich
letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum. Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio
relotivorum vierzehn Regeln der Supposition
641) f. 49 ff. mit neun Regeln der ampliatio, f. 53 v. zwei Regeln der re
strictio. f. 54 V. zwei über appellatio.
642) f. 55 v. : Termini prupositionum exponibitium eodem modo supponunt, ampliantur,
restiinguntur, aut appeltant, quo modo et in suis exponentibus.
Tanta scies, praeter cameras, vigitabis et inquam;
Fortior immanes, ignavos differ, in oris.
In exponibitibus iter est breve per exempta, per praecepta vero longum et inefficax.
643) Clichtoveus nemlich sagt f. 56 г.: Pro expositione istarum exponibitium
ponuntur duo carmina propositiones exponibites recte exponendi artem continentia, in
quibus per cuiusque exponibitis siynum huiusmoit generis exponibites intelligendae
sunt: per „ Tanta" exclusivae, per „Praeter" exceplivac, per „Inquam" h. e. „inquantum"
reduplicativac, per „Fortior" comparativae, per „Differ" propositiones de differt,
per „In" propositiones de incipit. Cuique antem signo subiecta dictio artem designat,
qua huiusmodi exponibites propositiones exponuntur ; siquidem numerus syltabarum
designat numerum exponentium, et cuiusque syltabae vocalis significat quatitatem et
quantitalem exponentis per talem sytlobam designatae Sonach z. B. „Tanta
scies" bedeutet: propositio exctusiva exponitur per duas exponentes , quarum prima
est partirularis affirmativa el secunda universalis negativa, u. so die übrigen.
644) f. 64 ff. Er theitt die praedicatio in essentialis und accidentalis ; die
erstere in propria und impropria; erstere wieder in in quid und in quale; erstere
derselben in generis uud zwar sowohl specialissimi als subalterni; jene in quale
aber in differentiae (und zwar constitutivae und divisivae) und speciei (und zwar specialissimae
und subalternar) ; dann die accidentalis in proprii (und zwar specialissimi,
subalterni, generalissimi, transcendentis) und accidentis sowohl separabitis als inseparabitis.
645) f. 71 ff. S. Abschn. XIX, Aum. 855.
6-16) f. 76 ff.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: Consequentia est propositio hypothetica, cuius principalis coputa
est nota itlolionis. Notae itlotionis sunt: „ergo, ideo, igitur, itaque, si, siquidem,
utique" et simites. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheitung der
consequentia und vier Regeln derselben.
280 XXII. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichtoveus.
um пac!i der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den Consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung
der jüngeren Formalion bezüglich des sensus compositus und sensus
divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse , indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispanus vorführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. EL cxcerpirt 653). Zum Schlusse aber be
handelt er noch die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt 654), sowie er bei den Insolubilia das falsificare se
ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnet 655).
Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen", welcher wir schon oben
(Anm. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von
Joilocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geh. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die Introductiones seines
Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an 'denselben
gleichfalls eine Introductio in lerminorum Cognitionen schrieb 656). In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätze zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des ierminus 657), woran er die
649) f. 120 ff.
650) f. 125 v.: Propositie hypothetica est propositio plures habens categoricas
paites principales sut atque invicem coniunctas. Er beginnt mit conditionalis , lâsst
dann copulotiva folgen, von welcher er sagt (f. 127 г.): sub coputativa continentur :
temporalis, localis, simititudinis , expletiva, causalis , retativi substantias, quantitalis,
qualitatis, et exponibites ; hierauf folgt noch disiune.tiva.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er 30 Regeln vor , hauptsächlich das hypothe
tische Unheit betreffend.
652) f. 138 ff. м«к
653) f. 145 ff.
654) f. 242 r. : Obligatio est ad aliquod propositum ostendendum secundum
aliquem respondendi modum devinctio Modi respondendi sunt: concederе,
negare, dubitare, distinguere. Er behandelt dann im Folgenden nur po sitio, depositio,
positio dubitationis, das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v. : Insolubitc est propositio, quae cum ex casu se ipsam falsifieet,
cum fatsa ponitur, videtur statim se ostendere veram, et cum vera, falsam ; et propo
sitio insolubitis est reflexiva, i. e. cuius veritas aut fahitas de ipsamet intelligitur.
Propositio simitis insolubiti reflexiva non est, sed ex casu cum ponitur vera, se
declorat debere esse falsam, et cum falsa, debere esse veram. Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirkticher Insolubitia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines lnsolubite.
656) Introductions artificiales in Logicam lacobi Fabri Stapulensis , per ludocum
Clichtoveum Neoportunensem collcctae, ac famitiari Commentarin dectaratae. ludoci
item Clichtovei in Terminorum cognitionem lntroduclio, cum altera de Artivm divisione,
eiusdemque in utraque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aelterc Drucke sind: Paris bei Henr. Stephanus 1505.4. u. 1536. 8. Die lntroduclio
in lerminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicae" einzeln ge
druckt (mit Commenter des Joh. Cäsarius) Paris bei Gabr. Ruon. 1560. 4.
657) f. 3 v. : Terminus est, quod aliquid ctaudit et terminal; terminus rei est
cuiustibet rei finis et ultimum; terminus propositionis est propositionis exkemum.
Dann folgen in grösster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theite, des
terminus mentalis, vocalis , scriptus, des univocum und aequivocum.
XXII. Jod. Clichtoveus. 281
Einlheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlehnen 659), und von hier auf argumentatio 660) und consequentiae
überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts-
Regeln des Schliessens anreihen 662). In der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663), und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Schlussfiguren
gewonnenen Schlusssätze an 664).
658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über
materialis und personalis, complexus und incomplexus, absolutus und connotativus,
communis und singuloris, (f. 8) primae und secundae intentionis.
659) f. 9 r. ; s. Anm. 645.
660) f. 10 r. : Argumentatio est unius propositionis ex alia per consequentiae
notam itlotio Antecedens est prima pars argumentationis ; maior est prima
pars aritecedentis, minor secunda ; consequens est argumentalionis se
cunda pars.
661) f. 12 г.: Concederе propositionem est ipsam veram esse admittere
Bona consequentia est, cuius si antecedens est verum, et consequens simul verum esse
est necesse.
662) f. 14 v. : In disciplinis aequivocatio summopere fugienda est. In praedicationibus
doctrinalibus termini lignificative et non materialiter accipiuntur Ter
mini logici in secundae intentionis significatione sunt accipiendi u. s. f. ; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den Ob
ligatoria.
663) So f. 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibitia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 ff. für alle möglichen Gesichts
punkte der Lehre vom Urtheite , u. f. 141 wieder eine besondere Figur betreffs
der modalen Urtheile unter Benützung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpurea , lliace u. s. f.
664) f. 161 г.: Ad quascunque praemissas aliqua sequitur eonclusio, ad easdem
sequitur convertens, subalterna et omnes conclusiones aequipollentes.
A E 1 О
i 0 ne na
no ni nan nen
en an is
ip 0 0
0 op 0 0
. .. . Quatuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrecti, in quorum summo ponuntur
vocales A, E, I, O significantes qualitatem et quantitatem conclusionum
Subiectae autem eiusdem limitis syllobae significant conclusiones, quae anl per conversionem
ant legem subalternarum aut aequipollentiam sequuntur Vocales praepositae
litterae „p" designant propositiones convertentes per accidens; .... praepositae
litterae „s" designant convertentes conversionc simplici; vocales cum littera „n"
praeposita significant aequipollentem suae contradictoriae per negationis praepositionem,
cum littera „n" postposita significant aequipollentem suae contrariae per
negationis postpositionem.
282 XXil. Carolus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),
in der Jugend Schüler Faher's und spätem inniger Freund desselben,
gehört hieher, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte
den 1. Tractatus der Introductiones Faber's 005) und steckt dahei in
terministischen Uebungen , während sein Blick auf einen mystischen Rea
lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche über
haupt nur durch ungebildete Leute („barbari") in die Logik gekommen
sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
syncategoremata zum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführen 66e),
und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische
Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel
cher alle suppositio, ampliatio, appellatio u. s. f. nur in die momentane
Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheimfalle, verlegt werde und
daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal
ten müsse, während doch die sermocinalen Disciplinen wesentlich nur
dienstleistende (adminiculativae, s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) Ars suppositionem lacobi fabri stapulensis adiectis passim Caroli bouitli
viromandui annotationibus. Darunter das Druckerzeichen des lehan Petit (Paris). Am
Schi.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovitlus kannte Niceron nicht (Memoires
pour servir à Vhistoire des hommes itlustres, vot. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Phitos.
des Car. Bovittus. Wurzhurg 1865. 8.) entgangen, welcher übrigens mit eigenlhüm
lichem Wohlbehagen für den „katholischen" Phitosophen Bovillus schwärmt. Sicher
aber liegt gerade in dieser Jugendschrift des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss
über seine Stellung zur damaligen Zeit-Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanas, Paris 1510. fol.)
verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theosophischen
Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovitlus innig mit Nicolaus Cusanus
zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.
666) Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovitlus: Quibusdam in
se nubibus syncategoreumatum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate
refellitur, fitque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectica inacccssibitis Quae
igitur in artem adscriptarum a barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim
cervieibus alludentes, quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi
et quo amplius abiectis syncategoreumatum tenebris ad veritatis dialecticae lucem
conarentur, brevibus innotanda duxerimus, in auroram a nobis dimissa prodierunt.
667) Dialectica haec est , quam maxime sermocinalium utitem apprimeque fore
realium aequisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputant Qua
autem fusca caligine candentissima dialecticae facies offusa supprimitur , haec parvorum
est, ut appeltant, logicalium satis superque improba ac inutitis determinatio.
Qutppe si ea dialecticae dumtaxat ut congenea necessariaque sunt adscribenda , quae
veritati conferant realium scientiarum, consequitur tandem, vanam suppositionum,
ampliationum ac restrictionum esse determinationem ; nempe enim has quidem ob va
rias ex temporum differentia deductas extremorum propositionis aeccptiones, ittam vero
ob actualem rei, quae tota tempori permittitur, existentiam assignaverunt. Quod ulique
non recte fecisse stalim deprehenduntur , nec enim quidem ad disciplinas momentum
habentium propositionum extremorum ratio temporali subdita oUivioni est, ut non
triangulum, qui est vel fuit vel erit, dicit geometer habere tres, quin perpetuum mente
potius effingit coneipitque triangulum; itidem nec earundem propositionum veritas
singuloris efflogitat rei existentiam ac rursus sensualem eiusdem ipsius demonstratio
nem, in qua tamen utique universam statuant suarum suppositionum substantiam. . . .
El si rursus iidem ipsi disertissimi autores horrendas syncategoreumatum tenebras ab
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. 283
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte commentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669), d. h. er hat beim terministischen
Materiale im Rückhalte eine realistische Tendenz.
Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt
kopf aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Laticephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 670),
einen Parvulus antiquorum ferner Parva logicalia612) und eine
Monographie De inventions medii, sowie desgleichen De proposilionibus
modalibus veröffentlichte 673). Während er nemlich in den kurzen An
merkungen zum Excerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum., dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. ob. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die thomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie
derholt 674) , um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logicalia
völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall
omni suarum disciplinarum luce ctarissimoque radio procul dedignantur, supervacanea
iterum erit appeltalionum exponibitiumque propositionum dialeclicae steritis in
ferta executio. Quo fit . ut in totum vana appareat universa parvorum logicalium
determinatio Insolentior huiuscemodi increbrescens parvorum logicalium
barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundat Suppositionum
determinationem excogitarunt ob singutarem rei tempore permutabitis existentiam
sensualemqne eins demonstrationem, quod nultam posse veram esse improbi assnüiantui
propositiouem , cuius non extremis res acta singutaris respondeat Conscquitur,
suppositionum scabram determinationem nullius prorsus accedere posse disciplinarum
aequisitioni aecommodam ideoque damnosam potius inaniumque dumtaxat infoecunditalis
sophismatum genitricem, nunc vero auspice Minerva cипum scandente trium
phalem adminicutalivarum realibus sermocinalium cum comitum turba eliminandam.
668) Duorum terminorum unio primum ex rebus provenit singutaribus , quas ex
prima sui impositione duo termini denuntiant, in ipsisque rebus approbatur
Prima unio rerum est, secunda vero terminorum.
669) So spendet auch Bovillus reichlichst Figuren und Tabellen für die lo
gischen Verhältnisse der Exponibitia ; s. ob. Anm. 663.
670) Excerpta Libr. Posteriorum Aris. cum commentariolo per Magistrum Gregorium
Bredekoph de Konitz congestum. Am Schl.: per locobum Tanner Herbipolensem
in praecloro oppido Liptzensi. 1506. fol.
671) Compendium, sive Parvulus Antiquorum Mam paene complectens logicen;
cum brevi facitlimaque commentatione pro novitiorum instruetione per Magistrum Gregorium
Breytkopff de Konitz recollecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione sciticct Ampliatione, Restrictione,
et Appeltatione , Insuper de Expositionc ct Consequentiis . Magister Gregorius
Laticephalus de Konitz. Am Schl.: Impressum Liptzigk per me locobum Thanner.
1507. 4.
673) Tractatulus de inventione medii. Tractatulus propositionum modalium respiciens
difficultates. Hexastichon magistri Gregorii Konitz ad. lectorem ete. Am
Schl.: Impressum per baccaloureum Martinum Herbipolensem (Leipzig). s. a. 4.
674) In der Einleitung z. Pare. Ant.: Subieclum primum attributionis totius
logicae est syllogismus in communi et formaliter sumptus.
675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen Memorial-Verse (s. ob.
Anm. 201 ff.) an und benützt auch bei den proprietates terminorum, welche er
übrigens sehr knapp erledigt, die probationes terminorum des Paulus Venetus,
284 XXII. Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen und hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernen077); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der suppositio relativorum einen kleinen Abschnitt de signis in
propositione mutuo se impedientibus einreibt 678). Die Abhandlung de
inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Worte Fecana , Cageti u. s. f.
drehen. In der Schrift über die modalen Urtheilc , deren er nur vier
Arten (possibüe, impossibile, necessarium, contingens) anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliado modalium hinzu 67!>).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Reformations-Geschichte
bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). Indem wir natürlich hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen ;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein Commentar
zu Petrus Hispanus 68 1), eine Bearbeitung der sog. Parva logicalia68^),
676) In der Vorrede zu Parva Logic: Licet Aristoteles non tradiderit tractalus
parvorum logicalium in propria forma, posuit tamen principia, ex quibus habentur
Uli tractatus Tractatus suppositionum trahitur ex primo Perierm. , ubi dieit
„Rerum quaedam sunt universales, quaedam particutares" Tractalus appellotionum
trahitur ex proprictate substantiae, ubi dicit, quod secunda substantia videtur
significare hoc aliquid Ampliatio et restrictio trahuntur ex primo Elenchorum.
.... Tractatus distribulionum trahitur ex primo Perierm.; syncategorematum
trahitur ex primo et secundo Perierm.
677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheitung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf ampliatio, restrictio, appeltatio , sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbitde die
Consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Unheites.
678) Interdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqua, et unum
tollit virtutem alterius, et neuter terminorum distribuitur, ut „Nonnullus homo est
animat" Quando sc impediunt in propositione particutari , indefinita vel singulori
, tunc terminus, super quo se impediunt, supponit determinate; quando
in universali, praedicatum supponit simpliciter n. s. f.
679) Necessarium et impossibite ampliant coputam vel compositionem ad omne
tempus coputative; possibite autem et contingens ad omne tempus disiunctive.
680) Aristolelis Stagyritae Dialectica; cum quinque voeibus Porphyrii Phoenicis ;
Argyropito traductore ; a loannc Echio Theologo faciti exptanatione dectarata; adnotationibus
compendiariis itlustrata ; ac schotastico exereitio explicata ; videbis o Lector
priscam Dialecticam restitutam ; ac Neotericorum subtititnti feliciter coputatam. (Augs
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelbtatt) 1517.
681) loan. Echii Thcologi in summulos Petri Hispani cxtemporaria et succineta,
sed sucrosa exptanatio pro superioris Germaniae schotasticis. Augsburg ex Officina
Mitlerana. 1516. fol. (d. h. die in Abschn. XVII, Anm. 143, mit 9äJ bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavonis. Logices exereitamenta Appellota parva logieaha. a lohanne
Eccio In regio Friburgiorum arehigymnasie cantatissimo congesta ac examinata. In
XXII. Johann Eck. 285
und ein Elementarius I)ialecticaet'ss). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheil rühmen müssen684), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur vorausschicken, dass er jeden
falls weder Thomist noch Scolist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen , zu welchen ja , wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezählt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
schen Anm. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich
benützen 685).
Die Einleitung zum Organon beginnt er mit Erörterungen über
notitia, welche völlig das Gepräge des Occamismus an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen 086); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam's687). Auch in der Isagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die üccamisten an 68S) und
eo contubernio, quod Pavouis Bursa nuncupatur. Am Schl.: Impressum Argentinae
per Mathiam llupfuff. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXX1V—CXI).
683) Elementarius Dialecticae d. loan. Echii. Am Schl.: Augustae Vindelicorum
in officina Mitlerana. 1517. 4. Eine neue fast unveränderte Auflage ebend. 1518.4.
684) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, liobert
Capito, Herveus, Aureolus, Aut. Andreas, Franc. Mayron, Peter v. Abano, Occam,
Greg. v. Bimini, Thomas v. Strassburg, Holcot, Buridan, Marsilius, Peter v. Aitty,
Gerson , Paulus Venetus , Dorp , Brutifer, Gabr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bruxellensis, Dorbellus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Montista Coloniensis) , die Mainzer Summuta (als Moguntinus), Johannes
Magistri, Petrus v. Aquita, Johannes Majoris, Job. de Wesalia (z. Organon f. XXXIX
v. B) , Menghus Faventinus, Parreut, Pschtaeher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,
Faber Staputensis, Clichtoveus , auch Georgius Trapezuntius und Reisch (s.
Anm. 740 ff.), stets nur polemisch den Laur. Valta (s. Anm. 704); weniger reich
tich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanus, dort aber führt er
auch den Bovillus an.
685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblalte der Ausgabe
des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu
den „Neoterici" gezählt, s. tí. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br., p. 62.
686) Er bespricht notitia abstractiva und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. 746 ff.),
und seine Aeusserung (f. Ill v. B) „notitia est notitia per propositiones" enthält
genau den auf das Unheit gestutzten Conceptualismus des Occam (s. ebend.
Anm. 743 u. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singulore" den von
deuThomisten verabscheuten occ;imistischcn Empirismus enthält (s. ebend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über logica naturalis, usuatis, artificiatis,
wobei im Anschlusse au Atbertus Magnus und Scotus (Abschn. XVH, Anm. 363, u.
Abschn. XIX, Anm. 87) die Logik als das Eine Drittel der scientiac sermocinales
bezeichnet wird.
687) f. X r. A : Logica totalis pro aliqna sui parte est speculotiva, pro aliqua
sui parte est practica; vetus ars principalis est specutativa Cum autem
finis principalis logieae sit argumentation sequitur, lotam togicam principaliter esse
practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 ff.
688) f. XIII г. В : Nota primo, universale esse triplex, sc. in causando, essendo
et significando f. XV r. A: Piima est opinio Platonis cum suis ideis; ista
tum a phitosophis quam a theologis est reprobata Secunda est opinio Scoti.
(f. XVI r. A) Tertia est sententia Occham, Gregorii Ariminensis, Buridani, Marsitii,
Gubrielis (d. h. Biel), Gersonis et communis viae iSeotericorum f. XVII г. A ;
286 XXII. Johann Eck.
macht bei der Frage über das principium individuationis die ganz an
nehmbare Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein
principium universalisaiionis handle 089). Die Erläuterung des " aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse von Capitel zu
Capitel fortschreitet und vielfachst modernes Material benützt 690), führt
ihn natürlich auch auf die vierte Schlussfigur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheil, als im Commentare zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Stromung der Modernen folgt091), sowie er auch nach gleichem
Vorbilde Beispiele dafür vorführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könne692). Die modalen Syllogismen behandelt
er völlig nach Occam693), und die inventio medii ausführlich nach der
modernen Tradition des Fecana, Cageti^*). Die Erläuterung zu An.
post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. El. erledigt.
Im Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,
woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
schen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt 695), folgt er in der Einleitung
Non sunt ponenda universalia praeter res significantes, i. e. voces, scripturas vel con
ceptas, quae sunt universales non quidem per essentiam, sed per significalionem et
repraesentationem. Vgl. Anra. 699.
689) f. XVII r. B: Nullum est principium individuationis , nisi quod est princi
pium effectivum ret; unde vere phitosophantes rectius universalisationis, quam
individuationis, piincipium perquirent. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei stets zuerst als explonatio textus eine getreue Wort-Um
schreibung, dann folgen annotaliones zur näheren Erklärung und hierauf explicatio
schotastica, d. h. Exercitien, häutig nach pro und contra. Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotativa, bei der Lehre
vom Urtheile die Unterscheidung in comptexa und incomplexa, sowie bei den mo
daten Urtheilen den sensus divisus und compositus , noch dazu unter Verwerthung
der consequentiae (f. LXXXV1I1 ft*.). Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gitbertus Porretanus bei Seite lässt; das Gegentheit hievon s. Anm. 700.
691) Pars II, f. XII r. A: Multi derisorie aiunt , Galenum misisse falcem in
messem alienum ponendo figuram quartam; de quo in Summulis (Anm. 701) et
Averroes testatur , ponere quartam figuram esse in fine abominationis Maiolus
renarral longe aliam sententium Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunl
(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden
Abschn. sprechen) Praemitto , plures quartam figuram astruere et taudare.
Tartaretus quatuor facit huius figurae modos ete. (s. ob. Anm. 162). At recentiores
ferme omnes novem ponunt, quatuor piimos indirecte conäudentes, reliquos
directe, isto pacto ete. (s. Trutfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theitweise
die Mainzer Summuta, Anm. 4U4) Quomodo prima figura bifariam
usurpelur, in Summulir disquirito (Anm. 701) Hespondetur , quartam figuram
esse ponendam ab alds distinct am; patet, quia figurarum distinetio sumitur ex diversa
habitudine extremorum ad medium; sed stricte sumpta prima figura habet quarta
peculiarem habitudinem; ergo est distincta figura.
692) f. XII v. s. ob. Anm. 518.
693) f. XVII r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 ff.
694) f. XXIX. Nach Benützung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur des Samuel Casinensis (s. Anm. 188): „Samuel Cassinensis
adhuc mirabitiorem figuram novo (!) instituto iuvenit."
695) In summut. V. Hisp. im Dedications-Briefe, f. II г.: Inprimis plurimum
vobis (d. h. dem Sebast. Ilsung und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et
XXII. Johann Eck. 287
dem Dorbellus, dessen Memorial- Verse er wiederholt, bringt aber dann
bei Gelegenheit der significatio, welche er nach Weise der Modernen
behandelt; eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein impurum vor606); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er
in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faber Stapiilensis nur drei wesent
liche Arten an 69 7), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der
Lehre Occam's 698). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so
entschieden terministisch wie in der Erläuterung des Organons, wobei
allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVII, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte 099); gelegentlich der
Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominativum zu einer
Unterscheidung der praedicatio, welche eine Verwandtschaft mit jener
bei Altenstaig zeigt700). In der Syllogistik entscheidet er sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son
dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stellt aber dabei ebenso
wie Tartaretus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beeinflusst
ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu be
denken701); bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder
phdosophiae facultas, quae vestris auspieiis reiectis sophismatum quisquitiis ac protixis
logica commentationibus ad sinceram ac nitidam Aristolelis se confert phitosopliiam,
Summutas tamen Petri Hispani Burdegattensis non negligens, ob quam rem
nec inventus ipsa nec alma facultas unquam pro mentis condignas vobis vices rependere
potest.
696) In summ. P. Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex; quoddamest
purum sen merum universate, quod nihit aliud incluctil nisi actum universatem; sed
impurum est, cui correiponds actus et conceptas Affirmativa pura: omnis,
qui tibet, quicunque, quivis ; impura: uterque, ubique, semper, quotlibet, ab aeterno.
Ñegutiva pura: nullus, non; impura: neuter, nusquam, nemo, nutlotiens.
697) f. XVI v. B: Tres sunt species propositionis hypotlieticae communiter usitatae
et irreducibites ; plures enim sunt atiae , sc. temporalis el localis, quae
reducuutur ad coputativam, et causalis el rationatis reducuntur ad conditionalem (s.
ob. Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
6У8) f. XX r. B, wosetbst er auf jene occamistischen Modalitäten scitum, opinatum
u. dgl. hinweist (s. Abschn. XIX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und compositum verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).
699) f. XXIII r. A: Deftnitur a iunioribus: praedicabite stricte captum est ter
minus categorvmalicus univocus incomplexas formatiter communis nat us praedicari
secundum se vet formaliter synonymum de pluribus Praedicabite est signum incomplexum,
quod natum est ex modo signiftcandi dici, i. e. praedicari de pluribus
essentioliter distinctis divisim et univoce Universale et praedicabite sunt idem re,
sed differunt rat ione ; .... nam universale difftnitur per „esse in", i. e. significad,
et praedicabite per „dici de", i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX r. B, woselbst-er die praedtcatio zunächst in essentialis und acci
dentalts theitt, erstere dann in quidditntiva und qualificativa, tetztere in convertibitis
und contmgens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützi er hier zur Eiklärung
der tetzten Kalegorien den Gitbertus Porretanus; vgl. hingegen Anm. 690.
7ul) f. XL VIII v. A: Distingue de prima figura, quia large accipi potest pro
sytlogismo, cuius medium subiicitur in una et praedicatur in atia; stricte vero deft
nitur esse ea figura, cuius medium subiicitur in maiori et praeßicatur in minori. Si
primo modo loquamur de prima figura, tunc inctudit quartam; si vero stricte
usurpetur , tunc sunt quatuor ftyurae Aristoteles quartam ftguram praetermisit ,
quia nihit ferme discriminis est inter primam et quartam nisi solo transpositio
praemissarum.
288 XXII. Johann Eck.
die Memorial-Worte Nesciebatis u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. '03).
Die übrigen Tractate des Petrus Hispamis finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel
„Uursa pavonis" trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend auf die Lilteralur
der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen Orgaoons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seinen synkretistischen Charakter. In der Einleitung,
welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält 704), erklärt er in sichtlichem Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Апш. 153) den Wortausdruck „Parva logicalia" aus
dem Verhältnisse des Theiles zum Ganzen (wie Aehnliehes seit Dorbellus
überhaupt üblich geworden war) , rechnet aber uuter den betreffenden
Traetaten die Consequentiae ausdrücklich zur nova logica105). In der
Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen 7ü(i). Bemerkt mag werden, dass er supposilio collectiva
als eigene Species zählt707) und neben der alienatio auch der „remotio"
702) f. L1V r. B; s. ob. Anm. 391.
703) Gelegentlich der Soph. Et. benutzt er sogar (f. LXXIX v. B) eine mystische
Figur aus Car. Bovitlus, De rosis mathemat. (Opusc ed. Paris. 1510, f. 185), welche
entsteht , wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreiht und mit
dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreiht, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreieckes haben.
704) f. LXXXIV г. А: Нee quemquam moveat eloquens itta bestia Laurentius
Valta in errante diatectica sua suppositions tanquam inutites reprobans iet nullum
discrimen fore affirmans inter has „Mundus fuit ab aeterno" et „Ab aeterno fuit
mundus" (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) ... Sed putrescat Ule quidem inscitia
sua, cum doctis omnibus ludibrio habeatur.
705) f. LXXXIV r. A: Dicta autem sunt parva logicalia ea de causa: tres sunt
logicae partes secundum venerubilem inceptorem Withelmum de Ocham, sc. terminus,
propositio , urgumentatio (s. Abschn. XIX, Anm. 821); modo elementa logicae sunt
termini, quare, cum Uli tractatus passiones termini considerent, non iniuria parva
logicalia appelloti sunt. Ceterum non ignoro, quosdam opinari, parva dici respective
ad magnam logicam Aristotelis, quibus non omnino refragor Isti tractatus per
tinent ad veterem artem, tractatus vero eonsequentiarum ad novam logicam.
706) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsätze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Lummeutar folgen lässt. Inhalttich verflicht er mit der suppositio occamistische
Lehren und auch die Angaben Buridan's über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79),
sowie die moderne Eiutheilung in significatum uttimatum und non uttimatum, ferner
descensus und ascensus; auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
amplialio als eine Art der suppositio, nimmt stalus und alienatio auf, und bespricht
auf Grundtage des Albert v. Sachsen (ebend. Anm. 260) appeltatio formae et
rationis.
707) f. XC1II r. B: Suppositionem collectivam logicae principes et praecipui non
posuerunt, ut Ocham, Marsitius, quo nullus in logica acutior, Buridanus, ...
Georgius Bruxellensis et atii comptures ; alii eam affirmant, ut iam communis scholo
Viennensis el Ertphurdiana tenet, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir tinden die suppositio
collecliva ausdrucklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und hei Prierias (unten
Anm. 735), theitweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
XXII. Johann Eck. 289
eine besondere Betrachtung widmet 708). Auch betreffs der consequenlia,
welche er in einer modificirten Weise definirt 7Ü9) , unterscheidet er
ülativa und probaiiva als besondere Arten 7 tu) und nimmt in hewusster
Absicht die gesammle Lehre der probationes terminorum aus Paulus
Venetus , sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte Tanta
scies u. s. f. auf711). Die Obligatio behandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dein Vor
bilde des Albert v. Sachsen712), hingegen die Insolubüia unter Erläu
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly713).
Der „Elementarius dialeeticae" (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde714), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts hemerkenswerthes dar, da
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringt715). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch
die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus" hei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins-
708) f. XCVIII r. A: Remotio est terminus non supponens propter aliquid additum,
quo dempto supponeret, e. gr. „Homo irrationalis ptagis vapulobit."
709) f. C г. В : Consequentia est oratio habens implicite vel explicite antecedens
et consequens et notam ittationis affirmatam.
710) f. C v. В : Consequentia iltativa tantum est, in qua antecedens de neces
sitate infert consequens, non tamen probat; probaliva tantum est, in qua antecedens
non de necessitate infert consequens, tamen probat probabititer et topice ; illotiva et
probativa simul est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat.
711) f. Cit v. A: Ordine congruo imitaturi Paulum Venetum expediemus maleriam
probalionum, quia probatio, de qua hic agitur, est consequentialis ; f. CШ г. A
die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.
712) f. CVI r. A: Obtigatio est praefixio propositionis ad sustinendam ipsam
secundum atiquem stutum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich positio, depositio, casus, impositio, pelitto, sit verum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 ff.
713) f. CV111 r. S. Abschn. XX, Anm. 465 ff.
714) Im Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oeltingen : Dialectices
elementarium pro tirocinium in logica agere volentibus extemporarie effudimus
potius, quam scripsimus.
715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Einlhei
lung desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien; dann folgt das Ur
theit, wobei das hypothetische in sämmtliclien sechs Arten (condit., ration., causal,
copul., disj., temper.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu
Petms Hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.
Anm. 707 f.), sodann consequentiae und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. post., Topik mit Einschluss der „prohativac consequentiae" , d. h. die
probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. El. Zutetzt
gibt Eck unter dem Titel ,,De modo disputandi et solvendi" in Kürze einige allge
meine Kegeln für opponens und respondens, welche dem Gebiete der Obligatoria
angehören.
Pbanvl, Gesch. IV, 19
290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe" begann716).
Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Rörner Giorgio
Benegno, doch zeigen seine Praecepta dialectices1 1l) noch ein sehr
fühlbares Ueberwiegen der terministischen Richtung , und so möge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer
kung über den Unterschied zwischen logica und diatectica1 lb) beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen , hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de divisione und de definilione einzuschalten719). In der
hierauf folgenden „argumentatio" hält er sich zunächst betreffs der Syllogistik
an Aristoteles , dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erörtert, und schliesst sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu
gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse
für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das
Material der modernen Terministen einzutreten721).
716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömung liegt in Majoris (ob.Anm. 424 ff.)
und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anm. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac nova miro artificio conscripta
a Georgio Benegno Arehiepiscopo Nazareno, omnis phitosophiae hac tempestate facite
principe, acutissime simul ac limpidissime traduntur ete. Romae 1520. fol. (Zu An
fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht
mehr).
718) f. III г.: Logica est scientia , qua sciendi sive verum a falso discernendi
ostenditur modus Dialectica interdum pro hac praesenti arte, interdum et ut
plurimum pro una ipsius parte, quae topica seu localis appeltatur , accipitur
Dialectica est ars artium, scientia scientiarum ad omnium methodorum principia viam
Habens.
719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher, wie wir sahen, unbe
nutzt liegen getassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.
720) f. XL r. : Plerique afferunt aliam figuram, quando medium praedicatur in
maiori el subiieitur in minori Nonnulli in urbe Parisina .... eidem opinioni
adhaeserunt et figurae quartae quatuor modos tribuunt, .... sc. Bamana, Camene,
Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162) Ego in iuventute cam am
pfe» sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem
prorsus respuo; eadem enim est prima et quarto, in utraque etenim est eadem habitudo
medii cum extremitatibus. Hernach behandelt er (f. XLVII) die modalen Syl
logismen nnd fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothelico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Fecana, Cageti (f. LVII).
721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus
Pcrgulensis (f. LVIII , s. ob. Anm. 38 ff.) , lässt dann Topica folgen (f. LXV v.),
womit er abermals die Consequentiae verflicht, dieses Mal aber nach Paulus Venetns
; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v.), springt hierauf zur Lehre
von suppositio, ampliatio und appellotio über (f. XCIV) , wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd ; sodann nimmt er
noch die gesammten Probationes terminorum aus Paulus Veuetus auf (f. CXV), und
reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXII. Johann v. Glogau. 291
In dem Umstande aber, dass neben einer syncretistischen Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organon auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse beifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf tiefere Diffe
renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nachblüthe
der Scholastik" ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,
welche chronologisch jener nemlichen Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1507), welcher ein Exercilium novae logicae , jedoch nur
An. pr. und Soph. EL enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). Indem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen will 724) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der üblichen Form des „pro" und „contra" und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. EL, woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),
er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von lnsolubitia (f. CXL1V).
722) Exereicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et Elenchorum Mgri
Joannis de Glogavia pro lunioribus recollectum ac noviter emendatum. Am Schl.:
In studio Cracoviensi Impensis Domini loannis Haller noviter recognitae ac impressae.
1511. Cracoviae. 4. (die Worte Tobie Mity Бoгe Chivalo am Ende der vorletzten
Seite bedeuten doch wohl den Drucker).
723) Das Titelbtatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte Liber posteriorum
analeticorum ; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ui Aristotelis
in libris posteriorum processus et ars demonstrativa ad intelligendum sit facitis
quaestionumque Magistri lohannis Versoris intellectus sit planior et addiscentibus levior,
ego magister lohannes Glogaviensis almae florentissimaeque universitatis studii Cracoviensis
maioris collegii artistarum collegiatus .... nodosam et perplexam .... sententiam
in leviorem modum recolligere institui. Aegidii Romani, Thomae Aquinatis, Alberti
Magni , Pauliqtie de Venetiis viri doctissimi et aliorum interpretationes et exptanationes
adducam. Impressum est hoc opus ad impensas lohannis Haller civis Cracoviensis
1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in ducali opido Lipsensi per
Baccatarium wolß'gangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. 28 v. Im Hinblicke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsätzen erwähnten Oertlichkeiten (s. Anm. 399 f.) witl ich die Vermuthung
nicht unterdrücken, dass der „Modernus", welcher jenen Hagenauer Commentar
verfasste, vielleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter
der Voraussetzung, dass dersetbe von seinem ursprünglich eklektischen Standpunkte
aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.
19*
XXII. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tartaretus
nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cageti u; s. f. aufnimmt 726).
In anderer Art verfährt der als einer der ersten litterarisehen Gegner
Luther's bekannte Sil ves ter Mazolinus dePrieria (gest. i. J. 1523).
Derselbe will in seinem Compeiidium dialecticae121), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia" veranlasste72*),
in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Moderni,
vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Anm. 63, 83 ff.), dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni
versalienfrage, sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realistae" mit „solida Veritas" und „vetustas"
parallel stellt, hingegen den nominales oder lerministae oder
sophistae das Gebiet der figmenta und der disputatio zuweist, will er
in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde 720). So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 730) aus der beiderseitigen Litte -
ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst
insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 73)).
Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des
Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei er vollständig den
Grundsätzen des Thomismus folgt 732), während er bei den Universalien
726) f. 45 г., woselbst er auch die Worte wiederholt : quae figura communiter
propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.
727) Compendium dialecticae fratris Sitvestri de prierio Sacri ordinis praedicatorum.
Am Sehl.: VenetHs arte et ditigentia Otini Papiensis. 1496. 4.
728) Apologia magistri sitvestri de prierio in dialecticam suam cum explonation:'
clarissima totius materiae intentionalis. Am Schl.: Bononiae per Ugonem Rogerium.
1499. 4.
729) Comp. dial. am Anfang : Adolescentium lobori compaliens realistarum ac
nominatium doctrinas , quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium suppetit,
in unum conserui, qualenus studiosus quisque solidam veritatem simul et disputandi
solertiam faciti studio consequatur De eo ente rationis , quod retalio
est in rebus intelleclis excogitata (ai nomen, oratio et argumentalio) formaliter vel
sub suo formali sumpta, secluso docendi ordine tractans tribus tibris opus omne
distinxi iuxta triplex rationis operatum. In der Apol. spricht er sich ähnlich aus :
Diffinitiones ac regutas sic sum moderatus, ut cum mea doctrina quisque, quam voliterit,
viam tueatur; cum enim suppositio usus termini sit, hic quidem hune usum
solum in propositione esse profitebitur, Ule vero forte eй am extra ; nam si quempiam
ad meditandum de rosa excitare voluero, id et rosa ipsa subiecta oculis et nomine
eius itloto auribus efficiam Textus inusitatus est maxime iis, qui vel solo terministarum
figmenta vel solom realistarum velustatem noverunt Asseverant, quod
in Albertuccium tam patentia furta commiserim , a quo Insolubitia Obligalionesque
subripui. Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine aliena, i. e. realista
rum sophistarumque doctrinas, me scribere non infitior.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge
nommen, s. ob. Anm. 82.
731) Tractatus primus de ente rationis, quod primam eius operationem consequitur,
secundum quod reperitur [in signis seu terminis simplieibus communibus ad
terminos primae et secundae intentionis.
732) Qaaenfar igitur , quomodo possit addiscentioribus mens saneti Thomae de
claran cirea materiam intentionalem Adducam aliquas aucloritales Thomae,
XXII. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedicabilis)
mehr in occainistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den
Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus
drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt 7 34). Hier
auf folgt die suppositio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der ampliatio,
reslrictio und appellatio (mit Ausschluss der distributio) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt 735). Darüber, dass er die pro
prieties lerminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologia , da es sich wesentlich doch um ter
minus simplex handle 736). Die secunda operatio rationis aber, d. h.
die Urtheils- Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelt er zunächst an der Hand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Hanpttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenlhümliche
Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).
Zuletzt aber sind noch exegetische Bemerkungen angehängt 739).
et pnnam aliquas coltationes inter Herveum et Capreolum. Zu dieser thomistischen
Seite des Prierias (— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge
nannt — ) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in
Cremona 1497 n. noch 1649).
733) Universale est res intellecta ut apta nata esse in pluribus ut res
Praedicabite vero est res intellecta ut praedicabitis de aliquibus. S. Abschn. XIX,
Anm. 765 ff.
734) Tractatus de eodem (à. h. über das praedicabite), ut reperitur in significatis
lerminorum primae intentionis; et primum de praedicamento substantiae ete. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien näher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Retation.
735) Er theitt nemlich die suppositio zunächst in matwiatis und formalis,
letztere in impropria und propria, diese letztere in simplex und personalis, diese
letztere in discreta und communis, letztere in determinata und confusa, letztere in
collectiva und non collectiva, letztere in confusa tantum und confusa distributiva,
endlich letztere in absoluta und accommoda (d. h. je nachdem der descensus unbe
dingt oder bedingt ist).
736) Mirantur plures, me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus
tractasse, maxime cum modum scientiae et non docendi me servalurum in ipso exordio
statim proßear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut potius sentio, suppositio
passio quidem termini simplicis, verum in propositione, non extra. Ego vero id egi,
quia certum quidem est, suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in
propositione neene, dubium. Im Campend. ist ihm das Urtheit als Gegenstand des
2. Buches: ens rationis, quod secundum operationem rationis consequitur.
737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheite die Un
terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,
Anm. 286), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (con
ditional, disjnnctiv, coputativ, causal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und
ausserdem die Behandlung der exponiblen Urtheite als aequivalentes hypotheticis (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber lertius de ente rationis. quod tertiam rationis operationem consequitur.
Dabei wird mit den Consequentiae aus Marsilius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und effeclus) begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.),
nemlich Exclnsiv-, Exceptiv- und Reduplicativ-Schlüsse ; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt Insolubitia und Obligatoria völtig nach Albert v. Sachsen.
739) Am Schlusse der Obligaliones : Pro maiori autem intelligentia diclorum
294 Gregor Reisch. Thomas Murner.
I
Gregor Reisch (in Freihurg i. Br. lehrend, später Beichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. .). 1525) hat in seiner vielbenützten Marga
rita philosophica, d. h. einer Encyclopédie zum Bedarfe der Studirenden
der philosophischen Facilitât 740) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
Hauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder
nen Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 74 1).
Völlig auf Reisch's Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Logica memorativa" 742) , merkwürdig durch die logisch
pädagogische Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei
bringen konnte , nachdem man ihn dort wegen seines üherraschenden
Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das
ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheint744); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliqua notabitia subinferuntur. Und so folgen nun der Reihe naeh Erläuterungen
zu den einzelnen Lehren der vorhergehenden drei Bücher.
740) Margarita phitosophica. Zuerst gedruckt 1496, und dann noch sehr oft
bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und Discipulus
gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccataureats- und Magister-Examina deut
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorge
druckt, wovon der die Dialectica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelbtatt flgurirt.
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, nomen, verbum
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131) , hierauf die Lehre vom Urtheite
aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles hält, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen
(mit Aufnahme der Regeln Pecana , Cageli u. s. w.), sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top., dann An. post. und hierauf Soph. El. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel passiones terminorum in kurzem Auszuge aus
Petrus Hispanus unter Benützung des Paulus Venetus noch suppositio , ampliatio,
restrictio, appeltatio, distributio und Exponibitia.
742) Logica memorativa Chartitudium logicae, sive totius dialecticae memoria;
et novus Petri hyspani textus emendalus ; Cum iueundo pictasmatis exereitio ; Eruditi
viri f. Thomae Murner Argentini ; ordinis minorum; theologiae doctoris eximii. Am
Schl.: Argentinae industrius vir Ioannes gruninger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite : Testimonium magistrale Cracoviensium. Ego
magister Ioannes de Glogovia (s. Anm. 722 ff.), Universitatis Cracoviensis Collegiatus
testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Alemannum Civitatis Argentinensis
filium hanc chartitudiorum praxim apud nos finxisse , legisse et
.... usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes et indocti .... sie
evaserint memores et eruditi, quod grandis nobis suspicio de praediclo patre oriebatur,
quiddam magicarum rerum infudisse potius , quam pi accepta logicae tradidisse
Ad expurgationis responsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,
sic a nobis approbatum , quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce
iudicaremus.
744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae") flgurirt folgender Holzschnitt:
Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vox sind sein Hüfthorn, aus welchem
duac praemissac als zwei Hosen hervorgehen; der das Horn hallende Arm bedeutet
argumenta; auf seiner Brust ist conclusio geschrieben; syllogismus ist sein Waid
messer, quaestio der Bogen in seiner rechten Hand ; seine beiden Beine sind praedicabitia
und pruedif amenta; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
XXII. Tliomas Murner. Äventinus. - 295
sechszehn Gegenständen -angereiht, welche' für alles Folgende als mneraonische
Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist 747), so
dass nach Murner's Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden soll 74S). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Reisch finden,
äusserst Weniges hinzu 749).
Endlich als ein Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was Jo
hann Turmair, genannt Äventinus (geb. i. J. 1474, gest. i. J. 1 534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
vertías und ein hässlicher falsitas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden faltaciae hinweg; im Vor
dergrunde rechts wuchert das Kraut der Parva logicalia , ebendort im Mittelgrunde
steht das Gestrüpp der lnsolubilia und Obligatoria, hinter welchem sich die sitva
opinionum erheht, repräsentirt durch vier Bäume (d. h. Occamistae, Scotistae, Thomistae,
Albertistae).
745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Chartitudium gelten, vor
läufig vorgeführt: 1) eine Schelle enuntiatio, 2) ein Krebs praedicabite , 3) ein
Fisch praedicamentum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialecticus,
6) ein Kurhut faltacia, 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,
9) die Sonne restrictio, 10) ein Stern appeltatio, 11) ein Rabe distributio, 12) der
Halbmond expositio, 13) eine Katze exclusio , 14) ein Wappenschitd exceptio,
15) eine Kaiserkrone reduplicatio, 16) eine Schtange descensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bitder
zu demjenigen , was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im
Kartenspiele) deutlich der Reihe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll
ständigung der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint
mir nicht. statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbitd enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sämmtlich als mnemonisches
Mittel zur Festhallung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner's Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreiht er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung riebst Regeln herzusagen sich für
sich allein einüben könne.
749) Nemlich bei sonus ete. einige Bemerkungen über significatio und intentio
prima et secunda, bei der Lehre vom Urtheite die Unterscheidung zwischen terminus
communis und singuloris, sowie auch die ttmkehrung und die Modalität hier aus
führlicher behandelt sind ; in der Topik die Erörterung über das Euthymema , und
bei den Exponibitia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XXII. Aventinus.
Universität Ingolstadt war 750). Er knüpft dabei, offenbar durcb thomistische
Litteratur veranlasst (s. ob, Aпш. 84 u. 625), an eine Notiz über
lioscellinus an und berichtet, dass die „Alten" oder „reales" ein wirk
liches Wissen betreffs der objeetiven Dinge anstreben, während die
„Neuen" oder „nominales" sich im Uebermass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen, und nachdem er sachgemäss hervorragende
Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützle Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und
Moderni betreffs der formalitates bestand, und sonach dem Anschauungskreise
Gereons angehörte (s. Absehn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anni. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt er den Parteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer
salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge-
750) Aventinus, Annal. Boi. VI (ed. Cisner. 1615) p. 383: Hisce quoque temporibus
fuisse reperio Bueclinum Britannum ete. (s. Abschn. XIII, Anm. 317)
Eo nnmque autore duo Aristotelicorum Peripateticorum genera esse coeperunt , unum
itlud vetus, locuples in rebus promandis, quod scientiam rerum sibi vindicat, quamobrem
reales vocantur; alteram novum, quod eam distrahit, nominales ideo nuncupati
, quod avari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse
assertores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum civite est ; itlius Thomas
Aquinas ¡talas et lohannes Duns Scotus, huius Withelmus Occomensis , cuius sepulcrum
mnrmoreum apud nos in floiaria Monachii in templo Eranciscanorum monstratur
(— niclil mehr vorhanden — ), Marsitins Haidelber gensis academiae , loannes tíuri
danus Viennensis gymnusii institutor, Gregorius Ariminensis Viennae hum a tus, antcsignani
sunt. Alios et tot munitos Peripateticas famitiae phitosophas et proximos
quosque a prioribus dissentientes praetereo ; aliis subinde aliae opiniones, alia ptacitu
sunt ; ita fit, ut nulli duo concina'nt Veterani scientiam utpole aemutam naturae
de rebus sive in rebus existere (nempe notatio naturae et sensus animadversio peperit
artem) , ea, quae confusa sunt notione , mente, cogitatione dumtaxat distinguunlur,
diversa quoque esse contendunt, sicul est numerus et res, quae numeratas sunt (s.
bei Bovitlus, Anm. 667 f.) Tinnum caterea haec; quae sotum intclligentia et
cogitatione separantur, idem esse rensent, nec en/m aliud numerum, quam res nume
ratas, caccitatem, quam caecum esse, ipsis ptacet; hi scientiam quoque potissimum
de dictionibus el nusquam nisi in animi nvtionibus atque rationibus esse docent. ...
lie ideis quoque digtadiantur Aristoteles primus huiuscemodi
species lobefactavit Stoici nultum talem ideam in natura rerum sed noliones
in animo esse dixerunt Antiqui Aristotetis opinionem, recentiores Stoicorum
sectantur. Istaec nova Aristotelicorum secta a veteribus paene explosa et exsibitata
a Withelmo Occomensi rursus excitata, ancta , atque de integro instaurata est ; haue
ob causam a suis vener abitis inceptor vocari solet. Vicitque manus Wilhelmi adeo,
ul celeberrima Athenaea Galtiarum Lutetia (ob. Anm. 406—530), Germaniae magnae
Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff.), Nariscnrum Angitostadwm (Anm. 75 u. 369 ff.),
Noricoium Vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in ittius verba iururint. Exstat in
Rncelinum superiorem epigramma decastichon, quod nun nitoris cultusne, sed testimonii
gratia subscribo:
Quas Buceline doces, non vult dialectica voces,
lamque dolens de se non vult in vocibus esse;
Bes amat, in rebus cunctis vult esse diebus ;
Voce retraetetnr ; res sit, quod voce docetur.
Plorat Aristoteles, nugas docendo senites
Bes sibi subtractas per voces intitulotas ,
Porphyriumque gemit, quia res sibi lector ademit.
>
XXII. Aventinus. Schlussbemerkungen. 297
griffen haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereits aus
anderen Quellen wussten , dass die Richtung der Modernen in Paris
(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreut) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit
einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. In
der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblatte als Eklektiker751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen , welche seine eintheilende
Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass
er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianischer Auf
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der Umstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden 752).
Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
und sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die
Culturstaaten Europa's verbreitete , trat auch eine gleichsam puritanische
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Oui res abrodit, Ruceline, Boethius odit.
Non arqumentis nulloque sophismale sentis,
Res existentes in vocibus esse manentes.
751) Arionisto duci utriusque Boiariae ete. Encyclopedia orbisque doctrinarum
hoc est Omnium artium. scientiarum, ipsius phitosophiae index ae divisio, scriptores
eaxnndem rerum. Ex Piatone Aristotele Cicerone Varrone Ouintitiano Lactantio divo
Hieronymo Divo uurelio Augustino Themystio Boethio Severine Alberto magno cpiscopo
Ratisbonensi Albino (d. h. Alcuin) praeceptore Caroli magni. Ioannes Aventinus Thurinomarus
lectori ete. Am Schl.: Impressum Augustae in officina Mitleraniana
1517. 4.
752) Logica, quae et rationalis, est de dictionibus, sermone ac ratione; dieselbe
wird eingetheilt in grammatica (de oratione recta) und rhetorica (de oratione quatenus
persuadet) und dialectica (de oratione. ut ait Cicero, ratione conclusa, s. Abschn. VIII,
Anm. 23 ff.). Hierauf theill er die Phitosophie in adminiculotiva und principalis,
wobei er von erstirer sagt: Adminiculotiva, quae et minus principalis logica ab
Aristotelc in Topicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm.. 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, quod non de rebus, sed de
rationibus tractet, et est instrumentum et supellex eins phitosophiae , quae in rerum
cognitione versatur ; ideo et ab eodem Aristolele modus sciendi vacatur et a quibusdam
peripatelicis. Dann theilt er abermals die phitosnphia minus principalis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik , welch letztere er folgendermassen beschreibt:
Dialectica est ditigens ratio disscrendi dispvtandique , „reden non den sachen auff
bedertay parthey und weg aussrechnen" , officium dare, modum viamque sciendi, docendi,
discendi, i. e. docere facere raliocinationem , „lernt mass, weis und weg,
rechnung machen, w 'e und von wan sy sein sot"; graeci syllogismum vocant ; finis,
investigare rem ignotam , ,,wie ainer ein ding lernen aussrechnen suechen sol, das
er nit kan" ; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore
investigat feram. Libet propter imperitos crassiore uti musa ac vernaculo sermone
„wen ainer ain ding nit verstet, weis oder kan, spricht, er welle weiter darvon reden,
pass nachgedencken, mues aussrechnen, item kans nit aussrechnen"; ita cuiusque rei
ignotae notitiam aequirimvs per ratiocinationem, quam docet facere dialectica. Huius
scientiae princeps est Aristoteles, Uli etiam Cicero sentit; a ]peripateticis vocabulo
peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Sclilussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristolelikern und Ciceronianern, welche
uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachblüthe" auch später noch (— ja später, als man gemeinig
lich glaubt —) einige „Nachzügler" treffen, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Denjenigen, die so
eben an uns vorüberzogen, äusserst ähnlich sind. Da mir, jedoch über
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt , so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastischer
Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
spinnen, indem es zweckdienlicher sein wird, die Zähigkeit mittelalter
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig
erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dem allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten.
REGISTER.
Absolulum — connotalivum 5, 109.
actus intelligendi — sitjnifiaimti 15.
intelligibitis 108.
adiecliva distrahentia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adversativa propositio 52.
Aeneas Sylvius 160 f.
aequiparantia 66.
Aequipollenz 74, 130, 179.
Agricota Rudolph 167 ff.
Aitly Peter von 103 ff.
Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.
Alberlisten 184, 223, 227 ff.
Alexander Sermonela 235.
alienatio 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Joh. 265 f.
Amans Nicotaus 238.
amplialio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
177, 246, 279, 293.
modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Angelus Politianus 170 f.
Anglicus Johann 196.
Anonymi 40, 225 ff., 261, 264.
Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,
182, 185 ff., 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 ff.
de Fantis 270 f.
Sitvester 238.
Sirectus 196 f.
Scotus 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Offredus 181 f.
appellotio 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
ralionis 202, 259, 288.
apprehensio simplex 15.
a priori — о posteriori 78, 144, 240.
aptitudo 143.
Aquita Petrus de 268.
arbor praedicamentalis 249.
Aretinus Leonardus 159 f.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophistica 251, 261.
Ariminensis Gregorius 9.
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Bartholomeus 243 f.
ors opponendi 40. S. auch modus.
auctoritates 231.
Arentinus 295.
Barbara, Cclorent u. s. f. 76, 178, 242.
Barbus Paulus Soncinas 229.
Basel Universität 189 f.
Bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274.
Begriff vorangestellt 289 f.
Begriffe entgegengesetzte 252, 266.
Benegno Giorgio 290.
Benediclus Victorius Faventinus 235 f.
Bernardinus Petri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Btanchellus Faventinus 232.
Boccaccio 155.
Bonetisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovitlus Carolus 282 f.
Brestau Michael von 264.
Breytkopf Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 ff.
300 Register.
Brulifer Stephanus 198.
Brnxellensis Georg 199 ff.
Petrus 275 f.
Buchen Konrad von 267 f.
Buridan Johann 14 ff.
Cajetanus de Tbienis 233.
de Vio 272 f.
Campen Heimerich 182 f.
Capreolus Johann 174 f.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 f.
Caspar Lax 255 f.
cassatio 41.
casus 42 f., 137.
casus obliqui 33, 69, 75 f., 97, 207,
254, 293.
Catalanus Joh. 221.
categorema — syncategorema 216. -
categoremalicus 109, 120, 123.
Caubrailh Robert 257.
cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.
certificatio 53.
chartitudivm 294 f.
Ciceroniamsmus 159 ff., 169.
Clichtoveus Jodoc 280 f.
Clienton 90.
Colonia Johannes de 271.
communicabititas 123.
complexe significabitc 11, 112, 207, 246,
248.
complexio distans — indistans 26, 62.
complexum — incomplexum 26, 93, 104,
109, 123, 236.
compositio 111, 216.
conceptistac 222.
Conceptualismus 17.
conceptus 28, 108.
complexus -— incomplexus 109.
nominalis 15.
concomitantia 117.
conditionatim 131.
conditionatum 44.
confuse 10.
connotativum 5, 30, 62, 109.
consequentia 14, 32, 37, 43, 45 ff., 56 ff.,
73 ff., 78, 101 f., 115, 131 ff.,
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 ff, 239, 242, 246 f.,
250, 260 f., 264, 272, 279 ff.,
288 ff.
simitis 260.
probativa 289.
comingens 203, 249, 251.
ad utrumlibet 24.
contrahibititas 194.
coputatim 131, 257.
copulotio 267.
coputatum 44.
Coronel Anton 252 ff.
Cranston David 251 f.
dccipi 256.
Definition 5, 13, 36, 65, 164, 168, 170,
265, 290.
demonstratio potissima 184, 277 f.
quia — propter quid 78.
depositio 9, 41, 43, 53, 55, 82, 136,
210, 255.
descensus 208, 243, 247.
desinit 28, 72, 87, 91 f., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233.
ditemma 167.
disiunctim 131.
disiunclum 44.
disparatus 49, 52, 133.
disputatio 292.
quodlibelica 209, 251.
disquiparantia 66.
distons -— indistans 204.
distinclio 195, 197 f., 269.
distrahens terminus 124.
distrahentia adiectiva 51.
distributio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 f.
Dominicus de Ftandria 272.
Dorbellus Nicotaus 175 f.
Dorp Johann 237.
dubie positio 210, 255.
dubitatio 41, 43, 83.
Dultaert Johann 256 f.
Dulmenton 90.
Dumbleton 196.
Eck Johann 284 ff.
Eintheilung s. divisio.
Eklektiker 291 ff.
Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254,
291.
eloquentia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
ralionis 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthymema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 f.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs-Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanas 211 ff.
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 f., 206 f., 209, 292.
esse obiectale 145 ff.
exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208, 249.
exclusiv6, 71, 86, 102, 116, 125, 130,
208, 249, 263.
exemplum 167.
experientia 105.
experimentum 35.
expletivus 131.
exponibitia 86 ff., 102, 115 f., 125 f.,
177, 199, 204, 208 f., 225,
Register. 30 t
230, 239, 242, 249, 254,
263, 268, 279, 293.
exponible Schlüsse 167.
extremum complexum 44, 129.
disiunctum, copulotumu.s.f. 44.
Fabilr Johann de Werdea 203 f.
Stapulensis 278 f.
Fabrislen 257, 280.
faltacia secundum quid 41.
falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,
280.
Fantis Antonius de 270 f.
Faventinus Benedictus Victorius 235 f.
Blanchellus Menghus 232.
Fecana, Cageti ete. 201 f., 206, 209,
224, 228, 237, 243 f., 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Enzinas 262 f.
fit 118.
Flandria Dominicus de 212.
forma intentionalis 145.
formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
imitas 4, 11, 17, Зч, 94.
formalistae — terministae 146 ff.
formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 f.,
148, 163, 176, 195 ff., 205,
222 f., 269 f., 295.
formaliter — formalissime 135.
Franciscus Sylvester 273.
Tägius 273.
Freiburg i. Br. Universität 190.
futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 f.
Galenische Schlussfigur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179, 205, 207, 242,
245, 264, 274, 286 f.
Gebwiter Johanu 264. ,
genus generalissimum 162.
Gennadius Scholarius 156 f.
Georgius Bruxellensis 199 ff.
Gemistos Plethon 156 ff.
Trapezuntius 156, 169 f.
Valta 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 f.
Gerson Johann 141 ff.
Glogau Johann von 291 f.
Goddam Adam 6.
Gorkum Heinrich von 220.
Gregoiius Laticephalus 283 f.
тon Rimini 9.
Greifswald Universität 190 f.
Grеve Heinrich 263.
haecceitas 121, 176.
Hagenauer Commenter 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Harderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universität 187.
Heimerich de Campo 182 f.
Heinrich von Gorkum 220.
Grève 263.
Oyta 103. '
Hentisberus 89 ff.
Heynlin Johann 229 f.
Hibernicus Mauritius 269.
hie el nunc 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 f.
de Nuciarellis 271.
Pardus 246 f.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrmus Joh. 267.
Holcot Robert 6 ff.
Hundt Magnus 277.
Jacobus Almain 238.
Faber Stapulensis 278 f.
Magnus Toledanus 140 f.
Riccius 235.]
identitas 269.
analogica 184.
idolum 10.
imago 10.
immobititatum 58.
immutatio vitulis 108, 234.
impertinens 43, 53, 80.
impositio 53, 55 f., 81, 210.
dependens 81.
prima el secunda 63, 110, 123.
ineipit s. desinit.
Individuation s. prineipium individ.
Induction 35, 167, 234.
inesse 33.
inferius ad superius 49 ff., 57 f., 133,
263.
InfinitatioQ im Syllogismus 34, 77, 99,
249.
infinitum 251.
Inghen Marsilius von 94 ff.
Ingolstadt Universität 190, 297.
insolubitia 9, 19, 37, 40 ff., 79, 89 ff,
103, 110 ff., 138 ff., 180,
203, 209, 217 ff., 238, 246,
250 8., 255 f., 267, 280,
289 f., 293.
instantia 35.
institutio 41.
intensio et remissio s. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secunda 63, 109, 123.
Interpolationen zu Petrus Hispanus 211 ff.
intuitio 12.
inventio — iudicium 181.
inventio medii 34, 201 f., 206, 236 f.,
243 f., 284, 286, 292.
Jodocus Clichtoveus 280 f.
Trutfeder Isenacensis 241 f,
302 ítegister.
Johannes Altenstaig 265 f.
Anglicus 196.
Antonius Scotus 277 f.
Buridanus 14 ff.
Capreolus 174 f.
de Cotonia 241.
Dolz 260 f.
Dorp 237.
Dutlaert 256 f.
Eck 284 ff.
Faber de Werdea 203 f.
Gebwiter 264.
Gerson 141 ff.
v. Glogau 291 f.
Heyulin a Lapide 229 f.
Hotandrinus 267.
Magistri 268 f.
Majoris Scotus 247 f.
de Monte 271.
Parreut 23У f.
Raulin 238.
Venator 235.
Versor 220 f.
Wessel 231.
Isenacensis 241 f.
indicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 f.
Kategorien 25, 65 f., 162 f., 203, 214,
222 f., 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Köln Universitat 148 f., 223 ff.
Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.
Lambertos de Monte 224 f.
Landult'us 221.
Lapide Johannes a 229 f.
Laurentius Vatta 161 ff.
Lax Caspar 255 f.
Leipzig Universität 190 f.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Bruni 159 f.
Lintholz Joh. 229.
logica artificialis 202, 204, 241, 245.
fidei 7.
formatis 7.
memorativa 294 f.
naturalis 7, 202, 204.
usualis 202, 204.
lumen naturale 104.
Magistri Jobannes 268 f.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledanas 140 f.
Mainz Universität 192.
Mainzer Summula 233 f.
Majoris Johannes 247 f.
Manderston Wilhelm 257 ff.
Mantuanus Petrus 176 ff.
Manzolus Barthol. 274.
Marcho Hieronymus de 271 f.
Marcus 60.
Maricalmus Witli. von 221.
Marsitius von Inghen 94 ff.
Martinus Magister 231.
Molenfelt 210.
Pollichius 273.
Mauritius Hibernicus 269.
maximae propositiones 168 f.
Maxime 78, 168 f.
Mayr Johann 284 ff.
Mayronisten 196.
M.izotinus Sylvester 292 f.
Memorialversc zu Petrus Hispanns 211 f.
-worte bei den Exponibitia 208 f.
im Syllogismus s. Barbara.
Mengbus Faventinus 232.
mentale — vocale — scriptum 61, 106,
108 f., 202, 207.
Michael von Brestau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
mititia scholostica 52.
mobititatum 58.
Moderni 231 ff. S. auch Antiqui und
reales.
modus disputandi et solvendi 289. S. auch
ors.
intelligendi 107.
loquendi consuetus — inconsuetus
74, 96, 293.
significandi 106 f., 109, 142, 145,
269.
Molenfelt Martin 210.
Monte Gerhard de 223 f.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 f.
Stephanus de 238 f.
Mucägata Philipp 229.
Murner Thomas 294 f.
Muttersprache 167, 297.
negatio praegnans 129.
Negation 20, 49, 95, 165.
neoterici 285.
Nicotaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 f.
de Orbellis 175 f.
von Oresme 93.
Tinctor 198 f.
Nicolettus 118 ff.
Nigri Petrus 221 ff.
nominales 142, 205, 292.
und reales 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Antiqui und
reales.
non 216.
notitia 10, 108, 241, 285.
abstractiva — intuitiva 60, 201.
Novo Castro Andreas de 246.
Nuciarellis Hieron. de 271.
obieclate — reale 145,
Register. 303
obligatoria 8, 37, 40 ff., 52 ff., 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.,
210, 218, 233, 251 t., 255,
267, 280, 289 f., 293.
Occam Pseudo- 41 ff.
Occamismus 2.
Offredus Apollinaris 181 f.
Olivier von Siena 234 f.
Oquelin 246.
oratio tentativa 137.
Oresme Nicolaus von 93.
Oyta Heinrich von 103.
Pardus Hieronymus 246 f.
Paris Universität 186 f., 297.
Pariser Cursus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parrent Johann 239 f.
Parva logicalia 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Parvulas antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
modernorum 219.
Paulus Nicolettus Venetus 118 ff.
Pergulensis 180 f.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pertinens — impertinens 49, 80, 133,
137, 218.
petitio 42, 82, 210.
Petrarca 152 ff.
Petri Bernardinus 237.
Petrus von Aitly 103 ff.
de Aquita 268.
Bruxellensis 275 f.
Hispanos Interpotationen zu 211 ff.
Mantuanus 176 ff.
Nigri 221 ff.
Tartaretus 204 ff.
Thomas 195 f.
phitosophia realis — sermocinalis 148.
Piccolomini Enea Silvio 160 f.
Platoniker 156 ff.
Plethon 156 ff.
Politianus Angelus 170 f.
Pollich Martin 273.
pons asinorum 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
positio 9, 41 f., 53 f., 81 f., 136, 218,
255.
dependens cadens — renascens 82.
propositionum de inesse 246, 259.
posterioristicus 78, 98. S. auch о priori.
potestates syllogismorum 215.
praedicatio 249, 266, 279, 287.
essentialis — accidentalis 62.
identica — formalis 95.
praefingere 255.
pracgnans negatio 129.
propositio 243.
terminus 130.
Prag Universität 191.
Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.
principium exctusi tertii 18.
identitatis 18 f., 49, 106, 144.
individuationis 4, 17, 78, 184,
286.
universalisationis 286.
prioristicus 98. S. auch a priori.
probatio terminalis 233.
terminorum 122 f., 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuarium argumentorum 227.
propositio mentalis —vocalis — scripta 7 f.,
12, 111, 254.
descriptibitis , exponibitis , officiabitis
128.
plures 114.
rationalis 46.
simitis 180, 257, 260, 263.
Pschtacher Konrad 266 f.
rpevâôfievoд 171.
Pseudo-Occam 41 ff.
quod est 76 f., 94 f., 98 f.
Radulph Strodus 45 ff.
ratio obiectalis 145 ff.
ratiocinatio 169.
Raulin Johann 238.
reale — obiectale 145.
reales 232. S. auch Antiqui und nomi
nales.
in metaphysica 146, 148.
und moderni 239.
und ierminates 274.
realistae 292.
reduplicativ 33 f., 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Reisch Georg 294.
relativa 29.
retativi termini 49, 52.
Renaissance 151 ff.
res 38, 154.
praedicabitis 276, 293.
restrictio 30, 100 f., 279, 293.
Rhetorik 162.
Riccius Jacob 235.
Richard v. Capsalis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Rimini Gregor von 9.
Robert Caubraith 257.
Holcot 6 ff.
Rosetus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetius Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 ff.
Schotarius 156 ff.
scientia rationalis 161.
realis — sermocinalis 176,
304 Register.
seto, Jubito и. dgl. 50.,
scitum, opinatum н. dgl. 32, 99.
Scotisten 194 If., 268 ff.
terministisclie J98 fI'.;
Scotus Johannes Antonius 277 f.
Majoris 247 f.
seusus compositus — divisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 tt'., 128, 180 f.,
205, 280, 284.
sequeta 133.
sermo 105.
sermocinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Alexander 235.
si 257.
Siena Olivier von 234 f.
signa 61, 142, 164, 203.
se mutuo impedientia 284.
signatum conclusionis 13, 78.
significare quiescenter 123.
significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 f.,
120, 134, 442, 144, 176 f.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva — (ormalis 113.
significatiim adaequatum 134.
totate 13, 134.
ultimatum 27, 99, 11О.
universate 287.
signum — consignum 107.
Sitvester Antonius 238.
Franciscus 273.
de Prieria 292 f.
simitis consequentia 260.
forma propositionis 180, 257, 260,
263.
simititude 56.
essentitilis 168.
Simon de Lendenaria 236 f.
simut 19.
Sirectus Antonius 196 f.
sit verum 44, 83, 210.
Soncinas Paulus 229.
Sophismen 83, 92, 139 f.
sophistae 292.
sorites 167.
species intelligibitis 142.
naturalis 105.
repraesentans 10.
Stapulensis Jacob Faber 278 f.
status 30, 100.
Stephanus Brulif.r 198.
de Monte 238 f.
Stiputation 15, 28.
Strodus Radulph 45 ff.
subiectum 175.
Suiseth Richard 90.
summuloe 248.
superius ad inferius 52, 57 f., 133.
suppositio 25 ff., 39, 66 ff., 99 f.,
116, 123, 176, 182, 207 f.,
226, 267, 279, 282, 288,
293.
suppositio materialis 192.
personatis 145, 147.
sustinere 41.
Syllogismus contractus — incontractus26i.
exponibler 243.
expositorius 8, 13, 50, 98 f.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregutaris 136.
kategorischer 31 ff., 76 f.,
98 ff., 136, 165 f., 1691'.,
178 f., 205 f., 236, 242,
245, 247, 249, 260 f.,
267, 281, 287, 291. S.
auch Galenische Schlussfigur.
mentalis 13.
modaler 31 ff., 77,99, 166 f.,
286.
resolutorius 179.
Sylvester s. Silvester.
syncateguremata 62, 83 ff., 215 ff., 225,
269, 282.
geminata 83.
mixta 26, 110.
syncategorematicus 120.
Syucretisten terministische 278 ff.
tubuta rasa 143.
Tägius Franciscus 273.
Tartaretus Petrus 204 ff.
Tecrstege 223 f.
tempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terministae 144, 146 f., 222, 232, 292.
nominales 186 f.
terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 f., 267, 280 f.,
292.
communis 121.
exponibitis 1 22.
mentalis 108, 121.
officiabitis 50, 79, 88, 122,
127.
praegnans 130.
resolubitis 122, 179.
singuluris 121.
vocatis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 f., 15, 94, 104, 141,
146.
thesaurus sophismatum 225.
Thirnis Cajetanus de 233.
Thomas Bricot 199 ff.
Cajetanus de Vio 272 f.
Petrus 195 f.
v. Strassburg 3.
Thomisten 220 ff., 272 ff.
Tinctor Nicotaus 198 f.
Totedanus 140 Í.
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
Register. 305
tractatus de modo opponendi et respondendi
227.
transcendentia 144, 162 f., 205, 234.
transumptivus 27.
Trapezuntius Georg 156, 169 f.
Trombeta Antonius 269.
Trutfeder Jodoc 241 f.
Tübingen Universität 190.
Tungris Arnoldus de 228 f.
Turmair Johann 295 f.
Tysberus 89 ff.
ultimatum significatum s. significatum.
unitas formae s. forma.
Universalien 7,16, 38, 63 f., 105, 142f.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 f.
Universitäten, Antiqui und Moderni 185 ff.
Urtheit 7, 12, 20, 68 ff., 95 ff, 129 ff.,
164 f., 169.
Entgegensetzung 257 f., 262.
hypothetisches 21, 44, 52, 54,
58, 70 ff., 130 f., 214, 246,
257 f., 266, 287, 289.
modales 14, 21 ff., 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
ümkehrnng 74 f., 95 f., 130,
179, 205, 257.
Usingen Bartholomeus von 243 f.
vacuum 11, 26 f.
Valla Georg 172.
Laurentius 161 fl.
Venator Joh. 235.
.Venetus Paulus 118 ff.
ventus 107.
verificatio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 f.
verum — falsum 31.
veteres — moderni s. Antiqul.
vetus logica 176.
via antiqua — moderna s. Antiqul.
realium — nominalium s. Antiqui.
Victorius Benedictus 235 f.
Vio Thomas Cajetanus de 272 f.
vox 104, 222.
Werdea Joh. Faber de 203 f.
Wessel Johann 231.
Wiclef 38.
Wien Universität 189, 297.
Wilhelm Manderston 257 ff.
Wimpina Konrad 267 f.
Wirthshaus- Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
Pbanvl, Gesch. IV.
i
<
Leipzig, Druck von С. P. Metzer.
4
л
LEIPZIG
DRUCK VON С. P. MEL Z ER.